Turgut Ozal{man

CumhuriyetTr!\: Mucizesiroman

BLG YAYlNEV

kapak: murat sayn

Bu kitabn yayn

hakk,

yazaryla yaplan szleme gerei

Bilgi Yaynevi Basm Datm Kitabevi ve Krtasiye A.:ye aittir. Kaynak gsterilmeden kitaptanalnt yaplamaz; yaynevinin yazl

izni olmadan radyo ve televizyona uyarlanamaz; oyun, film, elektronik kitap, CD ya da manyetik bant haline getirilemez; fotokopi ya da herhangi bir yntemle oaltlamaz.

bask:

pelin ofset

(D- 312) 418 70 93 - 94

Cumhuriyetnsz Birinci Blm:Balang

28 Eyll 1922-11 Kasm 1922 kinci Blm: Hakl Savatan Gzel Bara 12 Kasm 1922-29 Ekim 1923 Dipnotlar

ns z'Cumhuriyet; Trkiye lemesi'nin nc kitabdr. ki cilt olacak. Objektif bilim adamlar Milli Mcadele ile balayp Cumhuriyet'le sren bu dnemi Trk Mucizesi diye adlandryorlar. Birinci ciltte Byk Zafer'den Trkiye Cumhuriyeti'nin kuruluuna kadarki olaylar yer alyor. Bir yanda cumhuriyetiler var, te yanda bu daha iyi, daha insanca, daha onurlu dzeni istemeyenler. Ders ve ibret verici, uyarc bir dnem. Bu dnemi bilmeden sonraki olaylar doru deerlendirmek zor olur. Emperyalizmi, paral askerlerini, ibirlikilerini yenmek, bu hayaszca aknn kkn kazmak, kurtuluun sadece bir parasyd. Gerek kurtulu iin Bat lkeleri ile ba edebilecek kadar gl olmak, yoksulluu, ilkellii, gerilii, adl, bilgisizli- . i yenmek, ald zgr klmak, aydnlanmay yaamak, banazla son vermek, hogry yerletirmek, kadn-erkek eitliini sala mak, yzde doksan okur-yazar olmayan halk bilgilendirmek, eitmek, yurtta olmalarn salamak, millet olmak, sanayilernek, salgn hastalklar krmak gerekiyordu. Bunlar ancak bar dneminde baarlabilirdi. Bunun iin Trkiye'yi paralamak amacyla ok eitli planlar hazrlam, uygulam ve sonunda yenilmi Mttefiklerle nce atekes, sonra da bar masasna oturmak gerekiyordu. Yoksul Trkiye'nin zaferi btn mazlum lkeleri etkilemi, Mttefikler yani emperyalizm bundan ok rahatsz olmutu. Bar iin ok zorluk kardlar. Sevr'in yumuatlm bir rneini kabul ettirmek iin altlar. Hatta ngiltere, anakkale olayn bahane ederelcdnyay yeniden Trkiye'ye kar savaa davet edecektir.nsz7

Mudanya

Anlamas

ile Lozan

Andamas grmeleri sra

sluplar unutulmamas gereken olaylardr. Lozan bu yzden ei bu1unmayan' uzun ve ok etin bir bouma halinde gemitir. Kuvay Milliye ruhu ile emperyalizm, anakkale'den, Anadolu'dan sonra, Lozan'da da karlam ve Kuva-y Milliye ruhu galip gelmitir. Lozan'da bar, 'canavarn karnndan sklp karlmtr: Mudanya ve Lozan Milli Mcadele'nin masa bandaki devamdr. Birka kez savan eiine gelinmitir. Her iki grmeyi de emperyalist anlayn ve ahlakn iyi bilinmesi iin genie yansttm. Bu anlay ve ahlak iyi bellemeliyiz. Ka zamandr yine devreye giriyor. sorunlar da ok dramatiktir: Mecliste gelenekiler ile cumhuriyetilerin ekimesi, saltanatn kaldrlmas, Ali Kemal'in yakalanmas, Vahidettin'in ve hainlerin kamas, kar-devrimin olumaya balamas, Milli Mcadele'yi balatan kadronun ikiye blnmesi i sorunlarn balcasdr. Halk coturan olaylar srmektedir: stanbul'a gelen Refet Paa'nn ve bir blk Trk askerinin olaanst karlan, Trakya'nn il il geri aln, stanbul'u geri almak iin yaplan gizli hazrlklar, Trk-ngiliz futbol karlamas, sonunda igalcile rin Trk sancan selamlayarak ekip gitmeleri, Trk ordusunun stanbul'a girmesi bu emsalsiz olaylarn balcalardr. zgrlk, toplumsal uyana, deiime de yol aar. Kadnlar peelerini atmaya, araftan karak manto giymeye balar. Byk sorunlarn nasl zlecei daha youn olarak konuulup tart lr. M. Kemal Paa'nn dnyaya kapal bir dou lkesini cumhuriyete, aydnlanmaya, uygarla, adalamaya adm adm hazrla mas, halkn arya katlmas bu dnemin en nemli zelliidir. M. Kemal Paa'nn rnek bir aile olmakiin yapt talihsiz evlilik de bu dnemde yer alyor. Dnem Ankara'nn bakent olmas ve trl atmalardan geilerek 29 Ekim 1923'te cumhuriyetin ilan ile sona eriyor.8 nsz

snda Mttefiklerin tutumlar, davranlar, oyunlar, tuzaklar,

Birinci cildin ierii bunlar. Bir sorunun yantn hemen vermek istiyorum. Atatrk niye byktr, niye hi eksilmeyen bir minnet ve sayg ile anyoruz? Bunun yantn bilmeyen yalnz yabanclar deil, birok vatandamz da bilmiyor. Dnyada lkesini savata zafere kavuturan birok komutan var. Milletini daha ileri bir toplum yapmak iin alm birok nder de var. Ama yokluk, yoksulluk iinde ikisini birden baarm bir kii var: Atatrk. Sfr imkii.nla, igal edilen vatann kurtarm, emperyalizmi ve yardaklarn yenmi, lkesini tam bamsz yapm, bununla kalmam, milletini adalatrmak, kadn-erkek eitliini sala mak, halkn uyandrmak, kalkndrmak iin devrimler gerekle tirmi, bir dou lkesinde demokrasinin kapsn am byle bir nder, bilge, millet atas hibir lkenin tarihinde yer almyor. Yabanclar bu yzden Atatrk saygmz anlamyorlar. Tarihlerinde bir rnei yok ki. Ama ya Atatrk'n bykln anlamayan vatan kardele rimiz? Onlarn anlamamas yetimelerinden, telkinlerden kaynaklanyor. Byle yetitiriliyorlar. Oysa tarihimizi bilseler, dnseler, kafalarna yerletirilen nyarglar, yanl bilgileri aabilseler onlar da bu bykl benimseyecek, Atatrk'n Allahn bir ltfu olduunu anlayacaklar. Tarihimizi doru bilsek sorunlarmzn yars kendiliindenzr.

