รายงานการศกษาขอมล เรอง

ตารารา (ฉบบสมบรณ 25/05/50)

โดย

ศนยบรการวชาการ แหง

จฬาลงกรณมหาวทยาลย

คานา

งานการศกษาขอมลเรอง “ตารารา” ฉบบน จดทาขนโดยคณะผวจยจากศนยบรการวชาการแหง

จฬาลงกรณมหาวทยาลย และเปนสวนหนงของการศกษาคนควาวจยขอมล เพอประกอบการจดทาหนงสอและสอเอกสารอเลกทรอนกส ตามโครงการขมทรพยจากหอสมดแหงชาต และหอจดหมายเหตแหงชาต ระยะท ๒ ซงเปนโครงการอนเกดขนจากความรวมมอของสานกงานอทยานการเรยนรและกรมศลปากร กระทรวงวฒนธรรม โดยมวตถประสงคเพอรวมกนพฒนาองคความรทางศลปวฒนธรรม และเสรมสรางประสทธภาพทางวชาการใหกบเยาวชน ตลอดจนใหบรการผานเครอขายระบบสารสนเทศของแตละหนวยงาน

อยางไรกตาม งานการศกษาขอมลฉบบนจะสาเรจลลวงไปดวยดมได หากขาดซงความรวมมอใน

การสบคนขอมลจากแหลงขอมลสาคญ อนไดแก หอสมดแหงชาต และสานกหอจดหมายเหตแหงชาต ซงคณะผวจยฯ ขอขอบพระคณทานผอานวยการ อรพนท ลมสกล ผอานวยการหอสมดแหงชาต และทานผอานวยการสานกหอจดหมายเหตแหงชาต สรยรตน วงศเสงยม และอดตผอานวยการสานกหอจดหมายเหตแหงชาต โสมสดา ลยะวณช ตลอดจนเจาหนาทผเกยวของของทงสองหนวยงานเปนอยางยง

คณะผวจยฯหวงเปนอยางยงวา งานการศกษาขอมลฉบบนจะยงประโยชนตอวงการศกษา และ

วชาการดานประวตศาสตร และโบราณคด ตลอดจนผทสนใจโดยทวไปไมมากกนอย อนง ดวยเงอนไขในการทางานทมระยะเวลาคอนขางจากด ดงนน หากงานการศกษาขอมลฉบบนมขอบกพรองประการใด คณะผวจยฯ ขอนอมรบความผดพลาดทเกดขนแตเพยงผเดยว

คณะผวจย เมษายน ๒๕๕๐

สารบญ หนา คานา สารบญ บทท

๑ บทนา ๑ ๒ นาฏยศาสตร ๓ ๓ ศวะนาฏราช ๙ ๔ ตาราราของไทย ๑๒ ๕ ความแตกตางของกระบวนทาราแมบทใหญในปจจบนกบภาพในตารารา ๑๘ ๖ นาฏยศาสตรสาคญทใชในการราแมบทใหญ ๑๙ ๗ คากลอนของเกาทวาดวยตารารา ๒๑ ๘ ประเพณการไหวครนาฏศลป ๒๓ ๙ พระราชพธพระราชทานครอบประธานประกอบพธไหวครโขนละคร ๒๖ ๑๐ ขอสรปจาการศกษาตารารา ๒๙

บรรณานกรม ๓๑

ภาคผนวก ๓๒ ภาคผนวก ก พระประวตพระเจาราชวรวงศเธอ พระองคเจาสดาสวรรค ภาคผนวก ข ตวอยางภาพตาราราฉบบภาพเขยนสฝนปดทองบทสมดไทขาว สมยรชกาลท ๑ (ฉบบวงหลวง) ภาคผนวก ค ภาพตาราราเขยนลายเสนรงคบนสมดไทดา ฉบบพระเจาราชวรวงศเธอ พระองคเจาสดาสวรรค (ฉบบวงหนา)

ภาคผนวก ง ภาพตาราราลายเสนฉบบหอพระสมด ป พ.ศ. ๒๔๖๖ ภาคผนวก จ ภาพถายยนเครองพระ -นางแสดงแมทาการราแมบทใหญ สมยรชกาลท ๖ จากหอจดหมายเหตแหงชาต ภาคผนวก ฉ ภาพถายยนเครองพระ -นาง แสดงแมทาการราแมบทใหญของกรมศลปากร ในปจจบน ภาคผนวก ช ภาพเขยนจาลองทาราของพระอศวร (พระศวะ) ทง ๙๓ ทา ทปรากฏอยในเทวสถาน เมองจทรมพรม ประเทศอนเดย ภาพผนวก ซ ภาพเศยรครองคพระพราพ และองคพระพรตฤาษ ภาพผนวก ญ ตารางเปรยบเทยบภาพตาราราลายเสนฉบบหอพระสมด ป พ.ศ. ๒๔๖๖

กบ ภาพนงแมทาในราแมบทใหญฉบบกรมศลปากรปจจบน

บทท ๑ บทนา

๑. ความเปนมาและความสาคญของปญหา

จากประวตศาสตรชาตไทยทไดรบการบนทกไวตงแตในชวงสมยกรงศรอยธยาตอนตน ซงกลาววาไทยไดมอานาจเหนออาณาจกรขอม “นครธม” และไดรบเอาทงวฒนธรรม รปการปกครอง ตลอดจนลทธความเชอของพราหมณ ซงไดรบจากอนเดยอกชนหนงนน เขามามบทบาทสาคญในราชอาณาจกร โดยเฉพาะอยางยงความเชอเกยวกบรปแบบการปกครองในลทธเทวราชา ทไทยไดรบอทธพลและมความเชอกนวาพระมหากษตรยเปนเสมอนสมมตเทพ ดงนน ในราชสานกจงมประเพณการขบราถวายพระมหากษตรยประดจเทพเจา เปนสาเหตใหนางใน ขบรา บาเรอพระมหากษตรย และมการแสดงตานานของเทพเจา อนเปนตนเหตแหงมหรสพโขนในเวลาตอมา

สบตอมาจนถงกรงรตนโกสนทรในรชสมยพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช ปฐมบรมกษตรยาธราชแหงราชวงศจกร พระองคไดทรงฟนฟบานเมอง ทรงปฏสงขรณวดวาอาราม ราชประเพณ วฒนธรรมจารตประเพณตางๆ รวมทงโขน-ละครหลวง (ละครนางใน) ตลอดจนทรงสรางเสรมศลปวฒนธรรมทางวรรณกรรม ตารบตารา การละครทมมาแตครงกรงเกาใหคงไวเปนสมบตของชาตตอไป โดยเฉพาะการรงสรรคตาราราอนวจตรในรชสมยแหงพระองค ไดทรงพระกรณาโปรดเกลา ฯ ใหชางวาดภาพทาราแบบตางๆ แสดงถงการรายราศลปะของไทย ตลอดจนวาดภาพเกยวกบตาราภาพจบเรองรามเกยรตในรชสมยตอมา

อยางไรกตามสาหรบ ตารานาฏยศาสตร ทบรรดาพราหมณนาเขามาถายทอดในประเทศไทยนน ไมมตนฉบบเหลออยใหรได เขาใจวาคงจะไดแปลเปนภาษาไทยไวบาง อาจจะทงหมดหรอเพยงบางสวน แลวบอกเลาสงสอนกนตอๆมา สนนษฐานไดจากการทปรากฏทาราของไทยทมลกษณะ และชอทาราคลายคลงกบในตารานาฏยศาสตร ทแปลงชอเปนภาษาไทยกม แตตนฉบบทสญหายไปเมอครงเสยกรงศรอยธยาเปนสวนมาก ทปรากฏคงเหลออยจนถงปจจบนน จงมเพยง ตาราราฉบบภาพเขยนสฝน ครงรชกาลพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช ซงสนนษฐานวานาจะเปนตาราราฉบบวงหลวง และตาราราฉบบภาพเขยนลายเสนรงคบนสมดไทดา ซงเปนฉบบท พระเจาราชวรวงศเธอ พระองคเจาสดาสวรรค พระราชธดาในพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหว ประทานใหกบหอพระสมด สนนษฐานวานาจะเปนตาราราฉบบวงหนา และสดทาย ตาราราฉบบภาพลายเสนฉบบหอพระสมดฯ ซงสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดารงราชานภาพ โปรดฯ ใหพระวทยประจง (จาง โชตจตกะ) ชางเขยนศลปากร และขนประสทธจตรกรรม (อย ทรงพนธ) ชางเขยนในหอพระสมดวชรญาณ เขยนขนเพอใชประกอบหนงสอ ตาราฟอนรา พมพเผยแพรในงานพระราชทานเพลงศพสมเดจพระเจานองยาเธอ เจาฟาจฑาธชราดลก กรมขนเพชรบรณอนทราชย ในป พ.ศ ๒๔๖๖ เทานน

อนง การท ตารารา มววฒนาการและการแปรเปลยนรปแบบผานกาลเวลามาหลายยคสมย นบตงแตไดรบการบนทกเปนเพยงภาพ จนกระทงเปนลายลกษณอกษรตพมพเปนรปเลม และไดรบการประดษฐเปนกระบวนทารา “แมบท” จากนาฏศลปนในทสดนน ลวนสะทอนใหเหนคณคาและคณปการอยาง

๑

ยงทงในฐานะทเปนเอกสารทางประวตศาสตรทหายาก และในฐานะทเปนเสมอนคมภรทางนาฏยศาสตรของไทย จงสมควรอยางยงทจะไดรบการศกษาคนควา เผยแพร เพออนรกษสบสานไวใหคงอยสบไปนานเทานาน

๒. วตถประสงคของการศกษา ๒.๑ เพอศกษาถงประวตความเปนมา และววฒนาการของตาราราของไทย ๒.๒ เพอศกษาคณลกษณะ และรปแบบของตาราราของไทยทปรากฏอยในปจจบน ๒.๓ เพอศกษาความสาคญ และคณประโยชนของตารารา ทมตอนาฏศลปไทย ๓. ปญหานาในการศกษา ๓.๑ ตาราราของไทยมประวตความเปนมา และมววฒนาการเชนใด ๓.๒ คณลกษณะ และรปแบบของตาราราของไทยทปรากฏอยปจจบนเปนอยางไร ๓.๓ อะไรคอความสาคญ และคณประโยชนของตาราราทมตอนาฏศลปไทย ๔. แหลงขอมลในการศกษา ๔.๑ เอกสารชนตน (Primary Resource) สบคนจากหอสมดแหงชาต และหอจดหมายเหตแหงชาต ๔.๒ เอกสารชนรอง (Primary Resource) สบคนจากหอสมดแหงชาต และหอจดหมายเหตแหงชาต และ แหลงขอมลอนๆ อาท หอสมดวงวรดศ หอสมดมหาวทยาลยศลปากร หอสมดจฬาลงกรณ มหาวทยาลย ๕. ประโยชนทคาดวาจะไดรบ ๕.๑ ไดรบทราบถงประวตความเปนมา และววฒนาการของตาราราของไทย ๕.๒ ไดรบทราบคณลกษณะ และรปแบบของตาราราของไทยทปรากฏอยในปจจบน ๕.๓ ไดรบทราบความสาคญ และคณประโยชนของตารารา ทมตอนาฏศลปไทย

๒

บทท ๒

นาฏยศาสตร

ศลปวทยาการเปนศาสตรทมนษยไดเรยนรและสรางสรรคไวดวยความสามารถจากประสบการณ แลวพฒนาการไปสรปแบบทมระบบ และระเบยบตามครรลองทกาหนดไวเพอความเจรญรงเรองของประเทศ ศาสตรแหงศลปะตางๆเปนตนวา ภาษาศาสตร อกษรศาสตร วาทศาสตร สถาปตยกรรมศาสตร วศวกรรมศาสตร รฐศาสตร สงคมศาสตร ศลปกรรมศาสตร โดยเฉพาะนาฏศาสตร หรอ นาฏยศาสตรเปนสงทบรรพบรษไทยไดสงสมไวดวยภมปญญา แสดงใหเหนประจกษถงความพากเพยรวรยะในการสรางสรรค และสรางเสรมวชาการทแสดงเอกลกษณแหงความเปนไทย ซงไดสบทอดมาเปนศลปวฒนธรรมสาคญอนเปนความภาคภมใจชองชาตตราบจนถงปจจบน

คาวา “นาฏยศาสตร” หมายถงวชาความรอนเนองดวยการฟอนรา หรอการแสดงละครระบารา

ฟอนเปนคาสมาสระหวางคาสองคา คอ “นาฏย และ “ศาสตร” ”ดงนน “นาฏยศาสตร” จงเปนศลปวทยาการของการแสดงแขนงหนง ดวยเหตทประเทศไทยมภาษา วรรณคด กวนพนธ ศลปะ ขนบธรรมเนยม ประเพณ และวฒนธรรมเปนแบบแผนแสดงเอกลกษณของความเปนชาตไทยมาแตโบราณ ทาใหประเทศไดพฒนาไปสความเจรญรงเรองทดเทยมนานาอารยประเทศ เพราะการสงสมภมปญญาดานศลปะการแสดงระบาราฟอนของบรรพบรษไทยทไดรบอทธพลสบทอดมาจากประเทศอนเดย ซงเปนประเทศเรมแรกในศลปะการรายรา มทาราทวจตรงดงาม เนองจากชาวอนเดยเคารพนบถอเทพเจา ทงยงมความเชอตามคตโบราณวาการฟอนราเปนสงสาคญทพระเปนเจาจกรงสรรค และประดษฐทาราตางๆ ดวยความประณตวจตร ใหมนษยรจกการฟอนราหรอรายราเพอบชาสงศกดสทธและเทพเจาทเปนสรมงคลแกชวต

ดงทปรากฏเปนตานานแตครงโบราณกาลวา

ในสมยกอน ชาวอนเดยถอวาพระศวะ หรอพระอศวรทรงเปน "นาฏราช" คอ ทรงเปน ราชาแหงการรายรา ทงในเมองสวรรค และเมองมนษย ดงมเรองเลาขานไววา ฤาษพวกหนงประพฤตอนาจารฝาฝนเทวบญชา พระอศวรทรงขดเคองจงทรงชวนพระนารายณเสดจมายงโลกมนษย เพอทรมานฤาษพวกนน เมอพระองคทรงเหนพระฤาษสนฤทธ จงทรงฟอนราทาปาฏหารยขน ขณะนนมยกษคอมตนหนงชอ "มยะขะละ (บางตาราเรยกวา มยะละคะ หรออสรมลาคน) มาชวยพวกฤาษ พระอศวรจงทรงเอาพระบาทเหยยบยกษคอมนนไว แลวทรงฟอนราตอไปจนหมดกระบวนทาซงรายราในครงนทาใหเกดเทวรปทเรยกวา "ปางนาฏราช" หรอ "ศวะนาฏราช” (Cosmic Dance) บางครงกเรยกวา "ปางปราบอสรมลาคน" เมอพระอศวรทรงทรมานพวกฤาษจนสนทฐ ยอมขอขมาตอพระเปนเจาทงสองแลว พระองคกเสดจกลบเขาไกรลาศ สวนพระนารายณกเสดจกลบยงเกษยรสมทรดงเดม

ตอมา พระยาอนนตนาคราชซงไดตดตามพระเปนเจาทงสองเมอครงไปปราบพวกฤาษ ไดเหนพระอศวรฟอนราเปนทงดงาม จงใครอยากชมพระอศวรฟอนราอก พระนารายณจงแนะนาใหไปบาเพญตบะบชาพระอศวรทเชงเขาไกรลาศ เพอใหพระอศวรทรงเมตตาประทานพรจงทลขอพรใหไดดพระอศวรทรงฟอนราตามประสงค ครนเมอพระยาอนนตนาคราชบาเพญตบะ จนพระอศวรเสดจมาประทานพรทจะฟอนราใหด โดยตรสวาจะเสดจไปฟอนราใหดในมนษยโลก ณ ตาบลจดรมบรม หรอ จทมพรม ซงอยทางตอนใตของ

๓

อนเดย (ในมณฑลมทราฐ) เพราะเหนวาเมองนเปนศนยกลางของมนษยโลก พระอศวรแสดงการฟอนราใหประชาชนชมถง ๑๐๘ ทาดวยกน ประชาชนจงสรางเทวาลยขนทเมองน เพอเปนทเคารพบชาแทนองคพระอศวร ภายในเทวาลยนแบงออกเปน ๑๐๘ ชอง เพอแกะสลกทารายราของพระอศวรไวจนครบ ๑๐๘ ทา การรายราครงนถอเปนการรายราครงท ๒ ของพระอศวร

ในสมยตอมา พระอศวรจะทรงแสดงฟอนราใหเปนแบบฉบบ จงเชญพระอมาใหประทบเปนประธานเหนอสวรรณบงลงก ใหพระสรสวดดดพณ ใหพระอนทรเปาขลย ใหพระพรหมตฉง ใหพระลกษมขบรอง และใหพระนารายณตโทน แลวพระอศวรกทรงฟอนราใหเทพยดา ฤาษ คนธรรพ ยกษ และนาคทงหลายทขนไปเฝาไดชมอกครงหนง นบเปนการรายราครงท ๓ ของพระอศวร โดยในครงนพระองคทรงใหพระนารทฤาษเปนผบนทกทารา แลวนามาสงสอนแกเหลามนษย เรยกวา คนพธรรพศาสตร ซงเปนศาสตรแหงการขบรอง ฟอนรา เชนกน

ประเทศไทยเองกไดรบอทธพลความเชอนเชนกน พจารณาไดจากประวตศาสตรทบนทกไวตงแตในชวงสมยกรงศรอยธยาตอนตน ซงกลาววาไทยไดมอานาจเหนออาณาจกรขอม “นครธม” และไดรบเอาวฒนธรรม รปการปกครอง ตลอดจนลทธความเชอของพราหมณ ซงไดรบจากอนเดยอกชนหนงนนเขามามบทบาทสาคญในราชอาณาจกร โดยเฉพาะอยางยงความเชอเกยวกบรปแบบการปกครองในลทธเทวราชา ทเชอกนวาพระมหากษตรยเปนเสมอนสมมตเทพ ดงนน จงมประเพณการขบราถวายพระมหากษตรยประดจเทพเจาเปนสาเหตให นางใน ขบราบาเรอพระมหากษตรย และมการแสดงตานานของเทพเจา ซงเปนตนเหตแหงมหรสพโขนในเวลาตอมา

ดงนน จงกลาวไดวา บรรพชนไทยไดรบอทธพลดานนาฏศาสตรจากอนเดยและขอม แลวประยกต

มาสการแสดงหลากหลายประเภท อาท โขน ละคร ระบา ราฟอน อนเปนตาราราทเปนแบบแผนของไทยในปจจบน ดงทพลตรหลวงวจตรวาทการ กลาวไววา

“....ในประเทศอนเดยเกอบจะสาคญยงกวาทใดๆ เพราะการฟอนราของอนเดยมตาราฝกสอนมาแต

โบราณกาลเรยกชอวา นายฏศาสตร...” ๑

นาฎยศลป หรอ นาฏศลป

นาฏศลป ความหมายโดยรวม คอ ศลปะการเคลอนไหวอวยวะสวนตาง ๆ ของรางกายอยางประณต ออนชอย จนเกดความงดงามวจตรบรรจง ความหมายอกนยหนง นาฏศลป หมายถง การแสดงระบา รา เตน โขน ละคร ซงรวมทงการรองและบรรเลงดนตร ดงนนนาฏศลปจงเปน ศลปะการเคลอนไหวอวยวะสวนตาง ๆ ของรางกาย ตงแตหว จรดเทา เคลอนไหวแขนขา เอว ไหล รวมทง สหนา ตา ปาก จากอารมณธรรมชาตของมนษย สรางสรรค อารมณธรรมชาตทมนษย มอยในชวตประจาวน เชน อารมณรก อารมณโกรธ อารมณดใจ อารมณโศกเศราเสยใจ และการเคลอนไหวโดยปกตของมนษย การยน เดน นง นอน วง นาทาทางและอารมณนนๆ มาสรางสรรคทาทาง ลลา ใหประณต จนเกดความงามทางศลปะ ดานการแสดง กอใหเกดความสะเทอนอารมณ ความเขาใจกบผชม จนเกดสภาวะคลอยตามตวแสดง เมอตวแสดงตองการ

๑ วจตร วาทการ, พลตร หลวง. นาฏศลป (พระนคร, กรมศลปากร . ๒๕๐๗) , หนา ๑๑.

