COŞKU ve HEYECANI DİLE GETİREN METİNLER...

37

COŞKU ve HEYECANIDİLE GETİREN METİNLER

(ŞİİR)1. Şiir İnceleme Yöntemi ............................................................................................ 38

2. Şiir İnceleme Yöntemi - 1 (Şiir ve Zihniyet - Şiirde Ahenk) .................................. 39

Konu Değerlendirme Testi - 1 ............................................................................ 54


3. Şiir İnceleme Yöntemi - 2 (Şiir Dili) ........................................................................ 58



4. Şiir İnceleme Yöntemi - 3 (Şiirde Yapı) .................................................................. 74

5. Şiir İnceleme Yöntemi - 4 (Şiirde Tema) ................................................................ 77

6. Şiir İnceleme Yöntemi - 5 (Şiir ve Gelenek) ........................................................... 78

Konu Değerlendirme Testi - 5 ................................................................................. 92


7. Şiir İnceleme Yöntemi - 6 (Şiirde Gerçeklik ve Anlam - Yorum) .......................... 96

8. Şiir İnceleme Yöntemi - 7 (Metin ve Şair) ............................................................. 99

9. Şiir Okuma .............................................................................................................. 100


10. Manzume ve Şiir ..................................................................................................... 106



2. Ünite

74

75 76

38

Bir şiir incelenirken okuyucunun cevabını bulması gereken bazı sorular vardır. Bu soruları belirleyelim.

ŞİİR İNCELEME

YÖNTEMİNDE SORULAR

Yazıldığı

dönemin şiir

zihniyeti nedir?

Şairin bağlı

olduğu gelenek

nedir?

Şiirde ahengi

sağlayan unsurlar

nelerdir?

Dönemin

sanat anlayışı

nedir? Şiirin dili

nedir?

Şiirin yapısı

nedir?

Dönemin siyasî

sosyal, kültürel

hayatı nedir?

ŞİİR İNCELEME YÖNTEMİ ŞEMASI

Şiir ve zihniyet

A

Şiirde Ahenk

B

Ölçü

Aliterasyon

Vurgu

Uyak

Tekrar

Asonans

Tonlama

Redif

Nazım Birimi

Mısra

Beyit

Bent

Nazım Şekilleri

Halk Edebiyatı

Divan Edebiyatı

Batı Edebiyatı

Şiirde YapıD Şiirde

Tema

E

Halk Şiiri

Divan Şiiri

Modern Şiir

Şiir ve Gelenek

F

YorumH

Şiirde Gerçeklik ve Anlam

G

Metin ve Şair

I

Şiir DiliC

Söz sanatları

Hüsn-i Talil

İstiare

Mübalağa

İstifham

Telmih

Tezat

Tecahül-i Arif

İmge

Benzetme

Kinaye

Teşhis

Tevriye

Tariz

Tenasüp

etkinlik

video

Şiir İnceleme Yöntemi

COŞKU ve HEYECANI DİLE GETİREN METİNLER (ŞİİR)

39

77 78

Zihniyet Kavram›

Zihniyet bir dönemin genel ortam›n›n oluflturdu€u anlay›fl ve zevk bütünüdür.

Bir toplumun o dönemdeki

inanç sistemi

siyasî yapısı

sosyal olayları

ekonomik durumu

askerî durumu

eğitim anlayışı

sanata yaklaşımı

zihniyeti oluşturur.

Toplumun zihniyeti o dönemdeki flairleri de az

veya çok etkiler, yönlendirir. Toplumun unsurlar› fliire

yans›r. Dolay›s›yla ayn› dönemde yaz›lan fliirler zihni-

yetten etkilendikleri için benzer özellikler tafl›r ve o

dönemin zevkini, anlay›fl›n› yans›t›r.

Ahenk (Ses ve Ritm)

fiiirde sözcüklerin sesçe ve anlamca birbirleriyle uyum-

lu bir bütün oluflturmalar›d›r. ,

şeklinde tanımlanabilir.

Ölçü, redif, uyakla oluflturulan ahenge “d›fl ahenk”

ad› verilir.

Kelimelerin anlamca ve ses yönünden dize içinde

oluflturduklar› ahenge ise “iç ahenk” denir.

Ahenk Ögeleri

Ölçü

fiiirde ritmi oluflturan

unsurlar›n bafl›nda gelir.

TÜRK ŞİİRİNDE

KULLANILAN ÖLÇÜLER

Hece ölçüsü

Aruz ölçüsü

Serbest ölçü

etkinlik

Şiir İnceleme Yöntemi - 1(Şiir ve Zihniyet - Şiirde Ahenk)

40

79 80

Hece ölçüsü

Millî ölçü olarak da an›l›r.

Her dizedeki hece say›lar›n›n eflit olmas› ilkesine dayan›r.

‹slamiyet öncesi Türk fliirinde, halk fliirinde, Millî Edebiyat ve Cumhuriyet Dönemlerindeki fliirlerde kullan›lm›flt›r.

En çok 7’li , 8’li ve 11’li hece kal›plar› kullan›lm›flt›r.

Bül bül a€ lar gü lün den 7

Söy ler mâ nâ di lin den 7

Var ol yâ rin i lin den 7

Dür ler ge tir saç yü rü 7

Tüm dizeler yedifler hece-den olufltu€una göre dörtlük 7’li hece kal›b›yla yaz›lm›flt›r.

Hece Ölçüsünde Durak

Hece ölçüsüyle yaz›lan fliirlerde dizeler okunurken di-zenin belli yerlerinde nefes al›n›p durulan bölümleri-ne “durak” denir.

Hece ölçüsünde duraklar sözcükleri bölmez. Yani durak sözcü€ün ortas›nda olmaz.

Halk fliirinde duraklar genellikle;

7’li hece kal›b›nda 4 + 3 8’li hece kal›b›nda 4 + 4 11’li hece kal›b›nda ise 4 + 4 + 3 veya 6 + 5 fleklinde oluflturulur.

Elma verdim / almazs›n

Hiç halimi / sormazs›n

Hangi ba€›n / gülüsün

Vaktin gelir / solmazs›n

7’li hece ölçü- süyle yazılmış,bu dörtlük 4 + 3 şeklinde duraklanmıştır.

4 + 3

Aruz Ölçüsü

Arap edebiyat›na ait bir ölçü olan aruz ölçüsü hecele-rin uzunluk ve k›sal›klar›na dayanan bir ölçüdür.

Uzun hece (Kapal› hece)

Bir hecenin sonunda ünsüz veya uzun bir ünlü varsa bu heceye kapal› hece denir.

Aruz ölçüsünde uzun (kapal›) hece uzun çizgi (–) ile gösterilir.

kal – kar iki hece de ünsüzle bitti€i için kapal› hece kabul edilir.

