DR AGATA BIEDRZYCKA

WYCHOWANIE DO EMOCJONALNOŚCI. CZASY DIALOGU JAKO CZASY ASERTYWNOŚCI,

OTWARTOŚCI I DZIAŁANIA.

Rozpoczęły się czasy, w których nasze dzieci potrzebują od nas więcej uwagi bo wychowanie przecież, w głównej mierze opiera się na relacji dziecka z jego najbliższym otoczeniem. Rozpoczęły się czasy, w których dialog od nowa musi być podjęty, aby uzdrowić przede wszystkim polską rodzinę i polskie społeczeństwo.

Larum podnoszą środowiska naukowe oraz środowiska nauczycieli-wychowawców, pedagogów i psychologów wobec rozluźnienia się więzi grupowych i instytucjonalnych, oraz powolnego załamywania się wartości i norm w podstawowej komórce społecznej jaką jest rodzina.

Wychowanie to kompilacja oddziaływania wszystkich środowisk i wpływów. Są one jak metalowa siatka zbrojeniowa wielkiego domu i przenikają wszystkie podsystemy i systemy społeczne. Jak niekończące się poziomy i schody wiodą na górę albo wiodą donikąd.

Patrząc na powyższą ilustrację zawsze zastanawiam się czy moje oddziaływania w stosunku do tego właśnie dziecka są odpowiednie. Gdzie jestem i którędy mogę dostać się trochę dalej, trochę wyżej i trochę bliżej osoby, której staram się pomóc.

Kluczowymi w tym procesie są nasze pytania, które sobie stawiamy i uzyskane odpowiedzi, które są w stanie nas zadowolić.

Na pytania skierowane do rodziców dziecka, które sprawia coraz większe problemy w szkole: „Jakie wasze dziecko powinno być i czego nie powinno robić, żebyście państwo byli zadowoleni ?” – pada kilkanaście, może nawet kilkadziesiąt określeń. Co to oznacza?

Oznacza, że dziecko jest nieakceptowane, niewspierane pozytywnie za to jakie jest, a nawet odrzucane za to co myśli i co robi.

Problem nadmiernych wymagań jest czynnikiem zaburzającym prawidłową komunikację w rodzinie i rozwój psychospołeczny dziecka. Jest to patogenny czynnik, który w różnym stopniu i pod różnymi postaciami prowadzi do osłabienia a nawet zerwania kontaktu między rodzicem a dzieckiem. Oczekiwania rodziców nie uwzględniające możliwości dziecka oraz utrata kontaktu uczuciowego są predyktorami pojawiających się trudności i

patologii u dziecka. „U podstaw rozwoju różnorodnych nieprawidłowości w funkcjonowaniu dziecka jest w większości przypadków dążenie do uzyskania od najbliższych sygnałów miłości wyrażonej w bliskim, serdecznym opartym na zrozumieniu potrzeb i możliwości dziecka, kontakcie z rodzicami” (Kozłowska 2005).

Interakcje z otoczeniem społecznym zmieniają się w trakcie rozwoju dziecka w obrębie różnorodnych wymagań, już nie tylko ze strony najbliższego otoczenia. Często te wymagania są zbyt duże i dochodzi do pogłębienia się i utrwalenia zaburzenia emocjonalnego dziecka w obrębie złożoności cech i wzorów jego funkcjonowania. „Chociaż zaburzenie emocjonalne nie jest tożsame z niedostosowaniem społecznym, to jest ściśle z nim powiązane, stanowiąc najczęściej jego przyczynę lub jego wstępny etap” (Urban 2000).

W literaturze przedmiotu, jak również analizując konkretne przypadki, odnajdujemy treści mówiące o tym, że dzieci zaburzone emocjonalnie niekoniecznie muszą być społecznie niedostosowanymi, ale społecznie niedostosowane jednostki często są również emocjonalnie zaburzonymi.

Wraz z rozwojem potrzeb zmieniają się również wymagania młodego człowieka w stosunku do jego otoczenia. Zmienia się funkcjonowanie dziecka i rola, jaką przyjmuje w społeczeństwie. Zmienia się charakter problemów, z jakimi młody człowiek musi się zmierzyć.