๔

สรางสถานการณดานอารมณสะเทอนใจแกผชม ใหเกดอารมณอยางหนงอยางใด กมกแสดงออกเปนกรยาทาทาง เชน โศกเศรา กจะแสดงสหนาเศราหมองรองไห ทาทางระทดระทวยหมดแรง เมอมอารมณโกรธ ทาสหนาถมงทง นาเสยงเกรยวกราด กระทบเทา ชนวชหนาดาวา เมอมอารมณรก กมการโอโลมปฏโลม และมกจะนามอประกบอกสหนายมละไม เปนตน

ทมาของนาฏศลป

มนษยไดเลยนแบบมาจากธรรมชาต นาฏศลปในโลกไมวาชาตใดภาษาใด ลวนมาจากชวตจรงอนเกดจากธรรมชาต การขบรองฟอนรา ดนตร เรมตนดวยธรรมชาตเปนพนฐาน และมววฒนาการสบตอกนมาตามลาดบ ตามกาลและสมยนยม มนษยทกชาต ทกภาษา มศลปะการรองราทาเพลงประจาเชอชาตของตนมาแตเดม จะสงเกตจากการเตน การรองของคนปา ซงยงไมเจรญบางจาพวก จะเหนไดวาศลปะเหลานสบเนองมาจากธรรมชาตอยางแทจรง เชน การขบรอง แตเดมกอนทจะดดแปลงใหไพเราะเพราะพรงมหลกเกณฑอยางทกวนน กเปนแตการเปลงเสยงออกมาตามเรองราว สงบาง ตาบาง เพยงใหผดเพยนไป จากการเปลงเสยงพดธรรมดาเทานน การฟอนราแตเดมนน มาจากการแสดงกรยาอาการเคลอนไหวโดยธรรมชาต เมอเกดการรองและการทาจงหวะดนตรแลว ความฮกเหมตามสญชาตญาณกเกดขน โดยลกขนออกทาทางทามอ ทาไมไปตามความหมาย ตามความรสก การพด การทาทาทาง นง ยน เดน อารมณตาง ๆ โกรธ ดใจ เสยใจ ตลอดจนการแตงกาย และเรองราวกเลยนแบบมาจากชวตจรง

ววฒนาการทนาฏศลปนามาจากธรรมชาต

๑. เมอมนษยเกดอารมณอยางใดกแสดงอารมณนนออกมา เชน ดใจกตบมอหวเราะหรอ เสยใจกรองไห

๒. มนษยเจรญขนรสกใชกรยาแทนคาพด อยางทเรยกทา “ภาษาใบ” เชน กวกมอเขาหมายถงใหเขามาหา หรอโบกมอออก หมายถง ใหออกไป พวกนกปราชญดดแปลงกรยาเหลาน โดยประดษฐเปน ทาทางใหสวยงามใชแทนคาพด ใชแสดงความรนเรง สนกสนาน โดยมกฎเกณฑ สดสวนงดงามตรงตาตรงใจ เปลยนแปลง ปรบปรงใหดขนตามยดตามสมยและความนยม

นาฏศลปจงเปนการฟอนรา ทมอยในธรรมชาตปกตของมนษย เมอยามทรนเรงบนเทงกโลดเตน

เมอยามเศราโศกกแสดงความเศราสรอย คราครวญปรเวทนาการตางๆ ซงลวนแลวแตเปนธรรมชาตปกต ตอมากไดมผนาเอากรยาอาการเหลาน มาปรงแตงเพอเปนรปแบบการแสดงขน สรปได ๒ ประการ คอ

- รปแบบนาฏศลปของชาวบาน เชน การรองเพลง การบรรเลงดนตร การขบรา ระยะตอมาได

ผสมผสานกนจนเกดเปนรปแบบละครชาวบาน เชน ละครโนรา ละครชาตร ละครนอก - รปแบบนาฏศลปของราชสานก มการแสดงโขนซงพฒนามาจากการแสดงตานานเทพเจา เชน

การแสดงชกนาคดกดาบรรพในพระราชพธสาคญ การแสดงหนงใหญ เรองรามเกยรต ในทสดกพฒนามาเปนรปแบบการแสดงโขน

๕

ในสวนของการขบราของนางในราชสานก ซงมอยกวาเดมทรบอทธพลมาจากลทธเทวราชของขอม ในสมยอยธยาตอนปลาย ไดพฒนาการแสดงใหเลนเปนเรองเลยนแบบโขน เกดเปนรปแบบ “ละครใน” ในกาลตอมา

นาฏศลปโขน-ละคร จงนบไดวามความสาคญในมตของความเชอ ๒ ประการ คอ

๑. เชอวาเปนมงคล เพราะเปรยบไดกบการบชาเทพเจา ดวยการแสดงตานานของพระองค ๒. เปนเครองประกอบอสรยยศของพระมหากษตรยวาเปรยบประดจ สมมตเทพ ทมเทวทาส

ขบราบาเรอ ดงนนจงเปนราชประเพณการมโขน-ละคร ไวในพระราชสานกมาถงปจจบน

ดงเชน พลตร พระวรวงศเธอ กรมหมนนราธปพงศประพนธ ไดทรงอรรถาธบายเกยวกบขอบขายแหงนาฏกรรมวา “นาฏกรรมไดเรมขนในรปการฟอนรา...ในพธศาสนาของชนทอยในชนตนแหงความเจรญกมฟอนราเปนพธการบชาอยางหนง” ๒ และพลตร หลวงวจตรวาทการไดอธบายเรองพนฐานของศลปะแหงการราวา “ชาตโบราณทกชาตนอกจากจะถอการเตนราหรอฟอนราเปนของประจาชวตทกคนแลว ยงถอวาการฟอนราเปนพธการทางศาสนาเชนเดยวกบเรา เรมตงแตอยปต ฮบร กรก โรมน ตลอดมา๓”

อยางไรกตาม สนนษฐานวาศลปะการรายราหรอการแสดงระบาราฟอนของไทยคงมมาแลวแตครงบรรพกาล เพราะ “การฟอนราเปนจารตประจาตวของมนษย” และมความสาคญอยางมากตอชนทกชาต เนองจาก “นาฏกรรมเปนศลปะระดบสง มคตเตอนใจหรอเราใจใหความสดชน ความคดเหนเรองตางๆ” เราไมสามารถจะระบแนชดวาศลปะแหงการรายราๆไดเรมตนในยคสมยใด สนนษฐานกนวามมากอนครงกรงศรอยธยา แตไมปรากฏหลกฐานเปนลายลกษณอกษร อยางไรกตามเมอครงพอขนรามคาแหงมหาราช กษตรยองคท ๓ แหงอาณาจกรสโขทย ไดทรงประดษฐอกษรไทยขน และทรงใหจารกวถชวตชาวสโขทยลงในศลาจารก ดงน

“เมอจกเขาเวยงเรยงกน แตอรญญกพน ทาวหวลานดบงดกลอย ดวยเสยงพณพาทย เสยงพณ เสยงเลอน เสยงขบ ใครจกมกเลน เลน ใครจกมกหว หว ใครจกมกเลอน”๔

นอกจากน ยงมภาพนาฏยศลปในยคสโขทย เรมชดขนจากหลกศลาจารกหลกท ๘ ในสมยพระมหา

ธรรมราชา (ลไท) ซงไดกลาวถงมหรสพสมโภชในงานเทศกาลไหวพระพทธบาทบนเขาสมนกฏ พ.ศ ๑๙๐๓ ความวา

๒ นราธปพงศประพนธ, พลตร พระวรวงศเธอ กรมหมน,”ขอบขายแหงนาฏกรรม” ใน ชมนมพระนพนธของทานวรรณ

(พระนคร : สานกพมพผดงศกษา, ๒๕๐๘), หนา ๘๗ ๓ เรองเดยวกน, หนา

๔ กรมศลปากร, ศลาจารกพอขนรามกาแหง (พระนคร : ครสภา, ๒๕๑๕) , หนา ๒๘ อางถงใน สรพล วรฬรกษ ววฒนาการ

นาฏศลปไทยในกรงรตนโกสนทร (กรงเทพฯ : สานกพมพแหงจฬาลากรณมหาวทยาลย, ๒๕๔๓) หนา ๑๖.

๖

มระบา ( ) เตนเลนทกวน....ดวยเสยงอน สาธการบชา อดวยดรยพาทย พณ ฆอง กลองเสยงดงสพอนดนจกหมอนใส...”๕ อยางไรกตาม มหลกฐานทปรากฏเปนลายลกษณอกษรชดเจนในวรรณกรรมสมยอยธยา ซงกลาวถง

มหรสพ การรรายรา ระบาราฟอนในไทยหลายเรอง เชนในเรอง ”อณรทคาฉนท” กลาวไววา “....บางจบระบา แออวยนวยรา ปรดเปรมพกตรา...”

เรอง “โคลงทวาทศมาส” กลาววา “ระบาบรรเยศแกลว ถวายโฉม คออปสรสวรรคใน ฟากฟา มหรสพ บ แลโลม ลาญสวาสด...”

เรอง ”ปณโณวาทคาฉนท” ไดกลาวไวหลายตอน ดงน “มหรสพสมโภชโสภ มาลาอคน จงสรรพประดบกจการ... ..ละครกฟอนรา สรศพทขบขาน ฉบฉาทดานาน อนรทธกนร ฝายฟอนละครใน บรรกษจกร โรงรมครม กลลบ บ แลชาย... ..นางราระบาบรร- พกฟอน บ ชาเนยร พศเลานแตพาเหยร บ มสาจะสารวล... ...มหรสพสมโภชประมวญ ครบเจดวนควร สกลแลสขสบสรรพฯ” อยางไรกตาม สมยกรงศรอยธยาตอนปลาย รปแบบโขน ละครในกมรปแบบทชดเจนขน โดยเฉพาะ

จารกขอทวา โขน เปนมหรสพสาหรบราชสานกเทานน ดงปรากฏขอความในเรอง “เฉลมพระเกยรตพระเจาปราสาททอง” กลาวไววา “โรงโขนโรงราซายขวา โมงครมผาลา

๕ เรองเดยวกน, หนา ๑๑๗.

๗

ระเบงระบาราขยน” ตอมา เมอครงกรงศรอยธยาเสยกรงแกพมาครงท ๒ เมอ พ.ศ. ๒๓๑๐ บานเมองถกทาลายเสยหาย

มาก ทงโบราณสถาน โบราณวตถ สถาปตยกรรม ตลอดจนศลปกรรมตางๆ แมวาจะสามารถกอบกเอกราชคนมาได แตกไมสามารถจะฟนฟสภาพบานเมองใหดดงเดมได สมเดจพระเจาตากสนมหาราชจงไดทรงสถาปนาอาณาจกรแหงใหมขน ณ กรงธนบร เมอพระเจากรงธนบรไดปราบดาภเษกขน ทรงคานงถงความจรงขอน ประกอบกบเมอปราบปรามกกเจานครศรธรรมราชไดนาตว นางจน (อษา) นางเอกละครหลวงในสมยกรงศรอยธยาทลภยไปอยเมองนครศรธรรมราช กลบเขามาเปนครฟนฟละครหลวงขนใหม แตโดยนยยะอกขอหนงวเคราะหไดวา เพอเปนการสรางจตวทยามวลชน เปนขวญกาลงใจใหประชาชนคดวาบานเมองกลบเปนปกแผนขนใหม ดจอยธยาทเคยรงเรอง

๘

บทท ๓

ศวะนาฏราช

ศวะนาฏราชหรอบางครงทไดรบการเรยกขานวา “ลลา” เปนอกปางหนงทคณะผศรทธาใน ไศวะนกาย นยมบชากนโดยเฉพาะ ซงเรามกพบเหนในพธสรงนาเทวรปทเปนของพราหมณราชสานก โดยมกปรากฏวาไดมการนาเอา เทวปฏมาปางศวะนาฏราช มารวมพธกรรมอยบอยครง อนแสดงถงนยพธบางประการ และแมในพธกรรมไหวครครอบคร ทเปนพธกรรมสาคญทตองการความเขมขลงศกดสทธ กจะนาเทวรปมาประกอบพธกรรมดวย และ กมกเรยกเทวรปทจะสรงนาในพธ วา “พระไสยศาสตร” ซงจะตองมศวะนาฏราชประกอบดวยทกครง

อนง ความเปนมาของพระศวะปางนมเรองเลาเปนปกรณมวา มนกพรตประมาณ ๑๐,๐๐๐ คนชวยกนประกอบพธกรรมตางๆ ขนเพอเปนการเสรมพลงอานาจของตนใหแขงแกรง จนไมมนกพรตหรอฤาษตนใดจะมฤทธเทยบเทา กระทงไดรอาจกาเรบไปสรบกบพวกเทวดา โดยสาคญตนผดวาเปนผไมมวนตาย จงทาใหจกรวาลปนปวนไมเปนสขดงเชนเคย ความนไดทราบถงพระวษณเทพ พระองคจงเสดจไปกราบ

๙

ทลใหศวะมหาเทพทรงทราบเพอหาหนทางแกไข พระองคจงทรงออกอบายวา พระองคจะแปลงเปนพราหมณหนมผมรปงาม สะอาดหมดจด และใหพระวษณเทพแปลงเปนสตรผมความงามเปนอยางยง และใหเปนทหลงใหล แกผคนทไดพบเหน

ครนรบพระบญชา วษณเทพไดแปลงรางเขายวยวนนกพรตใหเกดความหลงใหล เพอใหละจากการประกอบพธกรรม สวนพราหมณรปงามไดเขาไปตสนทกบพวกพราหมณ ยยงใหงดชวยเหลอฝายชายในการประกอบพธกรรม ฝายพวกพราหมณจงโกรธแคนเขาขวางทางชายหนมรปงาม โดยหารไมวานนคอการใชศวะมายาแปลงรป เหลานกพรตโกรธแคนมากจงไดรวมตวกนรายมนตเปน “เสอ” หมายขยาพราหมณรปงาม แตเสอหรอจะสฤทธาของพระเปนเจา พระองคทรงจบเสอทมกบพนจนขาดใจตายพรอมกบถลกหนงเสอมาหม นกพรตเหนจงไดเสกพญานาคตวใหญขนตอกรอก แตพราหมณหนมกลบควาเอาพญานาคนนมาเปนสรอยพระศอ เมอรวาสไมไดจงไดเสกอสรทดรายมากเขาทารายพราหมณหนม แตอสรไมสามารถทานกาลงพราหมณหนมได อสรจงเสยทาถกทมลงกบพนและใชเทาเหยยบ (อสรตนนนคอ อสรมลาคน หรอบางแหงเรยกวา ยกษมยะละกะ) พรอมกนนนองคศวะเทพไดแปลงทรงเตนราดวยกระบวนทาตางๆ ทสวยงามมาก (ซงกลายเปนรากฐานของนาฏศลปใชสบตอกนมาจนถงทกวนน) กลมนกพรตเหนเชนนนจงระคายใจวาพราหมณหนมผนคงหาใชผใดอนไม คงเปนศวะมหาเทพแปลงมาเปนแน จงตางยนยอมนอมรบในเทวบารมพรอมกบแสดงความนบนอบถวายตวกลาวสรรเสรญพระผเปนเจา

หลงจากเหตการณนนผานไป ศวะมหาเทพจงทรงมเทวบญชาให พระคเณศ ผมสตปญญาหลกแหลม สามารถจดจาสงตางๆ ไดงาย จดจาทารายราแลวนามาสงสอนมนษย ซงรจกกนตอมาในภายหลงวา “นาฏยม” อนกลายมาเปนแมบทแหงนาฏศลปของชาวภารตะและมวลมนษยปฏบตสบตอมา

กลาวกนวา ความหมายของศวะนาฏราช หรอ “ลลาพระศวะ” นนแฝงเรนปรชญาฮนดอนลกซงไวเกยวกบการอธบายปรากฏการณ ความเปนไปของธรรมชาตทมกลไกอนยงใหญลลบ ซงเปนผผลกเคลอน โลก และใหชอสงนนวา “ชวา” ซงคนไทยเราออกสาเนยงภาษาสนสกฤตหรอฮนดไมชด จงออกสาเนยงเปนศวะดงปจจบน ปรากฏการณธรรมชาตทมนษยพรรณนาออกมาในหลกปรชญาทวาแตเดมเปนเอกะ เมอจะกาเนดชวตนน พลงดงกลาวไดแบงแยกออกเปนสองคอบวกและลบ (อธบายตามหลกปรชญาจนวา หยน-หยาง )เพราะเหตนจงเกดขวขน และระหวางขวทงสองกไดบงเกดเปนวงจร จากการโคจรของพลงดงกลาวทาใหเกดสงมชวตขน เรยกวา “จงหวะ” อบตการณเชนนเรยกวา ลลาของธรรมชาต ซงในตานานอนเดยสญลกษณดงกลาวกปรากฏอยในรปประตมากรรมของพระศวะในทาเรงระบา ซงในการเรงระบาของพระศวะนนนอกจากจะหมายถงการกาเนดสงมชวต (การเคลอนของวงจรพลงชวต) แลว ยงรวมความไปถงการทาลายลางดวย โดยการเรงระบาในลกษณะนของพระศวะไดรบการเรยกขานวา “ตาณฑวะ” ซงเปนจงหวะการรายราของพระศวะในจงหวะเรวทสด เหมอนเพลงชนเดยวของไทยในการเลนเพลงเถาตอนออกลกหมด ในตอนนพระศวะจะรายราในทาจงหวะรอนแรงทสด และเมอถงตอนนนโลกจะหมนอยางรวดเรวและทกสงทกอยางกจะถกทาลายในทสด ทวงทาการรายราของพระศวะไดถกถายทอด มาเปนนาฏยศาสตรอนประกอบดวยทารา หรอ กรณะ ๑๐๘ ทา และผททาหนาทบนทกทาราตางๆเพอถายทอดแกโลกนนก คอ“พระภรตมน” ซงไดรบการนบถอ

๑๐

เปน “พอแก” หรอเศยรพระฤาษ และถอวาเปน ๑ ใน บรมครของผศกษาดานนาฏยศาสตร โดยมตนเคาจากการทพระศวะเสดจมาแสดงทารายราทเมองจทรมพรม บรเวณรฐมทราส ประเทศอนเดย

ในปจจบนกมการสรางรปศวะในทาเรงระบา โดยแกะเปนรปจาหลกทเสาศลาในโคประ ดาน

ตะวนออกทางเขามหาวหาร ซงทาศวะเรงระบาทปรากฏน นบวาเปนแบบแผนของการรายราของชมพทวป ทถายทอดสภมภาคตางๆแถบสวรรณภม รวมถงการรายรานาฏกรรมของไทยเรากเชอถอวาสบมาจากทารายราของพระศวะเปนเจา จงนบถอและบชาในฐานะเปนบรมครดานนาฏยศาสตรดวย

๑๑

บทท ๔

ตาราราของไทย ในรชสมยพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราชแหงกรงรตนโกสนทร ปฐมบรมกษตร