kinci cilt, Cumhuriyetimizin Atatrk'n hayat ile snrl ola-

1938'e kadarki 15 yln yanstacak. Neyimiz varsa bu dneme borluyuz. Birok yurtseverlik, zveri, toplumsal kahramanlk destan ve hainlik olaylaryla dolu olaanst bir dnem bu. kinci ciltte de 'Trk mucizesinin' hUdyesini anlatmaya devam edeceim. Yine belgesel bir roman olara" raknsz9

Kasm

Bu mucizeyi dokuyan btn olaylar tmyle anlatmak imCumhuriyet dneminin baskn nitelii adalamak, a da uygarla ulamaya almak, bu yolla kalknmak, uyanmak. Bu dnemle ilgili btnzellikleri adalama terimi kucaldyor: Millilii de, laiklii de, bamszl da, zgrl de, cumhuriyetilii, dolaysyla demokrasiyi de. Bu nedenle ikinci ciltte asl kurtulu olan adalamay, Atatrk'n bu byk idealini anlatmaya altm. Dnemin iyi anlalmas iin insan ilikileri, giyim kuam, mekan ve benzeri hayat ayrntlarna da deindim. Kar dnceleri ve hareketleri de anlattm. eyh Sait isyankansz.

na ve zmr suikastna yer verdim. Trk tarihinin ezeli sorunu olanortaa ile adalama arasndaki atmay Yan konulardan nemli olanlar da ihmal etmedim. Hi olmazsa dipnotlarda bilgi sundum. Bu dnemi de, Dirili ve u lgm Trlder gibi, salkl, drst belgelere, gvenilir, namuslu tanklara dayanarak, geree en uygun biimde yanstmaya gayret ettim. kinci cildin sonunda yer alacak olan geni kaynakaya bakarak bu konudaki youn gayretimi grebilirsiniz. Bu dnemle ilgili aleyhte eserleri de yok saymadm, hepsini incel edi m, gerekenlere kaynakada yer de verdim. Sevgili genler! Btn bu zenler, dikkatler, abalar, emelder, aratrmalar, kl krk yarmalar, sizlere ve evrenize, Trkiye Cumhuriyeti'nin kuruluunun ve ilk 15 ylnn gerek hikayesini anlatmak iindir. Bir iki roman tipinin dnda herkes ve her olay gerektir. Hepsinin kantlar ve tanklar dipnotlarda gsterilmitir. Dirili'ten ve u lgm Trkler'den gelen birka roman tipi Cumhuriyet'te de yer alyor. Bunlar o dnemlerin tipik kiileridir. Kolayanlatm iin baz olaylar birletirdim. Kiileri, dnce ve sluplarn saygyla dikkate alarak konuturdum. Cumhuriyet dnemi de, tpk anakkale ve Milli Mcadele gibi yazarn hayaline ihtiya gstermeyen, arpc, byk olaylaryanstmaya altm. karanlk

ile aydnlk,

10 nsz

la dolu. Bu bakmdan kendiliimden bir sahne yazm,abartm deilim.

baz eyleri

Geree ihanet etmedim. O dnemin bir blmn yaadm, Atatrk' grebilmi son kuaktanm. O dnemle ilgili yazl her kayna elden geirdim. O dnemi iinden bilen birok kiiyle konutum. nemli olanlarn adn kaynakada belirttim.

Daha nce, yakn tarihimizle ile ilgili yalanlar, sahtecilikleri, uydurma ve arptmalar derlemi, Vahidettin, M. Kemal ve Milli Mcadele adl kitabmda, dorularyla birlikte aklamtm. Sahte tarihiler ve yalan reticisi yazarlar uzunca bir zaman bu konularda yalanlara ara vererek, susmulard. Yakn zamanlarda yalan rzgarlar gazetelerde, televizyonlarda yeniden esmeye balad. Bu kez bazlar yalanlara cumhuriyet dnemini de katyor. Birbirlerine destek vererek sahte bir tarih retmeye abalyorlar. Bu yazlar okurken, konuanlar dinlerken utanyorum, midem bulanyor. Bilimsel klkl kitaplar da yazyor lar. Ama bilgisizlikleri, nyarglar, bilimsellikten uzaklklar satraralarndan akyor.

Yalandan, arptmadan, uydurmadan daha ayp, daha ahlak bir ey dnemiyorum. Okurlar, izleyenleri amalarna uygun sahte bir tarihle uyutmak, kandrmak, aldatmak, z tarihlerinden soutmak, yerine uyduruk, yapma, btnyle sahte bir tarih yerletirmek istiyorlar. Bunu her frsattan yararlanarak yapyorlar. Eskiyi abartyor, yeniyi bir ucundan tutup karalyorlar. Aralarn da gepgen insanlar var. Bei ki bilimsellik, bilim ahlak nedir, hi bilmiyorlar. Doldurulmu plaklar olarak tarihe aykr hikayeleri, dedikodular mekanik bir biimde seslendiriyorlar. Bu yalanlarn ve yanllarn balcalarn dipnotlarda gstereceim, gerekli ak lamalar yapacak, dorular da belirteceim.d

nsz II

Sevgili genler! Cumhuriyetin ne kadar byk bir nimet olduunu anlamak iin Afganistan'!, Irak', ran'!, Pakistan'!, Emirlikleri, Suudi Arabistad, Suriye'yi, Msr', Libya'y Tunus'u, Cezayir'i, Fas', Mslman Afrika'y dnn. Cumhuriyetin nnde hazr bir model yoktu. Yolunu d nerek, arayarak, deneyerek at. artlardan, ihtiyalardan, imkanlardan, tarihten yararland. Para yok, kredi yok, yetimi yeterli sayda eleman, uzman yok, ara-gere yok. Osmanldan borca batk bir miras kalm. O altn kuan iki gc vard sadece: Akl ve yurtseverlik. Bu iki gle yola ktlar. Mucizeler yarattar. Her eyi baarabildiler mi? 15 yla sabilecek her eyi ok fazlasyla baardlar. Eksikleri tamamlamak sonraki kuaklara derdi. Sonraki kuaklar grevlerini yaptlar m? Bunu duygusall a, partizanla kaplmadan drste sorgulamamz gerelc Dnyada bamsz, ada, zgr tek Mslman devletiz. Yeniden kurulu, kurtulu, kalknma srecinde, deneme ve aray iinde, elbette yanllar yapld. Orman brakp da ormandaki bir gelimemi aac ele alp Cumhuriyet dnemini, hele ilk altn kua btnyle eletirmeye yeltenmek byk ayptr. Tarihte ve dnyada ei olmayan arpk, utandrc bir tutum bu. Devlet, Milli Eitim Bakanl, niversitelerimizin ou, Trk Tarih Kurumu ve benzeri Cumhuriyet kurulular susuyorlar. Bu da o yalanlar retmek kadar ayp bir durum. Sevgili genler! Bu yalanlara, arptmalara, yutturrhalara kar uyank durun. Sizi kandrmalarna izin vermeyin. Geree sayg duyun ve gerei drst, namuslu kaynaklardan yararlanarak renmeye aln. Doru, gerek tarihinizi yanllar ve dorularyla renin. Az kalabalk, kalemi kark olanlara kar dikkatli olun. Kantsz, belgesiz, tanksz iddialar yani dedikodular ciddiye almayn. Vicda12 nsz