“rânâ” kelimesinde iki hece de kapal› hece kabul edi-lir.

râ – nâ ikisi de uzun ünlü ile bitti€i için kapal› hecelerdir.

K›sa hece (Aç›k hece)

Ünlü ile biten hecelere aç›k hece denir.

Nokta (.) iflareti ile gösterilir.

aras› kelimesinde tüm heceler aç›kt›r.

a – ra – s› hepsi ünlü ile bitmifltir. •••

Aruzla ‹lgili Özellikler

Dize sonundaki hecenin ünlü veya ünsüzle bitme-sine bak›lmaks›z›n bu hece kapal› kabul edilir.

â , î , û gibi ünlüler iki ses de€erinde olduklar›ndan uzun hece kabul edilir.

“tart, flerm” gibi dört sesten oluflan heceler birbuçukhecekabuledilir.(–•)fleklindegösteri-lir.

“kâr, yâr” gibi uzun ünlüyü ortas›na alm›fl heceler bazen bir buçuk hece kabul edilir.

etkinlik


41

81 82

Takti

Hece ölçüsünde “durak” ne ise aruz

ölçüsünde de takti odur.

Aruz kal›plar›na göre dizelerin bölümlenmesidir.

Takti uygulan›rken sözcükler bölünebilir.

Örnek:

Mef’ûlü / Mefâîlü / fa’ûlün

‹ç – mifl – ti/ Fu – zû – lî bu / a – lev – den

Düfl – müfl – tü / bu ik – sir i / le Mec – nun

fiî – rin sa / na an – lat – t› / €› hâ – le

Ahmet Haflim

Serbest Ölçü

Serbest ölçü bir anlamda ölçüsüzlüktür.

fiair, fliirini aruz veya hece ölçüsüne uydurmadan yazar.

Dizelerin oluflumunu ele ald›€› tema belirler.

Bu tür fliirler edebiyat›m›zda Cumhuriyet Dönemi’nde yaz›lmaya bafllanm›flt›r.

Uykusuz bir güvercin bu gece

bir eski denizi dinliyor

baykufllar›n gülücüklerini görmeden

Talat Halman

Tekrar

Ahengi sa€laman›n yollar›ndan biri de tekrarlamalar-

d›r.

Bu, bazen bir sözcü€ün tekrar›na dayan›r, bazense bir

dizenin tekrar edilmesine.

E€er dizeler düzenli olarak her dörtlükte tekrar edili-

yorsa buna “nakarat” denir.

Halk fliirinde nakarat›n karfl›l›€› ise kavufltakt›r.

Gel benim sevdice€im

Gel gül yüzlüm gel civan›m

Gel boyuna kurban oldu€um

Gel!

Sözcük tekrarı

E€er kendilerinde erlik var ise

Gelsin dövüflelim Bolu Beyleri

Kan›ndan susay›p candan geçerse

Gelsin dövüflelim Bolu Beyleri

Bu dörtlükte II ve IV. dize-ler nakaratt›r.

42

83 74

Vurgu

Bir sözcükte bir hecenin veya fliirde bir sözcü€ün di€er sözcüklere göre daha kuvvetli söylenmesine vurgu denir.

fiiirin okundu€unda etkileyicili€ini belirleyen bir du-rumdur. Do€ru uygulanmam›fl vurgu, en güzel fliirin bile kötü okunmas›na neden olur.

Tonlama

Sesin yükseltilip alçalt›lmas›d›r. Bu, okunan fliirin temas›yla yak›ndan ilgilidir. Sese duygu katmak da denilebilir. Heyecan›, k›zg›nl›€›, mutlulu€u, coflkuyu, korkuyu sesin tonlanmas›yla dinleyiciye aktarmakt›r.

Bir fliire ahenk katan onun ölçüsü, uya€› içinde kul-lan›lan seslerin özellikleri, tekrarlar› ve ayn› zamanda okunurken ortaya ç›kan vurgu ve tonlay›fl özellikle-ridir diyebiliriz.

Aliterasyon (Ünsüz Tekrar›)

Dizelerde ayn› ünsüzün tekrar edilmesine aliterasyon denir.

Fuzulî’nin “Su Kasidesi” nden al›nan bu beyit “s” sesinin tekrar› ile güzel bir aliterasyon örne€idir.

Dest-busi arzusiyle ger ölsem dostlar ••• •• Kuze eylen topragum sunun anunla yare su •• (s sesleri tekrarlanm›fl) Ölümdür tek bafl›na yaflanan Aflk iki kifliliktir. •••• (k sesleri tekrarlanm›fl)

Asonans (Ünlü Tekrar›)

Dizelerde ayn› ünlünün tekrar›d›r.

‹çinin bilinmezli€i mi?

“i” seslerinin tekrar› asonans› oluflturmufl.

“Dövüfle dövüfle yürüdü ölüme”

dizelerinde “ö ve ü” sesleri asonans› oluflturmufltur.

Şimdi Okuma Zamanı

AKINCILAR

Bin atlı akınlarda çocuklar gibi şendik Bin atlı o gün dev gibi bir orduyu yendik

Haykırdı, ak tolgalı beylerbeyi "İlerle!" Bir yaz günü geçtik Tuna'dan kafilelerle

Şimşek gibi atıldık bir semte yedi koldan Şimşek gibi Türk atlarının geçtiği yoldan

Bir gün yine doludizgin atlarımızla Yerden yedi kat arşa kanatlandık o hızla

Cennette bu gün gülleri açmış görürüz de Hâlâ o kızıl hâtıra gitmez gözümüzde

Bin atlı akınlarda çocuklar gibi şendik

Bin atlı o gün dev gibi bir orduyu yendik

Yahya Kemal BEYATLI

BİR GÜNÜN SONUNDA ARZU

Yorgun gözümün halkalarında Güller gibi fecr oldu nümayan, Güller gibi... sonsuz, iri güller Güller ki kamıştan daha nalan; Gün doğdu yazık arkalarında!

Altın kulelerden yine kuşlar Tekrarını ömrün eder ilân. Kuşlar mıdır onlar ki her akşam Alemlerimizden sefer eyler?

Akşam, yine akşam, yine akşam Bir sırma kemerdir suya baksam;

Akşam, yine akşam, yine akşam

Göllerde bu dem bir kamış olsam!

Ahmet HAŞiM

Aşağıdaki şiirleri ilk olarak herhangi bir vurgu ve tonlamaya dikkat etmeden okuyalım. İkinci kez bu sefer vurgu ve tonlamalara dikkat ederek okuyalım. İki okuma arasındaki farkları düşünelim.

etkinlik

video


43

85 86

etkinlik

Yukar›daki fliiri afla€›daki sorular çerçevesinde inceleyiniz.

1 Bu fliirde dizelerdeki sözcüklerin yerleri de-€ifltirilirse anlam veya uyum aç›s›ndan bir farkl›l›k oluflur mu?

Şiir bütünlük oluşturan bir yapıdır. Bu şiirin sözcükleri değiştiğinde anlam ve uyum kay-bolmaktadır.

