ÑΨËÛÍ ªÂÈÉà ÕÀÌÃÀÀËÀÕ ÃÀÐÛÍ ÀÂËÀÃÀ

ÕÀÄÃÀËÆ ÁÓÉ ÖÓÃËÓÓËÃÀÒÀÉ ÕÀÐÜÖÀÕ ÀÆÈËËÀÃÀÀ

5

2 UNESCO

Ýíý íîìûã äàõèí õýâëýõèéã çºâøººðíº. Ãàãöõ¿¿ ýõ ñóðâàëæèéã äóðäàæ, íýã õóâèéã UNESCO (7, place de Fontenoy, 75732 Paris 07SP, France) õàÿã ðóó èëãýý. Íîìîíä äàðààõ èøëýëèéã îðóóëíà: © ÞÍÅÑÊÎ, 2010. Cî¸ëûí ºâèéã õàìãààëàõ ãàðûí àâëàãà ¹5. Õàäãàëæ áóé öóãëóóëãàòàé õàðüöàõ àæèëëàãàà, ÞÍÅÑÊÎ, Ïàðèñ. Õÿíàñàí: Íàî Õàÿøè Äåíèñ áà ò¿¿íèé òóñëàõóóä Áàðáàðà Ýããåð, Õåëåí Ãèïóëó, Íàðæåñ Áóäæåìàè, Ìåðè-Êàðîëèíà Àððåòî

Áè÷ñýí: Maðòèæí äå Ðóèòåð ÈÊÊÐÎÌ-òîé (Êàòåðèíà Àíòîìàð÷è, Èçàáåëëà Âåðãåð) õàìòðàâ.

Çóðñàí: Æóëèå Áëàí÷èí

2010 îíä õýâëýâ: Cloitre Imprimeurs, 36 rue de la Glacire, 75013 Paris

Àíãëè õýëíýýñ îð÷óóëñàí: Í.Ñàðóóë, Ì.ÀðèóíöýíãýëÕÿíàí òîõèîëäóóëñàí: Õ.ÝðäýìáèëýãÕýâëýëèéí ýõèéã áýëòãýñýí: Í.Ãàë-Óíäðàõ

©UNESCO 2010CLT/ CIH/MCO/2010/143/PIISBN 978-99973-0-005-8

ÞÍÅÑÊÎ/ßïîíû Èòãýëöëèéí ñàíãèéí “Ìóçåéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí ÷àäàâõ äýýøë¿¿ëýõ” òºñëèéí õ¿ðýýíä ÞÍÅÑÊÎ-ãèéí Ìîíãîëûí ¯íäýñíèé Êîìèññ 2013 îíä ýðõëýí õýâë¿¿ëýâ.

DDC 069.52 X-146

UNESCO 3

ÍÝÃįÃÝÝÐ Á¯ËÝÃÒÀÍÈËÖÓÓËÃÀ

1.1. Õàäãàëàõ îð÷èí: Ìóçåéí ¿íäýñ

Õàäãàëàõ îð÷èí áîë àëèâàà ìóçåéí ÷óõàë õýñýã áºãººä èõýâ÷ëýí ìóçåéí öóãëóóëãûí äèéëýíõèéã àãóóëäàã. ̺í ñóäàëãàà, çºâëºë㺺, ¿çýñãýëýí, àð÷ëàí õàìãààëàëò, çýýë çýðýã áóñàä ¿éë àæèëëàãààòàé íÿãò óÿëäààòàé ó÷èð ìóçåé áà ò¿¿íèé õºòºëáºðèéã õºãæ¿¿ëýõýä ÷óõàë ¿¿ðýãòýé.Õàäãàëàõ îð÷èí áîë öóãëóóëãûí çîõèñòîé õàäãàëàëò, õ¿ðòýýìæòýé áàéäëûí áàòàëãàà áºãººä ìóçåé ìýäëýã ò¿ãýýõ, ñóäàëãàà øèíæèë-ãýý õèéõ, óðàì çîðèã ºãºõ òºâ áàéõ ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõèéã çîðüæ áóé áîë õàäãàëæ áóé öóãëóóëãûí ìåíåæìåíò, àð÷èëãààã àíõààðàõ ¸ñòîé.

4 UNESCO

1.2. Ñýðãèéëýõ àð÷ëàí õàìãààëàëò áà õàäãàëàõ ìåíåæìåíò

Õàäãàëàõ îð÷íû çºâ ìåíåæìåíò áà õàäãàëæ áóé öóãëóóëãûí çîõèñòîé àð÷èëãàà áîë ìóçåéí öóãëóóëãûí ñýðãèéëýõ àð÷ëàí õàìãààëàëòûí ñàëøã¿é õýñýã. Ñýðãèéëýõ àð÷ëàí õàìãààëàëò íü èðýýä¿éä öóãëóóëãà ìóóäàõ, óñòàõ ýðñäýëèéã áàãàñãàõ, àðèëãàõ àðãà õýìæýý, ¿éëäë¿¿äèéã õýëíý. Õàðèí õàäãàëàõ îð÷íû çºâ ìåíåæìåíò íü öóãëóóëãûã ýëýãäýæ õóó÷ðóóëàõã¿é áàéõ àíõäàã÷ õàìãààëàëò þì. Ǻâ òºëºâëºæ, çîõèîí áàéãóóëñàí õàäãàëàõ îð÷èí íü öóãëóóëãà ìóóäàõ á¿õ õýëáýðèéã óäààøðóóëàõ áóþó îãò ìóóäóóëàõã¿é. Ýä ç¿éëèéã òîõèðîìæã¿é õàäãàëàõ îð÷èíä õàäãàëâàë ¿íýòýé, íàðèéí ò¿âýãòýé ã¿éöýòãýñýí àð÷ëàí õàìãààëàëòûí òîðäîëò òàëààð ºíãºðíº.

UNESCO 5

1.3. Ǻâ õàäãàëàõ îð÷èí

Ǻâ õàäãàëàõ îð÷íû øààðäëàãà:• íýã õ¿í õàðèóöíà;• ýä ç¿éëñèéã õóðäàí îëîõ

áîëîìæòîé (áàéðøëûí äóãààðûã àøèãëàí);

• ýä ç¿éëñ ð¿¿ î÷èõ çàì ñààäã¿é, àëü áîëîõ áàãà ãàð õ¿ðýõ áîëîìæ á¿ðäñýí;

• ýä ç¿éëñèéã øàëàí äýýð áàéðëóóëààã¿é;

• õàäãàëæ áóé ýä ç¿éëñèéí õýìæýý áà òºðºëä òîõèðñîí õàäãàëàõ õýñã¿¿äòýé;

• ýä ç¿éëñèéí æèíã äààõ áàò áºõ òàâèëãàòàé;

• ìóóòãàõ àëèâàà õ¿÷èí ç¿éëñýýñ õàìãààëñàí.

6 UNESCO

1.4. Òîîëëîãî

Ìóçåéí á¿õ õºòºëáºðèéã àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëýõ, òýð òóñìàà õàäãàëæ áóé öóãëóóëãûí ýä ç¿éëñèéã àð÷ëàõàä á¿ðýí çºâ òîîëëîãî ÷óõàë. Öóãëóóëãûí òîîëëîãî õèéíý ãýäýã íü ìóçåéä áóé á¿õ ýä ç¿éë á¿ðýí á¿òýí ýñýõèéã õ¿ëýýí àâàõ äýâòýð, êàòàëîãèéí ìýäýýëýëòýé òóëãàí ñèñòåìòýé øàëãàõûã õýëíý. Òîîëëîãûí çîðèëãî íü öóãëóóëãûã á¿ðä¿¿ëæ áóé á¿õ ýä ç¿éëñ çîõèõ áàéðàíäàà á¿ðýí á¿òýí áàéãàà ýñýõèéã áàòàëãààæóóëàõ þì.