olsun. Tarihimizdeki dorulardan yararlann, yanllardan uzak durun. unu bilmenizi ok istiyorum: Bu kitab yazarken her eyden fazla geree sayg duydum. Sizlere Cumhuriyet dneminin doru, gerek, drst, sevgi ve vefa dolu, zenli bir fotorafn sunuyorum. En iyi dileklerimle. veTurgut zakman

nnz

saduyunuz pusulanz

Eyll 2009, Ankaratozakman@bilgiyayinevi.com.tr

nsz 13

Birinci BlmBalang

28 Eyll 1922-II

Kasm

1922

BTN Trkiye gnlerdir durup durup eouyor, bayram ediyordu. Bir stanbullu an defterine yle yazd: "Hastalk, paraszlk, ac, dmanlk, gelecek kaygs, her ey, her ey unutuldu. Her yer lgnca sevinen mutlu insanlarla dolu. Sevinten kucaklap kucaklap alayoruz. Her yanda bayraklar. Milli Mcadele kart be hocay niversiteden kovdurmay baaran rencilerin sevinci artarak sryor."l Asya, Ortadou ve Afrika'daki btn Mslman topluluklar da, bu mucize zaferi cokuyla kutlamaktayd. Hibiri bamsz deildi. Hepsi smrgeydi, igal ya da denetim altndayd, esirdi, geriydi. Dnya bu talihsiz insancklarn sevin ve gurur dolu lk laryla inliyordu: "Yaasn Trkiyeeee!" Trkler emperyalizmi yermiti. Bir ilkti bu. Tarihin ok nemli bir dnemeci yaanyordu. Trk ordusu Anadolu'yu temizlemi, anakkale'yi sarm, stanbul kaplarna dayanmt. Kanl oyunun son aamas balamt. Trkiye 1918'de yenilip teslim olduu zaman hepsi yklm t. Trkler bile baa kamadna gre 'bu beyaz efendileri' kimse yenemez diye dnmlerdi. mitsizliin dibine ktIderi anda 'Trklerin ngilizlere ve ortaklarna isyan ettilderi' gibi inanlmas zor haberler gelmeye balamt."Neee?"Birinci Blm 15

gale, paralanmaya, paylatrlmaya, smrlmeye karkmt

Trkler... "Acaba doru mu?" Son hal saldrsna

direniyorlard. ..

"Direniyorlar ha!"ngilizlerin ortaklarn, paral askerlerini, kiralk katillerini ardarda yeniyorlard... "Yarabbi bu bir rya ise ne olur uyandrma!" Bu olaanst mcadeleyi drt yl boyunca, Trklerin kazanmas iin dua ede ede, ileri titreyerek izlemilerdi. Ezilen, smrlen, hor grlen slam dnyas iin bu bir onur sorunuydu. Sonunda byk haber gelmiti: Mslman Trkler btn beyaz efendileri, adamlar, yamaklar, uaklar, beslemeleri, soytarlar, alklar ve rtkanlaryla birlikte yenmiti! Milyonlarca yank, kavruk ses ge ykseldi: "Elhamdlillaaaaah!" Malezya'dan Nijerya'ya kadar Asya ve Afrika'daki btn Mslman topluluklar sevinle dalgaland. Birok ehir M. Kemal Paa'nn resimleriyle donatld, Gazze'de ve Nablus'ta pencerelere Trk bayraklar asld. ngilizler Nehru ile teki Hint liderlerinihapsetmilerdi. Liderler kaldklar koular Trk zaferi erefine iekli dallarla sslediler. Bu olay Mslman olmayan smrgelerde de bamszlk ve zgrlk midini yeertecekti. Tarihin ak deiiyordu. Tunus'un Kairouan ehrinde yaayan Bouhdiba Efendi haberi alr almaz kr secdesine kapandktan sonra duaya durdu: "Bize de Mustafa Kemal Paa gibi bir serdar, Trk ordusu gibi bir ordu nasip et ey yce Allahm:"

16

Birnci

Blm

SLAM dnyasn coturan bu zafer dnyay artm, zellikle ngilizleri ok sarsmt. Yz yllk bir n hazrln rn olan Sevr Andamas ile onun kadar nemli olan l Anlama suya dm, 3 btn abalar boa gitmi, btn planlar km t. Bu tehlikeli rnek smrgeleri kartracakt. ngilizlerin, M. Kemal Paa nnde, anakkale'den sonra ikinci byk yenilgisiydi bu.

"Lanet olsun!"

Anadolu'yu Yunan ordusundan temizlemi olan Ankara, bulunan Yunan sava gemilerinin uzaklatrlmasn, Meri'e kadar Dou Trakya'nn da Yunan askerlerinden boaltla rak Trkiye'ye geri verilmesini istiyordu (Edirne, Tekirda, Krkla reli ve Gelibolu).4 Bu konuda direnecei anlalyordu. Bir yandan da iki ordusuyla ar ar stanbul ve anakkale'yi kuatyor, bylece Mttefikleri bar masasna oturmaya zorluyordu. ngiliz ve Trk askerleri bir yldan beri Gebze ile Karadeniz arasndaki izgide kar karya olduklar iin bu kesimde durum olduka sakin saylabilirdi. Ama hava anakkale'de ok gergindi. ngilizler Boaz k ysnda genie bir kesimi tarafsz blge ilan etmilerdi. Trklerin bu blgeye girmesini istemiyorlard. Bunu salamak iin de anakkale'ye birlik, top, uak ve sava gemisi yyorlard. Bildikleri tek are savat. 5 ngiliz askerleri tarafsz blgenin snrlarnda, tel rgler gerisindeki siperlerde, eller tetikte beklemekteydHer. Trkler 2. Ordu'yu anakkale'ye doru yrttler. Birliklere ngilizler ate amadka atmaya girmemeleri emri verilmiti. Trk piyadeleri ve svarileri patikalardan, sel yataklarndan yaklaarak, tarafsz blgenin snrlarnda bitiveriyor, usul usul 'tarafsz blgeyi' saryorlard. Ama savamadan, kan dkmeden yenmektL Bu, demir gibi bir disiplin isterdi, bu da Trk ordusunda fazlasyla vard.stanbul'da

Birinci Blm 17

anakkale'de dvm eski askerler ngilizleri kk gryorlard. Bunlar ka kez yenmi, nlerine katp kovalamlard. ngiliz komutanlar da ilk ate aan kendileri olmamak iin srekli geri ekilip yeniden mevzileniyorlard. Bu byle sremezdi. anakkale'deki ngiliz komutan sonunda ate izni istedi. Baba kan Lloyd George M. Kemal Paa'nn nnde nc bir kez daha yenilmeye katlanamazd. 6 General Harrington'a, '24 saat sre tandktan sonra tarafsz blge snrn zorlayan Trklere ate al mas iin' emir verdi. Sava arklar dnmeye balamt. ngilizleri yumuatmaya abalayan Fransa, M. Kemal Paa'y yattrmas iin de Ankara Anlamas'n yapan M. Franklin Bouillon'u hzl bir sava gemisiyle zmir'e yollad. M. KEMAL PAA ve karargah zmir yangn zerine Kordon'daki evi brakarak Uaklgiller'in Gztepe'deki beyaz kkne tanmt. Misafirler kkte, yaverler bahedeki kk evde kal yorlard. Muhafzlar ve grevliler iin bahede kk adrlar kurulmutu.'