2 Dize sonlar›nda hangi sözcüklerin sesçe ben-zedi€ini bulunuz. fiairin bu tür bir benzerlik-ten yararlanmas›n›n nedeni nedir?

"denizine / dizine / izine" ve "kıyı / şarkıyı / parıltıyı" sözcükleri benzerlik gösterir. Amaç ahengi sağlamaktır.

3 Her dizede kaçar hece kullan›lm›flt›r, tespit ediniz.

Her dizede 14 hece kullanılmıştır.

4 fiiiri sesli okurken dize ortas›nda durup nefes alma gereklili€i hissetti€iniz yerler var mı?

Anlamın daha iyi verilebilmesi için 7 + 7 şek-linde bir durak yapılması gerekmektedir.


SULARA DALAN GÖZLER

Gözlerim dald› gitti bir rüya denizine,

Sularda uzun uzun bakt›m ay›n izine

Dedim: Yirmi yafl›m›n ay ›fl›€› de€il bu,

Hani bafl›m düflerdi bir sevgili dizine.

Sular gene o sular, k›y› gene o k›y›,

Gene çamlar dinliyor uzaktan bir flark›y›,

Ah art›k görmüyorum eridi mi ne oldu?

‹ri yeflill gözlerde gördü€üm par›lt›y›

Halit Fahri Ozansoy

44

87 88

Uyak

fiiirde ahengi sa€layan unsurlardan biridir.

Yazılışları, okunuşları aynı; görevleri farklı kelime ve ekler uyak oluşturur.

O nedir ki hercai gümüfl beden

Mahvolur ellerde ülfet etmeden

Yand› ci€erim kalmad› köz

Yârelerim hep oldu göz göz

Uyak (kafiye) yaln›zca ahengi sa€lamakla kal-maz, fliirin ak›lda kalmas›n› da kolaylaflt›r›r. Yaz›n›n olmad›€› dönemlerde ürünlerin ak›lda kalmas›n› kolaylaşt›rmak için uya€a s›kça baş- vurulmufltur.

NOT

Yarım Uyak

Tam Uyak

Zengin Uyak

Cinaslı Uyak

Tunç Uyak

UYAKÇEŞİTLERİ

Yar›m Uyak

Yarım uyak, tek ses benzerli€ine dayanan uyakt›r.

‹slamiyet öncesi Türk fliirinde ve halk edebiyat›nda en çok kullan›lan uyak türüdür.

Yatam›yam hayal hayal düfllerdenGözüm görmez oldu kanl› yafllardanSevdi€im üstünde uçan kufllardanN’olur suna boylum sor beni beni

Bu dizelerde, “düfl, yafl, kufl” sözcüklerinin ald›€› “lar-dan” ekleri rediftir. “fl” sesleri ise yar›m uya€› oluflturur.

Konufl sana sohbet olam dil olamDe€men bana yana yana kül olam

“olam” sözcük hâlinde rediftir.

“l” sesleri yar›m uyakt›r.

Tam Uyak

‹ki ses benzerli€ine dayanan uyak türüdür, tam uyak

Bir bahar sabah› hava ›l›k

Arabac›, yolculuk bafllas›n art›k

Bu dizelerde, redif yoktur. “›k” sesleri tam uyakt›r.

Karlarla örtülüdür saçaklar›

Geçilmez, darac›kt›r sokaklar›

Bu dizelerde, ise “-lar-›” ekleri rediftir.

“ak” sesleri tam uya€› oluflturur.

45


89 90

Zengin Uyak

En az üç ses benzerli€ine dayanan uyak türüdür.

Divan fliirinde s›kça kullan›lm›flt›r.

Her iflte laz›md›r emek

Onurludur al›n terini silmek

Bu dizelerde, redif oluflturacak ek veya sözcük

yoktur.

“mek” sesleri zengin uya€› oluflturmufltur.

Tahammûl mülkünü y›kt›n Hülagû Hân m›s›n kâfir

Amman dünyay› yakt›n atefl-i suzân m›s›n kâfir

Bu beyitte, “m›s›n kâfir” sözcükleri anlamca özdefl

olduklar›ndan rediftir.

“ân” sesleri iki ses gibi görünse de “â” sesi “aa” fleklinde iki ses kabul edilir.

Dolay›s›yla, “aan” fleklinde üç ses oldu€u görülür. Bu da zengin uyakt›r.

Tunç Uyak

Bir dizenin sonundaki sözcü€ün, di€er dizenin sonundaki sözcü€ün içinde bulunmas›yla oluflur.

“var - duvar”, “emek - demek” gibi

Durmadan ya€an kar

Tüm dallar› ac›madan y›kar

Bu dizelerde, I. dizenin sonundaki “kar” sözcü€ü “y›kar” kelimesinin içinde yer ald›€›ndan “tunç uyak”

oluflturmufltur.

Cinasl› Uyak

Cinasl› uyak, efl sesli sözcüklerle yap›l›r.

Yaz›l›fl› ve okunufllar› ayn›, anlamlar› ise farkl› sözcük-

lerin dize sonlar›nda oluflturdu€u uyak türüdür.

Ald›m aflk›n tüfe€in

Vurdum birkaç karaca → (bir hayvan türü)

Dünyada bir yâr sevdim

Kafl› gözü karaca → (kara gibi rengi olan)

Bu dörtlükte, “karaca” sözcüklerinin yaz›l›fl› ve

okunuflu ayn› ancak anlamlar› farkl›d›r.

Bu da cinasl› uya€› oluflturur.

Cinasl› uyak halk fliirinde özellikle

manilerde s›kça kullan›lan bir uyak türüdür.

NOT

Ben bu da€› aflamam

Tut kolumdan yar afl›r

Yar cemalin pek güzel

Her ne giysen yarafl›r

yar afl›r →(uçurumdan geçir)

yarafl›r → (yak›fl›r)

etkinlik

46

91 92

46

h. Redif

Dize sonlar›nda genellikle uyaktan sonra gelen an- anlamca özdefl kelimelerin veya görevce özdeş eklerin kullan›lmas›yla oluflur.

Redifi uyaktan ay›ran en önemli özellik, anlamca ve görevce özdefl ek veya sözcüklerden oluflmas›d›r.

NOT

Redif

Türleri

Ek hâlinde Sözcük hâlinde

Kul Coflkun’um yüre€ime kan doldu

Ümit ile ömrüm sarard› soldu

dol - du

sol - duRedif “–du” ekleri

geçmifl zaman kip ekidir.

K›r›ld› Fehmi’nin zar› k›r›ld›

Ah çekerek yürekçi€i yar›ld›

›l – d› ekleri ayn› görevli ekler oldu€u için rediftir. “–›l” eki fiilden fiil yap›m eki, “–d›” eki de hikâye geçmifl zaman ekidir.