ยาธราชแหงราชวงศจกร พระองคไดทรงดารในแนวทางทจะทรงฟนฟบานเมอง ทรงปฏสงขรณวดวาอาราม ราชประเพณ วฒนธรรมจารตประเพณตางๆ รวมทงโขน-ละครหลวง (ละครนางใน) เพออนรกษและสรางเสรมศลปวฒนธรรมทางวรรณกรรม ตารบตารา การละครทมมาแตครงกรงเกาใหคงไวเปนสมบตของชาตตอไป โดยเฉพาะการรงสรรคตาราราอนวจตรในรชสมย ไดทรงพระกรณาโปรดเกลา ฯ ใหชางวาดภาพทาราแบบตางๆ แสดงถงการรายราศลปะของไทย ตลอดจนวาดภาพเกยวกบตาราภาพจบเรองรามเกยรตในรชสมยตอมา

อยางไรกตาม สาหรบ ตารานาฏยศาสตร ทบรรดาพราหมณนาเขามาถายทอดในประเทศไทยนน ไมมตนฉบบเหลออยใหรได เขาใจวาคงจะไดแปลเปนภาษาไทยไวบาง อาจจะทงหมดหรอเพยงบางสวน แลวบอกเลาสงสอนกนตอๆมา สนนษฐานไดจากการทปรากฏทาราของไทยทมลกษณะ และชอทาราคลายคลงกบในตารานาฏยศาสตร ทแปลงชอเปนภาษาไทยกมแตตนฉบบทสญหายไป เมอครงเสยกรงศรอยธยาเปนสวนมาก ทคงเหลออยจนถงปจจบนนมตาราทาราตางๆเขยนรประบายสปดทอง ๑ เลม เหลออยเฉพาะตอนตนเปนฝมอชางสมยรชกาลท ๑ ตาราทาราเหมอนกบเลมแรก แตเขยนฝนเปนลายเสน ฝมอชางสมยรชกาลท ๒ หรอรชกาลท ๓ มภาพราบรบรณถง ๖๖ ทา ไดมาจากพระบวรราชวง ทารา และการเรยงลาดบทาเหมอนเลมแรก เขาใจวาจะเปนสาเนาคดจากเลมสมยรชกาลท ๑ นนเอง

ตาราเชนนเขาใจวาเดมมมาแตครงกรงศรอยธยา ตอมา พ.ศ. ๒๔๖๖ สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดารงราชานภาพ ไดโปรดเกลาฯ ใหพระวทยประจง (จาง โชตจตร) ชางในกรมศลปากรกบขนประสทธจตรกรรม (อย ทรงพนธ) ชางเขยนในหอพระสมดฯ ชวยกนเขยนภาพใหมตามแบบทาราในตาราเดม นามาพมพไวใน "ตาราฟอนรา" เกบไวในหอสมดแหงชาต ชอทาราตางๆในตาราของไทยเรานนปะปนกนอยดงน ๑. ชอทาราทแปลจากตาราอนเดยโดยตรง ๒. ชอทาราทคลาดเคลอนจากตาราเดม เพราะบอกเลาสบตอกนมาหลายตอ ๓. ชอทาราทคดประดษฐขนในภายหลง

ดงนน ตาราฟอนรา จงถอเปน ตาราราทปรากฏขอมลเปนลายลกษณอกษร เรมครงแรกในรชสมยพระบาทสมเดจพระมงกฏเกลาเจาอยหว เปนพระนพนธใน สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดารงราชานภาพ ซงทรงอธบายเกยวกบตานานการฟอนรา ตาราราของไทย และเพลงฟอนรา พมพเผยแพรในงานพระราชทานเพลงศพสมเดจพระเจานองยาเธอ เจาฟาจฑาธชราดลก กรมขนเพชรบรณอนทราชย พ.ศ. ๒๔๖๖ นอกจากตาราราภาพราซง “พระยาวทยประจง” (จาง โชตจตกะ) ชางเขยนกรมศลปากร และ “ขนประสทธจตรกรรม” (อย ทรงพนธ) ชางเขยนในหอพระสมดวชรญาณสาหรบพระนครไดเขยนภาพขนใหมแลว ยงมตาราภาพจบ ซง “ขนชานาญอกษร” (อย) เปนผจาลองฝมอชางทมชอถวายแกหอพระสมดสาหรบพระนคร พ.ศ. ๒๔๖๐

๑๒

ตอมาพ.ศ ๒๔๗๙ พลตร หลวงวจตรวาทการ เมอครงดารงตาแหนงอธบดกรมศลปากรได

ประพนธ เรอง ”นาฏศลป” ขนเพอพมพเผยแพรเปนครงแรกในงานพระราชทานเพลงศพ พระยานฏกานรกษ (ทองด สวรรณภารต)

นอกจากนน พลตร พระวรวงศเธอ กรมหมนนราธปพงศประพนธ ยงมผลงานพระนพนธ

เกยวกบศลปะแหงนาฏกรรม ทรงอรรถาธบายเรองนาฏกรรม หลกเอกภาพในนาฏกรรม ปญหาความแทจรงในนาฏกรรม โศกนาฏกรรม ขอบขายแหงกฏกรรมยอดประวตแหงนาฏกรรม ระวางท และเวลาในละคร และความฝนกบนาฏกรรม

สวนหนงสอ “บนทกความร” ของพระยาอนมานราชธนกมความรเกยวกบนาฏศลป และศลปะการ

รองราทาเพลงซงพระยาอนมานราชธนไดกราบทลถามสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟากรมพระยานรศรานวตวงศ เมอครงทรงดารงพระอสรยยศเปน “กรมพระ” และไดรบประทานอรรถาธบายตอบ ดงความตอไปน

“แบบแผนวชารองราของไทยมผรเพยงครสอนอยางใดกสบตอกนไวอยางนน ซาหาตารบตาราเพอ

เปนแนวทางในการศกษาคนควากไดโดยยาก...ผเรยนรกรแตการราอยางเดยว...ถาความรรองราเปนอยางทไดปรากฏแกขาพระพทธเจา และตามทขาพเจารสกอยในขณะน เมอหนาตอไปจะเปนอยางไร คงเปนความยากเยนแกผศกษาในทางคนควาหาความรไมนอย แลวจะตองรสกเสยใจกนเปนทสด...”๖

“การรองราทาเพลง หมายถง รองอยางหนง ราอยางหนง ทาปพาทยอยางหนง เขาใจวาสงเหลาน

เดมทตางเกดขนฝายละแผนก แลวจงมาตดตอปนกนเขาในภายหลง...การฟอนราเหนจาสบมาแตการโลดเตนอนเปนไปดวยความดใจ เชน ดใจทตอสชนะ เปนตน อยางทเรยกกนวา เตนแรง เตนกา ตอมากจดดดแปลงใหการเตนรานนงามขนเปนสงทสาหรบดเลนเพลดเพลนใจ แลวภายหลงจงคดจดใหระบาประกอบเปนเรองขน”๗

ตอมา พ.ศ ๒๕๒๕ กรมศลปากรไดจดพมพหนงสอ “รวมงานนพนธของ นายอาคม สายาคม”

ผเชยวชาญนาฏศลป กรมศลปากร เปนคาบรรยายและบทความทางวชาการดานนาฏศลปไทย ตลอดจนทารานาฏศลปพรอมคาบรรยายประกอบทาตางๆ อาท ราแมบทของโบราณ ฯลฯ พมพเผยแพรในงานพระราชทางนเพลงศพของนายอาคม สายาคม ซงเปนการสบทอดศลปะการรายราของไทยในยคปจจบน

ดงนน ภาพ “ตารารา” จงถอเปนเสมอนสญลกษณของคมภรนาฏศลปของไทย สนนษฐานวานาจะใชเปนอปกรณสาคญในการประกอบพธไหวครโขน-ละครมาตงแตดงเดม เทานน การจดทาภาพตาราราจงมจดมงหมายสาคญเพอใหปรากฏวธฟอนราของไทยใหแพรหลาย และเพอเปนการอนรกษความรดานนาฏย-ศาสตรไวมใหเสอมสญไปตามกาลเวลา

๖ อนมานราชธน, พระยา. “รองราทาเพลง” ใน บนทกความร (พระนคร : กรมศลปากร, ๒๕๐๒) , หนา ๗๗.

๗ เรองเดยวกน, หนา ๘๑ และ ๘๒.

๑๓

หนงสอตารารา : กองวรรณกรรมและประวตศาสตร

หนงสอ “ตารารา” ทจดพมพโดย กองวรรณกรรมและประวตศาสตร กรมศลปากร ซงพมพเผยแพร

เมอป พ.ศ ๒๕๔๐ จานวน ๓๑๒ หนานน เปนการรเรมรวมตารบตาราวาดวยการราทมมาแตครงกรงรตนโกสนทรตอนตน ไดแก

๑. ตาราภาพรา รชสมยพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช เปนภาพจตรกรรมทาราในสมดไทยขาว ฝมอชางวาดในรชสมยพระบาทสมเดจพระพทธยอด

ฟาจฬาโลกมหาราช จานวน ๓๖ ทา จดเปนเอกสารเลขท ๗๑ ในบญชบรการเอกสารโบราณ หมวดตาราภาพ ของสวนภาษาโบราณ หอสมดแหงชาต การจดพมพครงนเปนการเผยแพรครงแรก ซงคงรกษาตนฉบบภาพพรอมคาบรรยายตามของเดม

๒. ตาราภาพฟอนรา ตนฉบบเดมจากพระบรมวงษเธอ พระองคเจาสดาสวรรค

เปนภาพฟอนราทาตางๆตงแตทาราชอ “เทพพนม” ถง “กนนรรา” รวม ๖๑ ทา ตนฉบบเดมของ พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาสดาสวรรค ซงคาบรรยายภาพทารายงลกลนในอกขรวธ และ เรยกชอทาราตางจากปจจบน เชน จงหนรอน (กงหนรอน) มาจอเพลงกาฬ (จอเพลงกาฬ) คชรนทรประสานงา (ชางประสานงา) พระหรรกษโกงศลป (พระรามโกงศร) หงษลนลา (หงสลลา) แปงผดหนา (ชกแปงผดหนา) กนนรเลนถา (กนนรเลยบถา กนรนเลยบถา) ขอนทงอก (ขอนทงอก) เยองพายกระถน (เยองพายกฐน) มงกรเทยวหานารน (มงกรเลนนา มงกรเทยวหาวารน) วไสยแทงตร (วสยแทงตร) มาเลยบคาย (ขมาเลยบคาย) มยเรศฟอนหาง (นกยงฟอนหาง) พลายวาศ (ประลยวาต) เปนตน แตการพมพครงนไดแกไขคาบรรยายประกอบภาพใหถกตองตามอกขรวธปจจบน

๓. ตาราฟอนรา รชสมยพระบาทสมเดจพระมงกฏเกลาเจาอยหว

เปนพระนพนธใน สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดารงราชานภาพ ซง พระบาทสมเดจพระมงกฏเกลาเจาอยหว ไดทรงพระกรณาโปรดเกลาฯใหจดทาขนเพอประโยชนทางวชานาฏศาสตร และพมพเผยแพรในงานพระราชทานเพลงพระศพ สมเดจพระเจานองยาเธอ เจาฟาจฑาธชธราดลก กรมขนเพชรบรณอนทรชย พ.ศ. ๒๔๖๖

๔. ตาราภาพจบ ในเรองรามเกยรต

ซงเปนตนเคาของทารบในการแสดงโขน เปนภาพจบจานวน ๕๖ ภาพ ตนฉบบจากสมดไทยฉบบหลวง อยในบญชบรการเอกสารโบราณ หมวดตาราภาพ เลขท ๗๘ ณ สวนภาษาโบราณ หอสมดแหงชาต ปจจบนเกบรกษาไว ณ พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร สวนหอสมดแหงชาตไดสาเนาภาพนงเกบไว พ.ศ ๒๕๑๕ และตาราภาพจบเขยนดาลายเลน จานวน ๓๓ ภาพ เปนตาราภาพจบรามเกยรต ซง ขนชานาญอกษร (อย ทรงพนธ) เปนผจาลองแบบฝมอชางมชอ และคดไวเมอ พ.ศ. ๒๔๖๐ โดย นายทอง (เชด ธรณ) เปนผเขยนอกษร อยใน บญชเอกสารเลขท ๑๕ ของสวนภาษาโบราณหอสมดแหงชาต

๑๔

โดยครอบคลมเนอหา ดงนคอ : ตาราราของไทย ตาราภาพรารชสมยพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช ตาราภาพฟอนรา ตนฉบบเดมจากพระเจาราชวรวงศเธอ พระองคเจาสดาสวรรค ตารารา รชสมยพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว

- คานาของหนงสอเรอง “ตาราฟอนรา” ฉบบพมพครงแรก - ตาราฟอนรา

ตอนท ๑ อธบายตานานการฟอนรา - ภาพพระศวะนาฏราช พระอศวรฟอนรา - วาดวยตาราฟอนราของอนเดย - กรยาเบองตนในการฟอนรา ทาฟอนราตางๆ ๙๓ ทา - ทาทมในตารารา แตไมมรปปรากฏ

ตอนท ๒ วาดวยตาราราของไทย - กลอนตารารา บทนางนารายณ - ภาพชางเขยนตารารา - ภาพตาราราฝมอวาดของขนประสทธจตรกรรม (อย ทรงพนธ) และ พระวทยประจง (ตาง โชตจตระกะ) - กลอนไหวครละครชาตร

ตอนท ๓ วาดวยเพลงฟอนรา - ภาพครละครโนรา จงหวดนครศรธรรมราช - การแสดงทาละครชาตรของเมองนครศรธรรมราช - ครละครหลวง และผแสดง “ทารา” ของกรมหรสพ - การแสดงแบบ “ทารา”ของละครไทยในกรงเทพฯ - วาดวยทาโขน - ภาพพระยาพรหมาภบาล “ทองใบ ทศกณฐ” - การแสดงทาโขน - ภาพทายกษ - ภาพพนเดกชาเอก สด คชจนทร - ภาพทาลง

ตาราภาพจบ

ดวยเหตแหงความเชอทวา นาฏศลปการฟอนรานน มกาเนดมาจากเทพเจา (คตนยมศาสนาพราหมณทผานเขามาทางขอม) จงนบถอไดวาเปนศาสตรสาคญ ซงไดปรงแตงกระบวนการตางๆเพอแสดงความสาคญ และธารงไวซงความเชอแตครงโบราณ ทมประเพณไหวคร ครอบคร รบมอบ และสรางตาราเปน

๑๕

สญลกษณ เปรยบไดกบตาราทพระผเปนเจาประทานนาฏยศาสตรมาสมวลมนษยโลก ตาราดงกลาวจงใชเปนเสมอนสญลกษณของคมภรทาราของพวกโขน-ละครหลวง เชนเดยวกบตาราทาราในคมภรนาฏยศาสตรทพระภรตมนรจนาขน สนนษฐานวาแตเดมนาจะอญเชญมาเปนอปกรณสาคญ ในการประกอบพธไหวครเปนสาคญ

ดงนน ตารารา จงนบเปนตาราทางวชาการททรงคณคายงทางศลปะ เปนศลปกรรมของชาตท

ประเทองภมปญญา ความบนเทง และความรงเรองแหงศลปวฒนธรรมของประเทศสบไป สมดงพระราชนพนธใน สมเดจพระมหาธรราชเจา เรอง “สามคคเสวก” ตอน “วศวกรรมา” วา

“...แตชาตใดรงเรองเมองสงบ วงการรบอรพลอนลนหลาม ยอมจานงศลปาสงางาม เพออรามเรองระยบประดยประดา... ...ศลปกรรมนาใจใหสรางโศก ชวยบรรเทาทกขในโลกใหเหอดหาย จาเรญตาพาใจใหสบาย อกรางกายกจะพลอยสขสราญ

...เพราะชางนสาคญอนวเศษ ทกประเทศนานาทงนอยใหญ จงยกยองศลปกรรมนนทวไป ศรวไลลลาสดเปนศรเมอง”

เนอหาทปรากฏในภาพ “ตารารา” ความเขาใจของผทศกษาโดยทวไป ทมไดศกษานาฏศลปเปนอาชพมกจะเขาใจวา ทาราทปรากฏในตารา

ราเปนแบบฝกหดเบองตนของนาฏยศลป แททจรงแลวการฝกหดนาฏยศลปไทยมรายละเอยดดงน

๑. การฝกเบองตน ตบเขา - เพอฝกใหโสตประสาทเคยชนกบจงหวะ ถองสะเอว - การฝกหดภาพเคลอนไหวสวนขา (เหลยม) การทรงตวในอรยาบถยน การฝกกาลงขาใหมความแขงแรง ความอดทน ทานเนนมากกบผทฝกหดโขน ถบเหลยม - เปนการดดอวยวะชวงขาใหไดเหลยมเขา ทงดงามตามจารตนาฏยศลป หกะเมน,ฉกขา -ใชเฉพาะผฝกหดลง นอกจากนกเปนการดดอวยวะตางๆ เชน มอ ขอมอ แขน ฯลฯ จากนนจงแยกประเภทลงรายละเอยดของผฝกแตละประเภท คอ พระ (มนษย เทวดาผชาย) นาง(มนษยและนางฟา) ยกษ (อสร) ลง (วานร)

๒. พระ-นาง เรมตนดวยการฝกราเพลง (เพลงชาเพลงเรว) ๓. ยกษลง เรมตนการฝกแมทา

๑๖

จากขอมลดงกลาว การฝกหดของพระนางจงมไดเรมตนดวยแมบท หากเปนการเรมตนดวยการราเพลง ดวยเหตทละครมกาเนดมาจากราของพวกนางในราชสานก ตามความเชอในลทธเทวราชจากขอม พวกนางในมาเลนละครเปนเรองเลยนแบบโขนในสมยกรงศรอยธยาตอนปลาย

ทมาของทาราใน “ราแมบท”

ทาราในแมบท เปนทาราทมาจาก เพลงชา เพลงเรว ทงสน เพยงแตนามาเรยบรอยชอทาเพอใหจดจาไดสะดวกขนเทานน

แตดงเดมภาพทปรากฏในตารารา เปนเพยงภาพนงซงใชเปนแบบทารา ไมมการเคลอนไหวหรอ

นามาเปนชดการแสดง ทาราแมบท (ใหญ) ในตาราราเปนชดการแสดงทมการเคลอนไหว ไดรบการประดษฐทาเชอม โดย

นางลมล ยมะคปต อดตตวละครเอก ในสานกละครวงสวนกหลาบ และ ครมลล คงประภสร ซงเปนผกอตงวางหลกสตรนาฏยศลปไทยใหกบโรงเรยนาฏดรยางคศาสตรของกรมศลปากร และตอมาพฒนาเปนวทยาลยนาฏศลปในปจจบน

นางลมล ยมะคปต หรอ ครลมล ไดประดษฐชดทาราแมบทใหญ จากขอมลภาพทาราในหนงสอ

ตาราราในป พ.ศ ๒๔๗๘ แลวไดนาไปใหพระยานฏกานรกษ ตรวจสอบความถกตองอกครง เมอเจาคณครรบรองแลว ครลมลจงไดนามาบรรจเปนหลกสตรสาหรบผเรยนวชานาฏยศลปในวทยาลยนาฏศลปสบมาจนถงปจจบน

ทาราในแมบทใหญ มอยทงสน ๖๙ ทา ๑๘ คากลอน สวนทใชเพลงชมตลาด กเพราะเปนการ

เลยนแบบมาจากแมบท (เลก) หรอแมบทนางนารายณ ทเปนสวนหนงของทาราในการแสดงละครเปดโรง เรองนารายณปราบนนทก จากเรองรามเกยรต ซงใชการราประกอบทวงทานองเพลงชมตลาด เชนกน