General Harrington

Lloyd George

18 Birinci Blm

Ev sahibi Latife Hanm gerektike evirmenlik yapyor, akmisafirler iin ssl ve zengin ziyafet sofralar hazrlatyor, herkese ok nazik davranyordu. Her halinden Paa'ya hayran olduu, Paa'nn da bu gen hanma ilgisiz kalmad anlalyordu." leden nce M. Kemal Paa, Ankara'dan gelen TBMM kin ci Bakan Ali Fuat Cebesoy Paa, Babakan Rauf Orbay, Dileri Bakan Yusuf Kemal Tengirenk ve Avrupa'dan zmir'e dnen Fethi Okyar misafir odasnda oturuyorlard. ki pencereden lacivert zmir krfezi grnyordu. Sabah, Yunan sava gemilerinin Ankara'nn isteine uyularak stanbul'dan uzaklatrldklar bildirilmiti. Franklin Bouillon'un yoldan yollad telsiz mesaj da, iyi haberlerle geldii midini veriyordu. Yusuf Kemal Bey, "Eer Dou Trakya'nn Yunan askerlerinden boaltlarak bize teslimi kabul edilirse, yzyllardr ilk kez savamak zorunda kalmadan ok nemli bir topramz geri alm olacaz" dedi. Bu tmce birdenbire derin bir sessizlie yol at. Hepsi iine gmld. Nereden nereye gelinmiti. Bugne, anmsamas bile yorucu, uzun ve yaman bir yoldan geerek, her gn tarih yaayarak ulamlardJ. Gemiten geriye ilk dnen M. Kemal Paa oldu, yeniden ay ve kahve syledi. Atekes grmeleri iin Mudanya elverili grnyordu. Deniz kysnda uygun bir ev de bulunmutu. Fethi Bey, "Paam.:' dedi, ".. grmelerde sizi kim temsil edecek?" ismet Paa "smet Paa:'amlar

Kimsenin itiraz edemeyecei uygun bit seimdi. Yaver Muzaffer Kl M. Franklin Bouillon'u getiren geminin zmir krfezine girdiini bildirdi.Birinci Blm 19

METCH kruvazr krfezde iaret edilen yere demirledi. z mir krfezi artk btnyle Trk denetimi altndayd. Geminin motoru Franklin Bouillon'u Gztepe iskelesine getirdi. Franklin Bouillon 1921 Hazirannda Ankara'da "Bizimle uzlamaya bakn. nk kan kamyonu yenernez" demiti. Kan Trkiye, kamyon emperyalist Avrupa'yd. Bekleyenleri grnce, motor iskeleye yanamadan barma ya balad: "Olacak i deil! Kan kamyonu yendi!'" skeleye knca cokuyla Gazi M. Kemal Paa'yla kucaklat, karlayclarn ellerini skt. Gztepe'ye hareket ettiler. FRANKLIN BOUILLON gerekten iyi haberlerle gelmiti. ki Trk ordusunun anakkale ve stanbul karsna gelmesi, srekli ynak yapmas, Trklerin kararll, Mttefikleri telalandrm,ii uzatmalarn engellemiti.'

ngiltere, Fransa ve talya, ortak bir nota ile atekes grme

lerine balanlmasn neriyorlard. Notaya gre 'Trklerin Dou Trakya konusundaki isteini anlayla karlamaktaydlar: Buna karlk, bar imzalanana kadar tarafsz blgelere girilmemesini rica ediyorlard. o

Mustafa Kemal, Franklin Bouillon

20 Birinci Blm

M. Kemal Paa drt gzle bar dneminin almasn beklemekteydi. Yzlerce yllk birikmi sorunlar ancak barta zlebilirdi. Ama yllardr emperyalizmin ka eit yzn, oyununu, aldatmacasn, numarasn grm, ka ateten gemiti. Gveni olmadn nazik bir dille aklad. Franklin Bouillon ok telaland: 000, hayr, hayr, hayr!" Duraksamaya gerek yoktu. Hkmeti adna gvence veriyordu: Dou Trakya'nn en ksa sre iinde Yunan askerlerinden arn drlarak Trklere teslim edilecei atekes anlamasnda kesinlikle yer alacakt. M. Kemal Paa arkadalaryla grt. Fransann gvencesi dikkate alnarak, 'birliklerin bulunduklar yerlerde kalmalar' kabul edildi. II Sava bir sre iin dondurulacakt. Mttefikler verdikleri sz tutmazlarsa, harekete gemek sorun deildi. Birlikler bu olasla gre yerleeceklerdi. M. Bouillon stanbul'a gitmek zere ayrlrken "Yunanistan'dan haber var m?" diye sordu.If

Vard.

Albay Plastiras'n bakanlndaki cunta, yenilginin dehetini yitirmekteydi. Son olarak bugn bir bildiri yaymlamt: "Biz Dou Trakya'nn ve Edirne'nin kaybna engelolmak iin ihtilal yaptk. Btn gayretimiz burann Yunanistan'da kalmasna ynelik olacaktr. lk iimiz orduyu yeniden kurmaktr:'l" M. Bouillon yzn buruturmakla yetindi. Fransa Yunanl larn yaylma hrsn iyi bilirdi.anladka saduyusunu

YUNANLILAR kaarken yollar zerindeki kyleri, kasabalar, ehirleri ve binlerce camiyi yakp ykm, halka ok ac ektirmilerdi. Balar skm, incirlikleri, zeytinlikleri atee vermi, hayvanlar ldrmlerdi. Becerebiiseler Trklere yar olmasn diye kara topra da yakacaldard. 11bBirinci Blm 21

Yank ykk ehirler

Evi yanm, yklm yz binlerce Trk aktayd. Ama a deillerdi. nk 'olann olmayana borcu var' tresince elinde bir dilim ekmek olan, komusuyla paylayor, felaket byle yumuatlyordu.