Yüksek uçan gönül yorulur bir gün

Mizan terazisi kurulur bir gün

Bu dizelerde, hem ek hem de sözcük hâlinde redif vard›r. “ul–ur” ekleri görevce özdefltir. “bir gün” sözcükeri de anlamca özdefltir. Bu nedenle “–ulur bir gün” tamamen rediftir.

Güzel benden her gün kaçar

Beni de€il, a€yar› seçer

“–er, –ar” ekleri genifl zaman kip ekleridir.

Görevce özdefl olduklar› için bunlar da redifi oluflturur.

Afla€›daki dizelerde bulunan redifleri beraber sapta-yal›m.

Sana senden gelir dad lâzımsa

Ümidin kes gayr›dan imdat lâzımsa

"lazımsa"

redif

Do€ruyu duymad›m, yanl›fla kandım

Gölgemi görünce kendimi sandım

"dı-m"

redif

Bozcaada üç befl kulaç ötesi

Tafl plakta Haf›z Burhan’›n sesi

Güngörmüfl hatmiler gizemli güller

Ya€murlu günle konuflan Zümrütgiller

"–i"

redif

"–ler"

redif

İç Uyak

Uyak, dizenin sonunda olabilece€i gibi bazen dize ortas›nda da olabilir.

Sen hublar âlâs› cihan ranas›

Kâkülün sevdas› gönül havas›

Kaddin dilaras› aflk›n cilas›

Bafl›m›n belâs› kafllar›n mihrap

Redif olan eklerde kimi ünlüler veya ünsüz-ler farkl› olabilir.

Bunlar›n görevce özdefl olmalar› yeterlidir.

NOT

etkinlik

etkinlik

4747

93 94

Kafiye Örgüsü – Uyak Düzeni

Uyakl› dizelerin s›ralan›fl› bir düzene göre olur. Buna “kafiye örgüsü” veya “uyak düzeni” denir. Türk edebiyat›nda farkl› uyak düzenleri kullan›lm›flt›r:

Çapraz Uyak

a

a

b

b

Düz Uyak

a

a

a

b

a

b

a

b

c

b

b

c

c

c

b

Örüşük Uyak

a

a

b

Sarma Uyak

a

b

b

a

Mani Tipi Uyak

a

x

a

a

Koşma Tipi Uyak

a

a

b

b

Çapraz Uyak (abab)

Dörtlüklerde I ve III. , II ve IV. dizelerin uyakl› olufluna dayan›r.

Şimdi kimbilir nerdesin

Senindir yine akşamlar

Merdivenlerde ayak sesin

Rıhtım taşında gölgen var

a

b

a

b

I ve III. dizeler, II ve IV.

dizeler uyaklıdır.

Sarma Uyak (abba)

Dörtlüklerde I ve IV. , II ve III. dizelerin uyakl› olufluna dayan›r.

Şimdi kimbilir nerdesin

Ne bir ses ne bir çığlık

Çoğalır odalarda yalnızlık

Çaresizliğimi yanıma alırım

a

b

b

a

II ve III. dizeler, II ve IV.

dizeler uyaklıdır.


48

95 96

Düz Uyak (aabb)

Art arda gelen iki dizenin kafiyeli olufluna

dayan›r.

Divan fliirinde mesneviler bu flekilde kafiyelenir.

Ay›n gümüfl rengi akt›€› zaman a

Ç›€l›klar geçer suskun aynalardan a

Göz görmez oldu ayd›nl›€› a

Yeni bir dünyan›n flaflk›nl›€› a

Mani Tipi Uyak (aaxa)

Anonim halk edebiyat›na ait bir naz›m biçimi olan

mani, tek dörtlükten oluflur ve “aaxa” fleklinde

uyaklan›r.

I, II ve IV. dizeler kendi aras›nda uyakl›,

III. dize ise ba€›ms›zd›r.

Hal› dibi beklerim a

Vay benim emeklerim a

‹lme€i çala çala x

Yoruldu bileklerim a

Örüflük Uyak (aba / bcb / cdc...)

Bat› edebiyat›na has bir naz›m biçimi olan terza-ri-

mada kullan›lan uyak düzenidir. “aba bcb cdc

ded e” fleklindeki uyaklan›flt›r.

Yine biz simsiyah … Bütün bahar a

Heyecanlar, ziyalar, alk›fllar a

Nefl’eler naralarla çalkalan›yor b

Koflma Tipi Uyak

Afl›k edebiyat›na ait olan koflma naz›m biçiminde

kullan›l›r. ‹lk dörtlük d›fl›ndaki dörtlükler bu flekilde

uyaklan›r. ‹lk dörtlük genellikle çapraz (abab) ,

di€erleri ise (cccb / dddb…) şeklindedir.

Dedim cana yeter çektim hicrân›n c

Dedi hiç gö€sünde yok mu îmân›n c

Dedim eller sarar ince miyân›n c

Dedi elem çekme sen de sarars›n b

‹talyan edebiyat›nda yapma bir destan say›lan“‹lahi Komedya” örüflük uyakla oluflturulmufltur.

NOT

etkinlik

49

97 98


ILGAZ DA⁄LARINDAN

Siz, a€açlar, elbet beni bildiniz, K›r›€›m, içimden ç›kmaz bu ac›

Ben sizden ayr›lm›fl yürür bir dal›m Gün oldu bafl›ma hasretin tac›,

Ey çamlar, köknarlar, ey yeflil deniz Düflündü€üm zaman as›l a€ac›,

Ben kendi kendini sürür bir dal›m ‹çimi yaln›zl›k bürür bir dal›m

Ne sert k›fl ne gümrah ve gölgeli yaz

Ne ›l›k meltemler, ne keskin ayaz

Mevsimler derdime bir flifa olmaz,

Ben kökünden kopmufl çürür bir dal›m

Ahmet Kutsi Tecer

etkinlik"Ilgaz Dağlarından" adlı şiirdeki ahenk unsurları bulalım.

Ölçü : Siz a €aç lar el bet / be ni bil di niz 6 5 = 11’li hece ölçüsü

Uyak fiemas› : abab / cccb / dddb fleklindedir. Koflma tipi uyak düzeni kullan›lm›flt›r.

Uyaklar

I. Dörtlük bidiniz

deniz"niz" sesleri zengin uyak oluşturmuştur.

yürü-r bir dal›m

II. Dörtlük ac›

“–r bir dal›m” ek ve sözcükleri redifi oluflturmufltur.ürü” sesleri zengin uyakt›r.

tac› “ac›” sesleri zengin uyakt›r. a€ac›

III. Dörtlük yaz ayaz “az” sesleri tam uyak oluşturmuştur. olmaz

Tekrarlar : “bir dal›m” sözcüklerinin tekrar›yla ahenk oluflturulmufltur. III. dörtlükte “ne ... ne ...” ba€laçlar› da tekrarlanarak ahenk oluflturulmufltur.