จากทกลาวมาน เปนหลกฐานไดวา ภาพทาราในตาราราเปนเพยงภาพนงทบอกชอทาทนา

ทามาจากเพลงชาเพลงเรว แตนามาเรยงรอยใหคลองจองเพอสะดวกในการจา และถกนามาจดเปนกระบวนราหรอชดราโดย ครลมล ยมะคปต และ ครมลล คงประภสร เพอนามาบรรจเปนหลกสตรนาฏศลปในภายหลง มใชเปนแบบฝกหดทาราของผทฝกนาฏศลปแตอยางใด

๑๗

บทท ๕ ความแตกตางของกระบวนทาราแมบทใหญในปจจบนกบภาพใน “ตารารา”

เนองจากภาพในตารารา เดมเปนภาพวาด ตอมาในป พ.ศ. ๒๔๖๖ สมเดจกรมพระยาดารงราชา

นภาพ โปรด ฯ ให พระยานฐกานรกษ (ทองด สวรรณภาต) เจากรมโขนหลวง จดใหศลปน (นางวง กาญจนวฒน แล ะ นางสาวเสงยม นาวเสถยร) เปนแบบถายภาพตามภาพเขยนมไดเปนชดการแสดงแตอยางใด

ตอมาในป พ.ศ. ๒๔๗๘ นางลมล ยมะคปต และ นางมลล คงประภสร ไดนาทาราจากภาพในตารา

รามาจดทาเปนชดการแสดง ประกอบละครเรอง สรยคปต ของกรมศลปากร ซง นางลมล ยมะคปต และนางมลล คงประภสร ไดคดทาเชอม ตอมาราวป ๒๕๑๓-๒๕๒๕ วทยาลยนาฏยศลปไดจดใหมการอบรมพฒนาการเรยนการสอนนาฏศลปน คณครลมล ยมะคปต เหนวามการราในแมบทใหญบางทามการซากน จงไดปรบเปลยนมาราขนใหม แตยงยดโครงสรางทาหลกไว ดดยปรบเปลยนเฉพาพะทษทางของสวยมอ “วง” เปนสาคญ ทาราทเปลยนแปลงในครงนม ๒ ทา และใชเปนแบบแผนทาราแมบทใหญในปจจบน ดงน

๑. ทาหงสลนลา เปลยนตาแหนงมอซายทจบเขาอก มาเปนระดบวงลาง (หวเขมขด) สวนมอขวายงคงหงายมอหก

ศอกสง ๒. ทายงคด (ประลยวาท ยงคดประดษฐทา) มอขวาตงวง งอแขนเลกนอย มอซายทอดแขนตง ซงเปลยนสลบกบภาตาราภาพตารารา ดวยเหตท

ทาราในภาพซากบทาพสมยเรยงหมอน นอกจากน ยงไดปรบเปลยนทาในสวนของขา (เหลยม) ใหเหมาะสม เชน การวางเทา ยกเทา ทง

เพอใหเกดความงดงามและการสอดประสานกบกระบวนการเคลอนไหวของทา

๑๘

บทท ๖ นาฏยศพทสาคญทใชในการราแมบทใหญ

นาฏยศพท หมายถง ศพททใชในการเรยนการสอน และการปฏบตราในนาฏศลปไทย

การปฏบตการราในนาฏศลปไทยสามารถอธบายไดเปนสวนตางๆ ดงน

๑. สวนของรางกายตงแต สะเอว ลงมาถงขา เทา แขน มอ รวมเรยกวา “เหลยม” ๒. สวนของสะเอวขนมาจนถงศรษะ รวมทง แขน มอ รวมเรยกวา “วง”

ในสวนของเหลยมและวงน หลกและวธการในการอธบายการปฏบตการรา ครอาจารยทางนาฏศลป

ระบใหอธบายจากสวนลางขนสสวนบน หรออธบายจากเทาขนมาสศรษะ โดยสามารถแยกแยะรายละเอยดโดยรวมไดดงน

สวนของ “เทา”

กระทง = เปนการใชปลายนวเทา กระทงกบพนแลวกระดกเทาขน กระดก = เปนการสงเทาไปดานหลง หรอดานขาง แลวงอเขายกเทาขน พรอมทงหกขอเทาเขาดานใน

และตงปลายนวเทาดวย กระดกสามารถปฏบตไดทงขณะนง และยน มอย ๓ ลกษณะ คอ กระดกหลง กระดกขาง (กระดกเสยว) และกระดกไขว

จรด = เปนการใชจมกเทา (รอยตอระหวางโคนนวเทากบฝาเทา) แตะพน หรอ การใชสนเทาแตะพน พรอมทงยกฝาเทา ประ = เปนการใชจมกเทาแตะพนแลวยกขน ตบ = เปนการใชจมกเทาตบพนเปนจงหวะ โดยไมตองยกเทา

สวนของ “ขา” หรอ “เหลยม”

ประสมเทา = เปนการยอเขา สนเทาชดกน ปลายเทาแยกออกจากกน นาหนกอยทสนเทาทงสอง ประสมเทาประ = เปนการยอเขา สนเทาเหลอมกน ปลายเทาแยกออกจากกน นาหนกอยทเทาหลง ฉายเทา = เปนวธการเลอนเทาไปดานขาง ในขณะทยอเหลยม เตมเหลยม = เปนการยอเขาทงสองขางลงตามประเภทของผแสดง โดยทนาหนกจะอยตรงกลาง

๑๙

ลบเหลยม = เปนลกษณะการยอเหลยมขางหนง อกขางหนงพบเขาเขาหาลาตว นาหนกจะอยท

เขาขางทยอเหลยม สวนของ “วง” (แขน-มอ) วงลาง = เปนการวางตาแหนงมอในระดบสะเอว วงบน = เปนการวางตาแหนงมอทสงขนมาจากกงกลางลาตวถงศรษะ สวนของ “มอ”

มอ = เปนการตงปลายนวตง นวเรยงชดตดกน ยกเวนนวหวแมมอจะตงตรงหกเขาหาฝามอ พรอมทงหกขอมอเขาหาลาแขน

มอจบ = เปนการกรดนวกลาง นวนาง นวกอย สวนนวชและนวหวแมมอจรดกนทองคลท ๒ (นบจากโคนนว) พรอมทงเปดปลายนวทงสองดวยมอจบ สามารถปฏบตไดตามลกษณะ ๓ อยางคอ จบหงาย (หงายมอจบ) จบควา (ควาจบลง) จบตะแคง (ตะแคงมอจบ) สวนจบลอแกวเปนการจบแบบพเศษ คอ การกรดนวกอย นวนาง นวช ตงทงหมด แลวงอนวกลางลง พรอมทงนวหวแมมอแตะกบปลายนวกลางเปนวงกลม

๒๐

บทท ๗

คากลอนของเกาทวาดวยตาราทารา

จากการศกษาคนควา พบวาปรากฏอย ๓ บท คอ

๑ . กลอนตาราราทเปนกลอนสภาพซงมมาแตโบราณ ซงใชในการราแมบทใหญ

กลอนตารารา เทพประนมปฐมพรหมสหนา สอดสรอยมาลาชานางนอน ผาลาเพยงไหลพสมยเรยงหมอน กงหนรอนแขกเตาเขารง กระตายชมจนทรจนทรทรงกลด พระรถโยนสารมารกลบหลง เยองกรายฉยฉายเขาวง มงกรเลยบถามจลนทร กนนรราซาชางประสานงา ทาพระรามากงศลป ภมรเคลามจฉาชมวารน หลงใหลไดสนหงสลนลา ทาโตเลนหางนางกลอมตว รายวชกแปงผดหนา ลมพดยอดตองบงพระสรยา เหราเลนนาบวชฝก นาคามวนหางกวางเดนดง พระนารายณฤทธรงคขวางจกร ชางหวานหญาหนมานผลาญยกษ พระลกษณแผลงอทธฤทธ กนนรฟอนฝงยงฟอนหาง ขดจางนางทานายสารถ ตระเวนเวหาขมาตคล ตโทนโยนทบงขวางคอน รากระบสทาจนสาวไส ทาชะนรายไมทงขอน เมขลาลอแกวกลางอมพร กนนรเลยบถาหนงหนาไฟ ทาเสอทาลายหางชางทาลายโรง โจงกระเบนตเหลกแทงวไสย กรดสเมรเครอวลยพนไม ประไลยวาตคดประดษฐทา กระหวดเกลาขมาเลยบคาย กระตายตองแรวแคลวถา ชกซอสามสายยายลานา เปนแบบราแตกอนทมมา

๒๑

๒ . บทนางนารายณในบทละครเรอง "รามเกยรต" พระราชนพนธในรชกาลท ๑ ตอน นารายณ ปราบนนทก ซงใชในการราแมบทเลก

บทนางนารายณ เทพประนมปฐมพรหมสหนา สอดสรอยมาลาเฉดฉน ทงกวางเดนดงหงสบน กนรนเลยบถาอาไพ อกชานางนอนภมรเคลา แขกเตาผาลาเพยงไหล เมขลาโยนแกวแววไว มยเรศฟอนในอมพร ลมพดยอดตองพรหมนมต ทงพสมยเรยงหมอน ยายทามจฉาชมสาคร พระสกรขวางจกรฤทธรงค ฝายวานนทกกราตาม ดวยความพสมยใหลหลง ถงทานาคามวนหางลง กชลงถกเพลาเขาทนใด

๓. กลอนไหวครละครชาตร (โนหรา เมองนครศรธรรมราช)

กลอนไหวครละครชาตร สอนเอยสอนรา ครใหขาราเทยมบา ปลดปลงลงมา แลวใหขาราเพยงพก วาดไวปลายอก เรยกแมลายกนกผาลา ซดสงขนเพยงหนา เรยกชอระยาดอกไม ปลดปลงลงมาใต ครใหขาราโคเวยน นเรยกรปวาด ไววงใหเหมอนรปเขยน ทานคงเรยน ทาจาเทยนพาดตาล ฉนนเหวยนช พระพทธเจาทานหามมาร ฉนนนงคราญ พระรามเธอขามสมทร ราเลนสงสด เปนทาพญาครฑรอนมา ครฑเฉยวนาคได รอนกลบไปในเวหา ทาทาหนมาน เหาะทะยานไปเผาลงกา ราทาเทวา สารถขมาชกรถ ทานางมทร จรลหวางเขาวงกต ทาพระดาบส ลลาจะเขาอาศรม สมมปราสาท วาดไวเปนหนาพรหม ฉนนตนกลม เรยกนารายณนาวศร

๒๒

บทท ๘

ประเพณการไหวครนาฏศลป ประเพณการไหวครนาฏศลปเปนการแสดงความคารวะผมพระคณดวยการบวงสรวงบชา ซงนบถอวาเปนประเพณทสาคญยงของบรรดาศลปนทวไป โดยเฉพาะศลปนทางนาฏดรยางคศลปนน เชอและนบถอกนวาวชาการทางดานนาฏดรยางคนน มกาเนดมาจากเทพเจาและไดถายทอดสมนษยโลก สงตอผานครอาจารยมาตามลาดบจนถงปจจบนน พธการไหวครทางดานนาฏดรยางคในปจจบน สวนใหญไดดาเนนตามแบบแผนทสงทอดมาแตโบราณ และบางครงอาจแกไขเพมเตม เพอจดประสงคในการสรางศรทธาใหเกดมมากยงขน ลกษณะการไหวครของเหลาศลปนนน ยอมมพธเปนพเศษมากกวาการไหวครตามปกต เรยกกนวา “พธครอบ” พธครอบนนเปนสวนหนงของการไหวครศลปะ ซงดาเนนตอทายจากพธไหวคร สวนใหญมกจะดาเนนพธตดตอกนจนเปนทเขาใจวา ถากลาวถง พธไหวคร กจะมความหมายถง การทาพธครอบ พธไหวครและพธครอบ เปนพธททานโบราณจารยไดกาหนดระเบยบและบญญตแบบแผนไว ใหปฏบตดวยหลกเกณฑอนดสบเนองมาแตโบราณ โดยกาหนดวา ถาเปนศษยทหดโขน-ละคร ครผใหญจะทาพธไหวครและครอบใหตอเมอศษยไดหดรา เพลงชา-เพลงเรว ได หรอกลาวงายๆ กคอ สามารถทจะออกแสดงเปนตวเสนา หรอนางกานลได ถาเปนศษยทหดดนตรปพาพาทย กตองสามารถรวมบรรเลงเพลงโหมโรงไดจบ ซงนบวาตเปนพอทจะออกบรรเลงในงานสวดมนตเยน และฉนเชาได นอกจากพธไหวครและครอบแลว เมอศษยผใดฝกหดจนเกดวามชานาญ มชอเสยง มความสามารถพอทจะถายทอดวชาความรทตนฝกฝนมาใหกบผอนได ครจะประกอบพธอกอยางหนงใหกบศษยผนน ซงเรยกวา “ พธรบมอบ” โดยครผทาพธจะมอบอาวธตางๆและบอกอนญาตใหไปเปนครถายทอดแกผอนได ถาเรยนปพาทยการรบมอบ ครผใหญจะมอบอปกรณการบรรเลงหรอเครองดนตรแตละชนดให พรอมทงประสทธประสาทพรมงคล และบอกอนญาตใหไปเปนครได ทานโบราณจารยไดกาหนดการกระทาพธไหวคร และครอบไวอยางรอบคอบ เพอใหศษยทไดรบครอบจากครมประสทธภาพอนด และมภาวะเปนศลปนผควรแกการยกยอง เชนเดยวกบบทบญญตในพธบรรพชาอปสมบทของพระภกษสงฆในพระพทธศาสนา ดงนนผทรบครอบนบวาเปนศลปนทางแขนงนนอยางเตมตว และควรรกษาเกยรตอนนไว

๒๓

การไหวครและครอบคร โขน-ละคร เปนการไหวครทมขนตอน การประกอบพธหลายอยางเชนกน ซงสามารถสรปขนตอนไดดงน คอ ขนท ๑. ไหวครเมอเรมเรยน ซงเรยกวา “คานบคร” ในขนน ครผใหญจะเปนผกาหนดวน โดยจะใชวนพฤหสบด เปนวนประกอบพธ จะอญเชญศรษะครทสาคญ เปนตนวา พระภรตฤาษและพระครพราพจดตงในทสมควร มดอกไม ธปเทยน ตงบชาดวย ครผใหญจะกลาวนาใหผทจะเขามาเปนศษยถวายดอกไม ธปเทยน และกลาวโองการคานบคร ตอจากนนจะคดเลอกศษยใหม ออกเปนพวกตามประเภทของตวละคร (พระ-นาง-ยกษ-ลง) และจะจบมอใหราเปนปฐมฤกษ ขนท ๒ เมอศษยฝกหดไปไดพอสมควร สามารถออกแสดงเปนตวประกอบไดบาง กจะทาพธไหวครในขนท ๒ เพอตอเพลงหนาพาทยซงเปนเพลงทนบถอวา มความสาคญ และศกดศทธ ในขนนอาจจะประกอบพธรวมในการไหวครประจาปกได โดยจะตองจดเตรยม สถานท เครองสงเวยบชา และเชญครผใหญ ซงไดรบกรรมสทธ ใหเปนผประกอบพธมาดาเนนพธทมขนตอนตางมากๆ และในตอนทายครผใหญจะเปนผครอบศรษะทสาคญใหกบศษยทละคน พรอมทงปราสาทพรมงคล ในขนนเรยกวา “ พธครอบ” ขนท ๓ ไหวครเมอศษยมความสามารถทจะเปนครถายทอดความรใหกบศษยรนหลงตอไปได พธไหวครครงนเปนพธสาคญ เชนเดยวกบ การครอบในขนท 2 ทกลาวมาแลว ครผใหญทไดรบการประสทธประสาทใหเปนผประกอบพธเทานน จงะเปนผนาในการไหวครครงนได พธกรรมในขนนดาเนนพธตดตอจากพธครอบ เมอครอบผประกอบพธสมมตเปนพระภรตฤาษ จะทาพธครอบศรษะคร พรอมทงมองอาวธศลป ศร พระขรรค และอปกรณการแสดง ใหกบศษย ศษยรบอาวธตางๆ ไว ครประสาทพระมงคล และพออนญาตใหไปเปนครเปนอนเสรจสนพธรบมอบ ขนท ๔ ไหวครเมอเรมเรยนหนาพาทยสงสด หนาพาทยองคพระพราพ หนาพาทยองคพระพราพ เปนหนาพาทยสงสดทางดนตร และนาฏศลป ผทจะเรยนจะตองมความรความสามารถอยในขนสง มคณวฒ วยวฒ สมควรแลว ครผใหญจงจะทาการสอนให กอนทาการสอนจะตองประกอบพธมเครองสงเวยบชาครบถวน ประกอบพธไหวครเตมตามตาราเสยกอน จากนนจงตอทาราหนาพาทยองคพระพราพ ขนท ๕ ไหวครเมอรบมอบใหเปนผประกอบพธตอไป ในขนนนยมประกอบพธภายหลง การไหวครครงใหญประจาป เมอเสรจสนพธครอบและรบมอบแลว ครผใหญจะเรยกศษยทมความสามารถ มคณสมบต ตามบทบญญตใหเขามารบมอบ พระตารา ไมเทา และศรษะครทสาคญ พรอมทงประสทธประสาทกรรมสทธและพรมงคลให ในทามกลางครผใหญหลายๆทาน ศษยเมอไดรบการประสทธประสาทแลว จะตองปฏบตตนใหตงอยในพรหมวหารอยางครบถวน และจะนบถอเสมอวา ถาครผมอบใหยงคงมชวตสามารถประกอบพธได ตนเองจะไมประกอบพธเปนอนขาด นอกจากวาครจะอนญาต เชนเดยวกบขนบบญญตทางดานดนตร ขนตอนการไหวครทางนาฏศลป โขน-ละคร น ศลปนบางทานอาจจะไดรบการกระกอบพธไมครบทง ๕ ขนตอนกได ทงนขนอยกบความเหมาะสมของแตละทาน และตามคดเหนของครผใหญ

๒๔

การอธบายรายละเอยด องคประกอบตางๆ ในพธไหวคร

๑. การกาหนด วนเวลา “กาลมงคล” วนพฤหส ขางขน เดอนค - ไหวครวนพฤหสบด เพราะไดรบอทธพลจากศาสนาพราหมณ ดวยเหตทวนพฤหสบด

เปนวนคร เพราะมกาเนดจากฤาษผสงสอน ถง ๑๙ องค - ไหวคร นยมประกอบพธ ขางขน เดอนค (ขางขน ตามหลกโหราศาสตรนบถอวา เปน

วนฟ สญลกษณของความอดมสมบรณ สาเรจ. เดอนค เปน เดอนมงคลค นบวาเปนมงคล เดอนค เปนเศษ)

๒. หวโขนทใชประกอบพธครอบ ใหกบศษย

๒.๑ หวโขนพระภรตฤาษ (พระภรตฤาษ เปนครมนษยทานแรก เปนผแตงนาฏยศาสตร ตามเทวโองการของพระ พรหม)

๒.๒ หวโขนพระพราพ

(พระพราพเปนปางดรายของพระอศวร ซงเปนผใหกาเนดทารา) ๒.๓ เทรด เปนศราภรณ ของละครโนราชาตร

ซงนบถอวาเปนละครอนดบแรก อกประการหนงเทรดใชไดกบตวพระ ตวนาง ดงนนการครอบเทรดจงมความหมายวา มความรทงพระและนาง อนเปนหลกของตวแสดงทางนาฏศลปไทย

