Cumhuriyet Donemi (1920-1950) Turk Egitim Sisteminin Felsefi Temelleri
Transcript of Cumhuriyet Donemi (1920-1950) Turk Egitim Sisteminin Felsefi Temelleri
-
7/30/2019 Cumhuriyet Donemi (1920-1950) Turk Egitim Sisteminin Felsefi Temelleri
1/253
T. C.
KIRIKKALE NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
ETM BLMLER ANABLM DALI
CUMHURYET DNEM (1920-1950) TRK ETM SSTEMNN
FELSEF TEMELLER
YKSEK LSANS TEZ
Hazrlayan
Gamze Glbahar
Tez Danman
Do. Dr. Lokman ilingir
Krkkale2006
-
7/30/2019 Cumhuriyet Donemi (1920-1950) Turk Egitim Sisteminin Felsefi Temelleri
2/253
ii
T.C.
KIRIKKALE NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS MDRLNE
Gamze Glbahar tarafndan hazrlanan Cumhuriyet Dnemi (1920-1950)
Trk Eitim Sisteminin Felsefi Temelleri adl tez almas, jrimiz tarafndan,
Eitim Bilimleri Anabilim Dalnda Yksek Lisans tezi olarak oybirlii ile kabul
edilmitir.
Bakan
Do. Dr. Lokman ilingir
(Danman)
ye ye
Yrd. Do. Dr. M. Metin Arslan Yrd. Do. Dr. Vural Hogrr
-
7/30/2019 Cumhuriyet Donemi (1920-1950) Turk Egitim Sisteminin Felsefi Temelleri
3/253
-
7/30/2019 Cumhuriyet Donemi (1920-1950) Turk Egitim Sisteminin Felsefi Temelleri
4/253
iv
ABSTRACT
Turkey, in the process of adapting to universal culture continuing from 18.
century till the present day has been surviving some cultural conflicts while
organizing its world-view, its institutions and therefore its education system. The
Republic Period, which symbolizes the birth of the modern Turkish State, the time
between 1920 and 1950, as it has organized all the institutions of the macro system
and therefore its education philosophy throughout ideological and scientific views
forming its basis is a specific and disputatious period in the Turkish Education
History because it includes the conflicts of educational matters besides presenting
important coherence samples by looking for systematic solutions to these cultural
conflicts. Although in this The Philosophical Basis of Turkish Education System in
The Republic Period titled thesis, it is tried to work out the philosophical
comprehensions taken place in the basis of Turkish Education System between 1920
and 1950, the findings achieved contains general proposals which can be helpful to
solve the current matters by indicating the sources of some educational problems
coming to present time. Moreover, in this thesis, because the Republic Period
Turkish Education System came into being as a result of a long process, the history
of Turkish Education is examined in three separate periods: Until Tanzimat (1839),
From Tanzimat to Turkish Republic (1920) and the Republic Period (1920-1950).
Examining of specific education comprehensions and policies of these three periods
will enable to see the relation between the current education and instruction
problems and sources of current education system nearly and to assess this
problematic completely. In this thesis which is prepared by means of descriptive
research method, the findings were achieved by examining the works and books
obtainable in the literature.
-
7/30/2019 Cumhuriyet Donemi (1920-1950) Turk Egitim Sisteminin Felsefi Temelleri
5/253
v
KSEL KABUL AIKLAMA
Yksek Lisans Tezi olarak hazrladm Cumhuriyet Dnemi (1920-1950)
Trk Eitim Sisteminin Felsefi Temelleri adl almam, bilimsel ahlak ve
geleneklere aykr decek bir yardma bavurmakszn yazdm; faydalandm
eserlerin bibliyografyada gsterdiklerimden ibaret olduunu, bunlara atf yaparak
yararlanm olduumu belirtir ve bunu erefimle dorularm.
06.11.2006
Gamze Glbahar
-
7/30/2019 Cumhuriyet Donemi (1920-1950) Turk Egitim Sisteminin Felsefi Temelleri
6/253
vi
NSZ
Srekli deien ve gelien toplumsal yaamda eitim; bireysel, toplumsal,
ekonomik ve siyasal ilevleri ynnden tartma gtrmez bir biimde dinamik bir
gce sahiptir. Eitimin ilevlerinden, sahip olunan bilgi kadar pay alnmaktadr. Bu,
bir toplumsal sistemin varln srdrebilmesinin de n kouludur. Bugn gelinen
noktada srekli deien bilginin, kesin ve mutlak bir tanmnn yaplamayaca
gr hkimdir. Bilginin srekli deiimi, toplumlarn eitimine yn veren deer
yarglarnn da deiimine neden olmaktadr. Toplumsal sistemin bir alt sistemi olan
eitim sistemi, insanlara kazandrmak istedii istendik davranlarn ltn, ait
olduu toplumun inan, kltr, anlay veya ideolojik istemlerine gre
belirlemektedir. Bunun yannda bilim, teknoloji, sanat ve edebiyatta ileri bir
uygarla eriebilmek iin yeni oluum ve deiimlere ak bir toplum yaratmak,
ncelikle bunlar oluturabilecek dnya grne sahip insanlar yetitirmeyi gerekli
klmaktadr.
Tarihsel sre iinde toplumsal gereksinimlerin eitlenmesi ve nitelik
asndan farkllamas, toplumlarn eitim sistemlerini bu yeni deiim ve koullara
gre dzenleme ihtiyacn dourmu, bu durum toplumda hangi insan tipinin
yetitirilmesi gerektii sorununu da beraberinde getirmitir. Her toplumun eitim
sistemi, o toplumun iinde bulunduu toplumsal, siyasal, kltrel ve ekonomikkoullarnn zelliklerini tar. Yine bir toplumun sosyal, siyasal, kltrel ve
ekonomik koullarna yn veren olgu ve olaylarn altnda yatan balca sebep, o
toplumun dnya gr, yani felsefesidir.
Felsefe hayat alanyla ve eitimle, inanla, ideolojiyle, bilimle ilgili
anlaylarn eletirisini, kontroln, dzeltmesini yapmakla dier btn alanlara
farkl bak alar salamaktadr. Bylece felsefe, eitimi engelleyen sorunlar
belirleme; eitime yn veren kavram, dnce ve ilkeleri aklama; eitim
etkinliinin yaps, ilkeleri ve amac ile eitim yntemlerini konu alma; neyin, niin,
nasl retilmesi gerektiiyle urama ve toplumda, eitim pratii veya
uygulamalarn deerlendirme yn ile kendini yeni bir alan olan eitim felsefesi
alanna tamaktadr.
-
7/30/2019 Cumhuriyet Donemi (1920-1950) Turk Egitim Sisteminin Felsefi Temelleri
7/253
vii
Trk Eitim Sistemi, 18. yzyldan gnmze kadar, ada anlay ve
uygulamalar ynnde bir gelime seyri gstermektedir. Trk Eitim Sisteminin
evrensel kltrden pay almas normal bir sretir; ancak bu kltr kendi z kltr
zerine ina ederken birtakm sorunlar yaamtr ve yaamaktadr. Bu balamda
Cumhuriyet Dnemi (1920-1950) Trk Eitim Sisteminin Felsefi Temelleri konulu
bu aratrma ile, Trk Eitim Sisteminin ama, ileyi ve uygulamalarna yn veren
felsefi anlaylarn, dier bir deyile Cumhuriyet Dnemi Trk Eitim Sistemini
belirleyen politikalara temel tekil eden inan, ideoloji ve deer yarglarnn neler
olduu belirlenmeye alld. Gemite eitim uygulamalarna yn veren felsefi
anlaylarn tahlili ve eletirisi, mevcut eitim uygulamalarna ve eitim sorunlarnn
zmne rehberlik edecektir. Modern Trk Devletinin douunu simgeleyen
Cumhuriyet Dnemi, 1920-1950 yllar aras srete, tm kurumlarn ve dolaysylaeitim sistemini temeline ald ideolojik ve bilimsel anlaylar dorultusunda
dzenlemeye almtr. Bu sre, kendi iinde nemli tutarllk rnekleri
sunmasnn yan sra, gnmze kadar gelen eitim sorunlarnn elikilerini de
iinde barndrmas ynyle eitim tarihimizde zgn bir dnemdir. Bu aratrma ile
her ne kadar 1920-1950 yllar aras Trk Eitim Sisteminin temeline ald felsefi
anlaylar ortaya konulmaya alldysa da elde edilen bulgular, gnmze kadar
gelen baz eitim sorunlarnn kaynana da iaret etmesi bakmndan, gnmz
sorunlarnn zm iin de dayanak tekil edecek genel nermeleri iermektedir.
Yksek lisans tezi almam sresince bilgi ve deneyimlerinden yararlandm
danman hocam Do. Dr. Lokman ilingire en iten sayg ve teekkrlerimi
sunarm.
Krkkale2006 Gamze Glbahar
-
7/30/2019 Cumhuriyet Donemi (1920-1950) Turk Egitim Sisteminin Felsefi Temelleri
8/253
viii
NDEKLER
ONAY.ii
ZET.iii
ABSTRACT..iv
KSEL KABUL AIKLAMA....v
NSZ......vi
NDEKLER...........................................................................................viii
BLM I
GR..1
Problem Durumu....1Aratrmann nemi.......5
Problem Cmlesi........5
Alt Problemler...5
Snrllklar..5
Saytllar..6
Tanmlar..6
BLM II
LGL KAYNAKLAR VE ARATIRMALAR...8
BLM III
ARATIRMA YNTEM.......15
BLM IV
BULGULAR VE YORUM......16
I. Birinci Alt Probleme likin Bulgular ve Yorum.16
A. Felsefe..16
1. Felsefenin Tanm ve Konusu..16
2. Felsefe ve Bilim...23
3. Felsefe ve Din......................27
-
7/30/2019 Cumhuriyet Donemi (1920-1950) Turk Egitim Sisteminin Felsefi Temelleri
9/253
ix
4. Felsefe ve Sanat...29
5. Felsefe ve Eitim.....29
a) Eitimin Tanm...29
b) Felsefe ile Eitim Arasndaki liki.....34
c) deolojik Balamda Felsefe ve Eitim.........35
d) Eitim Felsefesi...44
e) Felsefenin Eitime Katklar...47
B. Kltr ve Eitim..50
C. ada Kltrn Felsefi Temelleri.....53
1. Antik Yunan Felsefesi.........54
2. Helenizm ve Roma Felsefesi...613. Orta a Felsefesi................64
4. Rnesans Felsefesi.......66
5. On Yedinci Yzyl Felsefesi....72
6. On Sekizinci Yzyl Aydnlanma Felsefesi.74
7. On Dokuzuncu Yzyl Felsefesi ve Pozitivizm...79
D. ada Kltrn Eitimsel Temelleri.....84
1. Felsefe Ekolleri ve Eitim...........84
a)dealizm (lkclk) ve Eitim...........84
b) Realizm (Gerekilik) ve Eitim.....86
c) Natralizm (Doaclk) ve Eitim....88
d) Pragmatizm (Faydaclk) ve Eitim.....91
e) Varoluuluk ve Eitim.......96
f) Diyalektik Materyalizm ve Eitim.......99
2. Eitim Akmlar.100
a) Daimicilik (Deimezlik-Evrenselcilik)....100
b) lericilik (lerlemecilik).....102
c) Esasicilik (zclk-Temelcilik)....105
d) Toplumsal Yeniden Yaplanmaclk......108
e) Politeknik Eitim...110
f) Varoluuluk..112
-
7/30/2019 Cumhuriyet Donemi (1920-1950) Turk Egitim Sisteminin Felsefi Temelleri
10/253
x
II. kinci Alt Probleme likin Bulgular ve Yorum...114
A. slamiyet ncesi Trk Toplumunda
Eitimin Dayand Felsefi Temeller........115
B. slamiyet Sonras Trk Toplumunda
Eitimin Dayand Felsefi Temeller........117
1. slam nancnn Eitim Politikalarna Etkisi..117
2. Karahanllar Dneminde Eitim122
3. Seluklular Dneminde Eitim..127
4. Osmanllar Dneminde Eitim..131
a) Tanzimat Sonras Osmanl Devletindeki
deolojik Ortam ve Eitim....137
III. nc Alt Probleme likin Bulgular ve Yorum...155
A. Mill Mcadele Yllar (1920-1923)nda Eitim.....155
B. Cumhuriyetin lan Sonras (1923-1950)nda
Eitim Anlay ve Politikalar ......165
1. Atatrk Dnce/Kemalizm ve
Onun Eitim Anlay........168
2. Ebedef Atatrk Dnemi (1923-1938)...........174
a) Tevhidi Tedrisat Kanunu...183
b) Millet Mektepleri..185
c) Halkevleri..187
d) 1933 niversite Reformu..190
3. Millefsmet nn Dnemi (1938-1950)..195
a) Hasan Ali Ycelin Eitim Bakanl...196
b) Ky Enstitleri..198
BLM V
SONU VE DEERLENDRME.205
KAYNAKA.....234
-
7/30/2019 Cumhuriyet Donemi (1920-1950) Turk Egitim Sisteminin Felsefi Temelleri
11/253
ZET
Trkiye, 18. yzyldan gnmze dein sregelen evrensel kltre uyum srecinde;
dnya grn, tm kurumlarn ve dolaysyla eitim sistemini dzenlemeye alrken
birtakm kltrel atmalar yaamtr ve yaamaktadr. Modern Trk Devletinin douunu
simgeleyen Cumhuriyet Dnemi, 1920-1950 yllar aras srete makro sistemin tm
kurumlarn ve dolaysyla eitim felsefesini temeline ald ideolojik ve bilimsel anlaylar
dorultusunda dzenlemesi nedeniyle bu kltrel atmalara sistemli zmler aramas
ynnden kendi iinde nemli tutarllk rnekleri sunmasnn yan sra, gnmze kadar gelen
eitim sorunlarnn elikilerini de iinde barndrmas bakmndan Trk eitim tarihinde
zgn ve bir o kadar da tartmal bir dnemdir. Cumhuriyet Dnemi Trk Eitim Sisteminin
Felsefi Temelleri konulu bu aratrma ile, her ne kadar 1920-1950 yllar aras srete Trk
Eitim Sisteminin temeline ald felsefi anlaylar ortaya konulmaya alldysa da, elde
edilen bulgular gnmze kadar gelen baz eitim sorunlarnn kaynana iaret etmesi
bakmndan, gnmz sorunlarnn zm iin de dayanak tekil edecek genel nermeleri
iermektedir. Ayrca aratrmada, Cumhuriyet Dnemi Trk Eitim Sisteminin uzun bir
srecin sonucu olarak ortaya kmas nedeniyle, Trk eitim tarihi; Tanzimat (1839)a kadar,
Tanzimattan Cumhuriyet (1920)e kadar ve Cumhuriyet (1920-1950)ten sonra olmak zere
dnemde incelendi. Bu dnemlere ait belirli eitim anlaylarnn ve politikalarnn
irdelenmesi, eitim sisteminin bugnk kaynaklar ile mevcut eitim ve retim sorunlar
arasndaki ilikinin de daha yakndan grlmesini ve bu durumun btnlk iinde
deerlendirilmesini olanakl klacaktr. Betimsel bir aratrma yntemiyle ele alnan bu
almada, bulgulara, literatrde ulalabilen eserler ve kaynaklar incelenerek ulald.