50

99 100

50


etkinlik

"Kedim" fliirini afla€›daki sorular çerçevesinde inceleyiniz.

1 fiiirin ölçüsünü belirleyiniz.

Hece ölçüsüyle yazılmıştır.

2 fiiirde kullan›lan uyak türlerini belirleyiniz. Hangi uyak türlerine yer verilmemifltir, yaz›n›z.

Tam, zengin uyak vardır. Yarım, tunç ve cinaslı uyak yoktur.

3 fiiirin uyak flemas›n› ve türünü yaz›n›z.

a

a

b

b

Hem cesurdur hem kurnaz

Uyan›r, aslan kesilir

Gözleri volkan kesilir

Bir t›k›rt› duyar duymaz.

fiiirin bu bölümü yukar›daki gibi kafiyelense idi uyak flemas› nas›l adland›r›l›rd›, yaz›n›z. Siz de fliirin bir bölümünü farkl› bir uyak flemas› oluflturacak flekilde düzenleyiniz.

a

b Sarma uyak

b

a

KED‹M

Kedim henüz bir yafl›ndaUyur hep soba bafl›nda.Hem cesurdur hem kurnazBir t›k›rt› duyar duymaz

Damdan, tavandan indiler,Birer deli€e sindilerKoflup yakal›yor hemenYuvas›ndan deli€inden

Uyan›r, aslan kesilir;Gözleri volkan kesilir.O geldi€i günden beriBizim evin fareleri

Ç›kanlar› diri diriArt›k bunlardan hiçbiriDolaplar›ma girmiyor,Kitaplar› kemirmiyor

Halit Fahri Ozansoy

Düz ayak

5151

101 102

etkinlik

Afla€›daki fliir örneklerinde uyak ve redifleri gösteriniz.

I A benim hac› yârim II Ben kendi halimde durdu€um yerde Bafl›m›n tac› yârim Zalim sevda gelip bana dayand› Eller bana ac›maz Bir yâr için düfltü onulmaz derde Sen bari ac› yârim Korkar›m ki ecel cana dayand›

III Yürü bre Çiçekda€› IV Dedim dilber niçin eylersin cefa Sende suna boylum kald› Dedi güzellerde eski âdettir. Her kufllar›n dönüm ça€› Dedim gayrilere edersin vefa Bülbülüm gülflenim soldu Dedi mutlak afl›klara nispettir.

V Bal nas›l has›l olur Petek büyük az ar› Vefas›z yar› olan ‹flitmez mi azar›

"yârim" redif "–acı" zengin uyak

"–ı" redif,"–ağ" tam uyak "–dı" redif "ı" yarım uyak

"–erde" zengin uyak; –a dayandı"redif '–an" tam uyak

"–efa" zengin uyak "–tir" redif "–et" tam uyak

"azarı" cinaslı uyak

etkinlik

I O güzel günleri unutur muyum II Sakal›mla bafl›m› Hepsi kalbimdedir aç bak istersen B›y›€›mla kafl›m› Aflk›n› bir lahza uyutur muyum Hak onara iflimi Sen gibi duygusuz zalim miyim ben Bu sakal› k›rkar›m

III Korkaklara meydan olmaz IV Ta ezelden böyle yak›fl›kl›d›r Okumayan irfan olmaz fiu da€lara kale ne güzel uymufl Can vermeden canan olmaz Bir ah çekse bin dereyi sel al›r Sen de erde mana ara Âfl›klara çile ne güzel uymufl

V Kara baht›m kör talihim Tafla bassam iz olur A€ustosta suya girsem Balta kesmez buz olur.

"–ımı" / –imi" redif, "ş" yarım uyak

"–ır" tam uyak, "ne güzel uyumuş" redif "el" tam uyak

"–m" yarım uyak, "olur" redif "z" yarım uyak

"–ur muyum" redif, "–ut" tam uyak; –en" tam uyak

"olmaz" redif; "–an" tam uyak

Afla€›daki fliir örneklerinde uyak ve redifleri gösteriniz.


52 52

103 104

52


I. Metin

Öpkem kelim ograd›m Arslanlayu kökredim Alplar bafl›n tograd›m Emdi meni kim tutar.

Öfkelenip d›flar› ç›kt›mArslan gibi kükredimYi€itler bafl›n› do€rad›mfiimdi beni kim tutabilir

Kofluk Örne€i

II. Metin

Yol odur ki do€ru vara

Göz odur ki Hakk’› göre

Er odur ki alçakta dura

Yüceden bakan göz de€il

Yunus Emre

III. Metin

Bedava yafl›yoruz bedava;

Hava bedava, bulut bedava;

Dere tepe bedava;

Ya€mur çamur bedava;

Otomobillerin d›fl›,

Sinemalar›n kap›s›

Camekanlar bedava;

Peynir ekmek de€il ama

Ac› su bedava;

Kelle fiyat›na hürriyet

Esirlik bedava

Bedava yafl›yoruz bedava

Orhan Veli

etkinlik

Yukarıda verilen metinleri inceleyelim.

I. metin ‹slamiyet öncesi dönemde, II. metin 13. yüzy›lda Anadolu’da, III. metin ise Cumhuriyet Dönemi’nde 1940’l› y›llarda yaz›lm›flt›r.

I. metin, bir kofluk örne€idir. ‹slamiyet öncesi Türk fliirinde yayg›n olan bir türdür. ‹slam öncesi dönemde Türkler göçebe, savaflç›, do€ayla iç içe bir yaflam sürmekteydi. Dönemde en önemsenen unsu-run yi€itlik, kahramanl›k oldu€unu bu fliirde de gör-mekteyiz. fiairin kendisini arslanla özdefllefltirmesi de do€ayla olan yak›n iliflkiyi ispatlar niteliktedir. Kullan›lan sözcüklerin öz Türkçe oluflu da yabanc› etkilerden uzak bir yaflam sürüldü€ünü gösterir di-yebiliriz.

II. metin, 13. yüzy›lda yaflayan ünlü ozan Yunus Em-re’den al›nm›flt›r. Aç›k, anlafl›l›r bir dil kullan›larak yaz›lan fliir, didaktik (ö€retici) unsurlar tafl›maktad›r. Dürüst olma, inanç sahibi olma, alçakgönüllü olma

gibi erdemler üzerinde durulmufltur. Dönemin tasavvuf kültürü ile olufltu€u gözlemlenen bu fliirde ‹slam inanc›na göre bir insanda bulunmas› gereken nitelikler s›ralanm›flt›r.