๓. บทบาทของครผประกอบพธฯ ๓.๑ ขนตอนแรกของการประกอบพธ ฯ เรมตงแตผประกอบพธ ฯ ราเขาสมณฑลพธ จนถงถวายเครองสงเวย กระยาบวช ผประกอบพธ มบทบาทและหนาท เปนเพยงหวหนาศษยในการบชาคร ๓.๒ ขนตอนอนดบท ๒ ผประกอบพธสวมหวโขนพระภรตฤาษ ถอไมเทาราบนผาขาวทปลาดเขาสทประทบ ประกอบพธครอบ รบมอบใหกบศษย จนถงสงครกลบโดยผประกอบพธ ราบนผาขาว กลบออกไป ผประกอบพธมบทบาทและหนาทเปรยบเหมอน พระภรตฤาษเสดจลง มาประกอบพธครอบ-รบมอบใหกบศษย (ผาขาวเปรยบเสมอนทางเดนระหวางสวรรค ถงมนษยโลก)

๒๕

บทท ๙ พระราชพธพระราชทานครอบประธานประกอบพธไหวครโขนละคร

พธไหวครโขน ละคร พธครอบ และพธตอทาราเพลงหนาพาทยองคพระพราพ เปนพธทม

ความสาคญสงสดสาหรบผเปนศลปน กลาวคอพธไหวครเปนการแสดงคารวะกรรมตอครผประสทธประสาทศลปวทยาการให สวนพธครอบหมายความวาผรบครอบไดเรมความเปนศลปนโดยสมบรณ สวนพธตอทาราเพลงหนาพาทยองคพระพราพ ซงเปนเพลงหนาพาทยสงสดและศกดสทธนน จะตองมพธมอบใหเฉพาะแกศลปนทไดเลอกสรรแลว พธครอบม ๓ ระดบคอ รบครอบเขาเปนเครอของศลปน และรบพรเพอเปนสรมงคลแกตว รบครอบเพอประสทธประสาทความเปนครแกผทจะนาวชาการไปสงสอนศษย และรบครอบใหเปนผทาพธครอบสบตอไป ผทไดรบครอบใหทาพธครอบสบตอไปนน เปรยบเสมอนไดเปนสมมตเทพผจะประกอบพธไหวครเพอเปนศรมงคลแกผศกษาวชานาฏศลป และดรยางคศลปนนเอง

สาหรบผทจะประกอบพธครอบโขน ละครไดม ๒ ประเภท ประเภทท ๑ คอ ผทพระบาทสมเดจพระ

เจาอยหวทรงครอบพระราชทาน ดวยประเพณไทยถอเปนหลกสบมาแตโบราณวา พระมหากษตรยทรงเปนเอกอครอปถมภของศลปนานาชนด เมอไมมตวครในสาขานนๆแลว พระมหากษตรยจะทรงมอบหรอครอบพระราชทานผใดใหปฏบตหนาทกได และผทไดรบพระราชทานครอบแลว สามารถทาพธครอบผอนตอไปได สวนประเภทท ๒ คอผทไดรบประสทธประสาทจากครผประกอบพธครอบเดม โดยจะตองเปนศลปนชาย และเปนผแสดงเปนตวพระ อายไมตากวา ๓๐ ป เคยบวชเรยนมาแลว มความประพฤตดอยในศลธรรม เปนทเคารพนบถอของศษยทงปวง ผประกอบพธครอบโขน ละคร ทสาคญในสมยรตนโกสนทรมอย ๔ ทาน คอ

๑. ครเกษในสมยรชกาลท ๓ ถงตนรชกาลท ๔ (ปรากฏหลกฐานวาเปนผประกอบพธ ฯ เมอ พ.ศ. ๒๓๙๗) ๒. ครแผน ในสมยรชกาลท ๔ ถงรชกาลท ๕ (ปรากฏหลกฐานวาเปนผประกอบพธ ฯ เมอ พ.ศ. ๒๔๒๔) ๓. พระยานฏกานรกษ (ทองด สวรรณภารต) ในสมยรชกาลท ๕ ถงรชกาลท ๗ (สนชวต พ.ศ. ๒๔๗๘) ๔. หลวงวลาศวงงาม (หรา อนทรนฎ) ในสมยรชกาลท ๘ ถงรชกาลปจจบน (พ.ศ. ๒๔๘๘- ๒๕๐๕) ๕. นายอาคม สายาคม ในรชกาลปจจบน (พ.ศ. ๒๕๐๕-๒๕๒๕) สาหรบการตอทาราเพลงหนาพาทยองคพระพราพ ผเปนอสรเทพผทรงอทธฤทธ ซงศลปนโขน

ละครไทยเคารพสกการะในฐานะเปนบรมครในวชานาฏยศาสตร เพลงหนาพาทยองคพระพราพถอเปนหนาพาทยทสงสดและศกดสทธ ในการตอทาราเพลงหนาพาทยองคพระพราพ จะตองมพธมอบใหแกศลปนทไดเลอกสรรแลว คอตองเปนศลปนอาวโสทไดรบการฝกหด และมความสามารถเปนทยอมรบในวงการศลปน พระราชพธพระราชทานครอบประธานประกอบพธไหวครโขน ละคร และพธตอทาราเพลงหนาพาทยองค

๒๖

พระพราพในครงน สบเนองจากครผไดรบพระราชทานครอบ และตอทาราองคพระพราพไว เมอพทธศกราช ๒๕๐๖ คอ นายอาคม สายาคม นายอราม อนทรนฎ นายยอแสง ภกดเทวา และนายหยด ชางทอง ไดถงแกกรรมไปเหลอเพยงนายหยด ชางทอง เพยงทานเดยว โดยเฉพาะครผเปนประธานประกอบพธไหวครโขน ละครนน หลงจากมรณกรรมของนายอาคม สายาคม เมอวนท ๙ มถนายน พทธศกราช ๒๕๒๕ เปนตนมา กรมศลปากรกวางตวครผเปนประธานประกอบพธ เนองจากนายอาคมถงแกกรรมโดยปจจบน ยงมไดมอบหมายหนาทประธานในพธไหวครใหกบผใดไว ตามประเพณแตดงเดมนน หากครเดมมไดมการมอบหมายใหใครคนใดคนหนงรบหนาทเปนประธานประกอบพธไหวครโขน ละคร แลว กจะตองขอรบพระมหากรณาธคณในพระบาทสมเดจพระเจาอยหว โปรดเกลาฯแตงตงประธานประกอบพธไหวครเสยกอน จากนนจะพระราชทานครอบประธานฯ บคคลดงกลาวจงจะสามารถประกอบพธไหวครโขน ละครได เมอความทราบฝาละอองธลพระบาท จงทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหกรมศลปากรดาเนนการคดเลอกบคคลผมคณสมบตพรอมทจะปฏบตหนาทน แลวนาความกราบบงคมทลเพอมพระบรมราชวนจฉย กอนทจะประกอบพระราชพธพระราชทานครอบใหตอไป ในเดอนพฤษภาคม พทธศกราช ๒๕๒๖ คณหญงอาร กลตณฑ อธบดกรมศลปากรขณะนนไดมคาสงตงคณะกรรมการสรรหาผทเหมาะสม โดยพจารณาคดเลอกบคคลทมคณสมบตดวยหลกเกณฑตามคตนยมแตโบราณ คอ ๑. เปนบรษ ๒. เปนผมภมความรทางวชานาฏศลปทงภาคทฤษฎ และปฏบต ๓. เคยผานการแสดงเปนตวนายโรงในการแสดงโขน คอ ตวพระรามหรอพระลกษณ มชอเสยงในการ แสดงโขน ละคร จนคนทวไปยกยองเปนครอาจารย ๔. เปนผมบคลกภาพ จรยาวตร อปนสยใจคอ มนษยสมพนธ และคณธรรมเปนทเคารพยกยอง ศรทธาเชอถอของสงคมผเขารวมในพธไหวครนนๆ และตองบวชเรยนแลว ๕. เปนผทไดรบมอบหมายสทธ และหนาทใหเปนประธานประกอบพธไหวครโดยพระบรมราชโองการ หรอจากการประสทธประสาทจากครผเคยเปนประธานประกอบพธมาแลวใหเปนผสบทอด โดย ไดรบมอบตาราไหวคร (สมดขอย) เครองโรง และไดรบการครอบครนาฏศลปจากครผใหญ คณะกรรมการฯ คดเลอกศลปนผมคณสมบตเหมาะสมได ๖ คน คอ นายธรยทธ ยวงศร นายราฆพ โพธเวส นายธงไชย โพธยารมย นายทองสก ทองหลม นายอดม องศธร และนายสมบต แกวสจรต ตอมา นายราฆพ โพธเวส ไดขอถอนตวจากการรบครอบเปนประธานประกอบพธไหวครโขน ละคร โดยขอเปนผรบครอบองคพระพราพเพยงอยางเดยว คงเหลอผรบครอบเปนประธานเพยง ๕ คน คณะกรรมการฯไดทาหนงสอถงศลปนทงหาเพอสอบถามความสมครใจ แลวจงนารายชอพรอมประวต และผลงานขนกราบบงคมทลพระกรณาทราบฝาละอองธลพระบาท เพอมพระบรมราชวนจฉย ซงพระบาทสมเดจพระเจาอยหว ทรงพระมหากรณาธคณโปรดเกลาฯ แตงตงประธานประกอบพธไหวครโขน ละครใหตามทกราบบงคมทล ทงยงทรงมพระราชกระแสเพมเตมวา เรองนเปนเรองสาคญสมควรจะจดเปนพธ เพอใหศกดสทธและเปนหลกฐานปรากฏ โดยควรทจะมศลปนโขน ละครผเฒาผใหญทเคยเปนโขน ละครหลวงหรอศลปนภายนอกผทศลปนดวยกนยกยองนบถอ รวมเปนสกขพยานในพธดวย ทงนใหกรมศลปากรกบสานกพระราชวงรวมปรกษาดาเนนงานใหรอบคอบถวนถ ตอมาคณะกรรมการฯ ไดพจารณาเหนสมควรใหมการตอทาราหนาพาทยองคพระพราพ และรบพระราชทานครอบองคพระพราพเสยพรอมกนในพระราชพธนดวย เนองจากศลปนผไดรบครอบ และรบมอบ

๒๗

ทาราจากนายรงภกดเมอพทธศกราช ๒๕๐๖ จานวน ๔ คน คอ นายอาคม สายาคม นายอราม อนทรนฎ นายหยด ชางทอง และนายยอแสง ภกดเทวา นน ปจจบนคงเหลอแตนายหยด ชางทอง นอกนนไดถงแกกรรมไปหมดดงกลาวแลว ทงนายรงภกดกมอายมากถง ๘๖ ปในขณะนน สมควรทจะไดตอทาราใหแกศลปนทมคณสมบตเหมาะสมตอไป คณะกรรมการฯจงมอบหมายใหนายราฆพ โพธเวส ไปพบนายรงภกด เพอขอคาปรกษา ซงไดรบคาแนะนาวา จะตองทาหนงสอกราบบงคมทลขอพระราชทานพระบรมราชานญาตเสยกอน เมอทรงพระกรณาโปรดเกลาฯแลว จะตองตอทารากอน ๒ ครง แลวจงทาพธมอบในวนพระราชพธ คณะกรรมการฯจงรวมกนพจารณารายชอศลปนฝายยกษ ซงมคณวฒ และวยวฒเหมาะสม รวม ๗ คน คอ นายราฆพ โพธเวส นายไชยยศ คมมณ นายจตพร รตนวราหะ นายจมพล โชตทตต นายสดจตต พนธสงข นายศรพนธ อฎฎะวชระ และนายสมศกด ทดต เมอสอบถามความสมครใจแลว คณะกรรมการฯไดนารายชอศลปนกราบบงคมทลเพอมพระบรมราชวนจฉย พรอมทงขอพระราชทานครอบองคพระพราพในโอกาสเดยวกนกบการรบพระราชทานครอบประธานไหวครดวย ซงพระบาทสมเดจพระเจาอยหว ทรงมพระมหากรณาธคณโปรดเกลาฯ ตามทขอไปทกประการ และทรงกาหนดวนพฤหสบดท ๒๕ ตลาคม พทธศกราช ๒๕๒๗ เปนวนประกอบพระราชพธ คณะกรรมการฯไดเชญนายรงภกด (เจยร จารจรณ) ใหเปนผประสทธประสาทวชาแกนาฏศลปนทง ๗ และเชญ นายหยด ชางทอง ครอาวโส ผเคยรบมอบทาราในพระราชพธครงกอนมาเปนผฝกซอมรานาแทน นายรงคภกด ซงอายมากแลวไมสามารถทรงตวยนราไดเตมท สวนทารานนใหศกษาจากภาพยนตรทถายทาไวเมอครงพทธศกราช ๒๕๐๖ ประกอบคาอธบายของ นายรงภกด การฝกซอมทาราไดกระทา ณ พระอโบสถวดบวรสถานสทธาวาส รวม ๖ ครง การกาหนดรายละเอยดของพระราชพธ ในครงแรกทประชมรวมระหวางกรมศลปากรกบสานกพระราชวง เสนอใหใหทาพธในแบบทเคยปฏบตมาเมอพทธศกราช ๒๕๐๖ คอมการบาเพญกศลทางพทธศาสนา พระสงฆเจรญพทธมนตในตอนเยน แลวถวายภตตาหารในวนรงขน ซงเปนวนประกอบพระราชพธครอบฯ สถานทประกอบพธคอ ศาลาดสดาลย พระตาหนกจตรลดารโหฐาน ครนเมอนาความกราบบงคมทลพระกรณาแลว ทรงมพระกระแสรบวา พธสงฆควรเปนเรองภายในของกรมศลปากร คณะกรรมการ ฯ จงมมตใหจดพธสงฆในวนพธท ๒๔ ตลาคม พทธศกราช ๒๕๒๗ พระอโบสถวดบวรสถานสทธาวาส โดยใหกองการสงคต และกองศลปศกษารวมกนดาเนนงาน สวนการพระราชพธในวนรงขน ณ ศาลาดสดาลย กรมศลปากร และสานกพระราชวงรวมกนจดเตรยม

อนง ในการพระราชพธครงนน คณะกรรมการฯ ไดกาหนดใหมการบนทกเหตการณถายภาพ และถายภาพยนตรไวเปนหลกฐานเพอศกษาตอไป โดยใหงานบนทกเหตการณ กองจดหมายเหตแหงชาต งานวฒนธรรมและจารตประเพณ กองวรรณคดและประวตศาสตร และงานเผยแพร สานกงานเลขานการ กรมศลปากร รวมกนดาเนนการ นอกจากนสถานโทรทศนสชอง ๙ อสมท. ไดรวมถายภาพยนตร เพอจดทาเปนขาวเผยแพรตอไปดวย

๒๘

บทท ๑๐

ขอสรปจากการศกษาตารารา

จากการศกษาเรองตารารา ซงเปนตาราภาพทารา ทเขยนประกอบคากลอนทาราทมมาตงแตสมยกรงศรอยธยา คากลอนทารานเปนแบบแผนทนาฏศลปนนบถอเปนตนตารา เชนเดยวกบคมภรนาฏย-ศาสตร ตาราภาพทารา หรอ ตารารา เทาทปรากฎอยในปจจบนมอย ๓ ฉบบ

๑. ฉบบภาพเขยนสฝน ครงรชกาลพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช ลกษณะ ของภาพเขยนขนเปนแนวประเพณ มคากลอนบอกซงทา ตวภาพมทงทเปนภาพการฟอนราของเทพบตรและอปสร บางภาพเปนภาพการฟอนราของ กนรา กนร ซงสามารถวเคราะหไดวากนรา กนร เปนสตวหมพานต ตามไตรภมโลก กลาววา หมพานต เปนดนแดนสงบตงอยระหวางสวรรคและมนษยโลก เปนทอยของพวกคนธรรพ ชาวสวรรคชนตาทมกเลสและชอบการขบรองฟอนรา ดวยเหตนโบราณาจารยจงจดพวกกนรากนรทอาศยอยในหมพานต เปนพวกทชอบขบรองฟอนราดวย ดงเหนไดจากวรรณคดหลายเรอง กลาวถง การฟอนราของพวกกนรา กนร แมในคากลอนตารารากกลาวถงไววา กนนรรา กนนรฟอนฝง

ฉบบภาพเขยนสฝน ครงรชกาลท ๑ เชอวาเปนตาราราฉบบวงหลวง แตตนฉบบทปรากฏมภาพไมครบ

๒. ฉบบภาพเขยนลายเสนรงคบนสมดไทดา เปนฉบบทพระเจาราชวรวงศเธอ พระองคเจา สดาสวรรค พระราชธดาในพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหว ประทานใหกบหอพระสมด ประกอบดวยภาพทาราจานวน ๖๖ ภาพ ลกษณะของภาพเปนภาพการรายราของเทพบตรและอปสร มคากลอนกากบ มความสมบรณมากกวาฉบบท ๑

ฉบบภาพเขยนลายเสนฯ เชอวาเปนตาราราฉบบวงหนา ฝมอชางเขยนราวรชกาลท ๒ - ๓

๓. ฉบบภาพลายเสนทเขยนขน เมอ พ.ศ.๒๔๖๖ หรอฉบบหอพระสมดฯ สมเดจพระเจาบรม วงศเธอ กรมพระยาดารงราชานภาพ โปรดฯ ใหพระวทยประจง (จาง โชตจตกะ) ชางเขยนศลปากร และ ขนประสทธจตรกรรม (อย ทรงพนธ) ชางเขยนในหอพระสมดวชรญาณ เขยนขนเพอใชประกอบหนงสอ ตาราฟอนรา เพอพมพพระราชทานในงานพระราชทานเพลงพระศพ สมเดจพระเจานองยาเธอ เจาฟาจฑาธชดลก กรมขนเพชรบรณอนทราชย ตอมากรมศลปากรไดจดพมพขนอกครงใน พ.ศ.

ฉบบภาพลายเสน พ.ศ.๒๔๖๖ ฉบบดงกลาว เปนภาพเขยนสและลายเสนตามรปแบบการเขยนแนวประเพณ ดงนนลกษณะทาราบางภาพจงมอาจใชเปนแมแบบในการทาทาของนาฏศลปน และในครงนสมเดจฯ กรมพระยาดารงฯ โปรดฯ ให นาฏศลปนของกรมมหรสพ คอ นายวง กาญจนวฒน และนางสาวเสงยม นาวเสถยร เปนผแสดงแบบทารา โดยมพระยานฏกานรกษ (ทองด สวรรณภารต) เจากรมโขนหลวง

๒๙

เปนผควบคมและกาหนดทารา นบเปนครงแรกทภาพจากตาราราไดใชมนษยเปนผแสดงแบบทาราแตกเปนการแสดงแบบเลยนแบบทาราจากตารา เปนทานงเทานน ป พ.ศ.๒๔๗๘ นางลมล ยมะคปต และ นางมลล คงประภสร ครนาฏศลปในโรงเรยนนาฏ-ดรยางคศลป ทกอตงขนใหม ไดนาภาพทาราในตารารามาประดษฐใหมลลาเปนทารา ประกอบดวยทาหลกจากภาพทาราแตละทา และทาเชอมใหกระบวนทารา ขนเปนครงแรกในวงการนาฏศลปไทย เรยกวา ทาราแมบทใหญ หลงจากนนไดนาไปให พระยานฏกานรกษ ซงนบถอวาเปนปรมาจารยนาฏศลปทยงมชวตอยในขณะนน ไดตรวจสอบแกไข เมอทานไดตรวจสอบแลว จงไดนามาจดแสดงครงแรก ประกอบการแสดงละครเรอง สรยคปต ตอมาไดนามาบรรจเปนหลกสตร ในการเรยนการสอนนาฏศลปสบมาถงปจจบน

อนง ปพ.ศ.๒๕๑๖ ไดมการถายภาพทาราแมบท (ใหญ) ทง ๖๖ ทาขนอกครง ผแสดงแบบทารา คอ นายธงไชย โพธยารมญ และ นางสาวจนดารตน วรยะวงศ เพอใชประกอบเรอง “การฝกนาฏศลปไทยเบองตน” พมพในหนงสอศลปละคอนรา หรอ คมอนาฏศลปไทย พระเจาวรวงศเธอ พระองคเจาเฉลมพลทฆมพร โปรดใหพมพในงานฉลองพระชนมาย ๕ รอบ ณ วนท ๒๙ เมษายน ๒๕๑๖

ภาพทาราน เปนการถายภาพเลยนแบบทาราทถายฯ เมอปพ.ศ.๒๔๖๖ ทงสน บางภาพเปนการ เพมเตมจากตนฉบบ ๒๔๖๖ (ทเหลออยไมครบ) จะมความแตกตางจากทาราทเปนกระบวนทาเคลอนไหว (แมบทใหญ) ทใชเปนแบบแผนในปจจบน

๓๐

บรรณานกรม

กรมศลปากร. ศลาจารกพอขนรามกาแหง. พระนคร : ครสภา, ๒๕๑๕. กองวรรณกรรมและประวตศาสตร. กรมศลปากร. ตารารา. พมพครงแรก, กรงเทพ : โรงพมพสวรรณภม.