UNESCO 7

1.5. Áàðèìòæóóëàëòûí åðºíõèé ñòàíäàðò

Áàðèìòæóóëàëòûí åðºíõèé ñòàí-äàðò ãýäýã íü:• ìóçåéí á¿õ õýñýã ìºí ¿ç¿¿ëëýã,

õàäãàëàõ á¿õ òàâèëãà òîäîðõîé áàéðøëûí äóãààðòàé áàéõ;

• ìóçåéä õ¿ëýýí àâñàí á¿õ ýä ç¿éëñèéí ìýäýýëýë àãóóëñàí, òîãòìîë øèíý÷ëýãääýã (æèøýý íü, ñ¿¿ëèéí æèëèéí áàéäëààð) õ¿ëýýí àâàõ äýâòýðòýé áàéõ;

• á¿õ ýä ç¿éëñ õóâèéí äóãààðòàé áºãººä õ¿ëýýí àâàõ äýâòýð áà ìóçåéí êàòàëîãîîñ àìàðõàí îëäîõ;

• õàðààõàí á¿ðòã¿¿ëýýã¿é ýä ç¿éëñèéí áàéðøëûã õÿëáàð òîäîðõîéëîõ áîëîìæòîé áàéõûã õýëíý.

Öóãëóóëãûí áàðèìòæóóëàëòûí òóõàé Ñî¸ëûí ºâèéã õàìãààëàõ ãàðûí àâëàãûí ãóðàâ äàõü öóâðàëààñ òîîëëîãûí òàëààðõ íýìýëò ìýäýýëëèéã ¿ç.

8 UNESCO

1.6. Õàäãàëàõ îð÷íû áàéðøëûí äóãààð

Ò¿ð ÷ ãýëýý, ýä ç¿éëñ õàäãàëæ áóé á¿õ áàéðøèë áàéðøëûí äóãààðòàé áàéõ ¸ñòîé. Ýíý íü:• áàðèëãà, áàðèëãûí äàâõàð,

ºðºº, òàâèëãûí õýñýã, ø¿¿ãýý ýñâýë õàéðöàã ã.ì. ìóçåéí á¿õ áàéðøèë ººðèéí äóãààðòàé áàéõ;

• òîî áà öàãààí òîëãîéí ¿ñãèéí äàðààëëààð òîîí öèôð áà ¿ñãèéí íèéëýìæ õýðýãëýõ;

• ýä ç¿éë á¿ðèéí áàéðøëûí äóãààðûã ìóçåéí êàòàëîãò á¿ðòãýõ;

• ýä ç¿éëèéã õºäºëãºæ 纺õ人 øèíý áàéðøëûã òîäîðõîéëñîí äóãààð ºãºõ;

• áàéðøëûí äóãààðûã òîãòìîë øàëãàõ ãýñýí ¿ã.

UNESCO 9

1.7. Ìóçåéí õàäãàëàõ îð÷íû òóñãàé çîðèóëàëò

Ìóçåéí õàäãàëàõ òàñàëãààíä çºâõºí ìóçåéí öóãëóóëãûí ýä ç¿éëñèéã õàäãàëíà. Á¿ðòãýõ, áîîæ áàãëàõ, îð÷èíä äàñãàõ, õîðèî òîãòîîæ òóñãààðëàõ, ñóäëàõ çýðýã àæèëëàãààã õàäãàëàõ òàñàëãààòàé çàëãàà òóñãàé ºðººíä õèéíý. Åðºíõèé人:• õàäãàëàõ îð÷èíã çºâõºí ýä

ç¿éëñ õàäãàëàõàä àøèãëàíà;• õàäãàëàõ îð÷èíä áàãëàà

áîîäëûí ìàòåðèàë, ¿ç¿¿ëëýãò õýðýãëýñýí òàéëáàð áà òàâèëãà, íîì õýâëýë, áóñàä ìàòåðèàëûã õàäãàëàõã¿é;

• ñóäëàõ, õàéðöàãëàæ áàãëàõ, ãýðýë çóðàã àâàõ çýðýã àæèëëàãààã õàäãàëàõ õýñãýýñ ººð ãàçàðò õèéíý.

10 UNESCO

1.8. Ìóçåéí á¿õ àæèë÷äûí îðîëöîî

Ñàéí çîõèîí áàéãóóëàëò, ¿ð ºãººæòýé õàäãàëàõ îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõýä á¿õ àæèë÷äûí áàãèéí õàìòûí àæèëëàãàà, õàðèëöàà õîëáîî, àæëûí òºëºâëºëò ÷óõàë.Ýä ç¿éë àâàõ, öýâýðëýãýý ¿éë÷èëãýý õèéõ, ãàäíû õ¿íèéã øàëãàõ, ìºí öóãëóóëãàä ¿çëýã õèéõýýð õàäãàëàõ õýñýãò íýâòðýõ ä¿ðýì æóðàì áîëîí áè÷ìýë õàäãàëàõ ãîðèì æóðìûã á¿õ àæèë÷èä ìýäýõ ¸ñòîé. Õàäãàëàõ îð÷èíã íýã õ¿í àëáàí ¸ñîîð õàðèóöàõ íü ç¿éòýé.

UNESCO 11

1.9. Íýâòðýõ áà àþóëã¿é áàéäëûí ä¿ðýì æóðàì

Õàäãàëàõ îð÷èíä ìºðäºõ ä¿ðýì æóðàìä äîîðõ ç¿éëñèéã îðóóëàõ:• õàäãàëàõ îð÷íû íýâòðýõ áà

àþóëã¿é áàéäëûí ä¿ðìèéã òîãòîîíî;

• ìóçåéí á¿õ àæèë÷èä ä¿ðýìòýé òàíèëöàæ, äýýäëýí ñàõèíà;

• ò¿ëõ¿¿ð äóãààðëàõ, àøèãëàõàä õàòóó õÿíàëò òàâèíà;

• õàäãàëàõ õýñýã ð¿¿ íýâòðýõèéã õÿíàõ: Ǻâõºí õàðèóöñàí òåõ-íèêèéí àæèëòàí áîëîí òýäíèé àõëàã÷ íàð õàäãàëàõ õýñýã ð¿¿ îðîõ ýðõòýé. Õàðèí ñóäëàà÷, àð÷ëàí õàìãààëàã÷, öýâýðëýãýý ¿éë÷èëãýýíèé àæèë÷äûã ãàäíû õ¿ì¿¿ñ ãýæ òîîöîõ áºãººä õàäãàëàõ õýñýã ð¿¿ îðîõäîî á¿ðòãýëèéí äýâòýðò á¿ðòã¿¿ëíý;

• ãàäíû õ¿ì¿¿ñèéã çºâõºí òóñãàé çºâøººð뺺ð íýâòð¿¿ëýõ áºãººä ýä ç¿éëèéã ãýìòýýõ, õóëãàéëàõ, áàéðøëûã ñîëèõ çýðýã çºð÷èë ãàðãàõã¿éí òóëä õàðèóöñàí àæèëòàí õÿíàíà;

• ãàäíû õ¿ì¿¿ñèéí íýð, îãíîî, íýâòýðñýí çîðèëãûã á¿ðòãýëèéí äýâòýðò áè÷íý;

• õàäãàëàõ õýñýãò òàìõè òàòàõ, õîîëëîõ, óíäëàõûã õîðèãëîíî.