ABSTRACT
Turkey, in the process of adapting to universal culture continuing from 18. century till
the present day has been surviving some cultural conflicts while organizing its world-view, its
-
7/30/2019 Cumhuriyet Donemi (1920-1950) Turk Egitim Sisteminin Felsefi Temelleri
12/253
institutions and therefore its education system. The Republic Period, which symbolizes the
birth of the modern Turkish State, the time between 1920 and 1950, as it has organized all
the institutions of the macro system and therefore its education philosophy throughout
ideological and scientific views forming its basis is a specific and disputatious period in the
Turkish Education History because it includes the conflicts of educational matters besides
presenting important coherence samples by looking for systematic solutions to these cultural
conflicts. Although in this The Philosophical Basis of Turkish Education System in The
Republic Period titled thesis, it is tried to work out the philosophical comprehensions taken
place in the basis of Turkish Education System between 1920 and 1950, the findings achieved
contains general proposals which can be helpful to solve the current matters by indicating the
sources of some educational problems coming to present time. Moreover, in this thesis,
because the Republic Period Turkish Education System came into being as a result of a long
process, the history of Turkish Education is examined in three separate periods: Until
Tanzimat (1839), From Tanzimat to Turkish Republic (1920) and the Republic Period (1920-
1950). Examining of specific education comprehensions and policies of these three periods
will enable to see the relation between the current education and instruction problems and
sources of current education system nearly and to assess this problematic completely. In this
thesis which is prepared by means of descriptive research method, the findings were achieved
by examining the works and books obtainable in the literature.
-
7/30/2019 Cumhuriyet Donemi (1920-1950) Turk Egitim Sisteminin Felsefi Temelleri
13/253
1
BLM I
GR
Bu blmde problem durumu, aratrmann nemi, problem cmlesi, alt
problemler, sayltlar, snrllklar ve tanmlar yer almaktadr.
Problem Durumu
Eitim sisteminin temeline ald felsefi anlay, eitimin amalarn ve
bylece yetitirilmesi gereken insan tipini belirlemekte etkili olmann yan sra ait
olduu toplumun siyasal grn de yanstmaktadr. Bylece bir toplumun eitim
sistemi ile siyasal sistemi arasndaki etkileme, temel alnan felsefi anlaya greyn bulmaktadr. Her toplumun, kendi hayat felsefelerine gre eitime her ada
farkl grevler ykledii bilinmektedir. Toplumlarn gereksinimlerinin artmas ve
deimesi, bilim ve teknikte meydana gelen gelimeler, kltrler aras etkileime ve
toplumlarn eitim sistemlerinde yeni araylara neden olmaktadr. Ekonomik,
bilimsel vb. alanlardaki srekli deiimler, sosyal yaanty ve buna paralel olarak
kltr de deiime zorlamakta; bu deiimlere en hzl bir ekilde uyum salayan,
deimeye ve gelimeye ak kltrler, eitimin ktlarndan da daha fazla pay
almaktadrlar. Bu bilince sahip kltrler, eitim anlaylarn da srekli olarak yeni
oluum ve durumlara uygun bir ekilde dzenlemekte ve son gelinen noktada bilgi
depolayan deil, srekli deimeye ve gelimeye ak, yaam boyu renmeyi
renen bireyler yetitirmeyi amalamaktadrlar. Eitimin ktlarndan maksimum
dzeyde faydalanma, eitime yn veren deer, anlay ve uygulamalarn eletirel
bir yaklamla gzden geirilmesini gerekli klmaktadr. Bylece yaplacak yeni
dzenlemelerle eitim sisteminin daha tutarl ve ilevsel olmas salanmaktadr.
Eitim, siyasi sisteme ekonomik, ideolojik ve siyasal girdiler salayarak
devletin varlnn srdrlmesine katkda bulunmaktadr. Toplumsal istek ve
gereksinimleri karlamak amacyla retilen ideoloji, doal olarak bir toplumda yer
alan sosyal, ekonomik, siyasi, kltrel gerekliin dnsel boyutunu
oluturmaktadr. Bu nedenle tm toplumlarda eitimin ierii ve amalar devletin
ideolojisi tarafndan belirlenmektedir. deolojinin eitim kurumlarndaki
-
7/30/2019 Cumhuriyet Donemi (1920-1950) Turk Egitim Sisteminin Felsefi Temelleri
14/253
2
etkinliinin genel olarak Rnesans Dneminde balad sylenebilir. Ulusallama
ve modern devletin kendi karlarn gerekletirmek iin ortak bir kltre sahip
bireylere olan ihtiyac, okullarn devlet tarafndan desteklenmesine neden olmutur.
Bylece siyasi yapda din yerine yeni ideolojiler hkim olmaya balamtr. Herideolojinin bir felsefi sisteme dayand sylenebilir. Ancak felsefe sorulara
evrensel yant ararken ideolojiler belli bir kesitteki siyasal, sosyal ve ekonomik
eylemlere yn verme abasndaki snfsal ya da grupsal inanlar yanstmaktadr.
Yani ideoloji felsefenin duygusal boyutta algland bir alan olarak analitik
dnme yerine eylemi temele almakta ve onun rasyonelletirilmesi ynnde
hareket etmektedir. deoloji, eitimsel amalarn girdi ve sonularn belirleyip
etkileyerek, toplumsal davran ve deerleri retip glendirmekte, bylece birey ve
toplumu, bilgi ve yetenek ynnden kendi btnl iinde olumasn
salamaktadr (Gke, 2000: 61-86).
Eitimin tanm, eski dnemlerde genellikle soyut ve pedagojik bir bak
asyla snrl kalm, buna karn toplumsal mcadelelerle sarslan modern
dnemlerde ise toplumsal ve siyasal koullar, eitim kavramnn tanmlanmasnda
belirleyici olmutur. Eitimi bilin, yeti, haz, zihin gibi daha ok felsefi ve
psikolojik alana denk den kavramlarla tanmlamalar, daha sonra yerini
toplumsallama, kltrleme, ideoloji, siyasal iktidar ve toplumsal snf gibi
kavramlarn kullanld, tarihsel ve toplumsal balam dikkate alan tanmlara
brakmtr (nal, 2004: 35).
Eitimin tanm felsefi grlere gre de deimektedir. dealizme gre
eitim, insann bilinlice ve zgrce Tanrya ulatrmak iin srdrd biteviye
abalardr. Realizme gre eitim, yeni kuaklara kltrel miras aktararak onlar
sosyalletirme srecidir. Pragmatizme gre eitim, kiiyi, yaantlarn ina yoluyla
yeniden yetitirme srecidir. Marksizme gre eitim, insan ok ynl eitme,
doay denetleyerek onu deitirecek ve retimde bulunacak biimde yetitirmesrecidir. Natralizme gre eitim, kiinin doal olgunlamasn artrma ve onun bu
zelliini gstermesini salama iidir (Snmez, 2002:31-32). Her eitim sistemi
temeline ald bu felsefi anlaylara gre kendisini hedef, ierik, eitim ve
deerlendirme durumlar ynnden dzenlemektedir. Felsefi anlaylara gre
-
7/30/2019 Cumhuriyet Donemi (1920-1950) Turk Egitim Sisteminin Felsefi Temelleri
15/253
3
yetitirilmek istenen insan tipi, eitim yoluyla biimlenmektedir. Bu ynyle
eitim, baz anlaylara hizmet eden bir ara olmaktadr.
Edinilmi bilgi veya dnya gr, bir eye erimenin arkasndaki yntem ve
prensipler olarak da tanmlanan felsefe, genel anlamda hayat alanyla, eitimle,inanla, ideolojiyle, bilimle ilgili anlaylarn deerlendirilmesi, kontrol ve
dzeltmesidir. Felsefe bunu mevcut bilgi ve uygulamalar zerinde sorgulayc,
aratrc, eletirel bir refleksiyonla yapmaktadr. Fakat felsefenin asl amac; dnya,
insan ve deerler hakknda genel-geer, temellendirilmi bir bilgiye erimektir. Bu
balamda felsefe; sosyal adalet ve eitlik, zgrlk ve bireysellik, demokratik bir
eitim, iyi ve baarl bir yaam gibi konularda temel taslaklar ortaya koymaya
almaktadr (ilingir, 2003: 20-23).
Felsefe; varlk, bilgi ve deerleri konu alarak bunlarn temel yapsn, ieriini
belirlemeye alrken eitimle iliki iinde olmaktadr. nsanlar bilinli bir ekilde
eitilebilmenin yolu neyin, niin retileceini bilmeyi gerektirmektedir
(Bykdvenci, 1991: 9).
*Eitim ve eitimin amac nedir?
*Kimler eitilmelidir?
*nsanlara ne veya neler; niin, nasl retilmelidir?
*Eitimde nemli olan mesleki eitim, insanlarn para kazanmalarn
salayacak bilgi ve becerilerin kazandrlmas mdr? Yoksa kltrel, liberal eitim,
yani insanlarn kiiliklerinin, bireyselliklerinin, zevklerinin gelitirilmesi midir?
*Eitim insanlar geleneksel deerlere uydurucu, toplumun varln uyum
iinde devam ettirici mi olmaldr; yoksa yaratc, yenileyici, icat m olmaldr?
(Arslan, 2001: 247) Bu sorular, ayn zamanda eitim felsefesinin temel
problemleridir.
lkemizdeki eitim uygulamalar, 18. yzyldan gnmze kadar, ada
anlay ve uygulamalar ynnde bir gelime seyri gstermektedir. Trk eitimininevrensel kltrden pay almas normal bir sretir; ancak bu kltr kendi z kltr
zerine ina ederken birtakm sorunlar yaamtr ve yaamaktadr. Trkiye,
evrensel kltre uyum srecinde dnya grn, tm kurumlarn ve dolaysyla
eitim sistemini dzenlemeye alrken yaad kltrel atmalarn zmn,
Cumhuriyetin ilanyla birlikte tek kltr yaratma abasyla btnletirmitir.
-
7/30/2019 Cumhuriyet Donemi (1920-1950) Turk Egitim Sisteminin Felsefi Temelleri
16/253
4
Modern Trk Devletinin douunu simgeleyen Cumhuriyet Dnemi, 1920-1950
yllar aras srete makro sistemin tm kurumlarn ve dolaysyla eitim
felsefesini temeline ald ideolojik ve bilimsel anlaylar dorultusunda
dzenlemesi nedeniyle kendi iinde nemli tutarllk rnekleri sunmasnn yansra, gnmze kadar gelen eitim sorunlarnn elikilerini de iinde barndrmas
ynyle Trk eitim tarihinde zgn ve bir o kadar da tartmal bir dnemdir.
Cumhuriyet Dnemi Trk Eitim Sisteminin Felsefi Temelleri konulu bu aratrma
ile, her ne kadar 1920-1950 yllar aras srete Trk Eitim Sisteminin temeline
ald felsefi anlaylar ortaya konulmaya alldysa da, elde edilen bulgular
gnmze kadar gelen baz eitim sorunlarnn kaynana iaret etmesi bakmndan,
gnmz sorunlarnn zm iin de dayanak tekil edecek genel nermeleri
iermektedir. Ayrca aratrmada, Cumhuriyet Dnemi Trk Eitim Sisteminin
uzun bir srecin sonucu olarak ortaya kmas nedeniyle, Trk eitim tarihi;
Tanzimat (1839)a kadar, Tanzimattan Cumhuriyet (1920)e kadar ve Cumhuriyet
(1920-1950)ten sonra olmak zere dnemde incelendi. Bu dnemlere ait belirli
eitim anlaylarnn ve politikalarnn irdelenmesi, eitim sisteminin bugnk
kaynaklar ile mevcut eitim ve retim sorunlar arasndaki ilikinin de daha
yakndan grlmesini ve bu durumun btnlk iinde deerlendirilmesini olanakl
kld. Betimsel bir aratrma yntemiyle ele alnan bu almada, bulgulara,
literatrde ulalabilen eserler ve kaynaklar incelenerek ulald.