๒๕๔๐.

กตพงษ วโรจนธรรมากร. ยอนรอยราชสกลวงศวงหนา-วงหลง. พมพครงท ๔, กรงเทพ : สานกพมพ ดอกหญา, ๒๔๕๔.

ดารงราชานภาพ. สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ, กรมพระยา. ตาราฟอนรา. พมพเผยแพรในงานพระราชทาน เพลงศพสมเดจพระเจานองยาเธอ เจาฟาจฑาธชราดลก กรมขนเพชรบรณอนทราชย, ๒๔๖๖.

นราธปพงศประพนธ, พลตร พระวรวงศเธอ กรมหมน.”ขอบขายแหงนาฏกรรม” ใน ชมนมพระนพนธของ

ทานวรรณ, พระนคร : สานกพมพผดงศกษา, ๒๕๐๘. วจตร วาทการ, พลตร หลวง. นาฏศลป. พระนคร, กรมศลปากร . ๒๕๐๗. สนสา มนคง. วงหนารตนโกสนทร. พมพครงแรก, กรงเทพ : สานกพมพมตชน. ๒๕๔๓. สรพล วรฬรกษ. ววฒนาการนาฏศลปไทยในกรงรตนโกสนทร. กรงเทพฯ : สานกพมพแหง

จฬาลงกรณมหาวทยาลย, ๒๕๔๓. อนมานราชธน, พระยา. “รองราทาเพลง”. ใน บนทกความร. พระนคร : กรมศลปากร, ๒๕๐๒. อนสรณในงานพระราชเพลงศพ นายอาคม สายาคม ท.ม.,ต.ช. ณ เมรวดมกฏกษตรยาราม.

กรงเทพมหานคร, ๒๕๒๕.

๓๑

ภาคผนวก

๓๒

ภาคผนวก ก

พระประวต พระเจาราชวรวงศเธอ พระองคเจาสดาสวรรค

พระเจาราชวรวงศเธอ พระองคเจาสดาสวรรค มพระนามทเรยกขานเดมกนวา พระองคปก ประสต ณ วนพธ เดอน ๙ ขน ๗ ตา ปชวดศก ตรงกบวนท ๕ สงหาคม พ.ศ. ๒๓๘๓ เปนพระเจาลกเธอลาดบท ๑๑ ในพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหว และลาดบท ๓ ในเจาจอมมารดามาลย ประสตเมอครงพระราชบดายงดารงพระอสรยยศเปนสมเดจพระเจานองยาเธอ เจาฟากรมขนอศเรศรงสรรค (กอนบวรราชาภเษก) มพระเชษฐภคนรวมพระชนนเดยวกน คอพระองคเจาหญงซงไมปรากฏพระนาม เพราะสนพระชนมไปเมอครงแรกประสต และพระองคเจาหญงดวงประภา

ตามพระนพนธในสมเดจกรมพระยาดารงราชานภาพไดกลาววา พระนามของพระองคเจาดวงประภา และ พระองคเจาสดาสวรรค น พระสนทรโวหาร (ภ) คดถวายพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหวเมอบวรราชาภเษกแลว

เมอพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว เสดจเถลงถวลยราชสมบตแลว และพระบาทสมเดจพระ

ปนเกลาเจาอยหวไดบวรราชาภเษกในปกน จ.ศ. ๑๒๑๓ ในเวลานน กรมพระราชวงบวรวไชยชาญ และพระองคเจาสดาสวรรคไมไดโสกนต ถงปชวด จ.ศ. ๑๒๑๔ กรมพระราชวงบวรวไชยชาญพระชนษาได ๑๕ และพระองคเจาสดาสวรรค พระชนษา ๑๓ พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวโปรดฯใหจดพระราชพธโสกนต ๒ พระองคนพรอมกน ในพระบวรราชวง ซงทสรงไดทรงทาเปนเขาไกรลาศดวย เมอพระองคเจาสดาสวรรค ทรงเจรญพระชนมาย พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว พระราชทานเครองยศเชนเดยวกบพระเจาลกเธอในพระบรมมหาราชวง โดยทรงพระกรณาแกพระองคเจาดวงประภา และพระองคเจาสดาสวรรคนมาก ทงสองพระองคมความสนทสนมคนเคยกบพระเจาลกเธอในพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหว ยงกวาพระเจาลกเธอพระองคอนๆ ตงแตรชกาลท ๔ เปนตนมา เมอพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหวสวรรคต ไมมเจานายฝายหนาพระองคใดยายลงมาอยวงหลวงดงราชประเพณแตเกากอน ดวยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวทรงรบเปนพระราชธระ ทรงปกครองทง ๒ วงมาตลอดสนรชกาล จวบจนเมอรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๕ กรมพระราชวงบวรวไชยชาญไดอปราชาภเษก พระองคเจาดวงประภา พระองคจาสดาสวรรค จงไดทรงเปนเจานายผใหญฝายในกรมพระราชวงบวร ลวงมาจนกรมพระราชวงบวรทวงคต พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวจงทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ มอบการปกครองฝายในพระราชวงบวรแกพระองคเจาดวงประภา และทรงบงคบการฝายในกรมพระราชวงบวรมาจนกระทงสนพระชนม จงทรงโปรดเกลาฯให พระองคเจาสดาสวรรครบตาแหนงแทน ซงเจานายเรยกกนวา กรมพระราชวงบวรปกครองวงหนากนตอมา เมอ ร.ศ.๑๑๒ ทรงพระกรณาโปรดเกลาพระราชทานเครองราชอสรยาภรณทตยจลจอมเกลา แลวเลอนเปน ทตยจลจอมเกลาวเศษ เมอ ร.ศ. ๑๑๙ ไดรบพระราชทานเหรยญรตนาภรณ รชกาลท ๔ ชน ๒

๓๓

พระองคเจาสดาสวรรคมพระอธยาศยสภาพเรยบรอย เสมอตนเสมอปลายทงในราชการ และความประพฤตตอพระบรมวงศานวงศทงปวง พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทรงเคารพยกยองวาเปนพระราชวงศชนผใหญพระองคหนง แมจะมกจสขทกขประการใด กไดรบพระราชทานพระบรมราชานเคราะหมาโดยเฉพาะจนตลอดรชกาลท ๕ ครนถงรชสมยพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว รชกาลท ๖ พระองคเจาสดาสวรรคมพระอาการเปนโรคชรา ประชวรกระเสาะกระแสะมานาน พระอาการหนกลงเมอเดอนกนยายน ร.ศ. ๑๓๑ สมเดจพระศรพชรนทราบรมราชนนารถ พระบรมราชชนน ไดเสดจเยยมอาการพระประชวร และเมอทรงไตถามจงไดทรงทราบวามความลาบากในสวนพระองคอยบาง จงทรงรบอปการะเสมอนดงทพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวไดทรงเคยพระราชทานอปการะมาแตกอน แลทสดเมอพระองคเจาสดาสวรรคกราบทลขอพระศพใหทรงเปนเจาภาพ กทรงรบเปนพระราชธระตามพระประสงคของพระองคเจาสดาสวรรคทกประการ

พระองคเจาสดาสวรรคสนพระชนมเมอวนท ๔ ตลาคม พ.ศ. ๒๔๕๔ พระชนษาได ๗๒ ป ๒ เดอน กบ ๑ วน ตอมา ในรชสมยพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว ไดทรงสถาปนาพระอสรยยศเจานายทเปน พระโอรสและพระธดาในพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหว วา พระเจาราชวรวงศ

๓๔

ภาคผนวก ข

ตวอยางภาพตาราราฉบบภาพเขยนสฝนปดทอง บนสมดไทขาว สมยรชกาลท ๑ (ฉบบวงหลวง)

ภาคผนวก ค ภาพตาราราเขยนลายเสนรงคบนสมดไทดา

ฉบบพระเจาราชวรวงศเธอ พระองคเจาสดาสวรรค (ฉบบวงหนา)

ภาคผนวก ง ภาพตาราราลายเสนฉบบพระหอสมดป พ.ศ. ๒๔๖๖ ฝมอ ขนประสทธจตรกรรม (อย ทรงพนธ) ชางเขยนศลปากร

และ พระวทยประจง (จาง โชตตระกะ) ชางเขยนหอพระสมดวชรญาณ

ภาพตาราราฝมอวาดของขนประสทธจตรกรรม (อย ทรงพนธ) และ พระวทยประจง (จาง โชตตระกะ)

DANCE_4_001 ขนประสทธจตรกรรม (อย ทรงพนธ) กบ พระวทยประจง (จาง โชตตระกะ) ชาง เขยนตารารา DANCE_4_002 เทพประนม DANCE_4_003 ปฐม DANCE_4_004 พรหมสหนา DANCE_4_005 สอดสรอยมาลา DANCE_4_006 ชานางนอน DANCE_4_007 ผาลาเพยงไหล DANCE_4_008 พสมยเรยงหมอน DANCE_4_009 กงหนรอน DANCE_4_010 ภมรเคลา DANCE_4_011 แขกเตาเขารง DANCE_4_012 กระตายชมจนทร DANCE_4_013 พระจนทรทรงกลด DANCE_4_014 พระรถโยนสาร DANCE_4_015 จอเพลงกาฬ DANCE_4_016 หนมานผลาญยกษ DANCE_4_017 พระรามโกงศร (พระหรรกษโกงศลป) DANCE_4_018 ชางประสานงา (คชรนทรประสานงา) DANCE_4_019 ชางสะบดหญา DANCE_4_020 ขมาตคล DANCE_4_021 สารถชกรถ DANCE_4_022 กลดพระสเมร DANCE_4_023 ตระเวนเวหา DANCE_4_024 นาคามวนหาง DANCE_4_025 กวางเดนดง DANCE_4_026 หงสลลา DANCE_4_027 ชกแปงผดหนา DANCE_4_028 เหราเลนนา DANCE_4_029 กนนรเลยบถา (กนรนเลยบถา) DANCE_4_030 ยงคดประดษฐรา DANCE_4_031 กระหวดเกลา DANCE_4_032 ตโทนโยนทบ DANCE_4_033 งขวางคอน

DANCE_4_034 มจฉาชมสาคร DANCE_4_035 กนนรฟอนโอ DANCE_4_036 สงโตเลนหาง DANCE_4_037 นางกลอมตว DANCE_4_038 บวชฝก DANCE_4_039 ขอนทงอก DANCE_4_040 พระลกษมณแผลงฤทธ DANCE_4_041 เสอทาลายหาง DANCE_4_042 ชางทาลายโรง DANCE_4_043 ฉยฉายเขาวง DANCE_4_044 หนงหนาไฟ DANCE_4_045 เครอวลยพนไม DANCE_4_046 เยองพายกฐน DANCE_4_047 มงกรเลนนา (มงกรเทยวหาวารน) DANCE_4_048 ลมพดยอดตอง DANCE_4_049 จนสาวไส DANCE_4_050 วสยแทงตร DANCE_4_051 ชะนรายไม DANCE_4_052 ขมาเลยบคาย DANCE_4_053 นกยงฟอนหาง (มยเรศฟอนหาง) DANCE_4_054 ขดจางนาง DANCE_4_055 เมขลาโยนแกว DANCE_4_056 กระตายตองแรว DANCE_4_057 โจงกระเบนตเหลก DANCE_4_058 บงพระสรยา DANCE_4_059 ชกกระบสทา DANCE_4_060 ประลยวาต DANCE_4_061 กนนรรา DANCE_4_062 กนนรรา DANCE_4_063 มารกลบหลง DANCE_4_064 รายว DANCE_4_065 นารายณขวางจกร DANCE_4_066 ชกซอสามสาย DANCE_4_067 หลงใหลไดสน

ภาคผนวก จ

ภาพถายยนเครองพระ-นางแสดงแมทาการราแมบทใหญ สมยรชกาลท ๖

จาก หอจดหมายเหตแหงชาต

ภาพถายยนเครองพระ-นาง แสดงแมทาการราแมบทใหญ จากหอจดหมายเหตแหงชาต

DANCE_1_172_4 ปฐม DANCE_1_172_5 พรหมสหนา DANCE_1_172_6 สอดสรอยมาลา DANCE_1_172_7 ชานางนอน DANCE_1_172_8 ผาลาเพยงไหล DANCE_1_172_9 พสมยเรยงหมอน DANCE_1_172_10 กงหนรอน DANCE_1_172_11 ภมรเคลา DANCE_1_172_12 แขกเตาเขารง DANCE_1_172_13 กระตายชมจนทร DANCE_1_172_14 พระจนทรทรงกลด DANCE_1_172_15 พระรถโยนสาร DANCE_1_172_16 จอเพลงกาฬ DANCE_1_172_17 หนมานผลาญยกษ DANCE_1_172_18 พระรามโกงศร (พระหรรกษโกงศลป) DANCE_1_172_19 ชางประสานงา (คชรนทรประสานงา) DANCE_1_172_20 ชางสะบดหญา DANCE_1_172_21 ขมาตคล DANCE_1_172_22 สารถชกรถ DANCE_1_172_23 กลดพระสเมร DANCE_1_172_24 ตระเวนเวหา DANCE_1_172_25 นาคามวนหาง DANCE_1_172_26 กวางเดนดง DANCE_1_172_27 หงสลลา DANCE_1_172_28 ชกแปงผดหนา DANCE_1_172_29 เหราเลนนา DANCE_1_172_30 กนนรเลยบถา (กนรนเลยบถา) DANCE_1_172_31 ยงคดประดษฐรา DANCE_1_172_32 กระหวดเกลา DANCE_1_172_33 ตโทนโยนทบ DANCE_1_172_34 งขวางคอน DANCE_1_172_35 มจฉาชมสาคร DANCE_1_172_36 กนนรฟอนโอ DANCE_1_172_37 สงโตเลนหาง

DANCE_1_172_38 นางกลอมตว DANCE_1_172_39 ขอนทงอก DANCE_1_172_40 บวชฝก DANCE_1_172_41 พระลกษมณแผลงฤทธ DANCE_1_172_42 เสอทาลายหาง DANCE_1_172_43 ชางทาลายโรง DANCE_1_172_44 ฉยฉายเขาวง DANCE_1_172_45 หนงหนาไฟ DANCE_1_172_46 เครอวลยพนไม DANCE_1_172_47 เยองพายกฐน DANCE_1_172_48 มงกรเลนนา (มงกรเทยวหาวารน) DANCE_1_172_49 ลมพดยอดตอง DANCE_1_172_50 จนสาวไส DANCE_1_172_51 วสยแทงตร DANCE_1_172_52 ชะนรายไม DANCE_1_172_53 ขมาเลยบคาย DANCE_1_172_54 บงพระสรยา DANCE_1_172_55 เมขลาโยนแกว DANCE_1_172_56 กระตายตองแรว DANCE_1_172_57 ขดจางนาง DANCE_1_172_58 โจงกระเบนตเหลก DANCE_1_172_59 นกยงฟอนหาง (มยเรศฟอนหาง) DANCE_1_172_60 ชกกระบสทา

ภาคผนวก ฉ ภาพถายยนเครองพระ-นางแสดงแมทาการราแมบทใหญ

ของ กรมศลปากรในปจจบน

01_เทพพนม 02_ปฐม

03_พรหมสหนา 04_สอดสรอยมาลา

05_ชานางนอน 06_ผาลาเพยงไหล

07_พสมยเรยงหมอน 08_กงหนรอน

09_ภมรเคลา 10_แขกเตาเขารง

11_กระตายชมจนทร 12_จนทรทรงกลด

13_พระรถโยนสาร 14_จอเพลงกาฬ

15_หนมานผผลาญยกษ 16_พระรามากงศลป

17_ชาชางประสานงา 18_ชางหวานหญา

19_ขมาตคล 20_นายสารถ

21_กรดสเมร 22_ตระเวนเวหา

23_นาคามวนหาง 24_กวางเดนดง

25_หงสลนลา 26_ชกแปงผดหนา

27_เหราเลนนา 28_กนนรเลยบถา

29_ยงคดประดษฐทา 30_กระหวดเกลา

31_ตโทนโยนทบ 32_งขวางคอน

33_มจฉาชมวารนทร 34_กนนรฟอนฝง

35_สงหโตเลนหาง 36_นางกลอมตว

37_บวชฝก 38_ทงขอน

39_พระลกษณแผลงอทธฤทธ 40_เสอทาลายหาง

41_ชางทาลายโรง 42_ฉยฉายเขาวง

43_หนงหนาไฟ 44_เครอวลยพนไม

45_เยองพายกฐน 46_มงกรเลยบถา

47_ลมพดยอดตอง 48_จนสาวไส

49_แทงวไสย 50_ชะนรายไม

51_ขมาเลยบคาย 52_ยงฟอนหาง

53_ขดจางนาง 54_เมฆขลาลอแกวกลางอมพร

55_กระตายตองแรวแคลวถา 56_โจงกระเบนตเหลก

57_บงพระสรยา 58_รากระบสทา

59_ประไลยวาต 60_กนนรรา

61_กนนรรา 62_มารกลบหลง

63_รายว 64_พระนารายณฤทธรงคขวางจกร

65_ชกซอสามสายยายลานา 66_หลงใหลไดสน

aa060_ยงคดประดษฐทา aa0140_เยองกราย

ภาคผนวก ช ภาพเขยนจาลองทาราของพระอศวร (พระศวะ) ทง ๙๓ ทา ทปรากฏอยในเทวสถาน เมองจทรมพรม ประเทศอนเดย

ภาพเขยนจาลองทาราของพระอศวรทง ๙๓ ทา ทปรากฏอยในเทวสถาน เมองจทมพรม ประเทศอนเดย

DANCE_3_001 รปท ๑ “วฤศจกเรจตม” ทาแมงปองยกหาง

การแสดงคอ งอเทาไปขางหลงเหมอนหางแมงปองยกมอไขวกน และเหยยดออกไป ลดมอทงสองลงแลวและกลบยกขนไปอก

DANCE_3_002 รปท ๒ “วฤศจกม” ทาแมงปอง การแสดงคอ ยกมอทงสองขนไวในระหวางแขนและศรษะ งอเทาไปขางหลงเหมอนหางแมงปอง และแอนหลง

DANCE_3_003 รปท ๓ “วยสตม” ทาไมสมหวง การแสดงคอ ใชเขาขวายนไปขางหนา เหยยดเทาซายไปขางหลงแลวยกมอทงสองขนประสานกนทหนาอกลดมอทงสองลงแลวและกลบยกขนอก