12 UNESCO

ÕΨÐÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃÖÓÃËÓÓËÃÀ ÕÀÄÃÀËÀÕ ÁÀÉÐ ÑÀÂ

2.1. Õàäãàëàõ áàéðøëûã ñîíãîõîä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëñ

Õàäãàëàõ áàéðøëûã ñîíãîõîä àíõààðàõ õ¿÷èí ç¿éëñ:• îéð îð÷èíä ¿åð, õàð øóóðãà,

ãàçàð õºäëºëò, ãàëò óóëûí äýëáýðýëò, öàñàí íóðàíãè çýðýã áàéãàëèéí ãàìøãèéí àþóë áóé ýñýõ;

• õ¿ðýýëýí áóé áàðèëãà áàéãóóëàìæ, ò¿¿íèé áàéðëàë áà áàéãàëü îð÷íû áîõèðäîë, ÷è÷èðõèéëýëò ã.ì. ýðñäýë áóé ýñýõ;

• áàðèëãûí òºðºë áîëîí áàðüñàí ìàòåðèàë (ìîä, áåòîí ã.ì.), äàâõàðûí òîî;

• áàðèëãûí ãàäíààñ áîëîí äîòîð à÷àà 纺õºä áîëîí ¿ç¿¿ëëýãèéí òàíõèì áà ýä ç¿éëñèéã àð÷ëàí õàìãààëàõ àæëûí ºðººíä îðîõîä ýíãèéí õÿëáàð äýä á¿òýö;

• áàðèëãà äîòîðõ õàäãàëàõ õýñãèéí áàéðëàë. Òîäðóóëáàë, øóóä äýýâðèéí äîð ýñâýë ãàçàð äîîðõ õîíãèëä áèø, õàðèí öàã óóðûí õýëáýëçëýýñ õàìãààëñàí òºâ õýñýãò áàéðëàíà.

ýä ç¿éëñ

ãàäíàõ îð÷èí

áàðèëãà

ñàí õºìðºã, öóãëóóëãûí ºðºº

òîíîãëîë

õàéðöàãëàõ

UNESCO 13

2.2. Õàäãàëàõ ºðººíèé íºõöºë

Õàäãàëàõ ºðºº òîîñ øîðîîã¿é, öýâýðëýõýä õÿëáàð, àëü áîëîõ öýâýðõýí áàéõ ¸ñòîé. ¯¿íèé òóëä:• á¿õ áåòîíîí õýñãèéã ýïîêñèä

ýñâýë óñàí ñóóðüò ïîëèóðåòàíààð áèò¿¿ìæèëíý;

• õàíûã ººã¿é òýãø áîëãîæ öýãýýëýã ø¿¿ñò áóäãààð áóäíà.

̺í õàäãàëàõ ºðººíèé äààöûí õ¿÷èí ÷àäëûã (êã/ì2) òîäîðõîéëâîë çîõèíî.

14 UNESCO

2.3. Õàäãàëàõ îð÷íû ýðñäýëèéã áóóðóóëàõ

2.3.1. Ãàë

Õàíà, òààçûã ãàëä òýñâýðòýé ÷óëóó ýñâýë ãèïñýýð õèéíý.

Óòàà ìýäðýã÷ ñóóðèëóóëæ áàéíãà õÿíàæ øàëãàíà.

Õóóðàé íóíòàã õîð, ýä ç¿éëñèéí ãàäàðãóóä íààëääàã òóë ãàë óíòðààã÷ õýðýãñýëä àøèãëàæ áîëîõã¿é. Äàðàëòòàé óñ ýñâýë í¿¿ðñíèé äàâõàð èñëèéí (CO2) 纺âðèéí ãàë óíòðààã÷ õýðýãëýâýë çîõèíî.Àâ÷ àøèãëàõàä äºõºì ãàçàð ãàë óíòðààã÷ õýðýãñëèéã áàéðëóóëíà.

Ãàëä àìàðõàí øàòàõ ýä ç¿éëñèéã (öåëëþç íèòðàòèéí õàëüñ ã.ì.) áóñàä ç¿éëýýñ òóñãààðëàõ áà ººð áàðèëãàä õàäãàëâàë á¿ð ñàéí.

UNESCO 15

2.3.2. Óñ, öàõèëãààí, õèé äàìæóóëàõ õîîëîé

Õàäãàëàõ îð÷èíä äàðààõ ç¿éëñèéã áàéëãàõ ó÷èðã¿é: • Öàõèëãààíû ñóë óòàñ;• Óñíû õîîëîé;• Óñ çàéëóóëàõ õîîëîé;• Äóëààíû øóãàì;• Õèéí õîîëîé.

Áîãèíî õîëáîëòîîñ ¿¿ñýõ ãàëûí àþóëààñ ñýðãèéëýõèéí òóëä á¿õ öàõèëãààí õýðýãñýë, óòñûã òóñãààðëàæ, ãýìòýë ñîãîã¿é áàéëãàõ ¸ñòîé.

Õîîëîé çàäðàõ, óñ àëäàõ àþóëòàé òóë õàäãàëàõ ºðººãººð óñíû áîëîí óñ çàéëóóëàõ õîîëîéã äàìæóóëàõ ¸ñã¿é.

Àãààðûí õýìèéã õýëáýëç¿¿ëæ, ãýìòýë ó÷ðóóëàõ ýðñäýëòýé òóë äóëààíû øóãàìûã õàäãàëàõ ºðººãººð äàìæóóëàõ ¸ñã¿é.

Õÿíàëòûí ñàìáàðûã õàäãàëàõ ºðººíººñ ãàäíà, õàðèóöàõ àæèëòàí õÿíàõàä äºõºì áàéðëóóëíà.

16 UNESCO

2.3.3. Àþóëã¿é áàéäàë

Ñàéí ÷àíàðûí öîîæòîé, áàò áºõ ìîäîîð õèéñýí ýñâýë òºìºð õàâòàíãààð á¿ðñýí õààëãàòàé áàéíà.

2.3.4. Áèîëîãèéí õ¿÷èí ç¿éëñ (øàâüæ, ìýðýã÷, áè÷èë áèåò)

Õºãö ¿¿ñýõ, õîðòîí øàâüæíû õîð õºíººëèéã áàãàñãàõûí òóëä õàäãàëàõ îð÷èíã õóóðàé áàéëãàæ, ñàéí àãààðæóóëàõ øààðäëàãàòàé. Òóõàéëáàë:• áàðèëãûí ãàäíààñ îðîõ îíãîðõîé

á¿õ í¿õ ñ¿âèéã áèò¿¿ìæèëíý;• á¿õ õààëãà, öîíõûã õààëòòàé

áàéëãàíà;• àãààðæóóëàëòûí õîîëîéí àìûã

íàðèéí ø¿¿ëò¿¿ðòýé õàëõàâ÷ààð õààæ, øàâüæ îðîõîîðã¿é áîëãîíî.

UNESCO 17

Õîðòîí øàâüæ, ìýðýã÷äýýñ ñýðãèéëýõýä:• øèìýã÷ýýð õàëäâàðëàñàí

ýñýõèéã øàëãàæ, öóãëóóëãà áà õàäãàëàõ ºðººíä òîãòìîë ¿çëýã õèéíý;

• õîðòîí øàâüæ, ìýðýã÷äýä çàíãà òàâèíà;

• õîðòîí øàâüæíû ìºð, øèâõ ºòºã áóé ýñýõèéã øàëãàæ ¿çëýã õèéíý;

• õîðòîí øàâüæ èëýðâýë á¿ðòãýëèéí äýâòýðò õîðòîí øàâüæ áà àâñàí àðãà õýìæýýíèé òàëààð ìýäýýëýë áè÷íý;

• õîðòîí øàâüæòàé òýìöýõýä àæèë÷èä, öóãëóóëãà, îð÷èí òîéðîíä õîð íºëººã¿é àðãà õýðýãñýë àøèãëàíà.

Õîðèî:• öóãëóóëãàä øèíýýð îðæ áóé

á¿õ ýä ç¿éëñò ¿çëýã õèéæ, òóñãààðëàí, õîðèî òîãòîîíî;

• áèîëîãèéí õàëäâàðòàé ýä ç¿éëñèéã òóñãààðëàñíû äàðàà àðèóòãàí öýâýðëýíý.

18 UNESCO

ÃÓÐÀÂÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃÕÀÄÃÀËÀÕ ÎÐ×ÍÛ ÍªÕÖªË

3.1. Àãààðûí õýì íºõöºë

• Òîãòâîðòîé îð÷èíã áàéíãà á¿ðä¿¿ëýõ ¸ñòîé.