Ege'de yldan uzun sren igal dneminde Yunanllarla i birlii yapm, birok pislie karm hayli Osmanl vard. ou Yunanllarla birlikte kamt." Kaamayan sradan hainleri halk, pisliine gre, dverek, yzne tkrerek, boynuna yafta asp gezdirerek, sakaln tra ederek cezalandryordu. Kamay baaramayan ar sulular, kyma yardmc olanlar, kuru bahi iin Yunan askerlerine kocalar askerdeki gelinlerin evini gsterenler ise, tmen mahkemelerinde hesap vermeye balamlard. Hepsi yaptnn bedelini deyecekti. Byk gafiller, korkaklar ve hainler stanbul'dayd. stanbul uzun yaam bir imparatorluun tortusunun kt yerdi. Trk zaferine Yunanllar ve emperyalistler kadar aran ve zlen hayli Osmanl bulunuyordu: Saray, Damat Feritler, Hrriyet ve tilaf Partisi'nin yneticileri ve militanlar, ngilizciler, Trk ve Trke dman Araplar, Sevr Andamas'nn umuda dr22 Birinci Blm

d ayrlklar, Milli Mcadele karsnda yer alm olan hain ya da gafil subaylar, polisler, yazarlar, bir ksm Osmanl aydnlar ve

din

adamlar. 12a

Bunlar!iyorlard.

igalcilerin

glgesi

altnda, olaylarn gelimesini

bek-

Ah be! Her ey ne gzel tkr tkr iliyordu. Bu gzel dzeni Trk ordusu ardarda galip gelerek sarsmt! Evet, sadece sarsmt. Ykamamt. nk hibiri, ngilizin, Boazlar ve sadk dostlarn brakp gideceine, stanbul'u Ankara hkmetine brakacana inanmyordu. Yenilenler aptal Yunanllard. ngiliz birlikleri, ok kr, stanbul ve anakkale'de ta gibi duruyordu. Sava gemileri alarma gemiti. Uaklar vzr vzr uarak Trk birliklerini gzlyordu. yleyse korkulacak bir ey yoktu. ngiltere yenilmemiti. ngiltere yenilmezdi. ngiltere dnyann efendisiydi.)3 Bu dnceyi hararetle paylaan Refik Halit Karay ile Refi Cevat Ulunay, laflamak iin Ali Kemal'in evinde bulutular. Ali Kemal kendisini tanyan halkn tepkisiyle karlatndan beri gndzleri sokaa kmyordu. Edepsiz halk bo duvarlara, tramvay duraklarna tebeirle, boyayla 'kahrolsun Vahidettin: 'kahrolsun hainler' diye yazyordu.plak ayakl

stanbul kaynyordu.

Bu nl yazarlar srtlarn teslimiyeti Osmanl ynetimi ile igalci ngilizlere dayayarak, inatla hainleri vm, Sevr'i savunmu, yurtseverlikten baka bir eyolmayan milliyetilii ktlemi, yurdu iin dvenleri aalam, Ankara ynetimini karalamIard. Bu konuda en ileri giden Ali Kemal'di. de imdilik susmutu. Milliciler aleyhinde yaz yazabilrnek tehlikeliydi. Zafer btn hain, satlk, kiralk, vatansz kalemleri susturmutu. Trk geri dnmt!Birnci

Blm 23

Bunlarn drt bir yandan Anadolu'ya giren igal glerini yenebilecekleri hibirinin aklnn ucundan gememiti. nemsemedikleri Trk ordusunun, douda Ermenileri, kuzeyde Pontus etelerini, gneyde Franszlar ve Ermeni birliklerini, Anadolu'da stanbul ynetimi ile ngilizlerin kkrtt asileri ve Kuva-y nzibatiye gibi stanbul'un kurduu birlikleri yenecei ni kim dnebilirdi? 'Sahte kahramanlar' diye nitelediideri ordu son olarak da o kadar vlen Yunan cephesini 36 saatte kertmi, Yunan ordusunu mahvederek Ege'yi dmandan temizlemi ti. Bu inanlmaz bir sonutu. Nasl baarmlard bu ii? Trk, Krd, erkesi, Laz, Arab, Tatar, Aleviyi, Snniyi birbirlerine drmek iin o kadar alld halde Anadolu birliininasl korumulard? eyhlislamn fetvasna ramen halk nasl yanlarna ekebilnilerdi?

Koca Osmanl ynetimi de derin bir suskunluk iindeydi. Yasal, hakl ynetim stanbul ynetimiydi. Niye konumuyor, ben burdaym demiyordu? Sesi soluu kmyordu. Ah kendileri iba nda olsaydlar byle mi olurdu? Ali Kemal Dahiliye Nazr, Refik Halit Posta-Telgraf Genel Mdr iken Anadolu'ya duman attrmlard. ngiltere'nin atekes grmelerini kabul ettiini daha ren memi olan Refi Cevat iyimser bir sesle, "ngilizler savaa hazr.:' dedi, ".. bugn yarn kyamet kopar:' "Kimden rendin?" "Sait Molla'dan. Dn konutum:' "O dediyse dorudur:' Sait Molla'nn ngilizlerle ili dl olduunu bilirlerdi. Yzlerine tatl bir aydnlk yayld. ngiliz, Fransza, Yunana benzemez, Trk ordusunu evire evire yener, alimallah Ankara'ya kadar kovalard. Sevinle ikindi raksna oturdular. Varm gibi birbirlerinin erefine kadeh kaldrdlar. Sait Molla24 Birinci Blm

uyamk Sait Molla tela iiude eyasn toplamaktayd. stanbul'un hainler iin artk tekin olmadn akm t. Ertesi gn ailesini alp bir Romen gemisiyle stanbul'dan kaaOysa bucakt. 14

srada

ilgili gelime ngiliz Yksek KomiGeneral Harrington'a bildirilmiti. Tepeba'ndaki elilikte, General Harrington, Yksek Komiser Sir Horace Rumbold'a, "Bir sava ksayd, ancak ksa bir sre direnebilirdik.:' dedi, ".. nk asker saymz ciddi bir sava iin yetersiz. ki yz elli bin kiilik Yunan ordusunu iki hafta iinde silip sprm muzaffer bir orduyla nasl baa kabilirdik?" Cokulu bir Trk topluluunun yaklaan uultusu duyuluyordu. General devam etti: "Bu comu halk nasl sindirebilirdik? stanbul'da gizlice rgtlenmi birok silahl Trk var. Her gn yeni adamlar da ehre szyor. RumIarn da bir blm silahl. Bir sava durumunda s tanbul cehenneme dnerdi. Bir an nce stanbul'u Trklere bra kp buradan kamalyz:'l4' Elilik grevlileri aknlklarm zerlerinden atamamlard. Olaylarn, kavraylarndan daha hzl gelitii yzlerinden belli oluyordu. Mr. Rattigan dnyaya ksmt. Trk baarsm iine sindiremiyordu. nk yenilenin Yunanistan deil, ngiltere olduunu iyi biliyordu. pler her aamada ngiltere'nin elinde olmutu. Ba Tercman Mr. Ryan konumalara katlmadan, ayakta, pencereden Hali'e bakyor ve dnyordu. Osmanl ka zamandr Trkn devleti olmaktan kmt. Trk devletsizdi, Osmanl Devleti de oktan beri milletsizdi. Tarih galiba bu yaman elikiyi dzeltiyordu. s Eliliin nnden geen Trklerin syledii mar byk oday doldurdu: ': .. Yaa Mustafa Kemal Paa yaa..."serliine ve

ATEKES grmeleriyle

Birinci Blm 25

.

,.

r dnyaymaktayd. Faist

BU SIRADA talya'da, sonulaetkileyecek bir olay yaan

Parti lideri Benito Mussolini parti yeleri ile sopal, silahl, eli kanl genlik rgtlerine Roma'ya hareket etmeleri emrini vermiti: Marcha su Roma! On binlerce ye ve kara gmlekli gen Roma'ya akacak, byk Venetzia meydannda toplanacakt. Ama Kral rkterek Mussolini'yi babakan yapmasn salamakt.

Benito Mussolini

talya savatan galip kt halde hibir kazanc olmamt.