Bu bilgilerin dorultusunda, lkemizde yaplacak eitim dzenlemelerine k
tutmak bakmndan yararl olaca dnlen bu aratrma ileCumhuriyet Dnemi
Trk Eitim Sisteminin eitim politikalarna temel tekil eden inan, ideoloji ve
deer yarglarnn neler olduu belirlenmeye alld. Gemite eitim
uygulamalarna yn veren felsefi anlaylarn tahlili ve eletirisi, bugn ve bundan
sonraki eitim uygulamalarna ve eitim sorunlarnn zmne de rehberlik
edecektir.
-
7/30/2019 Cumhuriyet Donemi (1920-1950) Turk Egitim Sisteminin Felsefi Temelleri
17/253
5
Aratrmann nemi
Koullar toplumsal kurumlar deimeye zorlamaktadr. Byle bir durumda
eitim de deiime zorlanmaktadr. Eitim sisteminin gerek bir deerlendirmesinin
yaplmas, eitime yn veren felsefi anlaylarn ve uygulamalarnn geerliliininne dzeyde olduuyla da ilgilidir.
Trkiyede eitim sisteminin felsefi temellerinin aratrlmas, byk lde
bugne kadar eitim uygulamalarna kaynaklk eden anlaylarn ne gibi sonulara
yol atnn tespitini de kolaylatracaktr. Olumlu ya da olumsuz sonularn tespiti
eitim sisteminin kendisini yeniden gzden geirip, dzenlemesinde faydal
olacaktr. Eitim sisteminin kendisini srekli gelitirmesi ve yeniletirmesi,
yaplacak olan bilimsel aratrmalara nderlik edecektir. Bylece eitimin siyasal
ve ekonomik yapya da nemli girdiler salayaca kesindir.
Yaplan aklamalar dorultusunda, Cumhuriyet Dnemi (1920-1950) Trk
Eitim Sisteminin Felsefi Temelleri konusunda yaplan bu alma, eitim
sistemimizin yeniden ekillendirilmesine k tutmas bakmndan nemli
grlmektedir.
Problem Cmlesi
Cumhuriyet Dnemi (1920-1950) Trk Eitim Sisteminin felsefi temelleri
nelerdir?
Alt Problemler
1. ada kltrn ve eitimin felsefi temelleri nelerdir?
2. Cumhuriyet ncesi dnemde, lkemizdeki eitim uygulamalarna kaynaklk
eden felsefi anlaylar nelerdir?
3. Cumhuriyet Dnemi (1920-1950) Trk Mill Eitim Sisteminde izlenen
politikalar ve bu politikalara temel tekil eden felsefi dnceler neler olmutur?
Snrllklar
Bu aratrma;
1. Mill Eitim Bakanl dkmanlar, Trkiye Byk Millet Meclisi
tutanaklar, ura kararlar, anayasal metinler, makro boyutta eitim sisteminin
-
7/30/2019 Cumhuriyet Donemi (1920-1950) Turk Egitim Sisteminin Felsefi Temelleri
18/253
6
yapsnda meydana gelen deimeleri konu edinen eserlerin genel olarak felsefi
boyutta deerlendirilmesiyle,
2. Ulalabilen ilgili, mevcut basl kaynaklarla ve bu kaynaklarn incelenip
yorumlanmasyla snrldr.
Sayltlar
Bu aratrmann temel sayltlar unlardr:
1. Eitim sisteminin dayand felsefi dnceler, eitim dzenlemelerinin
ynn ve niteliini belirlemektedir.
2. Eitim sisteminin gelimesi, eitime temel tekil eden anlay ve
uygulamalarn tarihsel srecinin irdelenmesiyle byk lde yn bulacaktr.
3. Aratrma konusunun yakn tarihi kapsamas, birinci dereceden kaynaklara
ulamay salayacak ve sz konusu kaynaklardan eitim sistemi dzenlemeleri ile
elde edilecek bilgilerin somut olmas, aratrmann geerlik ve gvenirliini
artracaktr.
Tanmlar
Eitim: Bireyin davrannda kendi yaants yoluyla kastl olarak istendik
deime meydana getirme sreci (Ertrk, 1972: 12).
Felsefe:
1. lkece zerinde dnlmesi olanakl btn her eyi dnen, varolan her
eyi btn ynleriyle sorgulayan alabildiine ok ynl bir aratrmalar btn
olarak, hem bilginin hem de yaam bilgeliinin peinde koma etkinlii (Gl
vd. 2003: 533).
2. Hayat alanyla ve eitimle, inanla, ideolojiyle, bilimle ilgili anlaylarn
eletirisi, kontrol ve dzeltmesi (ilingir, 2003: 20).
Eitim Felsefesi: Bir btn olarak eitimin doasn, zn, amalarn,kapsamn ve ieriini aratran; gerek retici gerek renici asndan ideal bir
eitim ortam iin gereken eitim ii ya da eitim d koullarn neler olduunu
ortaya koyan; Sokratesi eitimden varoluu eitime dein eitim srecinde
kullanlan belli bal yntemleri irdeleyen; eitimbilimde sorular ve yantlar
sorgulayan; renme ile retme eylemlerini zmleyerek eitimin hangi
-
7/30/2019 Cumhuriyet Donemi (1920-1950) Turk Egitim Sisteminin Felsefi Temelleri
19/253
7
amalara ulamakla ykml olduunu belirginletiren; eitimin, ilkece, hangi
koullar altnda olanakl olduunu akla kavuturan; eitimin getirileri ile
gtrlerini soruturan; eitimin belli bir ideolojinin sesi olmaktan nasl
kurtarlabilecei stne dnen; eitim srecinde reticinin rencilere salt bilgidnda hangi yeti ve becerileri kazandrmakla ykml olduunu soruturan;
eitim srecini btn ynleriyle dizgeli bir biimde anlamaya, bu srecin
olabildiince iyiletirilmesine ynelik katkda bulunmaya alan felsefe dal
(Gl, 2003: 455).
deoloji: Siyasal veya toplumsal bir reti oluturan, bir hkmetin, bir
partinin, bir grubun davranlarna yn veren politik, hukuki, bilimsel, felsefi, din,
moral, estetik dnceler btn (Tke Szlk, 2005: 936).
deoloji-Felsefe-Eitim ilikisi: Her ideolojinin bir felsefi sisteme dayand
sylenebilir. Ancak felsefe sorulara evrensel yant ararken, ideolojiler belli bir
kesitteki siyasal, sosyal ve ekonomik eylemlere yn verme abasndaki snfsal ya
da grupsal inanlar yanstrlar. Yani ideoloji felsefenin duygusal boyutta
algland bir alan olarak analitik dnme yerine eylemi temele alr ve onun
rasyonelletirme ynnde hareket eder. deoloji, bireysel ve toplumsal eylemlere
ortak amalar yaratmak iin felsefeden kurama tm dnce sistemlerini duygu
boyutunda kullanarak insanlara dnce ve eylemleri iin sosyal haritalar yaratp,
onlar belirledii harita iinde hareket etmeye ynlendirip koullandrr. Eitim
kurumlar, belirtilen ideolojik sosyal haritalarn yaratlmasnda en etkili kurum
olarak igrr. Dolaysyla eitimsel amalarn girdi ve sonularn belirleyip
etkileyerek, toplumsal davran ve deerleri retip glendirir, bireylerin ve
toplumun bilgi ve yeteneklerini kendi btnl iinde oluturur (Gke, 2000: 85).
-
7/30/2019 Cumhuriyet Donemi (1920-1950) Turk Egitim Sisteminin Felsefi Temelleri
20/253
8
BLM II
LGL KAYNAKLAR VE ARATIRMALAR
ztrk,Eitim Sosyolojisi adl eserinde kltr ve eitimle ilgili olarak unlar
belirtmitir:
Bir toplumda kltr, bir kuaktan dierine eitim yoluyla aktarlr. Kltr,
eitim yoluyla bir kuaktan dierine deitirilerek, zenginletirilerek aktarlr.
nk toplumlar srekli olarak ilerlemekte ve deimektedir. Kltr, ayn zamanda
btn insanlarn ve uluslarn ortak rndr. Doal olarak, her ulusun kendine zg
bir kltr vardr; fakat bu ulusal kltr hem teki ulusal kltrlerin, hem de btn
insanln rn olan evrensel kltrn etkisi altndadr. Kendisi de bu kltrlerietkilemektedir. amzda bu etkileim giderek younlamaktadr. Gnmzde
kltr; teknik, bilimsel ve sosyal gelimelerin doal bir sonucu olarak gittike
evrensel bir nitelik kazanmaktadr. Fakat bu gelimeye, bu evrensellemeye ramen
yine de her toplumun kendine zg bir kltr vardr ve var olmaya da devam
edecektir. Tam ve eksiksiz kltr denilince din, sanat, bilim ve ekonominin
drdnn bir araya gelerek bir btn meydana getirmeleri anlalr. Ama tarihin
eitli alma dnemlerinde insan hayatnn rl gzden geirilecek olursa,
uluslarn ya da bireylerin hayatnda bunlardan birinin ya da birkann n planda yer
ald grlr. rnein Dou kltrne daha ok dinin, Eski Yunan kltrne
sanatn, Roma ve Bat Avrupa kltrlerine ekonomi, teknik ve bilimin, Amerikan
kltrne de ekonomi ve tekniin egemen oluu bunu aka gsterir (1993: 69-
133).
Akyz ise Eitim Sosyolojisinin Temel Kavram ve Alanlar zerine Bir
Aratrma adl eserinde kltrle ilgili u grlere yer vermitir:
ounlukla bilimsel, teknolojik, ekonomik deimeler karsnda manevi
kltr unsurlar (ideolojiler, zihniyetler, gelenekler), engelleyici bir mahiyet
gsterirler. Kltrel boluk veya gecikme dediimiz olayn esas da burada
bulunmaktadr. Eer eitim, manevi kltr unsurlarn, maddi kltr alanndaki
deimeler dorultusundaki bir farkllamaya zorlarsa bu boluk ksa zamanda
kapatlabilir. Fakat burada kullanlan ller ve gsterilen tavrlar ok nemlidir.
-
7/30/2019 Cumhuriyet Donemi (1920-1950) Turk Egitim Sisteminin Felsefi Temelleri
21/253
9
nk manevi kltr hayatnda planlanan radikal deimeler, eitli buhran ve
bunalmlarn domasna sebep olabilir. Osmanl dneminde yaplan baz slahat
hareketlerinin dourduu tepkileri hatrlamak gerekir (2001: 280).
Bilhan, Eitim Felsefesi Kavram zmlemesi adl eserinde, sezgilerdengeree, kuramlardan bilimsel verilere ve bunlardan teknik uygarla geiin,
alarn ok uzun srelerdeki zihinsel birikimlerinin sonucu olduunu belirtmitir
(1991: 16).
Gkberk, Felsefe Tarihi adl eserinde Bat kltrnn Orta an skolastik
anlayn ykp, yeni bir kltr nasl ina ettiini ve zenginletirdiini u szlerle
belirtmitir:
Rnesans, nce Antik an deerlerini, gerek biimleriyle ortaya koymak
iin Orta an eklentilerinden temizlemeye almtr. Ancak zgrln arayan
Rnesans Antik a dncesine hep klece balanp kalmam, bu dnceyi yeni
bir dnya anlayna varmak iin bir dayanak olarak deerlendirmitir. Nitekim
Antik an byk okulunda yetien Rnesans dncesi yava yava olgunlaarak,
sonunda kendine zg, bamsz bir dnya grnn izgilerini belirtmeye
balamtr (1980: 249).
Abay, Cumhuriyet Dnemi Trk Eitim Sisteminin Sosyal Btnlemeye
Etkileri adl doktora tezi aratrmasnda, sosyal btnlemenin malzemesinin kltr,
vastasnn da eitim olduunu; eitimin bir yandan kltrn paralarn ileyerek
zenginletirirken bir yandan da bunlarn ilikisini salayan vastalar glendirdiini
ve uyumlu bir sistem hline gelmelerine yardmc olduunu belirtmitir (1993: 57).
Gke, Deime Srecinde Devlet ve Eitim adl eserinde, devletin siyasi,
ideolojik ve ekonomik gleri arasnda etkin bir karlkl bamllk olduunu; bir
oluum durumu olmas nedeniyle eitimin toplumsal deimenin, gelimenin ve
ilerlemenin itici gcn oluturduunu belirtmitir (2000:2).
nal, Eitim ve ktidar adl eserinde, toplumsal evrenin gerek okul iindegerekse okul dnda ortaya kan ideolojik etmenleri yansttn; egemen ya da
resm ideolojinin baar ltyle belirlenen g/iktidar, saygnlk ve stat, sadece
eitsel amalar deil, retmen ve renci davranlarn da biimlendirdiini
belirtmitir (2004: 50).