• Ýä ç¿éëñ òàâààñ äýýø æèë íýã áàéðøèëä áàéæ, øèíæ áàéäàë íü ººð÷ëºãäºëã¿é, òîãòâîðòîé õýâèéí áàéãàà (¿çýãäýõ¿éö ººð÷ëºãäºæ, ìóóäààã¿é) áîë òóõàéí îð÷íû àãààðûí õýì íºõöëèéã ººð÷èëæ áîëîõã¿é.

3.1.1. ×èéãøèëò

• Àãààðûí õàðüöàíãóé ÷èéãøèë-òèéã 75 õóâèàñ áàãà áàéëãàíà.

• Ýä ç¿éëñèéã õ¿éòýí õàíàíû îéð áàéðëóóëæ áîëîõã¿é.

• Ýä ç¿éëñèéã øàëíààñ õºíäèé áàéðëóóëíà.

UNESCO 19

3.2. Ãýðýëò¿¿ëýã: áàéãàëèéí ãýðëèéí õàëäëàãà

Îðãàíèê ìàòåðèàëààð õèéñýí ýä ç¿éëä ãýðýë íºõºøã¿é õîõèðîë ó÷ðóóëäàã. Èéìä:• õàäãàëàõ îðîí çàéã õýñýã õýñãýýð

õóâààæ, òóñ á¿ðò íü ãýðýëò¿¿ëýã ñóóðèëóóë;

• ýä ç¿éëòýé õàðüöàõ, àæèãëàõ ã.ì. àæèëëàãààíä ãýðýëò¿¿ëýã õàíãàëòòàé áàéõ ¸ñòîé;

• õàäãàëàõ ºðººíººñ ãàðàõäàà ãýðëèéã óíòðààõ ¸ñòîé.

Õàäãàëàõ îð÷èíä áàéãàëèéí ãýðëèéí ýõ ¿¿ñâýð áàéõ ̧ ñã¿é. Á¿õ öîíõûã, ÿëàíãóÿà íàðíû ãýðýë øóóä òóñàõ öîíõûã, õàëõàâ÷, áóóäàã õºø㺺ð õàà.

3.1.2. Àãààðûí õýì

Òóñãàé àãààðûí õýì øààðäàãäàõ ýä ç¿éëñèéã (îð÷èí ¿åèéí öààñ, èõýíõ ãýðýë çóðãèéí ìàòåðèàë, ýëåêòðîí ìýäýýëëèéí õýðýãñë¿¿ä ã.ì.) àãààðûí õýìèéã õÿíàõ òºõººðºìæòýé áàéðàíä õàäãàëàõã¿é áîë ãó÷ààñ çóóí æèëèéí õóãàöààíä àøèãëàõ áîëîìæã¿é áîëíî. 5°Ñ õýìýýð áóóðóóëàõ á¿ðä ýäãýýð ýä ç¿éëñèéí íàñûã õî¸ð äàõèí óðòàñãàíà.

20 UNESCO

3.3. Áîõèðäóóëàã÷èä

Òîîñ, àãààðûí áîõèðäîë õî¸ð áîë ìºíõèéí àþóë. Ñàéí àãààðæóóëàëò õèéæ, àìàðõàí óðâàëä îðäîãã¿é õèìèéí òîãòâîðòîé ìàòåðèàë àøèãëàõ íü õîðò õèéí Ẻãíºðëèéã áàãàñãàíà. ̺í: • ýä ç¿éëñèéã òîîñíîîñ õàìãàà-

ëàõûí òóëä á¿òýýëýã, õàéðöàã àøèãëàõ øààðäëàãàòàé. Õýðýâ àãààðæóóëàõ õîîëîé áàéâàë ¿ç¿¿ðèéã íü òîãòìîë öýâýðëýäýã íàðèéí øèðõýãòýé ø¿¿ëò¿¿ðýýð õààíà.

• ñýíñ àøèãëàõ ¸ñòîé;• íàôòàëèí (íàôòàëèíèé ¿ðýë)

àãóóëñàí øàâüæíààñ õàìãààëàõ áîäèñûã õàäãàëàõ îð÷èíä õýðýãëýäýãã¿é. ̺í àõóéí çîðèóëàëòòàé øàâüæ óñòãàã÷ ýñâýë õºãö 캺ãºíöºðèéí õîð íü ýä ç¿éëèéã ãýìòýýäýã õèìèéí áîäèñ àãóóëäàã òóë (ÿëàíãóÿà áèò¿¿ îð÷èíä) àøèãëàæ áîëîõã¿é.

UNESCO 21

ĪЪÂįÃÝÝÐ Á¯ËÝÃÕÀÄÃÀËÀÕ ÒÀÂÈËÃÀ

4.1. Õàäãàëàõ îð÷íû òàâèëãûí çîðèóëàëò

Òîõèðñîí õàäãàëàõ òàâèëãà íü:• Ýä ç¿éëñèéã õàìãààëàõ, áèåò

òóëãóóð áîëíî;• Ìóóòãàõ õ¿÷èí ç¿éëñýýñ

õàìãààëíà;• Ýä ç¿éëä õ¿ð÷ àæèëëàõ àæèëëà-

ãààã õºíãºâ÷ëºíº;• Çàé òàëáàéã ñàéí àøèãëàíà.

22 UNESCO

4.2. Íýýëòòýé áà õààëòòàé õàäãàëàõ ñèñòåì

Õàäãàëàõ îð÷íû íºõöºë áàéäàë, õàäãàëàõ ýä ç¿éëñèéí õýìæýý, ¿íý öýíýýñ õàìààðàí ýä ç¿éëñèéã íýýëòòýé ýñâýë õààëòòàé õàäãàëàõ õýëáýðèéã ñîíãîíî.

Íýýëòòýé õàäãàëàõ õýëáýðèéã ñîíãîõ íºõöºë:• Ýä ç¿éëñèéí ÷àíàð ìóóäààã¿é. Õààëòòàé õàäãàëàõ õýëáýðèéã ñîíãîõ íºõöºë:• Æèæèã ýä ç¿éëñ;• Õîñã¿é ¿íýò ç¿éëñ;• Ýìçýã á¿òýö á¿õèé ýä ç¿éëñ

(ºäººð õèéñýí ýñâýë íàðèéí øèðõýãòýé ã.ì.);

• Òîîñîíä ýìçýã ýä ç¿éëñ (õýâðýã, ñóë áóäàãòàé ýñâýë áàðçãàð ãàäàðãóóòàé ã.ì.);

• Ãýðýëä ýìçýã ýä ç¿éëñ (ðåçèí, öààñ, áºñ äààâóó, çàðèì áóäàã ã.ì.);

• Àþóëòàé ýä ç¿éëñ (íóì ñóì, çýð çýâñýã ã.ì.).

UNESCO 23

4.3. Õàäãàëàõ òàâèëãûí åðºíõèé øèíæ

• Ýä ç¿éëñèéí æèíã äààõ, õîòîéõã¿é, áàò áºõ òàâèóðòàé áàéíà;

• Òàâèëãûí õýñã¿¿äèéã áîîëòîîð õîëáîæ, øààðäëàãàòàé áîë øàë ýñâýë òààçàíä áýõëýæ òîãòâîðòîé áàéðøóóëíà;

• Áîëîìæòîé áîë õýëáýð, õýìæýýã ººð÷ëºõ òîõèðóóëãàòàé òàâèóð õýðýãëýíý;

• Õóðö èðìýã, ¿ç¿¿ðòýé òàâèëãààñ çàéëñõèé, ÿëàíãóÿà òºìºð ø¿¿ãýýíä ¿¿íèéã àíõààð;

• Ãàäàðãóó òýãø, òîëèãîð áàéíà.