III. metin, 20. yüzy›l Cumhuriyet Türkiyesi’nde Orhan Veli Kan›k taraf›ndan kaleme al›nm›flt›r. Di€er metinlerden farkl› olarak dörtlük düzeninde yaz›lmam›flt›r. Ölçü, uyak gibi unsurlar da göz ard› edilmifltir. Anlafl›l›r bir dille yaz›lan bu metinde top-lumsal bir içerik, alayc› bir dille sunulmufltur. “Geçim s›k›nt›s›” esprili bir dille elefltirilmifltir. 1940’l› y›llar II. Dünya Savafl› sonras› dönemdir. Bu dönemde yaflanan ekonomik s›k›nt›, yokluk flairin fliirine de yans›m›flt›r.

video

5353

105 106

etkinlik

etkinlik

Aşağıdaki dizelerin uyak örgüsünü bulalım.

Ecel tuzağını açamaz mısın

Açıp da içinden kaçmaz mısın Düz

Azâd eyleseler uçamaz mısın

Kırık mı kanadın kolların hani

İki kaçak bir araya gelende

Görelim ne işler meydan içinde Düz

Kesilir kelleler boşalır kanlar

Yeğin olur leşler meydan içinde

Biri bir dalda yorgun bir çılgın havada

Biri daha ötede öter, durmadan öter Çapraz Akşam olunca döner, birleşir yuvada

Melekler bu yuvayı kanatlarıyla örter

Seni sevmek mor denizlerdi biraz

Ne kadar gidilse bir o kadar bitmeyen Sarma

Umutlar ve yıkımlar ardında direnilen

Seni sevmek mevsimler içinde en güzel yaz

Aşağıda boş bırakılan yerleri, istenen bilgilerle tamamlayalım.

Keklik gibi taştan taşa sekerek

Gerdan açıp gelişini sevdiğim

Sağa sola taksim etmiş örgüsün

Onar onar bölüşünü sevdiğim

On altıya karar verdim yaşını

Yenice sevdaya salmış başını

El yanında yıkar gider kaşını

Tenhalarda gülüşünü sevdiğim

Sarardı gül benzim soldu diyerek

Vuslat kıyamete kaldı diyerek

Hani Ruhsati noldu diyerek

Arayıp da buluşunu sevdiğim

Sanma her şey gece yatar

Çok şeyler var gece yatmaz

Hakkın cemalini görmüş

Akarsular gece yatmaz

Hakikatin ermişleri

Marifetin görmüşleri

Veysel Karani dervişleri

Zikre başlar gece yatmaz

Sözüm yalan ile büyür

İstemem dünyaya duyur

Sağ vücutlar gündüz uyur

Hasta başlar gece yatmaz.

Uyak Örgüsü Düz

Ölçüsü 8

Durak 4 + 4

Uyak Örgüsü Düz

Ölçüsü 11

Durak 4 + 4 + 3


54

1. Afla€›dakilerden hangisinde tunç uyak kullan›l-m›flt›r?

A) Sofrada topland› bütün aile ‹kisi umulmaz bir sevinç ile

B) Veda ettim gençli€imin gams›z geçen rüyas›na Ç›kt›m aflk›n nihayeti olmayan sahras›na

C) Solard› renginden nuru güneflin Sinmifl gönüllere sanki ateflin

D) Yaflanmam›fl günleri ömür defterinden düşün Aflk, yaln›z aflk parças›d›r bu düflün

E) Mektup yazd›m acele Al eline hecele

2. Yazd›€› mektubu verdi elime ………………………………………………

Bu fliirin ikinci dizesinin sonuna afla€›dakilerden hangisi getirilirse oluflan uyak türü yar›m uyak olur?

A) dilime B) dizime C) belime

D) telime E) yelime

3. Afla€›dakilerin hangisinde dizelerdeki uyak türü yanl›fl belirtilmifltir?

A) Leyl oldu, akm›yor dere sahilde dinliyor

Bayg›n, kesik nefesler uzaklarda inliyor

(Tunç uyak)

B) Dilerse, her yüzde keder görünsün

Y›ld›zlar yerlere düflüp sürünsün (Yar›m uyak)

C) Bu ›sl›kla uzayan, dönen, k›vr›lan yollar

Uykuya varm›fl gibi görünen y›lan yollar

(Cinasl› Uyak)

D) Gelse de en ac› sözler dilime

Uçacak san›r›m birkaç kelime (Zengin uyak)

E) Milletin kalbinde yer etmez keder

As›rlar de€iflir, seneler geçer (Tam uyak)

4. Afla€›dakilerin hangisinde bir bilgi yanl›fl› vard›r?

A) Hece ölçüsü Türk edebiyat›na, aruz ölçüsü ise Arap edebiyat›na aittir.

B) Hece ölçüsünde tüm dizelerde eflit say›da hece bulunur.

C) Aç›k hece, ünlüden oluflan veya sonunda ünlü bulunan hecelere verilen add›r.

D) Hece ölçüsünde dizelerin bölümlenmesine takti ad› verilir.

E) Nakarat, fliirde tekrar edilen dizelere verilen add›r.

5. Yüksek uçan gönül yorulur bir gün Mizan terazisi kurulur bir gün Herkesin etti€i sorulur bir gün Döner mi yarabbim dil yavafl yavafl

Bu dizelerde afla€›dakilerden hangisi yoktur?

A) Sözcük hâlinde redif

B) Ek hâlinde redif

C) Zengin uyak

D) Tekrar

E) Yar›m uyak

6. Dize sonundaki bir sözcü€ün, di€er dizenin so-nunda bulunan sözcü€ün içinde olufluyla meyda-na gelen uya€a “tunç uyak” denir.

Afla€›dakilerin hangisinde tunç uyak kullan›lm›fl-t›r?

A) Yüz yüze getirmez bizi as›rlar Meydana vurulsun saklanan s›rlar

B) Anlad›m, kimlermifl dost sand›klar›m Muhabbetlerini k›skand›klar›m

C) Akflam, yine akflam, yine akflam Göllerde bu dem bir kam›fl olsam

D) Akflam silindi çehreler art›k birer birer Etrafa indi gölgeden asude cümleler

E) Bin atl›, ak›nlarda çocuklar gibi flendik Bin atl› o gün dev gibi bir orduyu yendik

107 117Konu Değerlendirme Testi - 1

55


7. Aflk bir masal, yalanm›fl me€er, Seven bir kalp için s›€›n›lacak yer

Bu dizelerde kullan›lan uyak türü afla€›dakilerin hangisinde yoktur?

A) Zavall›n›n derdi çoktur Bir yuvas› bile yoktur

B) Saadet benziyor bofl bir seraba Düflüyor her seven gönül azaba

C) Beni seviyorsan gönülden e€er Sözümü k›rmazs›n iflte bu eser

D) ‹çimde var yeni bir heyecan›m O kadar coflkun ki bu akflam kan›m

E) Ey Fatih, iraden gibi kuvvetli bir elde Dünyan›n as›rlar boyu göz koydu€u belde

8. Tam uyak, m›sra sonlar›ndaki iki ses benzerli€ine dayan›r.

Afla€›dakilerin hangisinde tam uyak kullan›l-m›flt›r?