-
7/30/2019 Cumhuriyet Donemi (1920-1950) Turk Egitim Sisteminin Felsefi Temelleri
22/253
10
Snmez, Eitim Felsefesi adl eserinde eitim sistemi kurulurken nceliin
hedeflere verildiini, hedefler konusunda bir karara varabilmek iinse, felsefeye ba
vurmann zorunlu olduunu belirterek u grlere yer vermitir:
Felsefe, eitimin hedeflerinin belirlenmesinde lt grevini yerinegetirmektedir. Eitim; ekonomik, toplumsal ve politik sistemlerin bir alt sistemi
olduundan eitimle bu sistemlerin dayand felsefenin ayn olmas gerekmektedir.
nk eitim sistemi, ekonomik, toplumsal ve politik hedefleri her vatandaa
kazandrma, toplumu ve bireyi bu hedefleri gerekletirecek nitelikte yetitirmek
zere oluturulmutur ve varln ancak byle koruyabilir. Btn alanlardaki
gelimeleri ve bilgi birikimini, eitim iin eletirici bir yaklamla deerlendirmede,
i tutarllk asndan denetleyip yeni bir kavramsal ereve oluturmada felsefeden
yararlanlmaldr. Bylece yeni ve tutarl bilgilerin nda eski teori ve
uygulamalar gzden geirilebilir. Bu srecin sonunda, yanllar dzeltilebilir,
eksikler tamamlanabilir. Bunun yannda yeni teoriler ortaya konabilir. Bu tr bir
yaklam, eitim sistemini yneten yetkili ve sorumlu kii ve kurululara, sistemi
eletirip deerlendirmek, yeniden kurmak, onarmak vb. alardan btncl bir
yaklam salayabilir; nk felsefe, gerei btnyle temellendirmeye dayal bir
ba kurma srecidir (2002: 44-50).
Bykdvenci, Eitim Felsefesi adl eserinde, eitimin deerlerle ilgili
olduunu; ne retilecei, kime retilecei ve nasl retilecei konusundaki
deer yarglarnn eitimin zn ve eitimcinin temel konusunu oluturduunu
belirtmitir (1991: IX).
ztrk, Eitim Felsefesi adl eserinde, eitim ve retimin ocuun dinamik
gelimesini salayan insanla doa arasnda aktif bir abaya dayandn, bunun da
kaynan sosyal verasetin deneysel olarak srekli gelimesinde olduunu
belirtmitir (1992: 7).
ilingir, Niin Felsefe? adl eserinde felsefecinin, gnlk magazinyorumculuuna yeltenmeksizin, iinde yaad devir ve topluma, kamuoyunu
yakndan ilgilendiren olaylara kar duyarl olmak zorunda olduunu; onun ancak
bu erevede sosyal adalet ve eitlik, zgrlk ve bireysellik, iyi ve baarl bir
yaam vb. konularda temel taslaklar ortaya koyabileceini belirtmitir (2003: 22-
23).
-
7/30/2019 Cumhuriyet Donemi (1920-1950) Turk Egitim Sisteminin Felsefi Temelleri
23/253
11
Binbaolu, Eitime Giri adl eserinde u grlere yer vermitir:
Eitim felsefesi, eitim sorunlarn inceleyerek bunlar belli ama, ilke ve
yntemleri bakmndan uyumlu birer btn hline getirmeye alan ve mevcut
uygulamalar da bu alardan eletiren almalarn tmdr. Burada belli ama,ilke ve yntemler szleri ile kastedilen, eitimin uyguland kltre egemen ve
uygun olan ama, ilke ve yntemlerdir ki, kaynan toplumdan, toplumun yasa
dzenleyicileri, dnr ve yneticilerinden alr. Bunlarn ortaya koyduklar ama,
ilke ve yntemler, uygulayclarn anlay ve uygulamada tuttuklar yntemlerle
geliir. Eitim felsefesi lkeye egemen olan genel felsefe dorultusunda geliir.
Eitim felsefesi, mevcut kltr deerlerinden, eitimcilere egemen olan pedagoji
kltrnden, yasalardan, programlardan, eitimin amalarndan, eitim
dnrlerinin fikirlerinden, siyasi nderlerin grlerinden karlabilir (1988: 48-
49).
Binbaolu, yine ayn eserinde, Trk Eitim Sisteminin uzun bir gelimenin
rn olarak ortaya ktn; eitim tarihimizi Tanzimata kadar, Tanzimattan
Cumhuriyete kadar ve Cumhuriyetten sonra olmak zere dnemde
incelenebileceini; bu dnemlere ait belirli zellikleri irdelemenin bugnk eitim
sisteminin kaynaklar ile mevcut eitim ve retim sorunlar arasndaki ilikiyi de
daha yakndan grmeyi ve bir btn iinde deerlendirmeyi olanakl klacan
belirtmitir (1988: 150).
Arat da, deolojik Balamda Din-Bilim-Felsefe adl makalesinde, Trkiyenin
iinde yaad kimlik bunalmn ve zmn genel olarak u szlerle
belirtmektedir:
inde yaadmz yzyl, artk gemiin khnemi kalplarndan ve deer
yarglarndan kendisini kurtarp Dounun ve Batnn ortak bilgeliklerini zgrce
zmseyen yeni bir insann douunu bekleyen bir dnem olduu iin, allm
dnce kategorilerini amaktan, belli kalplarn dna kmaktan ekinmeden tmdeerleri yeniden ele almak, bunlarla hesaplamak ve yerlerine yenilerini nererek
yz elli yl akn sredir sanclarn ektiimiz kimlik bunalmn zmek gerekiyor
(2001: 156).
Tanilli, Nasl Bir Eitim stiyoruz? adl eserinde Trk Eitim Sisteminde,
Tanzimatla birlikte balayan Bat tarz yenilikler sonucu, medreseler yannda
-
7/30/2019 Cumhuriyet Donemi (1920-1950) Turk Egitim Sisteminin Felsefi Temelleri
24/253
12
modern okullarn aldn; bylece medreseden ve modern okullardan kan,
yaam anlaylar ve eitimleri birbirine uymayan iki kuan, imparatorluun
yenilik yllar boyunca yan yana ama birbirine dman olarak yaadn;
eitimdeki bu ikililiin Cumhuriyetin medreseleri kapatmasyla son bulduunubelirtmitir (1996: 33).
lken, Trkiyede ada Dnce Tarihi adl eserinde, Trk eitiminin
gerileyiinin nedenini yle aklamtr:
Osmanl diyebileceimiz 13-19. yzyllar arasndaki Trk kltr mimarlk,
iir, vb. alanlardaki gelimeye ramen 16. yzyldan itibaren Bat kltrnn bilim
ve felsefede kazand byk ilerlemeleri izleyememesi yznden geri kalmtr;
bylece slam medeniyeti 8-11. yzyllardaki mspet bilim seviyesini muhafaza
edememi, Batnn bu alanda lk a ve Orta a bilim seviyesiyle llemeyecek
yeni keiflerinden uzak kalm, eski slam eserlerinin bile ancak haiyelerini,
erhlerini yazmak, bazlarn da yarm olarak Trkeye evirmekle yetinmitir;
bilim alanndaki kapallk felsefede de kapall dourmutur (2001: 43).
Bagz, Trkiyenin Eitim kmaz ve Atatrkadl eserinde, Cumhuriyetin
ilk yllarndaki eitim anlay iin unlar belirtmitir:
Daha nceki devirlerde eitimin ve eitimcilerin karlat glkler aynen
Trkiye Cumhuriyetine de gemiti. Bunlar yalnz okul ve retmen eksiklii,
eitime harcanacak parann ktl deildi. Memlekette kurulan eitim sistemi,
bunun temelinde yatan eitim felsefesi ve anlay II. Merutiyet aydnlar ve
idarecileri tarafndan Trkiye Cumhuriyetine tanmt (2005: 89).
Topses, rgt ve Ynetim Sreleri Asndan Osmanl-Trk ve Cumhuriyet
Dnemleri Eitim Sistemlerinin Felsefi Temelleri adl uzmanlk tezi aratrmasnda
u grlere yer vermitir:
Osmanl Trk Eitim Sistemi de Cumhuriyet Dnemi ve sonrasnda nemli
yapsal ve ama deiikliklerine sahne oldu. Osmanl dneminde merkezi bir yapyadntrlmek istenen eitim sistemi, kendi i ve yapsal btnln hibir zaman
koruyamad. Skolastik, pozitivist, eklektik, elitist vb. eitim felsefelerinin belki her
birini kendinde barndrrken idealist eitim anlaynn tipik zelliklerini hep tad.
Cumhuriyet sonras eitim sisteminin de bu niteliklerden ayr olduunu sylemek
olduka gtr. Cumhuriyet ideolojisinin laik, cumhuriyeti, halk, devleti
-
7/30/2019 Cumhuriyet Donemi (1920-1950) Turk Egitim Sisteminin Felsefi Temelleri
25/253
13
ilkelerinden k alan sistemlerin zellikle varlk ve bilgi ynnden kuramsal
zmlemeleri yapldnda tutarszlk ve geersizliklerini gzler nne sermek
olanakldr (1982: 8).
Gven, Trkiyede 1950-1980 Yllar Arasnda rgn Eitimde YapsalDeime ve deoloji Arasndaki likiler adl doktora tezi aratrmasnda, btn
eitim kurumlarn ekonomik, idari ve eitimsel olarak bir at altnda
toplanmasnn ancak Cumhuriyet Dneminde gerekletiini; bu dnemde retim
kurumlar ile yeni oluturulan devrim ve kurumlarn ideolojisinin deiik yollarla
yerletirilmeye alldn; eitim kurumlarnn tam bir cumhuriyeti yetitirmeyi
hedeflediini belirtmitir (1988: 76).
Sakaolu, Cumhuriyet Dnemi Eitim Tarihi adl eserinde, 1950-1960 yllar
arasn yle deerlendirmitir:
Demokratik bir devrimle balayp asker bir ihtilalle kapanan bu dneme,
eitime balanan umutlarn snd, demokratik eitimin yaygnlamas
beklenirken yeni yeni kkleen eitim felsefesinin terk edilip bir mdr bir mhr
ciddiyetsizliinin balatld, oy kayglaryla plansz ve hesapsz okullarn ald,
buna karlk iyiletirilmesi yoluna gidilmeyerek Ky Enstitlerinin kapatld
yllar olarak bakmamak gtr. Otuz yldan beri oluturulan salam temel ve eitim
gelenekleri yozlamay nledii gibi saduyulu kimi bakanlar ve yneticiler de her
eye ramen birok ilkeyi yaatabilmilerdir (1992: 111).
Ylmaz, Sistemci Yaklamn Felsefe ve Eitim Grleri Asndan Trk
Eitim Sisteminin Deerlendirilmesi adl doktora tezi aratrmasnda u sorulara yer
vermitir:
Eitim sistemimizin sorunlarnn kkleri, bu zamana dek sregelen ra
toplantlar ya da reform kararlar dnda bir yerde mi aranmaldr? rnein en
genelde eitim politikalarnn oturtulduu, aslnda mill eitim kavramnn ilemini
oluturmas gereken temel bir Trk eitim kuram ya da felsefesinin henzkuramlatrlamam olmasnn, eitim sisteminin mevcut sorunlu yapsnda bir pay
var mdr? (1997: 157).
Akyz, Trk Eitim Tarihi adl eserinde, eitim tarihimizde ezberciliin
yzyllarca bir retim ve renim yntemi olarak benimsendiini, II. Merutiyet
Dneminde bu yntemin olumsuz ynlerinin fark edilip ksmen sarsldn,
-
7/30/2019 Cumhuriyet Donemi (1920-1950) Turk Egitim Sisteminin Felsefi Temelleri
26/253
14
Cumhuriyet Dneminde kaldrlmaya allsa da uygulamada tmyle ortadan
kaldrlamadn ve bu durumun eitim tarihimiz boyunca bir sorun olduunu,
gelimeyi nlediini belirtmitir (2004: 385-386).
Oktay, 21. Yzylda Yeni Eilimler ve Eitim adl makalesinde u grlereyer vermitir:
20. yzyl kendisinden nceki dnemlerde balam olan sosyal ve siyasal
olaylarn bir bakma sonularnn alnd ya da tamamland bir dnemdir. Daha
nceki dnemlerde balayan bilimsel gelimeler 20. yzylda artarak devam
etmitir. Bilimsel bulularn sonucu olarak ortaya kan teknoloji rnleri insan
hayatn byk lde etkilemitir. Teknoloji aracl ile bilgiye ulamak
kolaylarken, bilgiye ilk sahip olan ve onu kullanabilir hale getiren, dierlerine
gre avantajl duruma gelmitir. Eski dnemlerin en deerli insan tipini oluturan
ok bilen insan, yerini bilgiyi gerektiinde nerede, nasl bulabileceini bilen insana
brakmtr. Yine alar boyu bilginin deimez ve kalc olduuna inanan insan
tipi, yerini bilginin ksa zamanda deiip eskidiini bu nedenle srekli yeni bilgiler
peinde kendini durmadan gelitirmeye alan insan tipine brakmtr (2001: 15-
17).
-
7/30/2019 Cumhuriyet Donemi (1920-1950) Turk Egitim Sisteminin Felsefi Temelleri
27/253
15
BLM III
ARATIRMA YNTEM
Yntem bir amaca ulamak ya da bir problemi zmek iin tutulan yol
demektir. Yntem iyi seildii ve uyguland taktirde daha ksa zamanda
amalanan hedefe ulamak mmkn olur. Aratrma yntemleri amaca, kullanlan
veri toplama ve zmleme tekniklerine; deikenleri kontrol edebilme derecesine,
veri kaynaklarna, evresine, dzeye ve zamana gre adlandrlmaktadr. Bir
aratrmada hangi yntemlerin kullanlaca aratrlacak konuya, probleme ve
olanaklara baldr (Kaptan, 1998: 45-46).
Bu aratrma betimsel bir aratrmadr. Betimsel aratrma olaylarn, objelerin,
varlklarn, kurumlarn ve eitli alanlarn ne olduunu aklamaya alr.
Betimleme aratrmalar, mevcut olaylarn daha nceki olay ve koullarla ilikilerini
de dikkate alarak bu koullar arasndaki etkileimi hedef alr (Kaptan, 1998: 59).