24 UNESCO

4.4. Òàâèëãûí ìàòåðèàë

Òóõàéí îð÷èíä áóé áóñàä ìàòåðèàë õàäãàëæ áóé ýä ç¿éëñò íºëººëäºã. Èéìä:• õàäãàëàõ òàâèëãûã öóãëóóëãûí

òºðºë, ìºí òºñâèéíõýý õýìæýýã òîîöîîëæ ñîíãîíî;

• àìàðõàí óðâàëä îðäîãã¿é õèìèéí òîãòâîðòîé, îëäîö ýëáýã, ñèíòåòèê ïîëèìåðèéã ãàí òºìºðò õàéëóóëñàí íóíòàãààð á¿ðñýí ýñâýë çýâðýõýýñ õàìãààëæ, ºíãºëæ áóäñàí õóðö èðìýã, ¿ç¿¿ðã¿é òºìºð òàâèóðûã ñîíãîõ õýðýãòýé.

Á¿ðìýë ãàí òºìºð íü õàäãàëàõ òàâèëãàä õýðýãëýõýä òîõèðîìæòîé õèìèéí òîãòâîðòîé ìàòåðèàë þì. Ñàéòàð õàòààæ, áîëîâñðóóëñàí ìîä áàñ òîõèðîìæòîé. Ãýâ÷ èõýíõ ìîä õîðòîí øàâüæèíä ýýëòýéã àíõààðàõàä èë¿¿äýõã¿é.

UNESCO 25

4.5. Õàäãàëàõ òàâèëãûí õýìæýý

Õàäãàëàõ òàâèëãà îëîí òºðëèéí, ÿíç á¿ðèéí õýìæýýòýé ýä ç¿éëñèéã õàäãàëàõ áîëîìæòîé áàéõ ¸ñòîé. Ñòàíäàðòûí òàâèóðóóäûã çàõ çýýëýýñ áîëîìæèéí ¿íýýð õóäàëäàí àâ÷ áîëíî. Ãýõäýý ñîíãîñîí ñòàíäàðò òàâèóð ýä ç¿éëñèéí äóíäàæ õýìæýýíýýñ ºðãºí áàéâàë çàé òàëáàéã äýìèé ¿ðäýã. Õàðèí òàâèóð õýò íàðèéäâàë ýä ç¿éëñòýé õàðüöàõ ¿åä óíàãàõ, ç¿ëãýæ ¿ðýõ çýðýã ìåõàíèê ãýìòýë ãàðàõ ýðñäýëòýé.

Åðºíõèé õýìæýý äàðààõ ç¿éëýýñ õàìààðíà: • ýä ç¿éëñèéí õýìæýý, õýëáýð,

æèí; • õàäãàëàõ îð÷íû çàé òàëáàé;• òààçíû ºíäðèéí õýìæýýã

õàðãàëçàõ íü ç¿éòýé ó÷èð íü øàò õýðýãëýõã¿é ýä ç¿éëñò õ¿ð÷ áàéâàë õàìãèéí òîõèðîìæòîé áèëýý.

26 UNESCO

4.7. Áóñàä õýðýãñë¿¿ä

Äàðààõ ç¿éëñèéã àíõààð: • Ǻºâðèéí öàð, õàéðöàã: òîëèãîð

ãàäàðãóóòàé, õóðö èðìýãã¿é áàéíà;

• Òýðãýíöýð: æèãä ÿâäàëòàé, õàòóó ðåçèíýí äóãóéòàé áàéíà;

• Øàò: àæèë÷èí áà ýä ç¿éëñèéí æèíã õàìòàä íü äààõ äààöòàé, òîãòâîð ñàéòàé áàéíà;

• Øèðýý: ñàéí ÷àíàðûí áºãººä íèæãýýä ýä ç¿éëñèéã äààõ áîëîìæòîé. ̺í 纺õºä õÿëáàð, òýãø øàëàí äýýð áàéðëóóëíà.

4.6. Ýãíýý õîîðîíäûí çàé

Òàâèóðóóäûí õîîðîíäîõ çàé, ãàðö íü òàâèóð äýýðõ ýä ç¿éëñèéí õýìæýýíýýñ õàìààðàí 70-120 ñì áàéíà.Ýãíýý õîîðîíäûí çàéã ýä ç¿éëñ õºäºëãºõ ìºí 纺âºðëºõ õýðýãñëèéã àøèãëàõàä õàíãàëòòàé áàéõààð òîîöîîëæ òºëºâëºíº.

UNESCO 27

ÒÀÂÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃÕÀÄÃÀËÀÕ ÎÐ×ÈÍÄ ÇÎÐÈÓËÑÀÍ ÌÀÒÅÐÈÀË

5.1. Àíõààðàõ ç¿éëñ

Õàð òóãàëãà, 纺ëºí òºìðèéí õàéëø áà çàðèì ºíãºë㺺íèé ìàòåðèàë íü òîñîí ñóóðüò áóäàã, ìîä, ýñëýã õàâòàí çýðýã áàðèëãûí ìàòåðèàëààñ ÿëãàðàõ áîäèñ, óóðàíä èäýìòãèé. Èéìä ýäãýýð ìàòåðèàëûã ïîëèýòèëåí (PE), ïîëèïðîïèëåí (PP) õàéðöàã, ýñâýë ãÿëãàð óóòàíä õàäãàëäàã.

5.2. Áîãèíî õóãàöààãààð àøèãëàõ ìàòåðèàë

Çàðèì àðõèâûí áóñ ìàòåðèàë õÿìä áºãººä áîãèíî õóãàöààíä õýðýãëýõýä òîõèðîìæòîé áàéäàã. ̺í õîð õºíººëòýé ìàòåðèàëóóäààñ õàìãààëàõ òàë áèé (æèøýý íü, òýýâýðëýõ ¿åä).

5.3. Ìàòåðèàëûí æàãñààëò

Íîìûí òºãñãºëä áóé õàâñðàëòààñ ¿ç.

28 UNESCO

ÇÓÐÃÀÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃÝÄ Ç¯ÉËÑÈÉà ÕÀÄÃÀËÀÕÁÀÉÐËÀË

6.1. Ýä ç¿éëñ àíãèëàõ áà òàâèóð äýýð áàéðëóóëàõ

Ýä ç¿éëñèéã áàéðëóóëàõûí òóëä ñàéòàð òºëºâëºõ õýðýãòýé. Ýä ç¿éëñèéã äàðààõ øèíæýýð òàâèíà: • Õýìæýý, õýëáýð, æèí: òîì

ýñâýë õýâèéí áóñ õýëáýðòýé ýä ç¿éëñèéã äîîä òàâèóðò; æèæèã ç¿éëñèéã ø¿¿ãýýíä; õºíãºí ç¿éëñèéã äýýä òàâèóðò; í¿ñýð òîì ç¿éëñèéã 纺õºä äºõìèéã òîîöîîëæ õààëãàíä îéð áàéðëóóëíà;

• Ìàòåðèàë áà òºðºë: íýã òºðëèéí áà èæèë ìàòåðèàëòàé ýä ç¿éëñèéã õàìò áàéðëóóëíà;

• Ñýäýâ÷ëýí áàéðëóóëíà (îí äàðààëàë, ñî¸ë, ãàçàð ç¿éí ã.ì.).

UNESCO 29

6.2. Áàéðëóóëàõ õýëáýð

Ýä ç¿éëñèéã îëîí ÿíçààð õàäãàëíà. Òóõàéëáàë:• Òàâèóð áà øóðãóóëãàíä õýâòýý

áàéäëààð;• Õàíàíä ýñâýë ñàðààëæèí ãýõ

ìýòýä áîñîîãîîð ºëãºõ;• Õóéëàõ (ÿëàíãóÿà ñ¿ëæìýë

äààâóó, õèâñèéã);• Òóñãàé òóëãóóð ò¿ø¿¿ëýõ; • Ñàâ, ÷èíãýëýã, õàéðöàã, ö¿íõýíä

õèéõ ã.ì.