Interakcje dziecka z otoczeniem społecznym mogą przybierać formę (op.cit.):

ataku; postawę negowania i niszczenia; wycofania i izolacji.Są niestety wśród nas tacy nauczyciele, którzy wchodzą w

konfrontacje i nieustanną walkę, z tymi zachowaniami. Pogarsza to relacje między dzieckiem a nauczycielami, rodzicami, grupą rówieśniczą i nie przynosi zamierzonych efektów.

Są również i tacy, którzy potrafią takie postawy, manifestacje i zachowania dzieci i młodzieży zrozumieć oraz wykorzystać pozytywnie w pracy wychowawczej.

Dla pedagogiki czasy dialogu to czasy asertywności, emocjonalności, otwartości i działania.

Wymagają od pedagogów i psychologów: rozwiązywania coraz bardziej złożonych problemów; uzyskiwania poprawy w zachowaniu drogą kompromisu;

satysfakcji z najmniejszych osiągnięć ucznia; wzmacniania pozytywnego najmniejszych przejawów

konformistycznej postawy u ucznia; rozwijania świadomej emocjonalności dziecka i

korygowania zaburzeń emocjonalnych.Dialog z naszym dzieckiem musi uczyć, że wszystkie emocje,

które pojawiają się, są naszymi reakcjami na to, co się wokół nas dzieje i są niezbędne w komunikowaniu się z otoczeniem. Nie można ich ukrywać, blokować czy się ich wstydzić. Taka komunikacja pokazuje innym, jacy jesteśmy niepowtarzalni, wyjątkowi. Musimy jedynie nauczyć się konstruktywnego rozładowywania tych, błędnie nazywanych, negatywnych emocji.

Często spotykam się w swojej pracy zawodowej z młodzieżą i osobami dorosłymi, którzy nie potrafią rozpoznawać, nazywać i radzić sobie ze swoimi emocjami. Spotykamy się z tym problemem wszędzie – w domu, szkole, na ulicy.

Jak pomóc młodym ludziom w radzeniu sobie ze swoją emocjonalnością?

Można pracować z tym problemem na każdej lekcji wzmacniając otwartość emocjonalną dziecka w każdym momencie i w każdej sytuacji.

Można wspomagać ten proces różnymi grupowymi zajęciami.

Przykładowe ćwiczenia do pracy z grupą :Zaczynamy od tablicy uczuć i kojarzenia odczuć, które

pojawiają się np. w ciągu lekcji, oraz porównania ich z określeniami zapisanymi w tabeli. Dużo czasu i cierpliwości wymaga nauczenie się rozpoznawania tego, co w danej chwili czujemy.

Następnym krokiem jest praca z materiałem muzycznym – po wysłuchaniu fragmentu utworu, zróżnicowanego w nastroju i wyrazie, szukamy odpowiedniego uczucia, jakie ten fragment w nas wywołał, zapisanego na jednym spośród wielu kartoników.

Teraz możemy przejść do rozpoznawania natężenia emocji – najprościej prowadzić te ćwiczenia w oparciu o trzy fazy, charakteryzujące się siłą odczuwanych przez jednostkę emocji.

W fazie: pierwszej – czujemy się rozdrażnieni; w drugiej – emocje rosną do momentu, w którym trudno jest

sobie z nimi poradzić; w trzeciej – dochodzi do wybuchu emocji.

Psychoedukacja ma za zadanie sprowokować uczestników do scharakteryzowania emocji należących do poszczególnych faz i do poszukania sposobów konstruktywnego rozładowania silnych emocji. Uczestnicy wiedzą, w której fazie należy reagować i jakie sposoby radzenia sobie z emocjami w pierwszej i w drugiej fazie można stosować.