Bu aratrmada literatrde ulalabilen eserler ve kaynaklar incelenerek elde
edilen bulgular dorultusunda alt problemler yantlanmaya allmtr. Aratrma
raporunun yazmnda alt problemler tek tek ele alnm, konuyla ilgili bulgulara alt
balklar hlinde yer verilmitir. Elde edilen bulgular yorumu ile birlikte ele
alnmtr. Aratrma, yeni bilgiler retmek amacyla gemiin tenkid bir bak
asyla incelenmesi, analizi, sentezi ve rapor edilmesi srecini kapsamaktadr.
Cumhuriyet Dnemi (1920-1950) Trk Eitim Sisteminin felsefi temellerinin
deerlendirilmesi iin literatr taramas yaplmtr.
-
7/30/2019 Cumhuriyet Donemi (1920-1950) Turk Egitim Sisteminin Felsefi Temelleri
28/253
16
BLM IV
BULGULAR VE YORUM
Bu blmde alt problemler ele alnmakta ve yantlanmaktadr. Konuyla ilgili
bulgulara alt balklar hlinde yer verilmekte ve yorumlanmaktadr.
I. Birinci Alt Probleme likin Bulgular ve Yorum
Birinci alt problem, ada kltrn ve eitimin felsefi temelleri nelerdir?
biiminde ifade edilmiti. Trk Eitim Sisteminin adalama srecinde yaad
kltr ve eitim sorunlarnn analizi boyutunda bu alt problem, aratrmann daha
iyi anlalmas bakmndan ve aratrmaya btnsel bir bak asyla bakmak
ynnden, kavramsal ve kuramsal ereve nitelii tamaktadr.
A. Felsefe
1. Felsefenin Tanm ve Konusu
Felsefe kavramnn anlam, zellik ve kapsamnn aklanmas, bu aratrmada,
hem ada kltrn dinamiklerinin, hem de Trk Eitim Sisteminin felsefi
temellerinin deerlendirilmesinde hangi bak asyla hareket edileceini ortaya
koyacaktr.
Felsefe nedir? Aristotelesin nl yapt Metafizik, Btn insanlar doal olarak bilmekisterler. cmlesi ile balar. Yine Aristotelese gre insanlarn duyularn kullanmaktan,rnein grmekten, iitmekten vb. duyduklar zevk bunun en ak kantdr. Gerekten deinsan insan yapan en nemli zelliklerden biri herhalde onun kendisini evreleyendnyay, iinde yaad toplumu, gemiini ve btn yanlar ile bizzat kendisini tanmakve bilmek istemesidir (Arslan, 2001: 13).
nsann, evrenin ileyii srasnda aklayamad, anlayamad ve engel
olamad durumlarda duyduu hayret ve aknlk onu; dnmeye, akli izahlar
yapmaya, aratrmaya ve bilmeye zorlamtr. Tecrbeyle edinilen bilgilerden
pheye dlmesi, insann hibir eyi dorudan kabul etmemesine, eletirici
dnceye tbi tutmasna neden olmutur. phe, insan dnmeye ve aratrmaya
-
7/30/2019 Cumhuriyet Donemi (1920-1950) Turk Egitim Sisteminin Felsefi Temelleri
29/253
17
sevk etmitir. Bylece felsefe, insann akl vastasyla dnyay ve evreni anlama ve
aydnlatma abasyla domu ve gelimitir (Ergn, 1999: 10).
Sistemli olarak felsefenin ortaya k, Eski Yunanda, yaklak olarak 2500
yl ncesine dayanmaktadr. Yunanca philosophia (felsefe) szc, philia vesophia szcklerinin birleiminden olumutur. Philia sevgi, sophia ise bilgi,
bilgelik anlamna gelmektedir Felsefe, philosophiann Arapada ald biimdir.
Philosophia bilgiyi, bilgelii sevme demektir (Gl vd. 2003: 532). Kelimenin kk
anlamnda iaret ettii gibi felsefe, bilginin (Yunancas episteme) veya bilgeliin
kendisi, ona sahip olma iddias deil, bilginin, ancak bundan ok daha zel olarak
bilgeliin (Arapas hikmet) sevgisidir. Bilgelik, en basit anlatmyla insan
hayatnn anlam ve deerine ilikin derin bilgidir. Bilgelik, kendisine sahip olana
mutluluk ve kurtulu salayaca, hayatna anlam ve deer kataca varsaylan
anlaml ve deerli bilgidir (Arslan, 2001: 18).
Gkberk, felsefenin Antik Yunanda nasl ve niin doduunu u szlerle
aklar:
Yunan kltryle onun izinde yryenlerin dnda kalan kltrlerde, hi olmazsafelsefeye benzer bir eyler yok muydu? Elbette vard. nk hangi kltr basamandabulunursa bulunsun her toplumun, bir yandan birtakm din tasarmlar mitoslar,efsaneleri br yandan da birtakm bilgileri vardr. Bu mitoslar, bilinsiz olarak al anve yaratan kolektif hayal gcnden domadrlar; gelenekle kuaktan kuaa geerler ve
bunlarn kkenlerinin Tanrda olduuna inanlr. Bu nedenle bunlara olduklar gibiinanlr. Sz geen bilgiler ise tek tek kiilerin veya kuaklarn grglerinden, pratikamalar bakmndan doa zerinde durup dnmelerinden meydana gelmitir. Bu pratikbilgiler insana varln ilgilendiren birtakm doa olaylarna az ya da ok egemen olmakolanan salarlar.
Sz geen mitoslarda: Bu evren nereden gelip nereye gidiyor?, Bu dnyada insannyeri ve yazgs nedir? sorularna, bu en son sorulara bir cevap vardr. Bu cevaplar daolduklar gibi benimsenirler, bunlara bir kuku duymadan inanlr, bunlar yalnz inankonusudurlar.
Ancak bir yerde ve bir zamanda yle bir an gelir ki, bu yantlar insan artk kandramazolurlar. nsan son sorular zerinde artk kendisi de dnmeye balar; din ile geleneinverdii yantlarla yetinmeyip bilmek, anlamak istediine kendi akl ile, kendi grgleriyleulamaya alr. te o zaman insann kendi bulduklar ile dinin, gelenein sunduutasarm arasnda bir atma balar; o zaman insan dinin aklamalar karsnda eletiricibir duru alr; bunlara gz kapal inanmaz olur. Bunlarn dorusunu, erisini ayrmaya,eletirmeye koyulur.
Pratik bilgiler bakmndan da durum byledir: Burada da yle bir an gelir ki insan, aklnve grglerini yalnz varln ayakta tutmak iin gerekli pratik-teknik bilgiler edinmekyolunda kullanmakla yetinmez olur; yanz bilmek iin de bilmek ister. Bylece pratiinstnde teori ykselir, dolaysyla bilime varr. te felsefe, byle bir anda, byle birdurumda domutur.
-
7/30/2019 Cumhuriyet Donemi (1920-1950) Turk Egitim Sisteminin Felsefi Temelleri
30/253
18
sadan nce 6. yzylda Yunan kltr, gerekten de byle bir durum yaamtr. Buyzylda Yunanllar iin kutsal gelenek a kapanmaya yz tutmutu. Din ve geleneinizdii dnya gr sarslm, bunun yerini tek kiinin kendi akl ve kendi grgleriylekurmaya alt bilime dayanmak isteyen bir tasarm almaya balamt. te felsefeninadn da, kendisini de 6. yzyln Yunan kltrndeki bu gelimeye borluyuz (1980: 11-12).
Gkberk (1980: 13-14), lk a sonlarnda Yunan felsefesini Doudan gelen
etkilerden tretmek denemelerinin yapldn, Yunan felsefesinin kknn
Douda olduu savnn yayldn, fakat bunlarn temelsiz birtakm bilgilere
dayandn ve varlklarn yaps zerine zgr bir dnce olan Yunan felsefesinin
Dou dinlerinden alnma eitli tasarmlarla aklanamayacan belirtmitir: lk
a Yunan dnrlerinin birtakm bilgileri Doudan, rnein geometri bilgilerini
Msrllardan, astronomi bilgilerini Babillilerden almlardr. Fakat Msr geometrisi
pratik-teknik gereksinimlerden, Babil astronomisi ise din-pratik ihtiyalardan
domutur. Yunanllarn byk baars, Msrllarn para para bilgilerinden bir
sistem gelitirmek, yalnz teknik nitelikte olan bilgilerinden teorik bir bilim
yaratmak; Babillilerin pratiin emrindeki dank gzlem gerelerinden
gkyznn bilimsel bir grnn izen bir teori kurmalar olmutur.
Yunanllar doruya ve bilgiye, dorunun ve bilginin kendisi iin ynelmi olan birbilimin, bir felsefenin ilk yaratclardr. Byle bir eyi de bilgiye, bilginin kendisi iinulamak istemeyi Eski Dounun hibir yerinde bulamyoruz. Eski Dou kltr, bilgiile ya din bakmdan ya da teknik bakmdan ilgilenir.
()lk ada Filozof tipini de yalnz Yunanistanda bulabiliyoruz. Bir yandan hayatnn enyksek ereini bilgide bulan, bilmek iin yaayan, dier yandan edindii bilgileriyaamasna temel yapmak isteyen filozof tipi yalnz Yunanistanda var. Bir Thales, birProtagoras, bir Empedokles byle bir insan iin tipik rneklerdir. Eski Dou kltrlerininhepsinde bulunan bir kurum, Tanr ile kul arasnda araclk eden, dolaysyla da gizli,esrarl birtakm glere sahip olduuna inanlan kapal rahipler kast, Yunanistandahibir zaman olmamtr. Burada din adam yerine aratrcy, dnr buluyoruz. Budnr tipi de byk bir saygnn konusudur. Pythagoras ve bakalarnda grdmzgibi, bu dnrlerin ad, zaman zaman -baka uluslarn peygamberleri- ermileri gibi birefsaneye brnr. Bu dnrler, hi olmazsa balangta okul ile akademi arasnda birey olan bir evrenin arlk merkezidirler. Burada retmek ve renmek, birliktebilimsel almalar yapmak iin birleilmitir; bu evreler birer bilim dernei, birer bilimtarikat gibi bir eydirler. Bu dnemin dnrleri, siyaset alannda da nder roln
oynarlar. Balangta bulduumuz bu filozof tipinden sonra yava yava bir yandanhayattan ok kendi dnce dnyasna evrilmi olan bir bilgin, bir aratrc, bir derleyicitipi-Anaxagoras, Demokritos, en sonra da Aristoteleste grdmz gibi-; dier yandanda daha ok hayata ynelmi bir paratik filozof, bir yaama sanats, bir eitici tipigelimitir. Sokrates, bu tipin btn lk a iin en byk rnei olacaktr. Yunanfelsefesinin ancak son dneminde Batnn bilimi ile Dounun din kltlerininkarlatklar bu dnemde daha ok din cokusu ile dolu, kurtuluu tleyen tipigryoruz.()
-
7/30/2019 Cumhuriyet Donemi (1920-1950) Turk Egitim Sisteminin Felsefi Temelleri
31/253
19
Bugnk anlamnda bilim ve felsefenin beiinin Eski Yunanistan olduunu dnrsek,Yunan felsefesinin byk nemi kendiliinden belli olur. Yunan dncesi, bilim vefelsefeyi yaratan zellii ile sradan bir tarihi aratrmann konusu deildir. Avrupakltrnn, btn Bat kltr evresinin kurucu dncelerinin, bugne kadar sregelenbalca ilkelerinin kayna buras olduu iin zerinde nemle durulmaya deer.
Yalnz pratie yarayan bilgileri toplamakla, yalnz din gereksinmesini besleyen hayalgcyle ykl tasarmlarla yetinmeyen Yunanllar, temellendirilmi, bir birlik iindederlenip toparlanm bilgilere varmaya almlardr. Bu nedenle Yunan felsefesinintarihi, ilk planda Bat biliminin douunu grmek, renmek demektir. Ama Yunanfelsefesinden bir de tek tek bilimlerin meydana gelilerinin tarihini renebiliyoruz.nk dncenin mitolojiden ve gnlk yaaytan zlmesiyle balayan bilimin kendiiinde de yava yava ayrlmalar balamtr. Bilgi gerelerinin birikmesi ve organikolarak blnmesi yznden, balangta yaln ve kapal bir birlik olan bilimden giderektek tek bilimler ayrlp, az ya da ok kendi balarna gelimeye koyulmulardr (Gkberk,1980: 14-16).
Esas olarak bilgi, bilgelik sevgisi, gerei aratrma ve anlama giriimi olarak
tanmlanan felsefe (Bal, 2004: 1) mitos, din ve iirden domu, zamanla iinde
tad bu unsurlardan arnm, bilimsel ve zgr dnmenin temellerini atarak
gelimi ve gerei btnyle aklamaya almtr (Snmez 2002: 1). Bylece
felsefe, eski anlamn yitirmeksizin dzenli ve sistemli aratrma olarak
tanmlanmaya balanmtr.
ilingir (2003: 20), genel anlamyla felsefeyi hayat alanyla, inanla,
ideolojiyle, bilimle ilgili anlaylarn eletirisi, kontrol, dzeltmesi olarak
tanmlam ve felsefenin ama, aba, yntem ve kapsamn aadaki ekilde
aklamtr:
Felsefe, dnya bilgeliine erime yolundaki mevcut bilgileri akln szgecinden geirerekgenel, sistematik ve gerekelendirilmi bir bilgiyi, yani bilimlerin bilimini oluturmaabasndan vazgememelidir.