Anadolu talyan kar blgesi olacakt. Trk zaferi ile bu mit de suya dmt. Sava ekonomiyi sarsm, bolevik lik iileri etkilemiti. talya 918'den beri karklklar, ekime ler, grevler, atmalar, siyasi cinayetlerle alkalanyordu. Gven arayan kamuoyu, kararllk isteyen byk burjuvazi, mit datan Mussolini'ye kaymaya balamt. Kral Victor Emanue!, birka gn iinde Mussolini'yi baba kan atayarak, iktidar faizme teslim edecektir. bulunan Halide Edip, Yakup Kadri, Falih Rfk Atay ve Asm Us'tan Ege blgesindeki Yunan ve Rum mezalimini saptamalarn istemiti. Neler yaptklarn biliyordu. Ordu zmir'e bu barbarln izini srerek gelmiti. Hazrlk bitmi, program kesinlemiti. Halide Edip Hanm veda iin smet Paa'ya urad. zerinde cepheye geldiinden beri niforma olarak giydii lacivert giysi, kolunda yeni rtbesi, baavu iareti vard. smet Paa Halide Edip Hanm'! brakmad. ay syledi. Bir soru akln kurcalyordu, sordu:26 Birinci BlmSMET PAA zmir'de

Gneybat

"Latife Hanm' nasl buluyorsunuz?" Halide Edip Hanm Latife Hanm konusunda kararsz grnyordu. Bir rahatszl vard. Kibarca, "ok ekici, zarif.:' dedi, sonra hemen sordu: "Siz nasl buldunuz?" smet Paa Latife Hanm' beenmiti. Bu konunun evlililde sonulanmasn istediini belli etti. Halide Edip Hanm "Fikriye Hanm ok zlecek" dedi."Neden?"

"Bir yldan

fazladr Paa'ya

canla bala

bakyordu:'

smet Paa nemsemedi:

mi? Bir sayg grevi olarak bakyordur:' "yle balam olabilir ama durum artk deiile Bence Paa'ya iyice ak. Paa'nn sar tespihini bir muska, kutsal bir kolye gibi boynunda tayor. yle sanyorum ki evleneceklerini umuyor:' smet Paa itiraz etti: "Yool yi bir hanm olabilir. Ama Paa'nn ei olmak iin yeterli mi?"

"Akrabas deil

Halide Edip Hanm glmsedi: "Ak haddini bilmemektir zaten:' zin isteyerek kalkt.

Latife Hanm

Fikriye Hanm

Birinci Blm 27

emrine Yunanllardan kalma byk bir otomobil ile iki kamyon, bir fotoraf, yeteri kadar da muhafz verilmiti. lk olarak Turgut'luya gidilecekti.!' yazar da kaldklar evden alarak yola ktlar. stanbullu yazarlar evlerine aricak iki hafta sonra dneceklerdi.STANBUL iin anlamazlk kabilecei dncesi subaylar ok tedirgin etmekteydi. zmir yangnna benzer bir barbarla

Yazarlarn

Trakya iin savan yeniden uzak bir olaslk deildi. Gizli M.M. Grubu yeleri tetikteydi. Kr kuyulara, sarn ara, bodrumlara, mahzenlere, tavan aralarna, yklklere, eyiz sandklarnn dibine, mezarlklara, trbelere saklanan silahlar karlp temizlenmi, kullanlmaya hazr hale getirilmiti. Gerektii kadar silah vard ama M.M. Grubu yelerinin says ve sava deneyleri yetersizdi.!' . Ordu kurmay kurulu M.M. Grubunun stanbul'agizlice yollanacak yeni subaylarla desteklenmesini ve Anadolu yakasna iki alay szdrmay gerekli grm, Ordu Komutan Nurettin Paa neriyi kabul edince hazrla balanmt. stanbul'dan yeterli sayda eski elbise, mintan, fes ve ayakkab alnm, ehri iyi bilen subaylar n hazrlk iin Anadolu'dan gelmi esnaf, tccar kimlii ile stanbul'a gemilerdi. Birliklerin yerleecekleri yerleri, evleri ayarlyorlard. lk sivil giysili tabur geceleri kk birlikler halinde ngiliz lere fark ettirilmeden Beykoz'a geirilerek, ayakkab fabrikasnabalamasyerletirildi.

kalklmas, ehirde atma kmas,

Srada iki taburun Anadolu Hisar yaknndaki cami, medrese ve evlere yerletirilmesi vard. kinci bir alay da Selimiye- Kadky kesimindeki ngiliz tugayn kuatacak biimde gizlice evredeki Trk evlerine dalacakt.!'

28 Birinci Blm

galcileri uyandrmamak iin ok dikkatli hareket etmek gerekiyordu. iSTANBUI:A yollanan subaylardan biri de eski Yzba, yeni Binba Faruk'tu. Mahallesi olan Cihangir'de M.M. yetkilisi olarak grevlendirilmiti. Eve uramadan nce be gn gvenli bir yerde kalarak gerekli nlemleri almt. Her gn yol zerindeki kahveye gelerek akama kadar orada beldeyecekti. Gece gerekebilir diye nbette kalacak olanlara evadresini de vermiti. imdi dikkati ekmeden eve ulamalyd. Ordudan verilen sivil giysi iyice eskiydi. Fesi buruuktu. Bavulu hurdaya kmt. Be gnde sakal olduka bym, yz kararmt. Kendi halinde, yorgun, bkkn, aptalca bir taral gibi grnyordu.Grnn beendi.

Annesiyle teyzesine grevini altra altra aklamay d nyordu. Ama plan ilk admda duman oldu. Daha grr grmez teyzesi btn sesiyle l bast, annesi heyecandan bayld, sokak ayaldand. Ev komularn hcumuna urad. Faruk Trklerin oturduu emeli sokan kahramanyd. Anadolu'dan srmalar, madalyalar iinde dnecek diye beklemi lerdi. Allaha kr sa gelmiti ama bir garip olmutu zavall. ok zldler. "Ah canm. Musibet sava ocuu sersem etmi. Yazk:' YOLUN iki yan ac veren sava izleriyle doluydu. Yakup Kadmoralini dzeltmek iin M. Kemal Paa ile

ri

Beyarkadalarnn

yapt konumay aktard. 19

Dikkatle dinlediler. lk konuan Asm Us oldu: "Trkiye iki yz yldr bu kararl1ll bekliyor. Bu byk bir uygarlk hamlesi olacak:' Yakup Kadri pek iyimser deildi: "O kadar ok engeli amas, olumsuzluu yenmesi gerekiyor ki. Bu mcadeleden baaryla kabilir mi, kestiremiyorum:'Birinci Blm 29

iin yardm ve dua edelim:' Halide Edip Hanm "Mcadele, sava gibi szleri artk iitmek istemiyorum" dedi. M. Kemal Paa'nn bir konuma srasnda, 'savatan sonra birbirimizi yiyeceiz'20 dediini syleyerek gergin bir sesle sordu: I} >}