Najczęściej wymienianymi dla pierwszej fazy sposobami, które można wykorzystać to:

swobodna twórczość np. śpiewanie bądź muzykowanie, pisanie1, rysowanie, mazgranie2;

aktywność fizyczna np. spacer, ćwiczenia gimnastyczne, trucht, jazda na rowerze itp.;

ćwiczenia oddechowe; ćwiczenia relaksacyjne lub wyobrażeniowe3; napinanie i rozluźnianie mięśni; relaks w wannie; robótki ręczne itp.Najczęściej wymienianymi sposobami, które można

wykorzystać – dla drugiej fazy to: worek treningowy4; szybki bieg; naprzemienny prysznic; prace na świeżym powietrzu np. skopanie ziemi w ogródku,

trzepanie dywanu, przenoszenie ciężkich kamieni; masaż itp.W trzeciej fazie nie da się już nic zrobić. Ważna więc jest

umiejętność rozpoznawania przede wszystkim pierwszej fazy, w której nasze sposoby będą najbardziej skuteczne. Jeszcze w drugiej jest szansa na odreagowanie silnych emocji - jeśli znamy 1 Czasami pomaga zapisanie kilkanaście razy treści, będących powodem zdenerwowania np. denerwuję się jak przegram w szachy, denerwuję się jak przegram w szachy.2 W pracy z małymi dziećmi często pomaga mazgranie – napisz jak jesteś zdenerwowany? Aż tak bardzo? ... Faktycznie widzę, że jesteś mocno zdenerwowany (w oparciu o Faber, Mazlish, 1993).3 Wyobrażenia i ćwiczenia relaksacyjne aktywizują inny obszar mózgu – techniki relaksacyjne odciążają więc te okolice, które są odpowiedzialne za stres lub lęk np. redukują nadczynność płatów czołowych.4 Najprościej taki worek można zrobić z pokrowca na śpiwór wypełnionego różnymi miękkimi materiałami (mogą być ubranka, z których nasze dzieci już wyrosły).

odpowiednie sposoby i jeśli przeszliśmy wcześniej odpowiedni trening np. taki jak wyżej.

Trening może być wzbogacony o scenki symulacyjne lub psychodramę.

Grupa I – przedstawia scenkę sytuacyjną (w zależności od aktualnych, najtrudniejszych emocjonalnie sytuacji w grupie).

Grupa II – odgaduje jakie emocje towarzyszyły uczestnikom scenki.

Ćwiczenia możemy również wzbogacić rozpoznawaniem własnych uczuć pojawiających się po wysłuchaniu kolejnych fragmentów muzycznych. To ćwiczenie oraz scenki sytuacyjne zwracają uwagę na fakt, że inni mogą inaczej przeżywać i odczuwać te same sytuacje i wydarzenia.

Scenki symulacyjne to najtrudniejsza część treningu i nie z każdą grupą uda się to zrobić. Polegają na odgrywaniu scenki zaimprowizowanej na temat podany przez prowadzącego i analizowaniu zachowania poszczególnych uczestników gry.

Wnioskiem z takiej gry symulacyjnej jest spostrzeżenie, że w podobnej sytuacji życiowej każdy z uczestników zachowuje się w taki sposób, jaki zademonstrował w scence i że w rzeczywistości pojawiają się podobne emocje w tych sytuacjach. Można do tego celu wykorzystać wszystkie spontanicznie nasuwające się pomysły, dotyczące realnych problemów codziennej pracy wychowawczej. Na przykład gra symulacyjna, która opiera się na:

zorganizowaniu przyjęcia; udzieleniu pomocy osobie starszej czy poszkodowanej; rozwiązaniu konfliktu między rówieśnikami; akcji ratowniczej osób odciętych przez wodę od świata itp.W każdej grze analizujemy współpracę i podejmowane

działanie. Im dziecko jest starsze tym łatwiej analizie poddać również emocje – te łatwe i te trudniejsze.