Felsefe, her biri kendi asndan topyekn varl kavrama, anlamlandrma iddiasndaolan mitoloji, din, sanat vb. sahalara srtn dnemeyecei gibi, bunlardan herhangi birinikendi yerine ikame ederek, logosu arka plana itecek bir naivlie de demez. Bubalamda felsefenin grevi inan, anlay ve zihniyetleri ak, n yarglardan arnm birekilde deerlendirmek, gerek aydnlanma ve irade zgrln engelleyen kabulleriayklamak olmaldr.
Keza felsefe ne bilime ramen yoluna devam edebilir, ne de kendini bilimin hizmetisikonumuna indirgeyebilir. eitli bilim dallaryla ortak, koordineli alma yollarnnaranmas hem felsefe hem de bilimlere nemli yararlar salayacaktr.
Felsefe, mevcut bilgi zerine sorgulayc, aratrc, eletirel bir refleksiyonla yaplr.Ancak bunlar tek bana asla felsefenin amac deildirler, olsa olsa felsefenin aslamacna, yani klasiklemi bir tanmlamayla dnya, insan ve deerler hakknda genelgeer, temellendirilmi bir bilgiye erimede yardmc olabilecek yntemlerdir.
Felsefeci, gnlk magazin yorumculuuna yeltenmeksizin, iinde yaad devir vetopluma, kamuoyunu yakndan ilgilendiren olaylara kar duyarl olmak zorundadr. Bu
-
7/30/2019 Cumhuriyet Donemi (1920-1950) Turk Egitim Sisteminin Felsefi Temelleri
32/253
20
erevede o, sosyal adalet ve eitlik, zgrlk ve bireysellik, iyi ve baarl bir yaam vb.konularda temel taslaklar ortaya koyabilir, koymaldr da (2003: 22-23).
Bu balamda felsefe, filozoflarn veya bilginlerin grleriyle snrl
olmaktan ok, yaamda nemli bir igrye ve pratik bir deere sahiptir.
Teorilerini pratikle srekli ve dngsel olarak gelitiren, dinamik bir yapda yoluna
devam eden felsefe, yaamn her alannda ilevsel bir nitelik tar. nk felsefe,
olgu ve olaylara ok ynl bakmay salar. Felsefi dnceyi eletirisel bir
dnce olarak ele aldmzda, onun kendisine veri olarak ele ald her trl
malzemeyi akln szgecinden geirdiini syleyebiliriz. Bu zellii ile felsefe veya
felsefi bak as oluturma, her alanda olduu gibi eitim alanndaki sorunlarn
tahlilinde ve bu sorunlarn zmnde daha gereki tasarlarda bulunma olanan
salar.
Felsefeci dorudan doruya doa, tarih, toplum zerinde eletirici bir bak asyladnebilecei gibi, kendi deneyleri, eitli bilimler tarafndan bu varlk alanlaryla ilgiliolarak kendisine salanan veri malzeme zerine de dnebilir, bunlarn geerlilikderecelerini ve snrlarn soruturabilir. Bu son zellii ile felsefenin bilginin bilgisi veyarefleksif bir dnce faaliyeti olduu sylenir. Refleksiyon, kendi zerine dnmeanlamna gelir. Burada zihin, kendi zerine dnerek sahip olduu bilgiler zerindednr. Gerek empirik hayatn kendisi, gerek herhangi bir sanatn icras veya bilimlerbize bir dizi bilgiler verirler. Felsefe esas itibariyle ite bu bilgiler zerinde dnmek,onlarn temelini ve deerini yoklamak, soruturmak faaliyetidir (Arslan, 2001: 17).
Felsefe yapmak varl ve bilgiyi bir btn, insan yaamyla ilgili olay ve
problemleri ok boyutlu olarak grmek ve her ynyle kavramaya almak
anlamna gelmektedir. Her eyi olduu gibi kabul eden, merak etmeyen ve
kendisine sunulanla yetinen bir insan veya toplum iin felsefenin sz konusu
olamayaca aktr.
Kant, felsefeyi kendisini akla dayanan nedenlerle meru klmak veya hakl karmakiddiasnda bir zihinsel etkinlik biimi olarak tanmlamtr. Burada akla dayanannedenlerden, insann her trl deneyini, gzlemini, bunlara dayanan her trl aklyrtmesini ve sezgisini iine alan geni bir nedenler grubunu anlamak gerekir (Arslan,2001: 14-15).
Tozlu (2003: 7-9), felsefenin tanmn aadaki cmlelerle sralamtr:
* Felsefe, hayat ve evrene kar kiisel bir tavrdr. Mkemmel bir felsefi
tavr, olaylar kritik etmeyi, aratrmay, meseleleri btn ynleriyle ele almay,
ak fikirlilii ve tolerans ifade eder. Ayrca hayat ve dnyay objektif olarak ve
btn ilikileriyle grp kavramay gerektirir.
-
7/30/2019 Cumhuriyet Donemi (1920-1950) Turk Egitim Sisteminin Felsefi Temelleri
33/253
21
* Felsefe, akli incelemeye ve yaratc dnceye dayal bir metottur.
* Felsefe, evren ve btn hakknda belirli bir gr elde etmeye alan bir
giriimdir. Felsefe, insanln imdiye kadar kazandrd deneyimleri ve bilimlerin
elde ettikleri sonular, bir eit dnya gr hlinde birletirmeye alr. Filozofhayat, bilim ve i adamnn, sanatkrn kendi uzmanlk alan asndan grmek
istedii gibi deil, gerei bunlarn zerinde bir btn olarak kavramak ister.
Filozof burada dnce felsefesini kritik felsefeden ayrr. Felsefe deiik bilimlerin
sonularn ele alr, onlara insanln din veya ahlaki deneyimlerini ilave ederek,
btnletirici bir dncenin nda onlar anlamlandrr. Bylece evrenin yaps,
insann evrendeki yeri, anlam ve beklentileri vb. eitli konularda birtakm genel
sonulara ulaabilir.
* Felsefe, dilin mantki analizi, kavramlarn ve kelimelerin anlamlarnn
aydnlatlmasdr.
* Felsefe hem bir grup problem, hem de bu problemlerin zm hakkndaki
teorilerdir. Felsefe, insani varln temel problemlerine, gzn gremeyecei ve
kulan duyamayaca sahalara ulaarak aratrmalarn srdrp cevaplar vermeye
alr.
Her insann tm uzmanlk alanlarndaki derinlemesine bilgileri bilmesi
olanakl deildir. Bu nedenle felsefe, olay ve olgulara kritik bir bak asyla
bakmay ve gerei bir btn olarak anlamlandrmay temel alarak insann evren ve
kendisi hakknda belirli, toptan bir dnya grne ulamasn salar. Felsefi
tutuma sahip olmak olaylar alkanlklardan, geleneklerden, n yarglardan uzak
olarak kritik etmeyi gerektirir. Dier bir ynyle de felsefe bir eyin arkasndaki
zihniyet, yntem, prensip, ama vb. olarak da kullanlmaktadr.
nsan dncesi tecrbelerin ve olaylarn karmaklnda bir dzen ve biim arar. Dnyave evrendeki her trl olay ve davran hakknda genel bir gr gelitirmek ancakfelsefeyle mmkn olur. Felsefe, insann btn dnce ve faaliyetlerini organize etme
ve onlara anlam verme ihtiyacyla ilgilidir. Btncl yaklam felsefe yapmann enkarakteristik zelliklerinden biridir (Fidan ve Erden, 1998: 93).
Felsefe, bir dnme biimi, yaam biimi, gelecee bak as olduu iindir
ki pek ok tanm yaplmtr. Farkl kltrlerde ve farkl zamanlarda yetien
filozoflar farkl felsefi akmlar oluturmular, olaylara farkl bak alaryla
yaklamlardr. Turgut (1991: 1) Platondan gnmze kadar felsefenin
-
7/30/2019 Cumhuriyet Donemi (1920-1950) Turk Egitim Sisteminin Felsefi Temelleri
34/253
22
konularnn hemen hemen ayn kaldn, deien eyin bu konulara yaklam
biiminin yani ynteminin olduunu belirtmitir.
Akyz (2001: 95), felsefeyi varl veya gerei, bilgiyi ve bu bilginin elde
edilme yollarn, insann idrak ve deerlerini inceleyerek yorumlayan, sistemletirenbir bilgi alan ve daha ksa bir ifade ile varlk, bilgi ve hareketiiine alan dnce
sistemleri kombinezonu olarak tanmlamaktadr. Bylece varlk, bilgi ve deerler
sorunu felsefenin temel konularn oluturmaktadr.
Ontoloji (varlk felsefesi), felsefenin varlk alann zmlemeye alan temel
problem alanlarndan biridir. Felsefe, ontoloji kavram altnda var olann btnne
ynelir. Var olann unsurlarn, tabakalama srelerini, nedensel ilkelerini,
temellerini aratrr. Bilimlerin spesifik yaklamlarndan ayr olarak varolan
btnsel bir yaklamla temellendirmeye alr (Mengolu, 1963: 33). Metafizik,
gerekliin esas doasn aratrr, varln doasna ilikin speklasyon yapar,
Yaamn deien yanlar bir kenara brakldnda, deimeden kalan gereklik
nedir? sorusunu sorar (Gutek, 2001: 2). Bu aratrma alan geleneksel olarak
varlk olmak bakmndan varln bilimi, yani her aratrma alannda kendini
gsteren genel karakterlerin incelenmesi ve madde, form, olumsallk, yasa, sre,
olu, neden, eser, yap vb. gibi bunlar ifade eden kavramlarn analizi olarak
tanmlanmtr (Arslan, 2001: 17). Bilgi, bilen varlkla (felsefe dilinde zne veya
sje ile), bilinmesi istenen veya bilinen varlk (felsefe dilinde nesne veya obje)
arasndaki bir ilikidir. Bu ilikide bilenin mi, yoksa bilinenin mi ar bast,
bilginin imkn veya imknszl, bilginin kayna, alan, kapsam, snrlar vb.
trnden sorular felsefenin bilgi teorisi veya epistemoloji diye adlandrlan dalnn
zel konusunu oluturur. Felsefenin, bilimin ele almad iyi veya kt, gzel veya
irkin gibi deerleri ele alan ve genel olarak deerler felsefesi veya aksiyoloji
adyla adlandrlan disiplinin kayna ve varlk gerekesi de ortaya kmaktadr.
Bilindii gibi bu iki kavram iftinden birincisi ahlak felsefesinin (veya etiin),dieri ise sanat felsefesinin (veya estetiin) zel ilgi alandr (Arslan, 2001: 13-19).
Felsefi akmlar veya dnya grlerini birbirinden ayran zellikler, bu akm
veya dnya grlerinin; varl, dier bir deyile gerei, bu geree ait bilgiyi ve
bu erevede deerleri farkl tanmlamalarndan kaynaklanmaktadr.
-
7/30/2019 Cumhuriyet Donemi (1920-1950) Turk Egitim Sisteminin Felsefi Temelleri
35/253
23
2. Felsefe ve Bilim
zel bilimlerin henz felsefeden bamszlklarn kazanmad lk ada
bilimlerin bilimi olarak tanmlanan felsefe, tm bilimleri altnda toplayan tek bilim
olarak grlmekteydi. Aristoteles (384-322), felsefeyi ilk nedenlerin bilimi olaraktanmlar, tm bilimlere temel tekil eden varlk olarak varl inceleyen bir bilim
olarak grr (ilingir, 2003: 10). Daha sonra da grlecei gibi zellikle
Rnesansla birlikte bilim alanndaki hzl gelimeler, bilimlerin alt dallara
ayrlmasna neden olur ve belli bir alanda derinlemesine bilgi sahibi olmak n plana
kar. Bu uzmanlamann sonucu olarak da her bilim dalnn bir felsefesi geliir.
Bilgi, bilim, varlk, ahlak, siyaset, sanat, din ve eitim felsefesi bunlardan
bazlardr. Bu balamda felsefe tanm da zaman iinde bilim tanmndan uzaklar.
Felsefe, mitos, din ve iirden dodu. Zamanla iinde tad bu unsurlardan arnd;bilimsel ve zgr dnmenin temellerini atarak geliti ve gerei btnyle aklamayaalt. lk dnemlerde tm bilimleri kapsayan felsefeden zamanla matematik, fizik,antropoloji, biyoloji, kimya, astronomi, sosyoloji, psikoloji vb. ayrld. amzda isebaz dnrler, felsefenin konusunun yalnz dil, mantk olduunu savunurlar. Byleolmakla birlikte felsefe ve bilim birbirinden tmyle kopuk deildir. Tersine ok sk biriliki iindedirler. Bilimsiz felsefe, sar ve dilsiz; felsefesiz bilim ise krdr. Herbilimsel gelime, bulu, icat, geerli ve gvenilir bilgi felsefeyi de etkiler ve deitirir.Onun ufuklarn aar. Yani felsefenin domasna neden olur. Nitekim Galileo, Newtonfizii; Descartes, Kant, Hegel, vb. nin dncelerini etkilemitir. Ayn ekilde Einstein veHeisenbergin bilimsel bulgular yeni felsefelerin domasna neden olmutur. imdigenetik mhendislii, biyoloji ve uzay almalarndaki gelimeler felsefeyi etkilemeyebalamtr. Dier adan bakldnda ise felsefe, bilimsel bulgudan yararlanarak yeni
grler ortaya koyup bilime ufuklar aar (Snmez, 2002: 1).
Bilim, kantlanm, rgtlenmi bilimsel bilgilerdir. Bilimsel bilgiler,
insanln bir alanda denedii ve biriktirdii kuramsal, teknik ve sanatsal
bilgilerdir. Bir alanda ya da konuda bilimsel bilgi birikimi dzenli bir biimde
rgtlendiinde bir bilim ortaya kar. Bilim, yeni bilimsel bilgilerle
btnlemesini ve gelimesini srdrerek gncelleir. Bilim, olgulara dayanr.