DANCE_3_004 รปท ๔ “ปารศวนกฏฏกม” ทาซอยเทาขางเดยว การแสดงคอ เอาฝามอทงสองไขวกนทขางซาย คอยกมอซายขนและเอามอขวาประทบลงไปทมอซาย แลวซอยเทาขวาอยไปมา

DANCE_3_005 รปท ๕ “ลลาฏตลกม” ทาเจมหนาผาก การแสดงคอ ยกเทาขวาไปขางหลง และงอตวดขามศรษะจนใชนวแมเทาจดทหนาผากได เทางออยขางหลงอยางหางแมงปอง

DANCE_3_006 รปท ๖ “กรานตกม” ทากาวเทายาว การแสดงคอ ซดเทาขวาไปขางหลง ใชเทาซายกาวไปขางหนาอยางเตมกาว แลวยกมอ

ทงสองขนทาทาหาม DANCE_3_007 รปท ๗ “กจตม” ทางอแขน

การแสดงคอ ใชเทาซายใหเขาออกไปขางหนา เทาขวาพบไปขางหลง งอมอขวาเขาจนใชฝามอประกบฝามอขางซายซงยกขนคอยรบอยได

DANCE_3_008 รปท ๘ “จกรมณฑลม” ทามวนกลม (จกรมณฑล) การแสดงคอ ใชมอทงสองกดลงรมปลายเทาแนนดแลว โกงขาทงสองออก และงอตวให

หลงโกง DANCE_3_009 รปท ๙ “ภรมรกม” ทาแมลงภ

การแสดงคอ เอาเทาขวายกขนไขวเทาซาย แลวสายไปมา และในเวลาเดยวกนนเอามอทงสองกอดประสานกนไวและทาให ตรก (กนกบ) สายอยไปมา

DANCE_3_010 รปท ๑๐ “จตรม” ทาเรว การแสดงคอ เอาแขนซายซดไปทางแขนขวา และยกแขนขวางอขนไปขางบนโดยเรว ในเวลาเดยวกนนใชเทาขวาขยบไปมา (ทเรยกวาทาเรวนนคอในระหวางทแสดงนนใชนวหวแมมอของมอซายงอจดทนวกลางไวแนนและเหยยดนวกอยตรงออกไป)

DANCE_3_011 รปท ๑๑ “ภชงคานจตกม” ทานาคขด การแสดงคอ ยกเทาขวาปายไปขางซาย เอยวตวไปดวย และทาใหเทาสนเทมอย แขนขวาเหยยดตรงไปทางขวาใหปลายแขนตา กางแขนซายออกไปแตชขนเบองสงเหมอนกบเถาวลยเลอย

DANCE_3_012 รปท ๑๒ “ทณฑกเรจตม” ทาแกวงไม การแสดงคอ เหยยดเทาและมอออกไปโดยเรว แลวสายไปสายมาเหมอนทอนไม (มอขวาเหยยดไปทางขวา มอซายเหยยดไปทางซาย เหยยดเทาขวาออกไปและโคงเทาซายไวคงท เอนตวไปทางซายเลกนอย)

DANCE_3_013 รปท ๑๓ “วฤศจกกฏฏตม” ทาแมงปองขยบเทา การแสดงคอ งอเทาขวาไปขางหลงโคงเหมอนหางแมงปอง มอทงสองโบกลงพรอมกนทหนาอก และทบาทงสองขาง มอขวาโบกบาขวา มอซายโบกบาซาย

DANCE_3_014 รปท ๑๔ “กฏภรานตม” ทาเทายกสะเอว การแสดงคอ เมอไดใชปลายเทาขางซายซฮยอยรมเทาขวาไปมา และเทาขวากดนงอยกบทแลว เอามอทงสองจบทบนเอว แลวเอามอออกและจบอกกลบไปกลบมา และในเวลาเดยวกนนยกบนเอวดวย

DANCE_3_015 รปท ๑๕ “ลตาวฤศจกม” ทาแมงปองเลอย การแสดงคอ งอเทาขวาไปขางหลงใหโคงเหมอนหางแมงปอง ยกมอขวาขนสงหงายฝามอไวเบองบนและขยบกาในเวลาทยกมอซายขนสงและขยบกวกมอไปขางหนาเหมอนกบเถาวลยเลอยฉะนน

DANCE_3_016 รปท ๑๖ “ฉนนกรณม” ทาตด การแสดงคอ เอามอทงสองไขวกนทหนาอก แลวยายไปทบาหยอนมอลง แลวกลบยกขนไปเทาทสะเอว เอยวบนเอวไปมาดวย

DANCE_3_017 รปท ๑๗ “ปาทาปวทธกม” ทากระแทกปลายเทา การแสดงคอ มอทงสองทารปเหมอนกนโดยเอาหวแมมอกบนวชงอตดกนเขา นวกอยและนวนางงอแยกออกไปโดยลาพง แลวเอามอทงสองจดกนทนาภ ในขณะนเอาปลายเทาจดลงเปนจงหวะๆ แลวทาเปนพลาดบางซอยไปบาง

DANCE_3_018 รปท ๑๘ “วลตม” ทาหมนโดยรอบ การแสดงคอ ยกมอขวาขนทาเปนทาหาม เอาเทาขวากดนงอยกบพน แลวทาใหตรก (กนกบ) สายไปมาอย DANCE_3_019 รปท ๑๙ “ฆรณตม” ทาหมนเหมอนผง

การแสดงคอ ยกมอขวาขนเสมอไหลแลวพลกไปมาอยมอซายหอยลงแกวงไปมา และในเวลาเดยวกนนเอาเทาขวาไขวเทาซายแลวชกกบมาเสย

DANCE_3_020 รปท ๒๐ “ลฬตม” ทาเยองกราย การแสดงคอ งอมอซายขนไปขางบนเกอบถงหเหมอนกบงวงชาง มอขวาแกวงไปแกวงมาและกระทบเทาขวาในจงหวะถเขากบดนตร

DANCE_3_021 รปท ๒๑ “ทณฑปกษม” ทาไตไม การแสดงคอ เมอยกเขาขวาขนสงพอตองการแลวเอามอทงสองซงเอาหวแมมอจดไวทตนนวชพาดกนเขาเหนอเขานน แลวแกวงมอไปมาและขยบปลายนวเหมอนทาเถาวลยเลอยฉะนน

DANCE_3_022 รปท ๒๒ “ภชงคตราสเรจตม” ทานาคสะดงและสายศรษะ การแสดงคอ เอามอทงสองเทาทสะเอวในขณะททาใหสรรพางคกายสนสะทานเหมอนกบงตกใจสายหวอยไปมาแลวเอามอทงสองออกจากสะเอว ใหหยดนงอยในสวนขางซาย

DANCE_3_023 รปท ๒๓ “นปรม” ทาเขยากาไลเทา การแสดงคอ ทาใหตรก (กนกบ) หมนไปรอบๆ แลวเหยยดมอทงสองตรงออกไปกระตกคลายกบเถาวลยเลอย ในเวลาเดยวกนนงอเทาขวาไปขางหลงจนจนสนเทาจดโคนขา แลวกลบเหยยดลงไปยงพนจนหวแมเทาจดพน

DANCE_3_024 รปท ๒๔ “ไวศาขเรจตม” ทารว การแสดงคอ ทาใหทกๆสวนในรางกายไหวเทมในขณะเดยวกน มอทงสองเหยยดออกไป เทาทงสองกกางออกพอสมควรทาใหสนพรอมทงสนสะเอว และยกคอไปมาดวย

DANCE_3_025 รปท ๒๕ “อรธสวสตกม” ทาขวางครง ๑ การแสดงคอ เอามอขวาเทาสะเอว มอซายประทบทหนาอก เทาไขวกน เมอยนดวยเทาขวากเอาเทาซายไขว เมอยนดวยเทาซายกเอาเทาขวาไขว คอผลดเปลยนกน ไมใชสองมอหรอสองเทาในกรยาอยางเดยวกน

DANCE_3_026 รปท ๒๖ “อจตม” ทาโนม การแสดงคอ เมอเอามอซายเทาทสะเอวและกางมอขวาออกแกวงไปแกวงมา แลวเอานวจดทปลายจมกเหมอนงวงชาง

DANCE_3_027 รปท ๒๗ “ภชงคตราสตม” ทางเยองกราย การแสดงคอ งอเทาขวาจนขอเทาจดโคนขา แลวยกเขาขนสายโคนขาไปมา เหยยดแขนขวาไปตามเขาในอาการเชนเดยวกนน ทาใหบนเอวไหว

DANCE_3_028 รปท ๒๘ “อรธวชาน” ทายกเขาสง การแสดงคอ ยกเขาขวาซงงอเทาไวแลวใหสงไดกบระดบหวนม มอทงสองราไปมาตาม จงหวะ DANCE_3_029 รปท ๒๙ “นกจตม” ทาหดเทา

การแสดงคอ งอเทาขวาไปขางหลงแลวหดเขาไปจนจดศรษะเหมอนหางแมงปอง เอามอซายจดทแกมขางซายมอขวาเหยยดออกไปแลวงอเขามาจนจดทปลายจมก แลวกลบเหยยดออกไปอก กลบไปกลบมา

DANCE_3_030 รปท ๓๐ “มตตล” ทาเมาจด การแสดงคอ ทาทาเดนเซไปขางซายบางขางขวาบางเหยยดมอทงสองไปขางหนาจบกนไวแนนแลวกลบปลอยแลวทาทาคลายจะแทงดวยนวมอ

DANCE_3_031 รปท ๓๑ “อรธมตตล” ทาเมาเลกนอย การแสดงคอ ทาใหเทาขวาพลาดไปขางเทาขวาท๑ แลวใหเทาซายพลาดไปขางเทาซายท๑ เหยยดมอซายออกไปเอามอขวาเทาทสะเอว

DANCE_3_032 รปท ๓๒ “เรจกนกฏฏกม” ทาขยบมอและกระทบเทา การแสดงคอ เหยยดแขนขวาออกไปเตมทแบมอไวเอาสนเทาซายกระแทกทพน และมอ ซายแกวงไปมา DANCE_3_033 รปท ๓๓ “ทกสวสตกม” ทากากบาท

การแสดงคอ เอามอทงสองไขวกนไวทหนาอก เทาไขวกนดวย และยายมอทงสองไปขางซายบางขางขวาบาง แลวเอากลบมาประทบไวกลางหนาอกอก แตไมใหหลดจากกนพาดกนอยเปนรปกากบาทเสมอ

DANCE_3_034 รปท ๓๔ “อลาตกม” ทาคบเพลง การแสดงคอ ทาเทาขวาใหเปนตางคบเพลง คอทแรกเอาสนเทาจดลงกบพน แลวงอเทาไปขางหลงจนฝาเทาจดโคนขา มอขวาเหยยดสายไปมา ยกหวเขาขวาขนสงถงราวนมแลวกระโดดไปเปนจงหวะๆเขากบดนตร

DANCE_3_035 รปท ๓๕ “กฏสมม” ทาเสมอสะเอว การแสดงคอ เอาเทาพาดกนเปนกากบาทกอนแลวชกเทาออก และเอามอทงสองจบทนาภและสะเอวแลวเอยงตวดดใหขางอกขางหนงสงขน

DANCE_3_036 รปท ๓๖ “อากษปตเรจตม” ทาหาม การแสดงคอ เอามอซายประทบทหนาอก เหยยดแขนขวาออกไปเตมทรากลบไปกลบมา แลวหดเขามาและแบมอไวทาอาการเหมอนหนงหาม

DANCE_3_037 รปท ๓๗ “วกษปตากษปตกม” ทาซดมอเทา การแสดงคอ ซดมอทงสองออกไปโดยแรงแลวชกกลบมา และซดไปอก เทากเชนเดยวกยซดออกไปชางๆทละเทาโดยแรง แลวชกกลบมาและซดไปอก

DANCE_3_038 รปท ๓๘ “กฏจฉนนม” ทายายสะเอว การแสดงคอ เอามอทงสองเทาทสะเอว แลวชกมอออกเอามอประกบกน พบไปดวยกยทโคนแขนบางทขางศรษะบาง แลมอออกจากกนพลกไปมา สะเอวยกไปยกมาอย

DANCE_3_039 รปท ๓๙ “อรธเรจตม” ทาเคลอนไหวขางเดยว การแสดงคอ งอมอซายเขาไปจนเอานวจดทรกแรไดแลวพลกมอทาใหนวหวแมมอตรง เอาหวแมเทากดทพนเปนจงหวะๆทละเทาไมใชพรอมกน และเอยงตวใหสขางหนงอยขางบนแลวกลบอกขางหนง

DANCE_3_040 รปท ๔๐ “วกษสวตกม” ทาขวางทหนาอก การแสดงคอ เอาเทาไขวกนทหนาอกไวระยะพอพลกมอราไปรามาได แลวคอยๆกมตวใหหนาอกโนมตาลงไป

DANCE_3_041 รปท ๔๑ “อนมตตม” ทาคลง การแสดงคอ กางแขนทงสองออกอยางเตมท ราพลกมอกลบไปกลบมา เอาสนเทาขวากดแนนทพน กระดกปลายเทาขนใหฝาเทาพนพน และนวหวแมมอเทาชออกไป

DANCE_3_042 รปท ๔๒ “สวสตกม” ทาขวางมอขวางเทา การแสดงคอ เอามอทงสองไขวกนทหนาอก ราพลกไปพลกมา และใหเทาทงสองไขวกน ดวย DANCE_3_043 รปท ๔๓ “ปฤษฐสวตกม” ทาขวางหลง

การแสดงคอ เอาเทาทงสองไขวกน เหยยดแขนออกไปพลกมา แลวหดกลบเขามาทาทาหาม เอาเทาออกจากกนกาวไปทละกาว คอเอาเทาหนงไขว เอาเทาหนงกาว สวนมอเทอทาทาหามแลวตงนวขน และในเวลาเดยวกนนทาใหกายสนเทมอยเสมอ

DANCE_3_044 รปท ๔๔ “ตลปษปปฎม” ทาดอกไมตม การแสดงคอ ยกแขนซายพบเขาไปไวขางซาย ตงมอขนตรงเอาหวแมมอจดทโคนนวชนวอนๆชออกไปทาใหกลางใจมอเปนบอลกเดนกระโหยงเทา คอเอาปลายเทาจกลงดนไปและในอาการเชนเดยวกนนเอยงตวไปขางๆดวย

DANCE_3_045 รปท ๔๕ “วรตตม” ทาเปดเผย การแสดงคอ งอขอมอทงสองเขาหากน เอาหนามอไวขางใน หลงมอไวนอกแลวประทบเขาไปทหนาอก กางแขนทงสองออกแลวลดลงมารวมกน หยอนลงไปพรอมกนในระหวางตนขา

DANCE_3_046 รปท ๔๖ “วลโตร” ทายายตนขา การแสดงคอ ยายโคนขาทงสองไปมา แลทามอทงสองเปนรปจะงอยปากนกแกว คอเอาหวแมมอโคงทบหลงนวชและนวกลางไวใหงอ ประทบเขาทหนาอกพรอมกนทงสองมอแลวกลบเอาออกอก

DANCE_3_047 รปท ๔๗ “อปวทธม” ทานกแกวจก การแสดงคอ ทามอขวาเปนรปจะงอยปากนกแกวและงอเขาไปทาใหสายไปสายมาเหมอนนกแกวจะจกฉะนน แลวลดลงไปทตนขาทางดานหลง ในระหวางนมอซายประทบอยทหนาอก

DANCE_3_048 รปท ๔๘ “สมนขม” ทาทาเลบใหเสมอกน การแสดงคอ ทาใหเลบเทาทยนอยโดยปรกตทพนไดระดบกน คอยนใหสนเทาและปลายเทาเสมอกน และแขนทงสองกปลอยหอยลงมาตวยนนงเปนปรกต

DANCE_3_049 รปท ๔๙ “สนม” ทาอญชลกร การแสดงคอ ทากระพมมอทหนาอก ปลอยใหผมลงมาประบา แลวทาใหบาหลบลง (ทากระพมมอนน คองอหวแมมอเขาไปจดโคนนวช แลวเอาฝามอทงสองประกบกนเขา)

DANCE_3_050 รปท ๕๐ “สวสตกเรจตม” ทาขวาง การแสดงคอ เอาขอมอไขวกนทซกขางซายของหนาอก แบมอออกไปใหปลายนวชขนไปขางบน แลวเอาปลายนวประเชญกน แยกมอออกจากกนแลวเอาไปเทาทสะเอว

DANCE_3_051 รปท ๕๑ “มณฑลสวสตกม” ทามวนขวาง การแสดงคอ เอามอทงสองไขวกนทหนาอกแลวหนฝามอเขาหากน พลกเอามอหงายซอนกน ในเวลาเดยวกนนหมนตวรอบๆไปๆมาๆหลายเทยว (ทเรยกวามณฑลนนคอแยกเทาทงสองออกไปทางละขาง งอขนไปจนปลายเทาไดระดบกบสะเอว หวเขาและตนขาตงอยกบพน

DANCE_3_052 รปท ๕๒ “สจวทธม” ทาเขยงซอยเทา การแสดงคอ เอาปลายเทาขวากดทเทาซาย มอทงสองยกไปรวมกนทหนาอก แลวเอามาเทาทสะเอว และกลบยกขนไปทหนาอกอก กลบไปกลบมา

DANCE_3_053 รปท ๕๓ “หรณปลตม” ทากวางกระโดด การแสดงคอ ยกมอทงสองขางขน งอนวทาเปนทากวกแลวกระโดดอยางแรงไปทหนง ยอตวลงซดเทาไปขางหลงทละเทาคลายกบลดลกหลงในเวลาเลนตะกรอ

DANCE_3_054 รปท ๕๔ “อตกรานตม” ทากาวยาว การแสดงคอ กาวเทาอยางยาวไปกาวหนงหนตวกลบเอนหลงลงจนมอทงสองเทาถงพน แลวถอนมอคอยๆดดตวขนมอทงสองราไปดวย

DANCE_3_055 รปท ๕๕ “วษณกรานตม” ทาพระวษณยางบาท การแสดงคอ เอาเทาขวาชตรงไปขางหนา แลวชตรงขนไปยงนภากาศอกทหนง ในขณะทเหยยดแขนทงสองออกแขนซายตา แตแขนขวาอยเบองบนของเทาขวาทชตรงขนไปในอากาศนน

DANCE_3_056 รปท ๕๖ “อาวรตม” ทาหนไปขางๆ การแสดงคอ งอเทาขวายกเขาขนสง และเหยยดเทาตรงไปขางหนาแลวหนไปทางขวา กาลงทเทาเหยยดอยเชนนนมอราไปตามจงหวะดนตร

DANCE_3_057 รปท ๕๗ “โฑฬาปาทม” ทาแกวงเทา การแสดงคอ งอเทาขวายกเขาขนสงแกวงไปแกวงมาทางขางโนนบางขางนบาง แลวมอราไปตามจงหวะดนตร

DANCE_3_058 รปท ๕๘ “ววฤตตม” ทาหมนตว การแสดงคอ เหยยดมอและเทากางออกไปทาใหตรก (กนกบ) หมนไปรอบๆ แลวใชมอซายราพลกกลบไปกลบมาในขณะทยกตวไปมาอยนนดวย

DANCE_3_059 รปท ๕๙ “ปารศวกรานตม” ทากาวเทาไปขางๆ การแสดงคอ กาวเทาทงสองไปขางๆ แลวชกกลบมาและกาวตรงไปขางหนาอยางเตมกาวอกสาวนมอทงสองราไปตามจงหวะดนตร

DANCE_3_060 รปท ๖๐ “อรธสจ” ทาเขยงซอยเทากงหนง การแสดงคอ เอาขอมอทงสองพนกนทหนาอกแลวยกขนไปทบาและศรษะ เอาปลายเทาขวางอจกลงทพนเหมอนกบเขมฉะนน