416 kinci Blm Notlan

98) 99)

veriyor, muhalefete mensup 60 milletvekilinin oya katlmadklar n, . Gruba mensup 14 milletvekilinin de hayr dediini, 6'snm ekimser kaldn aklyor. Bu ayrntlar zabtta yok. 60 muhalifin oya katlmamasn eletiriyor.) Meclis grmeleri Babakan Rauf Bey ile smet Paa arasnda byk bir dayanma. anlay, dnce birlii olduunu gsteriyor. Anlamazlk ikinci dnemin sonuna doru belirecektir. '" Bildirinin zeti: 'Mttefiklerin tasarsn olduu gibi kabul etmemze imkan yok. Hayati sorunumuz olan Musul'un ksa bir sre iinde halli gereklidir. TBMM mali, iktisadi, idari sorunlarda hayat ve bamszlk haklarmzm sallanmas artyla bar giriimlerine devam iin Bakanlar Kuruluna yetki vermitir: . Belli, Fikriye, s.94-97. . Turan, Trk Devrim Tarihi, 3. C., . kitap, s.66-68; .H. Tongu, lkretim Kavram, s.228 vd.; bu genelge laik eitime hazrlk niteliindedir. Daha sonra da Ankara'da Bilim Kurulu (Heyet-i lmiye) toplantya arlacaktr (15 Temmuz 1923); eitim devrimi bylebalar.

Millet ok ksa bir tanmla bir vatanda bir arada yaayan insan topdemektir. Trl millet tanmlarnn z budur. Bu topluluun vatanseverIik anlay evresinde toplanp ada bir millet olabilmesi iin milli bir eitim siyaseti gdlmesi zorunludur. 'Milli' bu anlama gelir. imdilerde milliyetilii. millilii, rklk, ovenIik gibi anlatmaya, yanstmaya, tantmaya alanlar var. Yeni Trkiye milliyetiliinin byle bir nitelii, dar bak, hasta yan yoktur. Olsa Trkiye'yi yalnz Trkler ynetirdi. Bir kk not: Atatrk'n tane yaveri vard, biri Trkt (Salih Bozok), biri Abhazd (Muzaffer Kl), biri Krtt (Mahmut Soydan). 99a) M. Kemal Paa einin onayn alarak ankaya Kk'nn genile tilmesine karar verdi. Mimar Vedat Bey'le grt. Yapt plan beendiler. Bu abuk yaplacak ama evi geniletip guzelletirecek bir pland. Haziranda hazrlklara baland. M. Kemal Paa ve ei, inaat srasnda bahede kurulan bir adrda, bir ba evinde, zaman zaman da direksiyon binasnda kalacaklardr.luluu

kinci Blm Notlar 417

99b) Bu sanayi kurulularnn alanlar yle: Gda, toprak, deri, dokuma, aa, krtasiye, kimya. i says yaklak 15.000 kii. Modern Trkiye adl kitabnda E.G. Mears diyor ki: "Yabanc sermayenin etki alannn Osmanl mparatorluu'ndan daha geni olduu bamsz bir devlet herhalde yoktur. Bu miras sadece ekonomik giriimleri ilgilendirmekle kalmaz, Trkiye'nin politik ve toplumsal hayatnn tmne etkilerini yayar. Siyasi denetim salama nn en gvenceli ve en basit yntemlerinden biri sermaye kaynaklar zerinde egemenlik salamaktr. Eski Osmanl mparatorluu alacak derecede d mali karlara ipotek edilmi durumdayd." (Aktaran: Korkut Boratav, Trkiye ktisat Tarihi, s.19, Eyll 2007basm)

100) Bugn gazetelerde Adana Mftsnn bir aklamas yaymland. Mft, M. Kemal Paa'nn eiyle birlikte geziye kmasnn slam dinine aykn olmadn, einin bu giyimle grnmesinin eriata uygun bulundugunu bildiriyordu (M. nder, Atatrk'n Yurt Gezileri, 5.17). Homurdanan banazlar vard. Bunlar evrelerini etkileyerek saylarn oaltacaklardr. 1923 yl balarnda stanbul'da gizli bildiriler datld anlalmt. Bildirilerin Atina'da basld, Hidiviye kumpanyas vapurlar ile stanbul'a getirtildii, ngiliz stihbarat rgtne bal Rum ve Ermeni ajanlar araclyla datld saptand. Bildirilerin altndaki imza J\nadolu-Osmanl htilal Komitesi' idi. Uzunca bir almadan sonra u bilgiler elde edildi: Sz konusu komite Atina'da kurulmu, 17 Nisan 1923'te merl}

andama

vardr

Lozan'da byk haklar kurtarmak iin verilmi baz dnler ama bunlarn hepsi ksa srelidir, bir sre sonra geerlikleri kalmaz. Danman hukukular, gmrk tarifesi gibi. Hibiri kalc,>}

srekli deildir. Trkiye Lozan'da Kbrs', Msr', 12 Adalar vb. vermi gibi birtakm iddialar var. Bunlar oktan elden km yerlerdi ve hepsi Misak- Milli dndayd. Bunlar daha ok dincilerin Lozan' kltmek iin ileri srdkleri, saduyu ve gereklerle ilgisi olmayan iddialardr. Bat Trakya'nn da Lozan'da kaybedildiini ileri srenler var. Misak- Milli'de bu konuda yer alan madde orada referandum yaplmasn istemek hakkndadr. Trkiye Bat Trakya'ya talip olmamtr. nk oras Balkan Sava'ndan sonra yaplm ve Osmanl Devleti'nin imzalam olduu andiamalar nedeniyle elimizden kp gitmiti. Daha baka iddialar var ama hibiri zerinde durulacak niitelikte deiL. Lozan Andamas'yla ilgili baz masallar, senaryolar yani yalanlar da az deiL. Bunlar ve dorular iin: T. zakman, Vahidettin, M. Kemal ve Milli Mcadele, s.565-596. '* Trk Kurulu 23 Temmuzda Polonya ile dostluk anlamas imzalamt. imdi de ABD ile 191 Tde kesilen siyasi ilikilerin yeniden balamasn iin grmeler yaplyordu. Bu grmeler bitip Dostluk ve Ticaret Anlamas imzalannca (6 Austos 1923) smet Paa da Lozan'dan ayrlarak Ankara'ya dnecekti. ABD Senatosu'nun reddettii anlama, Lozan Andamas deil, Lozan'da imzalanan bu Dostluk ve Ticaret Anlamasdr. Siyasi ilikiler 192Tde kurulacaktr. ABD Senatosu yalnz Trk Kurulu ile>} >}

kinci Blm Notlar 431

imzalanan anlamay deil, Avrupa'yla ilgili btn anlamalar reddetmitir.