30 UNESCO

6.3. Åðºíõèé çàð÷èì

• Ýä ç¿éëñèéã øàëàí äýýð øóóä áàéðëóóëæ áîëîõã¿é.

• Õàðüöàõ, 纺âºðëºõºä õÿëáàð áàéëãàõûí òóëä òàâèëãà ã.ì. òîì ç¿éëñèéã òàâöàí äýýð ýñâýë õàìãààëàõûí òóëä õàøëàãàíä áàéðëóóëíà.

• Ìàø õ¿íä ýñâýë òîì òàâèëãûã îëîí óäàà ºðãºæ õºäºëãºõã¿éí òóëä òàâöàí, ºðãºã÷ õàâòàí, äóãóéòàé òýðãýíöýð äýýð áàéðëóóëíà.

• Òàâèóðò ýä ç¿éëñèéã øàõ öàë-äóóëæ, õýò îëíîîð íü à÷ààëæ áàéð ëóóëàõã¿é. Åðºíõèé çàð÷ìûí äàãóó áîë õ¿ññýí ýä ç¿éëäýý õ¿ðýõýä çºâõºí íýãýýñ õî¸ð ýä ç¿éëèéã õºäºëãºõººð òîîöîîëæ áàéðëóóëíà.

• Ýä ç¿éëä õ¿ðýõ, õàðüöàõ, àãààðûí ñîëèëöîî õèéãäýõ õàíãàëòòàé çàéã ãàðãàõ ¸ñòîé.

UNESCO 31

6.4. Õàéðöàãëàõ, áýõëýõ ýä ç¿éëñ

6.4.1. Òóñãàé ñàâ, òóëãóóð øààðäàãäàõ ýä ç¿éëñ

Äîîð äóðäñàí òºðëèéí ýä ç¿éëñò òóñãàé ñàâ, òóëãóóð øààðäëàãàòàé:• õýâðýã ãàäàðãóó, á¿òýöòýé ýä

ç¿éëñ (õýâðýãøñýí áºñ äààâóó, òîðãî, ºâñ óðãàìàë ã.ì.);

• õºäºëäºã ýñâýë èõ áèåíýýñ íü èë¿¿ ãàðñàí õýñýãòýé ýä ç¿éëñ;

• æèíãýý äààõã¿é ýâäýð÷ áîëîõ ýä ç¿éëñ;

• òóëãóóðã¿é òîãòîæ ÷àäàõã¿é ýä ç¿éëñ;

• áàéíãà ñóäëàãääàã ýä ç¿éëñ;• îëîí ñóë õýñýãòýé ýä ç¿éëñ.

32 UNESCO

6.4.3. Áýõýëãýý áà õàøëàãà

Áýõýëãýý, õàøëàãà õèéõäýý äàðààõ ç¿éëñèéã àíõààðàõ:• õ¿íä, íàðèéí õèéö, îâîð èõòýé

ýä ç¿éëñò èæ á¿ðäýë áýõýëãýý, õàøëàãà àøèãëàíà;

• áýõýëãýýã áºõ áàò áºãººä àâ-öàëäñàí ìàòåðèàëààð õèéíý;

• áýõýëãýýã õ¿íäèéí òºâèéí òýíö âýðèéã òààðóóëæ ýä ç¿éëä äàðàëò ¿¿ñãýõã¿éãýýð õèéíý;

• áýõýëãýý õèéõ íýãäñýí ñòàíäàðò-òàé áàéõ ¸ñòîé.

6.4.2. Òóëãóóðûí òºðºë

Çàðèìäàà æèæèã ìîäîí èâýýñ ýñâýë òàâöàí áàéõàä õàíãàëòòàé òóë òóëãóóðûã àëü áîëîõ æèæèã, ýíãèéí áàéëãà. Òóëãóóðûã áýëäýõäýý õàäãàëàõ òàâèóðûí õýìæýýã òîîöîîë.

UNESCO 33

7.2 Õàðüöàõ ¿åä ãàðàõ ýðñäýë

Èõýíõ ãýìòýë ýä ç¿éëñòýé áóðóó õàðüöñàíààñ ¿¿ñäýã. Öàã äàâ÷óó ÿàðóó ñàíäðóó àæèëëàõ ¿åä ýä ç¿éëñèéã èõ ãýìòýýäýã.Õàðüöàõ, õºäºëãºõ ¿åä ýä ç¿éëñ õàìãèéí ýìçýã áàéäàã áºãººä ýâäðýõ ìàãàäëàë èõ.

ÄÎËÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃÖÓÃËÓÓËÃÀÒÀÉ ÕÀÐÜÖÀÕ ÁÀ ÌÓÇÅÉ ÄÎÒÎРǪªÕ

7.1. Ýä ç¿éëòýé õàðüöàõ ãýæ þó âý?

Ýä ç¿éëä ãàð õ¿ðýõ, áàéðøëûã ººð÷ëºõ, îéðõîí çàéíä ÷ õàìààã¿é õºäºëãºõèéã õàðüöàõ ãýíý.

34 UNESCO

7.4 Àæèë÷äûí ñóðãàëòûí õýðýãöýý

×àíàðòàé ñóðãàëòàíä àæèë÷äàà õàìðóóëàõ íü ýä ç¿éëñòýé àíõààðàëã¿é õàðüöàõ, çîõèñã¿é õýðýãëýõ çýðýã ýðñäýëèéã áóóðóóëíà.

7.3. Åðºíõèé çààâàð

• Ýä ç¿éëñò àëü áîëîõ öººí ãàð õ¿ð.

• Ýä ç¿éëñò çààâàë áýýëèéòýé ãàð õ¿ð.

• Ýä ç¿éëèéã íýã íýãýýð íü 纺.• Ǻâõºí ñýíæ áàðèóëààñ áàðüæ

ºðãºõã¿é, õî¸ð ãàðààðàà äýìæèæ áàðü.

• Òýðãýíöýð, 纺âðèéí öàð äýýð ýñâýë õàéðöàãò ýä ç¿éëñèéã õýò îâîîëæ, äàâõàðëàæ áîëîõã¿é.

• Ýä ç¿éë ýñâýë õýñã¿¿äèéã íü áàéðàíä íü òàâèõûí òóëä õýçýý ÷ õ¿÷ á¿¿ õýðýãëý.

UNESCO 35

7.5. Áóñàä àíõààðàõ ç¿éëñ

• Õàéðöàã ñàâ áîëîí áóñàä ìàòå-ðèàë öýâýð, 纺ëºí, ãóëñäàãã¿é ãàäàðãóóòàé áàéõ ¸ñòîé.

• Ýä ç¿éë á¿ðèéã 纺ëºâ÷ ìàòå-ðèàëààð òóñãààðëàíà.

36 UNESCO

7.6. Õàðüöàõ àæèëëàãàà

7.6.1. Õóâöàñ

Ýä ç¿éëñòýé õàðüöàõäàà:• Áèåä ýâòýéõýí õóâöàñ,

ãóëñäàãã¿é ãóòàë ºìñºíº;• Áºãæ, áóãóéâ÷ çýðýã ãî¸ë

÷èìýãëýëèéí ç¿éëñ á¿¿ ç¿¿.

7.6.2. Áýýëèé

Ýíãèéí õºâºí äààâóóí ýñâýë ðåçèíýí áýýëèé ºìñ. Õýðýâ òóõàéí ¿åä áýýëèé áàéõã¿é áîë ýä ç¿éëñèéã áîõèðäóóëàõààñ ñýðãèéëæ ãàðàà ñàéòàð óãàà.

UNESCO 37

7.6.3. Õýðýãñýë

Àëèâàà ýä ç¿éëèéã õºäºëãºõèéí ºìíº çîðèóëàëòûí õýðýãñë¿¿äèéã áýëäýíý.