Olgu, gzlenebilen veya alglanabilen doal ya da deney sonucunda ortaya kan
gerekler, nesnel verilerdir. Verilerin istatistiksel ilemlerle llpdeerlendirilmesi ile elde edilen bilimsel bilgi, kavram, kural, ilke, yasa, denence
ve kuramlar bilimin ieriini oluturur. Bilimsel bilgileri oluturan olgular
deitike bilimin ierii de deiir. Bilimsel bilgilerin greceli ve deiime ak
olmas, bunlarn mutlak bilgiler olmadn gsterir. Bilimsel bilgiler, bir alanda
yeni olgulara, gereklere dayal yeni bilgiler ortaya kncaya dek gvenilir
-
7/30/2019 Cumhuriyet Donemi (1920-1950) Turk Egitim Sisteminin Felsefi Temelleri
36/253
24
bilgilerdir (Baaran, 1999: 143). Bilgi, deiik alardan deiik ekillerde tarif
edilmekle beraber, genel olarak insann iradeli veya iradesiz, planl veya plansz
olarak evresinden edindii her trl veridir, denilebilir. Bir konu hakkndaki
sistemli bilgi ve dnceler ise bilimi oluturur (elikkaya, 1997: 13-14).Deneysel hayatn kendisi, veya bilimler bize bir dizi bilgiler verirler. Felsefe
esas itibariyle ite bu bilgiler zerinde dnerek, onlarn temelini ve deerini
yoklamakla, soruturmakla bilimin gelimesine de yeni dnceler reterek
yardmc olur. Bylece her bilimin bir felsefesi olumutur. Bu nedenle felsefe ve
bilim srekli bir iliki iindedir. Turgut, felsefe ve bilim arasndaki ayrm ve
aralarndaki ilikiyi yle aklamtr:
Felsefenin ilerleyii bilime yntem ve kuramlar kazandrm, ufkunu geniletmitir.nk felsefe, yntem olarak sorgulama yntemini kullanr ve insanda imgeleme vespeklasyon gcn gelitirir. Felsefi almalar, bir yerde bilim almalarna benzer.Felsefe bilme ters den bir yorumda bulunamaz. Felsefe gerekle kavramsal dzeydeurar. Her felsefeci daha nceki kavramlar erevesini ykarak, kendi kavramsalerevesini kurar. Bu nedenle felsefe durmadan kavram zmlemesi yapar, anlam vedeerlerle urar, mantksal ve insani almalar yapar. Bunlar belki bilim de yapar.Ama bilim aklar, felsefe yorumlar (1991: 11).
Bu nedenle felsefenin tarih iinde kendisiyle en fazla i birlii iinde
bulunduu, kendisinden en fazla etkilenip kendisini en fazla etkiledii nemli
kltrel-insani faaliyet, bilimdir. Felsefe her eyden nce insann kendisini
evreleyen evreni, toplumu, insann bizzat kendisini tanmak ve bilmek amacna
ynelik olduundan eitli bilimlerin btn bu konulardaki almalarnn
sonularndan haberdar olmama lksne sahip deildir. te yandan bilimin amac
da doru bilgi olduuna gre o, doru bilginin imkn, koullar, kaynaklar,
snrlar konusunda kendisine yol gsterebilecek, kendisini eletirecek ve bilinli
klacak felsefi aratrmalarn sonularna kaytsz kalamaz. Bununla birlikte felsefe
bilim deildir ve felsefede bilimde olduundan daha byk lde yaratc zekya,
bilgi birikimine, sezi ve duyulara ihtiya olduundan sz edilebilir (Arslan, 2001:
21).
Bilime yn veren veya bilimsel gelimelerin arkasnda yatan nedenler, bu
gelimeleri salayan dnya gr ve anlaylar olmutur. Arat, bu durumu u
grlerle ifade etmitir:
-
7/30/2019 Cumhuriyet Donemi (1920-1950) Turk Egitim Sisteminin Felsefi Temelleri
37/253
25
Felsefe, gizli inanlarmz, dnyamz, kendimiz ve deerlerimize ilikin ne gibivarsaymlarmz olduunu, dn, lk ve eylemlerimizin temellerini ve nemleriniaydnlatmak ister. Felsefe yantlar istemez. Sorgulayp eletirerek tutarl ve ussal adandoyurucu aklamalar bulmaya alr. Bylece insann asl ilevi olan dnme veanlamay salar. Felsefenin en nemli zelliklerinden biri, bask yapmamas, dncelerizorla kabul ettirmeye almamas, kesin tanmlardan ve tek boyutlu zmlerden
kanmasdr. Felsefe, insana duyduu sayg gerei, bireyleri zerk ve zgr kiiler sayar.Onlara olumlu veya olumsuz yarglarla yanamayp yalnzca aydnlatma ilevini stlenir.Seme ve karar aamasn bireyin kendisine brakr. Bu yzden felsefenin ilerlemesi,yanlsamalardan kurtulunmas iin koulsuz bir tartma zgrlne gerek vardr.Bununla birlikte felsefe, kendisine kar drstse, bir yaam felsefesi olmak zorundadr.Bilimin de felsefenin de ancak, dnce zgrlnn en youn yaand dnemlerdegelitiklerini, modern dnemlerde ise, bilim ve felsefenin en ok gelitii lkelerinaratrmalardan ve aratrma kurumlarndan her trl kstlamalarn kaldrld lkelerolduklarn gryoruz (2001: 153).
Sorgulayc bir zellie sahip olan felsefenin sonu vermesi bakmndan
zgrlk bir ortamn bulunmas, dncenin her trl baskdan kurtarlmas
gerekmektedir. Bu durum bilimde, eitimde ve her alanda gelimenin de n kouluolmaktadr. lerleyen konularda grlecei gibi, Bat uygarlnn Rnesansla
birlikte bilimde, eitimde, hukukta, sanatta vb. byk atlmlar gerekletirmesinin
temelinde, dncenin geleneksel ve her trl baskdan kurtarlarak zgrlemesi
yatmaktadr.
Arslan (2001: 15), felsefede nemli olann felsefi sonulardan ok bu
sonulara varma biimi olduunu belirtir ve felsefede, rnein bilimlerde olduu
gibi herkes tarafndan kabul edilen veya kabul edilmesi gereken doru, kesin
bilgiler veya sonularn sz konusu olmadn syler. Ayrca felsefi dncenin
zelliklerini belirterek, bilimle etkileimine aklk getirir:
Felsefi dnce, bilimsel dnce ile ortak olarak paylat kavram ve soyutlamalarkullanr ve bunlarn yardmyla ilkeler ve yasalar ortaya atar. Bunu da felsefeningenelleyici veya ortak sonulara varmak isteyici zellii olarak adlandrabiliriz.
Felsefi dncenin bir dier zellii, onun zmleyici (analitik) ve kurucu (sentetik)ilevidir. Felsefi dncenin analitik ilevi derken kastedilen, filozofunda iindebulunduu ve bir parasn tekil ettii dnyay anlamak ve kavramak iin kendisinesunulan her trl bilgi, deney, alg ve sezgi sonularndan olu an malzemeyi kendi bilgi,deney, alg ve sezgi yeteneklerine gre yeniden dnmesi, analiz etmesi, aydnla
kavuturmas ilevidir. Ancak filozof yalnzca bununla yetinmez, dnyay paralanmveya paralarna ayrlm bir halde brakmaz; buna paralel olan dier bir dnme fiili ilebu zerinde dnlm, zmlenmi, aydnla kavuturulmu malzemeden veyaverilerden hareketle dnyay yeniden ina eder, kurar, bir birlik ve btnle kavuturur.Buna felsefenin sentetik veya sistemletirici ilevi ad verilir. Felsefi dnceninbilimden farkl olan en nemli bir dier zellii, bilimin yalnzca olgularla ilgilenmesinekarlk, felsefenin olgular yannda ayn zamanda deerler, anlamlar, idealler veya ereklerdiye adlandrlan bir varlk trn veya bunlar iine alan bir varlk alann kendisinekonu etmesidir (2001: 17-18).
-
7/30/2019 Cumhuriyet Donemi (1920-1950) Turk Egitim Sisteminin Felsefi Temelleri
38/253
26
Felsefe ve bilimin ortak ve farkl zellikleri ise unlardr:
a) Her ikisi de genel olarak akl adna konuurlar ve kendilerini akla dayanan gereklerlehakl klmaya alrlar.b) Her ikisi de bilinli, yntemli ve sistemli birer aratrma faaliyetidirler.
c) Her ikisi de kavram ve soyutlamalar kullanarak ilke ve yasalara varmak isterler,genellemeler yaparlar.
te yandan onlar arasndaki farkllklar da u ana balklar altnda toplamakmmkndr:a) Bilimin kavram ve soyutlamalar felsefeninkilere gre daha az geneldir ve daha zelalanlar konu alr.b) Felsefe, hem olgular hem de deerleri ele almasna karlk bilim ancak olgularla veyaancak bir olgu olarak deerlerle ilgilenir (rnein insan bilimleri veya sosyal bilimler);deerler, anlamlar, idealler, erekler byle olmalar bakmndan bilimin konusu olamazlar.Daha basit bir deyile bilim ele ald olgular zerinde iyi, kt, doru, yanl, hakl,haksz vb. trnden deer hkmleri veremez, onlara erekler, idealler, anlamlarykleyemez.c) Bilimin nermelerinin dorulanabilmelerine karlk felsefenin nermeleri dar anlamda
dorulanamazlar. Bilime dayanarak hesaplamalar yapp n deyilerde bulunma imknnasahip olmamza karlk felsefede byle bir ey sz konusu deildir.d) Bilimsel aratrma ve bulular yapma yntem ve usullerinin belli ve retilebilirolmalarna karlk felsefenin filozoflar tarafndan bile zerinde uzlalan belli ve standartbir aratrma, dnme yntemi mevcut deildir. Deyim yerindeyse her filozofunkendisine zg bir felsefe yapma biimi vardr.e) Bilime dayanarak bilimin uygulamas olan teknolojiler yaratlabilmesine karlkfelsefede yine byle bir imkn mevcut deildir. felsefe bir dnme ve eylemdir, biryapma, meydana getirme deildir. Dolaysyla ondan, bilimden olduu gibi bir tekniin,teknolojinin, sanatn, sanayinin kmas mmkn deildir (Arslan, 2001: 20-21).
Btn bilimlerin ilk bilim veya bilimlerin bilimi olarak bilinen felsefeden
kendi konularn ve metotlarn snrlayarak ayrlmalar felsefeye, bilimlerin en son
verilerini alp kklerinden amalarna kadar eletirmekten baka bir ey
brakmamtr (Ergn, 1999:10). Tek tek bilimler felsefeye yeni sorunlar
kazandrmakta, felsefe ise bilimlere yntem ve kuramlar gelitirerek onlarn ortaya
koyduklarn yorumlamaktadr. Kavram zmlemesi yaparak anlam ve deerlerle
uraan, mantksal ve insani almalar yapan felsefe, bunlar yaparken sorgulama
yntemini kullanr. Ama felsefe deney ve gzlemi temele alan bilimlerde olduu
gibi nasl? sorusuna deil niin ve nedir? sorularna cevap arar (Turgut, 1991: 5-
11). Yine felsefe hibir bilim veya disiplinin konu edinmedii bilgide yntem,bilimsel ilerleme ve disiplinler aras ilikileri aratrr.
Buna karn felsefe ve bilimlerin ortak zelliklerini, insan ele alma, merak
giderme ve gerei anlama ihtiyacndan domu olma, mantkl, sistemli ve
eletiriye ak olma eklinde zetleyebiliriz.
-
7/30/2019 Cumhuriyet Donemi (1920-1950) Turk Egitim Sisteminin Felsefi Temelleri
39/253
27
Felsefe kmlatif (ymal), bilim ise birikimsel olarak ilerler. Bylece
felsefe, var olan eyler akla dayal olarak, bilimlerin ayr ayr ele ald olgularn
tmn bir btn olarak kucaklayp en genel ilkelere ulamaya alr. Elde ettii
sonular tekrar bilimlerin hizmetine sunarak bilimsel aratrmalara yeni ufuklarkazandrr. zel bilimlerden kazanlan tm bilgilerin eletirisini ve
sistematizasyonunu gerekletiren en genel bilim, bilimlerin bilimidir. Felsefe,
insann yaamn, deerlerini ve amalarn sorgulayan, bu alanda insan yaamnn
ve eylemlerinin kendilerine dayanaca genel ilkelerin bilgisi olma niteliini
tamaktadr. Bilimlerden ayrld temel noktalardan birisi de bu zelliidir.
3. Felsefe ve Din
Dinin kayna kutsaldr, ama felsefeninki insanidir. Felsefede gereklere
neden ve sonu ilikileri iinde akl, akl yrtme, duyu organlar ve baka yollarla
varlr. Fakat dinde ortaya konan dorularn zellikle tek Tanrl dinlerde vahiy
yoluyla, Tanr elileri araclyla iletildiine inanlr. Birisinde insani bir aba, akl
yrtme ve sorgulama temel olarak alnrken, dinde inan (iman) temel olarak
alnmaktadr. Sorun yntem farkllndan kaynaklanmaktadr. ki ayr yaklam
biimi, filozofun ve din adamnn farkl tavrlar iki ayr bilgi trn meydana
getirmektedir (Turgut, 1991: 13).