DANCE_3_061 รปท ๖๑ “นาคาปสรปตม” ทานาควายนา การแสดงคอ เอาเทาทงสองไขวกนแลวชกกาวไปขางๆยกเทาขวางอปลายเทาขนไปขางบน ศรษะตงตรงเหมอนงแผแมเบย กางแขนทงสองออกราไปตามจงหวะกระโดดไปขางหนาคดไปคดมา

DANCE_3_062 รปท ๖๒ “ตลสมโผฏตม” ทาดดมอ การแสดงคอ กาวเทาเดนอยางเรว และทกกาวทเดนไปนนดดมอไปดวย คอดดเหมอนนกเลนไกหรอนกเขานนทาอาการเอยวตวไปมาในขณะเดนดวย

DANCE_3_063 รปท ๖๓ “วฤษถกรฑตม” ทาโคคะนอง การแสดงคอ เอาสนเทาจดลงทพน แลวงอเทาไปขางหลงจนฝาเทาจดโคนขา หอแขนทงสองงอเขามาแลวเหยยดออกไป ราไปตามจงหวะดนตร

DANCE_3_064 รปทท ๖๔ “ทณฑปาทม” ทาเหยยดเทาตรง การแสดงคอ งอเทาขวาไปขางหลงจนสนเทาจดโคนขา แลวเหยยดกลบลงไปยงพนจนหวแมเทาจดพนแลวเหยยดเทาตรงไปขางหนาเหมอนทอนไม (เอามอทงสองเหยยดตรงไปขางหนาทาเปนทาแทงแลวหอกลบเอามาประนมไวทหนาอก แตใหปลายนวตาลงขางลาง

DANCE_3_065 รปท ๖๕ “นเวศกรณม” ทาเขาโรง การแสดงคอ เอามอทงสองงอเขาไปแนบไวทหนาอกทาใหหนาอกผง แลวชกมอออกราทาใหตวมวนกลมเหมอนทาเขาโรง

DANCE_3_066 รปท ๖๖ “เปรงโขลตม” ทาสายเทา การแสดงคอ ยกเทาขนสายไปสายมาแลวกาวไปกาวหนง และมการกระโดดขนแลวและยอตวลงดวย ในขณะนทาใหตรก (กนกบ) สายไปมาอย

DANCE_3_067 รปท ๖๗ “คฤธาวลนกม” ทานกอนทรรอน การแสดงคอ เอาเทาขางหนง (ขวา) เหยยดไปขางหลงงอเขานอยๆ แขนกางออกไปอยางเตมทเหมอนนกกางปกรอนอยฉะนน

DANCE_3_068 รปท ๖๘ “นตมพกรณม” ทาเสมอ การแสดงคอ ยกมอทงสองขนใหมออยเหนอโคนแขนทงสองขาง หนปลายนวชนกน แตไมใชใหตดกน แลวเตนและราเรอยไปเปนจงหวะๆเขากบเสยงดนตร ไมมหยดจนเขาในฉาก

DANCE_3_069 รปท ๖๙ “โลลตม” ทาโคลงศรษะ การแสดงคอ กางแขนทงสองออกไปแลวงอกลบเขามาประทบทหนาอก เอยวศรษะไปมาแลวหนมองไปทางซายทหนง แลวและหนกลบมาทางขวาอก

DANCE_3_070 รปท ๗๐ “สขลตม” ทาพลาด การแสดงคอ เมอกาวเทาขวาออกไปกาวหนงแลวยกเขาขนสายไปสายมา เอามอทงสองเหยยดไปตามเขานน คอใหอยบนเบองเขานน แลวราพลกมอไปมา เอามอทงสองเหวยงไปขางหลงแลวเอากลบมาราอยขางบนเขาอก

DANCE_3_071 รปท ๗๑ “สรปตม” ทาเขยอน การแสดงคอ ยอตวทาใหเทางอแลวใหเทาขวาพาดไปทางขวาเอาเทาซายไปทางซาย ศรษะตงตรง มอทงสองเหยยดกางออกราพลกมอไปมา

DANCE_3_072 รปท ๗๒ “วทยทภรานตม” ทาฟาแลบ การแสดงคอ เหยยดเทาขวาไปขางหลง และพบขนขางบนจนปลายเทาจดศรษะแลว ทกๆกาวทเขยอนไปทาใหรางกายไหวไปมา และมอราไปตามจงหวะดนตรดวย

DANCE_3_073 รปท ๗๓ “สนนตม” ทาโคงแขน การแสดงคอ กระโดดไปกาวหนงแลวชกเทาขวาไขวเทาซายอกเทาหนง เอาเทาซายไปไขวเทาขวา กางแขนทงสองออกแลวทาใหโคงเปนวง แตใหโคงลงขางลาง

DANCE_3_074 รปท ๗๔ “ววรตตกม” ทาหมนตวรอบ การแสดงคอ ขยบมอและเทาออกไปเลกนอยแลวทาใหตรก (กนกบ) สายไปมาอยรอบๆ เหยยดแขนซายกางออกไปเตมทราพลกมอไปมาอย

DANCE_3_075 รปท ๗๕ “สจ” ทาปกเทา กาแสดงคอ งอเทาขวาเขามาแลวยกเขาขนสง แลวเอาปลายหวแมเทาจดตรงลงไปทพนขางหนา สวนมอทงสองทาทาตางๆไปตามจงหวะดนตร

DANCE_3_076 รปท ๗๖ “สหวกรฑตม” ทาสงโตคะนอง การแสดงคอ เอาสนเทาขวาจดลงกบพนแลวงอเทาไปขางหลงจนฝาเทาจดโคนขา แลวยกหวเขาขน เอาอกเทาหนงกระโดดไปทหนง มอทงสองเหยยดไปตามหวเขาขวารากลบไปกลบมาอยเบองบนหวเขานน

DANCE_3_077 รปท ๗๗ “อรคลม” ทาใสดาล การแสดงคอ เอาเมาขวากาวถอยหลงไปสองกาวครงแลวชกมอทงสองซงเหยยดตรงไปขางหนาใหคอยๆลดลงและใกลตวเขามา

DANCE_3_078 รปท ๗๘ “อโรมณฑลม” ทามวนทอก การแสดงคอ เอาเทาทงสองไขวกนเขาและชกออกจากกน เดนเอาปลายหวแมเทาจดลงกบพนไป และในขณะนยกมอทงสองขนไขวกนทหนาอก แลวเอาออกหางกนเลกนอยพอขยบมอได ราพลกไปพลกมาอย

DANCE_3_079 รปท ๗๙ “กรหสตกม” ทางวงชาง การแสดงคอ เอามอซายประทบทหนาอก มอขวากาไวคลายกาหมด เทาขวาเหยยดโคง ไปขางหลง DANCE_3_080 รปท ๘๐ “สหกรษตกม” ทาราชสหลองเลบ

การแสดงคอ เหยยดเทาขวาตรงไปขางหลง มอทงสองเหยยดไปขางหนา และกวกลงพรอมๆกน นอมตวลงดวยทาเชนนกลบไปกลบมา

DANCE_3_081 รปท ๘๑ “อทฆฏฏตม” ทาเปด การแสดงคอ เปดสนเทาขนจากพน ยกมอทงสองไปไวทหนาอกใกลๆกนจนฝามอเกอบตดกน ทาทาคลายจะปดฝามอซายดวยฝามอขวา เอยงตวไปขางหนงดวย

DANCE_3_082 รปท ๘๒ “มณกากรฑตม” ทาตกนา การแสดงคอ กระโดดไปแลวเอาปลายเทาจดลงยงพนและในขณะทกระโดดลงนนตองกม หลงดวย DANCE_3_083 รปท ๘๓ “สมภรานตม” ทาหมนไปพรอม การแสดงคอ ซดแขนขวาไปขางหลงแลวกลบงอหดเขามาอก เอานวมอจดทโคนขาขวา ทาเปนทาแทง DANCE_3_084 รปท ๘๔ “ชนตม” ทาคลอดบตร

การแสดงคอ เอามอขางหนงประทบททรวงอก อกขางหนงหอยลงไปตามธรรมดา ปลายเทาทงสองจดทพนแนนแลวงอตวลง

DANCE_3_085 รปท ๘๕ “อปสฤตกม” ทานอบนอม การแสดงคอ ซดเทาขวาไปขางหนาเพยงเลกนอยมอทงสองเหยยดตามออกๆไปแลวนอมตวลงเหมอนกบทาความเคารพทานผใหญ

DANCE_3_086 รปท ๘๖ “ปารศวชาน” ทากางเขาไปขางๆ การแสดงคอ เทาขางหนงยนอยตามธรรมดา อกขางหนงงอไปขางหลงจนปลายเทายนโคนขาทยนอยนนแลวกางเขาไปขางๆ มอซายกาหมดแลวเอามาประทบไวทหนาอก

DANCE_3_087 รปท ๘๗ “มทสขลตกม” ทาเมาโซเซ การแสดงคอ เอามอทงสองหอยลงตามปรกต ศรษะตงตรง เทาทงสองทาเปนเดนไปบาง จกปลายเทาไปบาง

DANCE_3_088 รปท ๘๘ “วกษปตม” ทาซดสาย การแสดงคอ ซดมอและเทาไปขางหลงบาง ขางๆบางและหมนตวไปทางเดยวไมม ยอนกลบ DANCE_3_089 รปท ๘๙ “อทวฤตตม” ทาหงายหนา การแสดงคอ มอทงสองทาเปนมาหาม กายหนไปอยางไมพอใจ เบอนหนาไปขางๆ DANCE_3_090 รปท ๙๐ “อรวฤตตม” ทายกโคนขา

การแสดงคอ ยกมอทงสองขนแลวยายไปขางขวาและงอไปขางหลงจนถงโคนขาขวา แลวยอตวลงทาใหเขากางนอยๆออกไปทงสองขาง

DANCE_3_091 รปท ๙๐ “อากษปตม” ทาคดคาน การแสดงคอ ซดมอและเทาไปคอยๆ แตเรวทสด

DANCE_3_092 รปท ๙๒ “ศกฎาสยม” ทาลอเกวยน การแสดงคอ นอนพงพาบลงกบพน เหยยดเทาใหตรงออกไปเอาหวแมเทาจดลงกบพนแลวจงยกเทางอตวดมาทางศรษะจนเอามอทงสองจบปลายเทาไวได หนาอกแอนอยางเตมทจนเปนวงกลมไดระดบกบแขนและขา

DANCE_3_093 รปท ๙๓ “คงคาวตรณม” ทาขามนา การแสดงคอ เดนกระโหยงเทา ทามอเปนรปธงสามชายคอ เอาหวแมทองอเขาจดทโคนนวช แลวงอนวชดวยทงสองมอแลวเอามาประจบกนเขา หยอนมอลงไปแลวนอมศรษะตามลงไปดวย ทาใหโคงเหมอนนาไหลออกจากปากกระบอกไม

ภาคผนวก ซ

ภาพเศยรครองคพระพราพ และ องคพระภรตฤาษ

ภาพเศยรคร : องคพระพราพ

ภาพเศยรคร : องคพระภรตฤาษ

ตารางเปรยบเทยบภาพลายเสนทาราในตาราฟอนรา พ.ศ. ๒๔๖๖ กบภาพนงแมทาในราแมบทใหญปจจบนภาพลายเสนทาราในตาราฟอนรา ๒๔๖๖ แมทาในราแมบทใหญ

รหสภาพ ชอทา จากบทรองกลอนตารารา ฉบบกรมศลปากร หมายเหต

DANCE_4_002 เทพประนม ๑. เทพนม ตางอกขรวธDANCE_4_003 ปฐม ๒. ปฐมDANCE_4_004 พรหมสหนา ๓. พรหมสหนาDANCE_4_005 สอดสรอยมาลา ๔. สอดสรอยมาลาDANCE_4_006 ชานางนอน ๕. ชานางนอนDANCE_4_007 ผาลาเพยงไหล ๖. ผาลาเพยงไหลDANCE_4_008 พสมยเรยงหมอน ๗. พสมยเรยงหมอน DANCE_4_009 กงหนรอน ๘. กงหนรอนDANCE_4_010 ภมรเคลา ๒๐.ภมรเคลาDANCE_4_011 แขกเตาเขารง ๙. แขกเตาเขารงDANCE_4_012 กระตายชมจนทร ๑๐. กระตายชมจนทรDANCE_4_013 พระจนทรทรงกลด ๑๑. จนทรทรงกลดDANCE_4_014 พระรถโยนสาร ๑๒. พระรถโยนสารDANCE_4_015 จอเพลงกาฬ ไมมDANCE_4_016 หนมานผลาญยกษ ๓๖. หนมานผลาญยกษ DANCE_4_017 พระรามโกงศร (พระหรรกษโกงศลป) ๑๙. (ทา) พระรามากงศลป ชอเพยนจากเดมDANCE_4_018 ชางประสานงา (คชรนทรประสานงา) ๑๘. ซาชางประสานงา ชอเพยนจากเดมDANCE_4_019 ชางสะบดหญา ๓๕. ชางหวานหญา ชอเพยนจากเดมDANCE_4_020 ขมาตคล ๔๓. ขมาตคล DANCE_4_021 สารถชกรถ ๔๑. (ทา) นายสารถ ชอเพยนจากเดมDANCE_4_022 กลดพระสเมร ๕๗. กลดสเมร ชอเพยนจากเดมDANCE_4_023 ตระเวนเวหา ๔๒. ตระเวนเวหาDANCE_4_024 นาคามวนหาง ๓๒. นาคามวนหางDANCE_4_025 กวางเดนดง ๓๓. กวางเดนดง

DANCE_4_026 หงสลลา ๒๓. หงสลนลา* ชอเพยนจากเดม/เปลยนทาราใหม

DANCE_4_027 ชกแปงผดหนา ๒๗. ชกแปงผดหนาDANCE_4_028 เหราเลนนา ๓๐. เหราเลนนาDANCE_4_029 กนนรเลยบถา (กนรนเลยบถา) ๕๑. กนนรเลยบถา

DANCE_4_030 ยงคดประดษฐรา ๖๐. ยงคดประดษฐทา* ชอเพยนจากเดม/เปลยนทาราใหม

DANCE_4_031 กระหวดเกลา ๖๑. กระหวดเกลาDANCE_4_032 ตโทนโยนทบ ๔๔. ตโทนโยนทบDANCE_4_033 งขวางคอน ๔๕. งขวางคอนDANCE_4_034 มจฉาชมสาคร ๒๑. มจฉาชมวารน ชอเพยนจากเดมDANCE_4_035 กนนรฟอนโอ ๓๘. กนนรฟอนฝง ชอเพยนจากเดมDANCE_4_036 สงโตเลนหาง (โตเลนหาง) ๒๔. (ทา)สงหโตเลนหาง ตางอกขรวธDANCE_4_037 นางกลอมตว ๒๕. นางกลอมตว DANCE_4_038 บวชฝก ๓๑. บวชฝก

ตารางเปรยบเทยบภาพลายเสนทาราในตาราฟอนรา พ.ศ. ๒๔๖๖ กบภาพนงแมทาในราแมบทใหญปจจบนภาพลายเสนทาราในตาราฟอนรา ๒๔๖๖ แมทาในราแมบทใหญ

รหสภาพ ชอทา จากบทรองกลอนตารารา ฉบบกรมศลปากร หมายเหต

DANCE_4_039 ขอนทงอก ๔๙. ทงขอน ชอเพยนจากเดมDANCE_4_040 พระลกษมณแผลงฤทธ ๓๗. พระลกษณแผลงอทธฤทธ ชอเพยนจากเดม/ตางอกขรวธ

DANCE_4_041 เสอทาลายหาง ๕๓. (ทา)เสอทาลายหางDANCE_4_042 ชางทาลายโรง ๕๔. ชางทาลายโรงDANCE_4_043 ฉยฉายเขาวง ๑๕. ฉยฉายเขาวง DANCE_4_044 หนงหนาไฟ ๕๒. หนงหนาไฟDANCE_4_045 เครอวลยพนไม ๕๘. เครอวลยพนไม DANCE_4_046 เยองพายกฐน ไมมDANCE_4_047 มงกรเลนนา (มงกรเทยวหาวารน) ๑๖. มงกรเลยบถามจลนทร ชอเพยนจากเดมDANCE_4_048 ลมพดยอดตอง ๒๘. ลมพดยอดตองDANCE_4_049 จนสาวไส ๔๗. จนสาวไส DANCE_4_050 วสยแทงตร ๕๖. แทงวไสย ชอเพยนจากเดมDANCE_4_051 ชะนรายไม ๔๘. (ทา) ชะนรายไมDANCE_4_052 ขมาเลยบคาย ๖๒. ขมาเลยบคาย DANCE_4_053 นกยงฟอนหาง (มยเรศฟอนหาง) ๓๙. ยงฟอนหาง ชอเพยนจากเดมDANCE_4_054 ขดจางนาง ๔๐. ขดจางนางDANCE_4_055 เมขลาโยนแกว ๕๐. เมขลาลอแกว (กลางอมพร) ชอเพยนจากเดมDANCE_4_056 กระตายตองแรว ๖๓. กระตายตองแรว (แคลวถา)

DANCE_4_057 โจงกระเบนตเหลก ๕๕. โจงกระเบนตเหลก

DANCE_4_058 บงพระสรยา ๒๙. บงพระสรยา

DANCE_4_059 ชกกระบสทา ๔๖. รากระบสทา ชอเพยนจากเดม

DANCE_4_060 ประลยวาต ๕๙. ประไลยวาต ตางอกขรวธ

DANCE_4_061 กนนรรา ๑๗. กนนรรา

DANCE_4_062 กนนรรา ๑๗. กนนรรา

DANCE_4_063 มารกลบหลง ๑๓. มารกลบหลง

DANCE_4_064 รายว ๒๖.รายว

DANCE_4_065 นารายณขวางจกร ๓๔. พระนารายณฤทธรงคขวางจกร ชอเพยนจากเดมDANCE_4_066 ชกซอสามสาย ๖๔. ชกซอสามสาย (ยายลานา )DANCE_4_067 หลงใหลไดสน ๒๒. หลงใหลไดสน รวม ๖๖ ทา รวม ๖๔ ทา

หมายเหต : ๑. ภาพลายเสน ๖๖ ทา ในตาราฟอนราเปนฝมอการวาดของขนประสทธจตรกรรม (อย ทรงพนธ) และพระวทยะประจง (จาง โชตจตรกะ)ชางเขยนจากกรมศลปากรและหอพระสมดฯในสมย รชกาลท ๖ ปรากฏอยในหนงสอตาราฟอนราฉบบพมพครงแรก ป พ.ศ ๒๔๖๖ ภาพในตารางเปนการเรยงลาดบทปรากฏในหนงสอตารารา ของกองวรรณกรรม และประวตศาสตร กรมศลปากร ป พ.ศ. ๒๕๔๐๒. ภาพนงแมทาทใชราจรงในราแมบทใหญ ม ๖๔ ทา มาจากแมทาทปรากฏตามลาดบในบทรองราแมบทใหญของกรมศลปากรปจจบน (ดบทรองราแมบทใหญฉบบกรมศลปากรประกอบ)๓. มการปรบเปลยนทาราใหมมใหซาในภายหลง (ประมาณ ป พ.ศ ๒๕๒๕) อย ๒ ทา คอ ๑. ยงคด/ประดษฐทา และ๒. หงสลนลา๔. คาวา "ทา" ในวงเลบหนาแมทาราตางๆ ในบทรอง หมายถง "ทารา" โดยคานจะปรากฏในบทรองเฉพาะบางทาราทระบไวขางตนเทานน๕. คาในวงเลบทอยทายแมทาราในบทรอง เปนเพยงสรอยคาเพอสมผสทางฉนทลกษณของบทกลอนเทานน