A) ‹htiyar Angeli aktar küçük dükkânda

Sürme, laden, k›na hep ayr› durur duvarda

B) Kutular ayr›, paletler, kavanozlar ayr› “Ne ararsan bulunur derde devadan gayr›”

C) Her fley ona karfl› durur Günefl yakar, k›fl dondurur

D) Ölürsem yaz›kt›r sana kanmadan Kollar›m boynunda halkalanmadan

E) Birdenbire gökkubbe dolar velvelelerle Atlar, koflar ön safta kabarm›fl yelelerle

9. Y›llar var ben onu hiç unutmad›m O beni sorar m› hat›rlar m› ki? Büsbütün silinip gitti mi ad›m? Gönlünün vefas› bu kadar m› ki?

Bu dizelerin ahenk unsurlar› için afla€›dakilerden hangisi söylenemez?

A) I. ve III. dizelerde tunç uyak örneklenmifltir.

B) 11’li hece kal›b›yla yaz›lm›flt›r.

C) Ek halinde redife yer verilmifltir.

D) Sözcük hâlinde redife yer verilmifltir.

E) II. ve IV. dizelerde tam uyak kullan›lm›flt›r.

10. Çepeçevre bir bahar içinde bir yer gördük Ferhat ile Şirin'i beraber gördük Baktık geceden fecre kadar ellerde Yıldızlara yükselem eller gördük.

Bu dörtlü€ün kafiye flemas› (uyak düzeni) afla€›dakilerde hangisidir?

A) Çapraz Uyak B) Sarma Uyak

C) Düz Uyak D) Örüflük Uyak

E) Mani Tipi Uyak

11. I. Bu humma baflka sevgilerden yadigâr anne Sevmeyen sevenden bahtiyâr anne.

II. Bilmezsin kaç gece böyle a€lad›m fiimdi tecrübem var art›k anlad›m

III. O güzeller güzeli efli Növber Han›m›n iç ac›s› Kerim A€a… hamlac›, Abdülmecid’in ham-

lac›s›

IV. Huyu h›rç›ncad›r amma severiz. Hattat›m›z diyerek övünür, hem överiz.

V. fi›kt›, bir parça da hatta züppe Baflta bir ince sar›k, s›rtta ipek bir cüppe

Numaral› dizelerin hangisinde tam uyak kullan›l-m›flt›r?

A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V.

56

1. M›sra sonlar›nda anlamca ve görevce özdefl olan ek ya da sözcüklere redif denir.

Afla€›dakilerin hangisinde redif yoktur?

A) Vücudun cennet bahçe ba€›d›r. K›rklar›n sakisi Kevser da€›d›r.

B) Örde€im var kazlar›m var Yare tenha sözlerim var.

C) Güveyi güveyi bahçede gezer Fesine fesine püsküller düzer

D) Çok çekmiflim cefa gel bir insafa Andolsun mushafa ollam bîvefa

E) El keyfi yetirdin çald›n ça€›rd›n Her çeflitten yedin sürdün savurdun

2. Bir bak›fl bir afl›€a neler anlat›r Bir bak›fl, bir afl›€› saatlerce a€lat›r Bir bak›fl bir afl›€› aflk›ndan emin eder Seven insanlar daima gözleriyle yemin eder

Bu fliirin ahenk özellikleri için afla€›dakilerden hangisi söylenemez?

A) Ahengi sa€lamak için sözcük tekrar›na baflvu-rulmufltur.

B) Cinasl› uya€a yer verilmifltir.

C) Düz uyak örgüsüyle uyaklanm›flt›r.

D) Hem ek hem sözcük hâlinde rediflere yer veril-mifltir.

E) Tam uya€a yer verilmifltir.

3. Afla€›dakilerin hangisinde bofl b›rak›lan yere ay-raçla belirtilen sözcük getirilemez?

A) ------ uyak, yaz›l›fllar› ayn› anlamlar› farkl› olan sözcüklerle oluflturulur. (Cinasl›)

B) ------ ölçüsü, hece say›s›n›n tüm dizelerde eflit olmas›na dayan›r. (Hece)

C) ------, bir dönemin siyasi, dini, ekonomik, sos-yal ve sanat ortam›n›n oluflturdu€u zevk ve anlay›fl bütünüdür. (Zihniyet)

D) ------, fliirde ünlü bir sesin tekrar edilmesiyle oluflur. (Aliterasyon)

E) ------, aruz ölçüsüyle yaz›lan bir fliirin dizeleri-nin kal›ba göre bölümlere ayr›lmas›d›r. (Takti)

4. Afla€›dakilerin hangisinde di€erlerinden farkl› bir uyak kullan›lm›flt›r?

A) Boyamak gözlerini bir siyah, bir maviye Gece mehtaba dalmak sen de dalm›fls›n diye

B) Duda€a kanla çizmek yeniden tebessümü Dosta el sallar gibi, davet etmek ölümü

C) Baflka bir flekle koymak her gün güzel yüzünü Tek seni hayal için süzerek batan günü

D) Seni istikbal için önce gelmek cihana Bir nefes dinlenmeden y›llarca koflmak sana

E) Suda rüzgarda, kuflta, senin sedan› duyup Vuslat›n rüyas›n› görmek üzere uyuyup.

5. Ben bir da€›n a€ac›y›m Ne tatl›y›m ne ac›y›m Ben Mevla’ya duac›y›m Onun için inilerim

Bu fliir için afla€›dakilerden hangisi söylenemez?

A) aaab fleklinde uyaklanm›flt›r.

B) Tam uyak kullan›lm›flt›r.

C) Ek hâlinde redif kullan›lm›flt›r.

D) Tasavvufî bir tema üzerine yaz›lm›flt›r.

E) Sanatl› bir dil kullan›lm›flt›r.

6. Afla€›dakilerin hangisinde uyak, tek sesten oluflturulmufltur?

A) Kaya dibi düz gibi Bir su içtim buz gibi

B) Beyime beyime Bayram beyime Bayramdan bayrama gelir evime

C) Kirpi€inden yavafl yavafl bir damla aks›n Çünkü, ruhum, sen de o gün anlayacaks›n

D) Bir günde do€up can veren alt›n kelebekler Bizden daha genç bir flair öldü diyecekler

E) Senin yüzün benziyor aya Sevdam› hayk›rd›m tüm dünyaya


57


7. Afla€›dakilerin hangisinde bir bilgi yanl›fl› vard›r?

A) Tam uyak m›sra sonlar›ndaki iki ses benzerli-€ine dayan›r.

B) Aruz ölçüsü hecelerin aç›kl›k kapal›l›k özelli-€ine dayan›r.