7.6.4. Øèíý áàéðøèë

Ýä ç¿éëèéã áàéðëóóëàõ øèíý áàéðø ëûã óðüä÷èëàí áýëäýíý.

38 UNESCO

7.6.5. Çàì

• Ýä ç¿éëñèéã 纺õèéí ºìíº àâ÷ ÿâàõ çàìàà óðüä÷èëàí òºëºâëº.

• Õààëãà, õîíãèëûí ºðãºíèéã õýìæèæ øàëãà.

• Øàòíû ºíäðèéã òîîöîîë.• Á¿õ ñààä òîòãîðûã çàìààñ

÷ºëººë.

7.6.6. Ǻºõ áàã

Îëîí õ¿í õàìòàð÷ òýýæ 纺õ áîë õàðüöàõ äýñ äàðààëëûã óðüä÷èëàí òîõèðîëöîõ ¸ñòîé.

UNESCO 39

7.6.7. Ýä ç¿éëñò ¿çëýã õèéõ

• Ýä ç¿éëòýé õàðüöàõààñ ºìíº áàò áýõ, á¿ðýí á¿òýí áàéäëûã øèíæèõ õýðýãòýé.

• Òîì ç¿éëñèéã õºäºëãºõººñ ºìíº á¿ðòýö, õýìæýý, õýëáýð, æèíã íü ñàéòàð òîîöîîë.

7.6.8. Ýä ç¿éëñ ºðãºõ

• Ýä ç¿éëä õ¿ð÷ áîëîõ ýñýõèéã ºðãºõººñ ºìíº ìýä. Õýðýâ áîëîõîîð áîë àëü õýñãýýñ íü áàðèõûã ýõëýýä øèéä.

• Áàðèóë ñýíæ, èõ áèåíýýñ èë¿¿ ãàðñàí õýñã¿¿äèéã àíõààð÷ ãýì-òýýõýýñ áîëãîîìæèë.

• Àìàðõàí ñýâòýæ ãýìòýõ ãàäàð-ãóóòàé ýä ç¿éëñò áîëãîîìæòîé õ¿ð.

40 UNESCO

7.6.9. Ýä ç¿éëñ áàðüæ 纺õ

• Ýä ç¿éëñèéã ãàðààð áàðèõäàà õóðóóãààðàà àëü áîëîõ õºíãºí õ¿ð÷ ºðãºíº.

• Õî¸ð ãàðààðàà òóëæ áàðèíà.• Íýã ãàðàà ýä ç¿éëèéí äîðîîñ

ýñâýë õ¿íä õýñãýýñ íü òîñîæ, íºãºº ãàðààðàà ò¿øèíý.

7.7. Öóãëóóëãà õºäºëãºõ

7.7.1. Àíõààðàõ ç¿éëñ

Ýä ç¿éëñèéã òýýæ 纺õºä äîîðõ øààðäëàãóóäûã õàíãàõ ÷óõàë:• ýä ç¿éë á¿ðò á¿ðýí òóëãóóð

õèéíý;• äîðãèëò, ÷è÷èðãýýíýýñ õàì-

ãààëíà.

UNESCO 41

7.7.2. Òýðãýíöýð

Äîîðõ øààðäëàãà õàíãàñàí òýðãýíöýð õýðýãëý:• òýðãýíöýðèéã ¿ðãýëæ òîãòâîðòîé

áàéëãàõ áºãººä äîðãèëò çàìõðóóëäàã õèéëñýí ýñâýë ðåçèíýí äóãóéòàé;

• ýä ç¿éëñèéã õºäëºõ, óíàõààñ ñýð-ãèéëñýí 纺ëºâ÷òýé òàâöàíòàé.

7.7.3. Ǻºâºðëºëò

• Òýðãýíöýðèéã ààæóóõàí, æèãä õóðäòàé õºäºëãº;

• Ãýíýò õºäºëãºõ, îãöîì çîãñîõîîñ áîëãîîìæèë.

42 UNESCO

ÍÀÉÌÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃÖÝÂÝÐËÝÃÝÝ ¯ÉË×ÈËÃÝÝ

8.1. Öýâýðëýãýý

• Õàäãàëàõ îð÷íûã öýâýðõýí, öýãöòýé áàéëãàõ öýâýðëýãýýíèé æóðàì áîëîâñðóóëàõ ¸ñòîé.

• Òóõàéí áàéãóóëëàãûí òîãòîîñîí ñòàíäàðò, æóðìûí äàãóó õèéãäñýí òîãòìîë ìºðäºãäºõ öýâýð ëý ãýýíèé ãîðèì æóðàì, õÿíàõ õóóäñûã áèé áîëãîõ ¸ñòîé.

• Òîãòìîë öýâýðëýãýý õèéäýãã¿é áîë æèëèéí èõ öýâýðëýãýýã õèéõ ÿìàð ÷ óòãàã¿é.

• Òîãòìîë öýâýðëýãýý õèéõ íü õîð òîí øàâüæíû òàðõàëòûã áàãàñãàíà.

• Öàéðóóëàã÷ áà ø¿âòýð (àììèàê) àãóóëñàí öýâýðëýãýýíèé áîäè-ñîîð ýä ç¿éë áîëîí îéð îð÷ìûã íü öýâýðëýæ áîëîõã¿é.

UNESCO 43

8.1.1. Öýâýðëýãýýíèé íèéòëýã äýã

Õàäãàëàõ ºðººã òîãòìîë öýâýðëýõ øààðäëàãàòàé.

Öýâýðëýãýýíèé íèéòëýã äýã õóâààðü:

ªäºð á¿ð: çîðèóëàëòûí ø¿¿ëò¿¿ð-òýé òîîñ ñîðîã÷îîð òîîñ ñîðíî. Õîã õàÿãäëàà òàãòàé õîãèéí ñàâàíä õèéæ, õîãèéã çàéëóóëíà.

Äîëîî õîíîã á¿ð: øàëûã ÷èéãòýé (íîéòîí áèø) àë÷óóðààð àð÷èíà. Õàäãàëàõ ºðººíèé ãàäíàõ ãóòëûí óë àð÷èõ äýâñãýðèéã òîîñ ñîðîã÷îîð öýâýðëýíý.

Ñàð á¿ð: õàíûí ø¿¿ãýý, òàâèóðûí äîîðõ òîîñ ñîðóóëíà.

Æèë á¿ð: òîîñ ñîðîã÷îîð öýâýð-ëýãýý õèéíý.

44 UNESCO

8.1.2. Ýä ç¿éëñèéí òîîñ àðèëãàõ

Ýä ç¿éëñèéí òîîñ àðèëãàõàä òóñãàéëàí ñóðàëöàõ øààðäëàãàòàé áºãººä ìýðãýæñýí àð÷ëàí õàìãààëàã÷ ººðºº ýñâýë ò¿¿íèé õÿíàëòàí äîð ã¿éöýòãýíý.Åðºíõèé人:• õàäãàëàõ ºðººíèé ãàäíà ýä

ç¿éëñèéí òîîñûã àðèëãàíà;• ñóë øîðîî, áîõèðûã 纺ëºí,

õóóðàé áàãñààð öýâýðëýñíèé äàðàà òóñãàé ø¿¿ëò¿¿ðòýé (HÅÐÀ ø¿¿ëò¿¿ð) òîîñ ñîðîã÷îîð öýâýðëýíý;

• ñîéçòîé ø¿¿ëò¿¿ðòýé òîîñ ñîðîã÷îîð øóóä ýä ç¿éëñèéí ãàäàðãóóä õ¿ð÷ öýâýðëýæ áîëîõã¿é;

• íîéòîí óóñãàã÷ààð (óñ áà áóñàä øèíãýí) òîîñ àðèëãàõã¿é;

• ìàòåðèàë á¿ðä ººð ººð áàãñ õýðýãëýíý. ªäèéã ìàø 纺ëºí, õàðèí òºìðèéã õàòóó áàãñààð öýâýðëýíý. Òîîñ õóðèìòëóóëàõààñ ñýðãèéëæ öýâýðëýãýýíèé áàãñûã áàéíãà öýâýð áàéëãàíà;

• õàìãèéí ýíãèéí, àÿäóó àðãûã õàìãèéí ò¿ð¿¿íä õýðýãëýõ ¸ñòîé;

• öýâýðëýõ àðãûí òàëààð ýðãýëçýæ áàéâàë ìýðãýæèëòýíä õàíä.