126) Darlbedayi sonradan ehir Tiyatrosu adn alacak. Kadro Darlbedayi Sanatkarlar adyla turneye km. Bu blmle ilgili bilgi: Vasf Rza Zobu, O Gnden Bugne, s.78 vd. 127) Btn kadn rollerini Ermeni sanatlar oynuyorlard. Trk tiyatrosu bu sanatlara ok ey borludur. Ne var ki ou ivesini dzeltemedii iin ne kadar gzel oynasa ivesi oyunu yaralyordu. Asl byk kazan sahneye doru ve gzel Trkenin kmasdr. Madde Tanr ve arkadalar bu alan yoldan yryerek konservatuara girmi, Trk tiyatrosunu talandrmlardr. 128) Aport= havari, yardmc, yolda, yakn i, ideal arkada. 129) Bu sahne Atatrk'n Nutuk'undan yararlanlarak yazld (2. c., s.260-261). Ali Fuat Paa da anlarnda bu sahneyi anlatr ama do ru bilgi vermez (Siyasi Hatralar, 2. Ksm, s.7, 8). Lozan Anda mas'nn imzalandn bildirmek iin ankaya'ya ktklarn anlatyor. Oysa o tarihte Atatrk zmir'dedir. Atatrk Lozan Anda mas'nn imzalandn renince ok heyecanlanm vb. Bir sr yaktrma ayrnt var. Tabii hepsi Ali Fuat Paa'nn rn. Rauf Beyanlarnda diyor ki: "Barn imzalannn ertesi gn Lozan'daki delegeler bakanlna u telgraf yazdm:' Sz konusu telgraf Mondros Mtarekesi diye balayan telgraf olup 25 Temmuz akam yollanmtr. Rauf Bey devam ediyor: "Bu telgraf ektikten sonra, ertesi gn ankaya Kk'ne giderek M. Kemal Paa ile bulutuk:' Bu anlatma gre ankayaya 27 Temmuzda km olmalar gerekiyor. Ama yukarda belirttiim gibi Atatrk bu tarihte zmir'dedir. Doru ziyaret tarihleri 3 Austostur. * Rauf Bey Ankara'dan niye ayrlmak istediini anlarnda yle anlatyor: "Ben, ne olursa olsun, bir daha smet Paa ile yzyze gelemem, artk onunla birlikte imkan yok alamam." Lozan Telgraflan ortada. Hibirinde bu derece fkeye, kine, nefrete neden olacak bir ifade yok. " Ali Fuat Paa'nn ve Rauf Bey'in anlarndaki ayrntlar birbirini tutmuyor.432 kinci Blm Notlar

>:

Damat Ferit Nice

ehrinde

lr.

Yaptklar

ile tarihin pl-

yer alr. 7 Ekim gn

skynetim

ve sansr kaldrlr.

137) Lord Curzon bu konuda daha 2 Austosta Ankara'ya kar bir ortak cephe oluturma hazrlna balamtr (Bilal N. imir, Ankara, Ankara ... , s.223). 138) M. Kemal Paa, daha drt ay nce cumhuriyetin ilan iin anayasada yaplacak deiiklikleri hazrlam, Adalet Bakan Seyit Bey'in grn de almt (Hasan Rza Soyak [Genel Sekreter], Atatrkten Hatralar, . c., s.lSl vd.). 139) M. Kemal Paa bir kriz karmak istemiyordu. Amac bu muhalif grubun gcn ve milletvekilleri zerindeki etkisini lmekti. Eer Babakan seebilseler, Bakanlar Kurulunu oluturabiiseler ne olacakt? Nutuk'ta bunu aklyor: "stedikleri kimselerden istedikleri gibi bir Bakanlar Kurulu oluturarak memleketi ynetmelerinde bir saknca grmyoruz. (.. ) Meclisi aldatmaya alan ihtiras sahibi grup, u veya bu yolda hkmet kurmay baarabilirse, bu hkmetin bir sre ynetim biimini ve ynetimdeki baarsn izlemenin, hatta ona yardm etmenin uygun olaca kansnda bulunduk.... lke ynetiminde ve yeni amalarmz izlemekte beceriksizlik ve sapma gsterirse, bunu belirterek Meclis'i aydnlatacak tk." (Nutuk, 2. c., s.265-266) Ama genelin kabul edecei bir liste oluturulamaz. 140) A. Fuat Cebesoy, Siyasi Hat/ralar, 2. c., s.34-36. Memnun olmamalarnn nedeni, bu konudaki anlardan ve ak lamalardan anlalyor ki onaylarnn alnmamas, iktidar dnda kalm olmalardr. Tepkilerini "Cumhuriyetin ilannda acele edildi" diye aklayacaklardr. Ali Fuat Paa ve arkadalar bir hkmet krizinden sz ediyorlar. Hkmet istifa etmi ama yenisi seilene kadar grevi banda. s tifa tarihi de, 26 Ekim akamdr. Sadece iki gn gemi. Buna kriz denir mi? Birka gn sonra krizi kendileri yaratacak.kinci Blm Notlar 435

Ali tuat Cebeso~'un Mi\l Mucauaeakna

. . ,\ \. r\~\\l\i\ \\~ ~\1~\

. . \\~\\t~\.-

rm ihtiyatla okumahur. Amlarma kendi grl.\~ %r~, ()\~~\t\~

ve geree aykr birok ayrntlar ve bilgiler ekliyor. 141) Buraya kadarki gelimenin kaynaklar: Nutuk, 2. C., s.264-275; i. nn, Hatralar, 2. C., s.176-177; Ali Fuat Cebesoy, Siyasi Hatra lar, 2. C., s.34-36; Ruen Erefnaydn, Kemalizm dergisi 1930 (aktaran H.V. Velidedeolu, Le., s.152-153); H. Veldet Velidedeolu, Devirden Devire,Le., s.145-155; . Turan, Trk Devrim Tarihi,2. Kitap, s.293'297; H. Rza Soyak, Atatrk'ten Hatralar, 1. C., s.183189. 141a) Bakan, Salk Bakan Dr. Rza Nur'un istifa yazsn okutup Meclis'in bilgisine sundu. Bylece Dr. Rza Nur'un anlarnda yer alan

korkularla, kuruntularla dolu hastalk dnemi balar.

Ayrntl

bilgi

iin: T. zakman, Dr. Rza Nur Dosyas. 142) Anayasa Komisyonu bakan ve yeleri: Bakan X-unus Nadi, Yaz-

man Celal Nuri leri; yeler: Feridun Fikri Dnsel, i. Sreyya Yiit, lyas Sami Efendi, Refik Koraltan, Mehmet Bey (1), Rasih Efendi (Komisyonda iki din alimi var). 143) H. Pulur, Muhafz Atatrk' Anlatyor, s.32. 144) 2. Dnem ZabtCeridesi, 3. C., s.89-100; . Turan, TrkDevrim Tarihi, 3. Kitap,. Blm, s.24-26 (Celal Nuri leri'nin bu gnle ilgiliyazs).

Komisyon M. Kemal Paa'nn nerisine, anayasada yer almayan yeni bir madde eklerneyi uygun grmt: "Trkiye Devleti'nn dini din- slamclr, resmi dili Trkedir:'

Cumhuriyeti kabul etmeyen birkaOnlar oturumakatlmamlard.

ortaal

milletvekili

vard.

i

Turgut zakman'n "Milli Mcadele" KitaplarDr.Rza

Nur

Dosyas

Vahidettin, M.Kemal ve Milli Mcadele "yalanlar, yanllar, yutturmacalar" 1881 -1938 Atatrk, Kurtulu Sava ve Cumhuriyet Kronolojisi 19 Mays 1999 Atatrk Yeniden Samsun'dau lgm

Trkler

Dirili

- anakl