W dobie kryzysu wartości rodzinnych i dylematów moralnych bardzo ważny jest dialog. Opiera się on przede wszystkim na wymianie naszych doznań emocjonalnych z innymi ludźmi i umiejętnościach:

współpracy; radzenia sobie ze stresem; radzenia sobie z odmową, niezrozumieniem, odrzuceniem; radzenia sobie z prawdą o drugim człowieku.W nawiązaniu do tradycji judeochrześcijańskiej, myśli Martina

Bubera, Ferdinanda Ebnera, Emanuela Levinasa są próbą konstruowania koncepcji dialogu. Dążenia te są aktualne wśród

polskich myślicieli – Józefa Tischnera, Jerzego Bukowskiego, Adama Węgrzeckiego. Nie można pominąć wybitnego człowieka i pedagoga młodzieży Karola Wojtyły.

Według Tischnera prawda o człowieku znajduje się w relacjach pomiędzy ludźmi, a na tę prawdę składają się doświadczenia człowieka zdobyte w relacjach interpersonalnych od wczesnego dzieciństwa.

Prace Wojtyły (Wojtyła 1994) i Tischnera (Tischner 1998) wyrastają z rozpoznania tragicznej kondycji moralnej współczesnego świata. Zauważalny jest kryzys w relacjach międzyludzkich. Ludzie alienują się, uciekają przed innymi i przed całym światem, w którym bezpieczniej jest przetrwać w pojedynkę. Ucieczka przed dialogiem prowadzi do osamotnienia5. Samotność dotyka najsłabsze, najbardziej bezradne ogniwo naszego społeczeństwa – dziecko. Na pytanie: „Co byś wyczarował dla swojej rodziny gdybyś miał czarodziejską pałeczkę?” dzieci często odpowiadają, że chciałyby spędzać z rodzicami więcej czasu, żeby porozmawiać i pobawić się.

Czasy dialogu oczekują od nas zwrócenia większej uwagi na nasze dzieci, serdecznej i mądrej relacji – oczekują od rodziców dużo – ale czy naprawdę trudno jest nam to ofiarować? Czy łatwiej pozostawić dziecko na uboczu naszego życia, w izolacji społecznej i kulturowej, w lęku, który często prowadzi do zachowań dewiacyjnych i samodestrukcyjnych? Jestem przekonana, że nie. Adaptując się do nowego społeczeństwa na nowo odkrywamy siebie, zaczynamy sobie lepiej radzić z problemami życia codziennego, inaczej postrzegamy nasze dzieci – inaczej? To zupełnie co innego znaczy dla każdego z nas.

Rozpocznijmy więc dialog w naszych zawodowych środowiskach, rozpocznijmy dialog z dzieckiem. Pamiętajmy również, że efekty wychowawcze szkoły wobec dzieci mogą być różne gdyż warunki środowiskowe, osobowościowe znacznie różnicują wychowanie. Nie wymagajmy coraz więcej. Cieszmy się z każdego najmniejszego osiągnięcia a może łatwiej będzie nam rozmawiać o tym co czujemy, co czują nasze dzieci? Może łatwiej będzie ten dialog rozwijać? Może łatwiej będzie być razem?

BIBLIOGRAFIA:

5Zielewska B., 2002, Dialog we współczesnej edukacji filozoficznej. WUW-M Olsztyn

Faber A., Mazlish E. (1993). Jak mówić, żeby dzieci nas słuchały. Jak słuchać, żeby dzieci do nas mówiły. Poznań: Media Rodzina of Poznań Inc.

Kozłowska A. (2005). Zaburzenia życia uczuciowego dziecka problemem rodziny. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „ŻAK”.

Tischner J. (1998). Filozofia dramatu. Kraków: Wyd. Znak.Urban B. (2000). Zaburzenia w zachowaniu i przestępczość

młodzieży. Kraków: Wyd. Uniwersytetu Jagielońskiego.Wojtyła K. (1994). Osoba i czyn. Lublin: Wyd. Katolickiego

Uniwersytetu Lubelskiego.Zielewska B. (2002). Dialog we współczesnej edukacji filozoficznej.

Olsztyn: Wyd. Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego.

Aneks. Tabela uczuć6

6 Nie jestem w stanie podać źródła ale wykorzystuję tę tabelę od wielu lat w swojej pracy terapeutycznej