UNESCO 45

Äàðààõ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýýã ñàíàæ áàé: • òîîñîíä õîðòîí øàâüæ

óñòãàõ õîðíû ¿ëäýãäýë áóþó áóñàä áîõèðäóóëàã÷ áîäèñ àãóóëàãäñàí áàéæ ìýäýõ òóë ýä ç¿éëñèéí òîîñ àðèëãàõààñ ºìíº ¿¿íèéã ñàéí øèíæèõ õýðýãòýé;

• õîðòîé òîîñíîîñ õàìãààëàõ àìíû õààëò, ðåçèíýí áýýëèé ºìñºõ õýðýãòýé.

8.2. ¯çëýã áà õÿíàëò

Õàäãàëæ áóé öóãëóóëãàä áàéíãà ¿çëýã õèéõ õýðýãòýé. Õîðòîí øàâüæíû òàðõàëòûí óë ìºðèéã òîãòñîí æóðìûí äàãóó øàëãàæ áàéõ ¸ñòîé. Õàäãàëàõ ºðººãººð äàìæñàí øóãàì õîîëîéã ìºí øàëãàæ áàé.

46 U

NESCO

Ýä ç¿éëñèéã õàäãàëàõ, òýýâýðëýõýä íèéòëýã õýðýãëýäýã ìàòåðèàëóóä

Íýð Òîäîðõîéëò Á¿òýýãäýõ¿¿íèé áðåíä

Çîðèóëàëò

Óóò Îëîí àøèãëàõ, áèò¿¿ìæèëäýã ïîëèýòèëåí

(ãÿëãàð) óóò

Ziplocks®Baggies®Minigrip®

•Æèæèã ç¿éëñ õàäãàëíà.Òýìäýãëýë: Àãààð ÷ºëººòýé íýâòð¿¿-ëýõèéí òóëä óóòíû àìûã ñóë áàéëãàõ.

Õóóäàñ öààñ (ýä ç¿éëä øóóä

õ¿ðíý)

Õ¿÷èëã¿é öààñ •Ýä ç¿éëñèéí õîîðîíä æèéðãýâ÷ áîëãîíî ýñâýë á¿òýýíý.•×èãæýýñ áîëíî.

Õàëüñ (ýä ç¿éëä øóóä õ¿ðíý)

ÐÅÒ íèéëýã òóíãàëàã õàëüñ (ïîëèýòèëåíèé òåðåôòàëàò)

Mylar®, MelinexR

•Íààëäàìõàé ãàäàðãóóòàé ýä ç¿éëñèéã îðîîíî. Òýìäýãëýë: Õºäºë㺺íã¿éãýýð öýíýã - ëýãäýõ ìàãàäëàëòàé.

Õºâºí äààâóó (ýä ç¿éëä øóóä

õ¿ðíý)

Ìàðëü, äààâóó, õºâºí äààâóó

•Áîîõ ìàòåðèàë

Áºñ äààâóó (ýä ç¿éëä øóóä

õ¿ðíý)

Íýõýýñã¿é, íÿãò, øèðõýãòýé íèéëýã, õîëèìîã äààâóó

Òyvex R •Òîîñíîîñ õàìãààëàõ á¿òýýëýã áà ç¿¿ëò õàÿã. Òýìäýãëýë: Çàðèì íü Teflon® àãóóë- äàã.

×èãæýýñ Õºâºí äààâóó áà íèéëýã âàòèí

Fibrerfill R •Õºâºí äààâóóãààð õèéñýí 纺ëºâ÷, 纺ëºâ÷òýé òóñãààðëàã÷ õèéõ.

Áºñ äààâóó Ñóíàëòòàé, íîîñîí (Ẻðºíõèé) óòàñ õºâºí äààâóó (ýñâýë íèéëýã)

Stockinet •Øèã¿¿ íýõýýñòýé äààâóóí ìàòåðèàëûã ñàí õºìðºã áîëîí ¿ç¿¿ëýãò õàâ÷óóðãà áîëãîí õýðýãëýõ.

Óòàñ/òóóç Äààâóóí, íèéëýã óòàñ, òóóç •Ýä ç¿éëñèéí õýñã¿¿äèéã õîëáîæ áýõëýíý.

UN

ESCO

47

Òóëãóóð Õ¿÷èëã¿é êàðòîí(çàðèìäàà áýðæãýð

ãàäàðãóóòàé)

Mattboard •Òóëãóóð áîëîí æèæèã öàð

Òóëãóóð Öààñàí ãàäàðòàé õ¿÷èëã¿é ïîëèñòðåí,

ýñâýë ïîëèðåòåí øàõìàë

Kaparline RArtfoamR

•Õèìèéí óðâàëä îðæ áîëçîøã¿é òóë çºâõºí îðóóëãà èâýýñ áîëãîæ ò¿ð õýðýãëýíý

Òóëãóóð Í¿õòýé êàðòîí Õ¿÷èëã¿é õàòóóöààñàí õàâòàí

•Õ¿íä æèíòýé ç¿éëñèéã òàâèíà

Òóëãóóð Áýðæãýð ãàäàðãóóòàé ïîëèïðîïóëåí õàâòàí

Colorlast RVikupropR

•Õ¿íä æèíòýé ýä ç¿éë áàéðëóóëàõ ìºí ò¿¿íä ñóóðü áîëãîæ õýðýãëýíý

Òóëãóóð (óÿí)

Õºíäëºí øèðõýãòýé ïîëèýòèëåí õººñºíöºð

PlastazoteRCubicelR

•×èãæýýñ ýñâýë äàâõàðëàí áàéðëóóëàõ ýä ç¿éëèéí äýýð øóóä òàâèíà.•Öóãëóóëãûã õàäãàëàõ, 纺õºä èâýýñ áîëãîíî. Øóðãóóëãà, ø¿¿ãýýã äîòîðëîõ. Æèæèã ýä ç¿éëä ÷èãæýýñ õèéõ

Òóëãóóð (õàòóó)

Öàãààí, íèéëëýã õººñºíöºð

Polyfoam R Ethafoam R

Museum ArtRFoam R

•Õàäãàëæ áóé ýä ç¿éëä 纺ëºí òóëãóóð áîëíî. ̺í 纺õ, áàãëàõàä àøèãëàíà. Õóóäàñ öàà- ñààð øóðãóóëãà áîëîí òàâèóðûã äîòîðëîíî. Òýìäýãëýë: Ýä ç¿éëèéí æèíãýýñ õàìààð÷, íÿãòðàë, çóçààíûã íü ñîíãîíî. Ãàäàðãóó íü áàðçãàð áàéâàë 纺ëºí ìàòåðèàëààð á¿ðíý

Öàâóó áà òóóçàí íààëò

•Áàãà õàéëäàã öàâóó•Óñàí èäýâõòýé öààñàí

áà çîòîí íààëò òóóç •Õºâºí äààâóó ýñâýë íèéëëýã äààâóóí òóóç

Velcro R •Íààëäàìòãàé á¿ðýõ ìàòåðèàë. Òýìäýãëýë: Ýä ç¿éëèéí ãàäàðãóóä øóóä õ¿ð- ãýæ áîëîõã¿é.

48 UNESCO

Íýãäñýí ¯íäýñòíèéÁîëîâñðîë, Øèíæëýõ óõààí,

Ñî¸ëûí Áàéãóóëëàãà

United NationsEducational, Scientific and

Cultural Organization