Dinsel denilebilecek bilgi ile bilimsel veya felsefi bilgi arasnda gerek kaynaklar, gerekerekleri, gerekse yaplar bakmndan byk farkllklar vardr. Aslna baklrsa dinde,bilim ve felsefede anlald anlamda bir bilgiden sz edilemeyecei bile sylenebilir.Din, insan hayatn, insann iinde bulunduu evrenle belli lde doyurucu ve anlamlbir ilikiye sokma abas ve insani ilerin yrtlmesinde bilgelik salama giriimidir.Ama din, bunu entelektel plandan ok pratik ve duygusal bir planda gerekletirmeyealr. Daha basit bir deyile din, insann dnyay bilme ihtiyacndan ok, dnyaya veonu idare eden ilkeye, Tanrya, insan hayatnn bir anlam olduuna inanma ihtiyacnakarlk verir.
nanma ve bilme arasnda ise apak bir farkllk vardr: Bilinen bir eye inanlmaz, o eyyalnzca bilinir. nanlan bir ey ise bilinmez, daha dorusu bilinme ihtiyac iinde
deildir veya herhangi bir bilgi ile dorulanmaya veya yanllanmaya ihtiya gstermez.Daha da dorusu inancn konusu olan ey, herhangi bir bilgi ile ortadan kaldrlmasyapsal olarak mmkn olmayan eydir. rnein ben, diyelim ki Tanrnn var olduunainanyorum. imdi ne tr bir bilgi benim bu inancm sarsabilir veya ortadan kaldrabilir.
te yandan dinler zaten kendilerine ynelen insanlardan bilgi istemezler, nk o bilgiyizaten kendileri onlara verme iddiasndadrlar. Onlarn insanlardan istedikleri, verdikleribu bilgiye, getirdikleri mesaja inanlmas, iman edilmesidir (Arslan, 2001: 21-22).
-
7/30/2019 Cumhuriyet Donemi (1920-1950) Turk Egitim Sisteminin Felsefi Temelleri
40/253
28
Din, bilimsel bir almann sonucu deildir. O, sadece dogmatik bir
dncenin rndr. Onu, geleneksel anlamda metafizik bir bilgi diye adlandrmak
daha doru olacaktr. Bunun balca nedeni dinin Tanr, evrenin kayna, insann
z, Tanr ile insan arasndaki ilikiler gibi bilimsel olmayan, metafizik yollarlagerei aklamaya almasdr. Buna karlk din, felsefeden felsefenin z
itibariyle kendisini akla dayanan nedenlerle hakl karma iddiasna sahip bir
etkinlik olmas nedeniyle kendi dogmalarn, kendi mantksal yollaryla ispatlamak
ve kendi gereini kabul ettirmek asndan faydalanabilmektedir. Fakat bu, batan
tmel olarak inanlan, deneysel olmayan bir bilgiyi kabul ettirmek amacn tar,
bunlar eletirilmesi yasak ve kesin olarak kabul edilmi dorulardr. Felsefede ise
kesin dorular yoktur, veya bir sre geerlilii kabul edilen dorular bilimin
verileriyle ve artlara gre deiebilmektedir. elikkaya, felsefe ve dinin temel
karakteristiklerini belirterek felsefe ile din ilikisini konu, ama ve kaynak
ynnden olmak zere balk altnda toplam ve bunlarla balantl olarak slam
dncesine de genel olarak deinmitir:
Dinin kayna vahiy veya nas tabirini kullanabildiimiz, Allah tarafndan veya Tanrtarafndan konulduuna inanlan ilah kurallardr. Bu deimeyen veya deitirilemeyensabit kurallara genel anlamyla dogmalar denilmektedir.
Felsefenin kayna ise akldr. Yani felsefe akln mahsldr. Akl insanlarda farkldr.
()Netice olarak akl ve bilginin rn olan dnce (felsefe) de devaml farkllklar arzetmektedir. Bu sebeple deiiklik, felsefenin temel karakteridir.()Felsefenin konusu snrszdr denilebilir. Din ve dnyaya ait her konunun, akl ynndenincelenmesini kapsar. Mesela felsefe dini de konu edinir, eletirisini yapar.()Dinin konusu ise ncelikli olarak; Allah, peygamber, lmek, dirilmek, ruh ve yaratlkonulardr.()Dinin amac insanlar dnya ve ahirette mutlulua ulatrmaktr. Bunu da ancak ilahemirlere uymak, onlara itaat ile gerekliini aklar. Bundan dolay dinin temel amac,insanlar ilah kurallara itaat etmeye armaktr, veya inancn hayata geirilmesininteminidir denilebilir.
Felsefenin amac ise akl ynnden en doruyu, en gzeli bulmaktr.()Felsefe ve dinin menei bahsinde akland zere felsefenin kayna akl, dinin kaynaise vahiydir (Allahn veya Tanrnn emirleridir). Birincisinde deikenlik, ikincisindeise deimemezlik hkimdir.
Bu nedenle dinde felsefe olmaz. Yani dinin emir ve kurallar eletirilemez. Ancak din,felsefeden yararlanr. Objektif akl ve mantk, yaratcnn varlnn ve birliininkabuln kolaylatrr. Akla bu kabiliyetin verilmi olmas nedeniyle slam dininde ancaknormal akl sahipleri, yaratcy bulmak ve ona tbi olmakla sorumlu tutulmulardr.
-
7/30/2019 Cumhuriyet Donemi (1920-1950) Turk Egitim Sisteminin Felsefi Temelleri
41/253
29
()Allahn varln ve birliini, dinin emir ve yasaklarndaki hikmetleri (fayda ve zararlar)akl ve mantk yani dnce yoluyla izah etmeye alan ilme, slami ilimler literatrndekelm ilmi denir. Kelm ilmine bir bakma felsefenin iman etmi veya Mslmanolmuu denilebilir. Burada dinin inan esaslar, emir ve yasaklar tenkide tbi tutulmaz,bilakis aynen kabul edilir; ancak emredili ve yasaklan sebepleri akl ve bilgi lsnde
aklanmaya, kar tarafn bu hususta ikna edilmesine allr.
Diyebiliriz ki, slam dncesinin temel ilkeleri ve ana dayanaklar ilah, ortaya koyduusonular ve deerlendirmeler ise beeridir (1997: 102-103).
4. Felsefe ve Sanat
Bilimden ve hatta felsefeden farkl olarak sanat yapt, normal alglanan dnya
ile, nesneler dnyas ile ilgili olarak bize bir ey bildirmez. Onda yine felsefe ve
bilimden farkl olarak hibir olay veya yasa ileri srlemez ve yine bilim ve
felsefeden farkl olarak hibir ey doru veya yanl deildir (Arslan, 2001: 23).
Sanat, sanatnn dnyasn, onun gereini bize anlatr. Bu gerek phesiz
bilim ve felsefede allagelen anlamda nesnel veya evrensel bir gerek deildir,
znel ve kiisel bir gerektir. te yandan sanatnn ana amac da zaten bize bir ey
sylemek deil, bir ey telkin etmek veya bizde bir ey, zellikle bir duygu, bir
heyecan uyandrmaktr. Bundan dolay onun dili bilim veya felsefenin diline en
fazla yaklat durumda bile allagelen anlamda normal bir dil deildir, zel bir
dildir. Onun anlam da mantksal anlam deil, iirsel anlamdr. Bununla birlikte, iyi
kurulmu bir felsefi sistemin bizde, iyi dzenlenmi bir roman veya iyi yazlm biriir kadar estetik bir duygu veya heyecan uyandrd da bir gerektir (Arslan, 2001:
24).
5. Felsefe ve Eitim
a) Eitimin Tanm
Latince education szcnn karl olarak Trkeye aktarlan eitim
terimi, iki szckten tremitir. Educare, beslemek; educere ise dardan ekmek,
bir eye doru yneltmek, beslemek ve yetitirmek anlamlarna gelmektedir.
Educare szcn esas alan yaklam eitimi, ocuu bilgi ile beslemek olarak
tanmlamakta ve eitimin ilevinin de, ocuu bilgi ile beslemek olduunu kabul
etmektedir. Educere szcn esas alan yaklam ise eitimi, ocuu toplumun
isteklerine gre yetitirmek olarak tanmlamakta, eitimin ilevini ise ocukta var
-
7/30/2019 Cumhuriyet Donemi (1920-1950) Turk Egitim Sisteminin Felsefi Temelleri
42/253
30
olan yetenekleri ortaya karmak olarak alglamaktadr (Izgar ve Grsel, 2001: 5).
Bylece eitim kavramnn, iki farkl boyutta ele alndn, sosyolojik adan onun,
bireyin iinde yaad topluma gre sosyallemesi, toplumun kltrn kazanmas
ve gelitirmesi; psikolojik adan ise bireyin yetenek, arzu ve ilgilerininulatrlabilecek en st dzeye karlmas olarak deerlendirildiini syleyebiliriz.
Ertrk (1972: 12) eitimi, bireyin davranlarnda kendi yaants yoluyla,
kastl olarak istendik deime meydana getirme sreci olarak tanmlarken;
Snmez (2002: 33) de eitimi, benzer bir tanmlama ile, evre ayarlamas yoluyla
kiinin davranlarn istendik ynde deitirme sreci olarak tanmlamtr.
Eitim kelimesi farkl anlamda kullanlmaktadr. Eitim her eyden nce sosyal
bir kurumu, bir eitim sistemini dile getirmektedir; ikinci olarak eylemin sonucuna
vurgu yapmaktadr ve son olarak bir sreci belirtmektedir (Tanilli, 1996: 11).
Ergn (1994: 26)e gre insana psikolojik ve sosyolojik ynden yaklamak
isteyenler, ayn olay iki farkl temelden hareket ederek zmek istemektedirler.
Psikoloji, doutan ve tm insanlarda var olan zelliklere; sosyoloji ise sonradan
kazanlan, topluma ve alara gre deien toplumsal zelliklere dayanmaktadr.
nsan bilincinin bireysel yanna psikologlarn nem vermesine karn toplumsal
yanna sosyologlar nem verirler. Toplum bilimcilere gre insann psikolojik hayat
bile toplumsal temel zerinde anlam kazanmaktadr. ztrk (1993: 22) ise eitimi,
ocuun kendisi (onun fizyolojik ve psikolojik varl) ve sosyal evresi (onun
sosyal ve psikolojik varl) olmak zere iki ynyle ele almaktadr. nsanlar,
karlkl etki-tepki srecinde hem evrelerine etki yapmakta hem de evreleri
tarafndan etkilenmektedirler. Eitim sreci, insan sosyalletirmekte ve onun
kiiliini biimlendirmektedir. yleyse; insan, hem bireysel hem de toplumsal bir
varlk olarak dndmzde onun eitimi srecinde psikolojik ve sosyolojik
ynlerinin, birbirinden bamsz olarak ele alnamayaca bir gerektir.
Eitime olan farkl bak alar, eitim tanmlamalarna yansmtr. Kanteitimi, insann mkemmelletirilmesi; J. S. Mill, bireyin kendisi ve bakalar iin
bir mutluluk arac; H. Spencer, iyi yaama olanaklar salayan etkinliklerin tm
olarak tanmlarken Herbart da bu konuda, H. Spencerla benzer bir dnceye
sahiptir. Szkonusu dnrlere gre eitimin amac, bireyde var olan yetenekleri
en yksek olgunluk derecesine karmaktr. Eitimde birey temele alnmtr ve
-
7/30/2019 Cumhuriyet Donemi (1920-1950) Turk Egitim Sisteminin Felsefi Temelleri
43/253
31
eitime psikolojik ynden yaklalmtr. Durkheim ise eitimi, gen kuaklarn
toplumsallatrlmas olarak tanmlamtr (Tezcan, 1997: 5-13). Ona gre eitim,
ocua, yaad sosyal evrenin ve mensubu olduu siyasi toplumun kendisinden
bekledii ahlaki, zihinsel ve fiziksel davranlar kazandrmaldr (Izgar ve Grsel,2001:97). Toplumun istedii insan tipinin yetitirilmesi ynyle eitim, sosyal bir
kavram ve kltrn aktarmna bir ara olmaktadr. J. Dewey de eitimi, hayata
hazrlk deil, hayatn kendisi olduunu belirterek eitimi, yaantlarn srekli
olarak yeniden oluumu, geliimi ynyle sosyal bir sre olarak tanmlamtr
(Var, 1985: 35).
Eitimcinin grevi, E. Spranger (1882-1967)in deyimiyle, yaratlm
yeniden yaratmak deil, sonsuz bir hayat iin insann ekillenmesine yardm
etmektir (Akyz, 2001: 14). Eitim, insanda var olan potansiyellerin gelitirilip
aa karlmas iin bir ara olmaktadr. ada eitimcilerden F. Y. Eggersdorfer
(1879-1958)e gre eitim, insann btn i glerinin alp gelimesini temin eden
devaml bir olaydr (Akyz, 2001: 14). Burada eitimin srekliliine de
deinilmitir.
Eitim, her felsefi sisteme ve psikolojik yaklama bal olarak deiik
ekillerde tanmlanmtr. Bu tanmlarn pek ou eitime bir ama yklemitir.
dealistler eitimi, bireyi Tanrya ulatrma sreci iin yaplan etkinlikler;
realistler, insan toplumun baat deerlerine gre yetitirme sreci; Marksistler,
elikiyi en aza indirip retimde bulunma sreci; pragmatistler, yaantlar yoluyla
kii de istendik davran deiiklii oluturma sreci; varolucular, insan snr
durumuna getirme sreci; natralistler ise kiinin doal olgunlamasn artrma ve
onun bu zelliini gstermesini salama ii olarak tanmlamlardr