C) â, î, û gibi uzun ünlüler uyak incelenirken iki ses kabul edilir.

D) Cinas, yaz›l›fl› ve okunuflu farkl›, anlamlar› ayn› olan sözcüklerle oluflturulur.

E) Hece ölçüsü Türklerin millî ölçüsü kabul edilir.

8. Caddeden sokaklara do€ru sesler elendi.

Pencereler kapand›, kap›lar sürmelendi.

Bir kömür duman›yla tütsülendi akflamlar

Gurbete düflmüfllerin bafl›na çöktü damlar…

Bu fliirin uyak düzeni afla€›dakilerden hangisidir?

A) Düz Uyak B) Çapraz Uyak

C) Sarma Uyak D) Örüflük Uyak E) Mani Tipi Uyak

9. Kim bilir kaç kifli senin zarif hâllerini sevdi.

Kaç kifli güzelli€ini sevdi

Belki gerçek aflkla, belki de€il

Ama bir tek kifli seni sevdi

Bir tek kifli de€iflen yüzündeki hüznü sevdi

Bu fliir için afla€›dakilerin hangisi söylenemez?

A) Zengin uyak kullan›lm›flt›r.

B) Tekrarlarla ahenk sa€lanm›flt›r.

C) ‹lk dizede “i” sesinin tekrar›yla asonans sa€-lanm›flt›r.

D) Serbest ölçüyle yaz›lm›flt›r.

E) Aç›k bir dil kullan›lm›flt›r.

10. Senin için kandiller tutufltu kendisinden Resmine sürme çektim kandillerin isinden

Bu dizelerde kullan›lan uyak türü afla€›dakilerden hangisidir?

A) Zengin Uyak B) Cinasl› Uyak

C) Tam Uyak D) Tunç Uyak

E) Yar›m Uyak

11. Hasretinle geçiyorken bu gençlik ça€›m, Ey sevdi€im ben ümitsiz de€ilim gene Ak düflünce saçlar›n kumral rengine Kollar›nda son afl›€›n ben olaca€›m

Bu fliirin uyak düzeni afla€›dakilerden hangisidir?

A) Örüflük Uyak B) Çapraz Uyak

C) Düz Uyak D) Mani Tipi Uyak

E) Sarma Uyak

12. Sessizli€imi sesin sonland›rs›n sevgili

Saçlar›ndan aks›n damlas›n hüzün

Bir bahar› and›rs›n gülümseyen yüzün

Sana bakan yüzüm umutlans›n sevgili

Bu dörtlü€ün ahenk özellikleriyle ilgili olarak afla€›dakilerden hangisi söylenemez?

A) “s” sesleri ile aliterasyon sa€lanm›flt›r.

B) “hüzün ve yüzün” kelimeleri yar›m uyaklıdır.

C) abba sarma uyak flemas›na uygun yaz›lm›flt›r.

D) “sevgili” sözcükleri redif oluşturulmuştur.

E) Dil, estetik haz uyand›racak flekilde kullan›l-m›flt›r.

58

130 131

İMGE

fiair; duygu, düflünce ve hayellerini günlük dilden yo-

la ç›karak oluflturdu€u bir üst dille anlat›r.

Sözcüklerin âdeta kabuklar›n› k›rarak, onlara yeni an-

lamlar yükleyerek sözcükleri zenginlefltirip kullanma

e€ilimindedir.

Kavramlara, nesnelere, dünyaya bambaflka bir

bak›fl aç›s›yla yaklaflan flair, bunlara uygun bir dil

de yarat›r.

fiiir dili dedi€imiz bu yeni dil, farkl›

ba€daflt›rmalarla yüklüdür.

Bunlar “imge” dedi€imiz ses ve söz

kal›plar›d›r.

‹mge, edebî ürünlerde yans›t›lmak isteneni

daha canl›, etkili ve görünür k›lmak için zihinde

canland›r›lmaya çal›fl›lan görüntüdür.

Tasarlanan ve hayal edilendir.

‹mgenin oluflmas› dilin mecaz kullan›m›na

ba€l›d›r.

Söz sanatlar› , sanatç›n›n yeni kavram ve

duyufllar› yeni imgelerle anlatmas›na zengin ola-

naklar sunar.

İmge, kapal› anlat›m ögesidir.

‹mge; mecaza, söz ve anlam oyunlar›na,

simgelere

ve ça€r›fl›mlara dayan›r.

etkinlik

Sonra o gider sesini y›kard›. (Cemal Süreya)

Hele o ham cumalar , o haziran kökleri (Metin Elo€lu)

Uykusuz camlar›n k›rm›z› boynuzlu öküzü

Ellerimi yalad› m› yemyeflil kesilirim. (Oktay Rifat)

Ay do€ar aç hayvan yavrular›na karfl›

H›zla büyürken kanl› otlar

Boflluklarda avlan›r çirkinlikle

Bafls›z cinlerin bafls›z çocuklar› (Faz›l Hüsnü)

Yaz›k!

Sana ikram edecek Bir yaln›zl›€›m bile yok! (Osman Onur Ifl›l)

Yandaki dizelerdeki imgeleri bulalım.

etkinlik

etkinlik

Şiir İnceleme Yöntemi - 2(Şiir Dili)


59

132 133

Teflbih (Benzetme) Türleri

1) Ayr›nt›l› Benzetme (Tam Teflbih)

Benzetmenin dört unsurunun da kullan›ld›€› benzetmedir.

Çelik gibi sa€lam bir iradeye sahiptir.

k.benz. b.edatı ben. yönü benzeyen

2) K›salt›lm›fl Benzetme

Benzetme yönü belirtilmeden yap›lan benzetmedir.

Sevdam rüzgâr gibiydi. benzeyen k. benz. b. edat›

Benzetme yönü söylenmemifl.

3) Pekifltirilmifl Benzetme

Benzetme edat› kullan›lmadan yap›lan benzetmedir.

Aflk bir atefltir yak›p kavuran

benzeyen k.benz. benzetme yönü

Benzetme edat› söylenmemifl.

4) Güzel Benzetme (Yal›n Benzetme / Teflbih-i Beli€)

‹ki ana ögeyle yap›lan benzetmedir. Yaln›zca benzeyen ile kendisine benzetilen kullan›larak yap›l›r.

Zeytin gözlüm sana meylim nedendir? k.benz. benzeyen

Benzetme edat› ve yönü belirtilmemifltir.

SÖZ SANATLARI

1. Benzetme (Teflbih)

Bir varl›€›n daha iyi alg›lanmas›n› sa€lamak üzere o alandaki güçlü bir varl›kla aralar›nda ilgi kurmakt›r.

Örne€in sevgilinin gözlerinin siyahl›€›n› vurgulamak istiyorsak “siyahl›€›” ön planda olan bir varl›€a ben-zetmeye çal›fl›r›z.

Sevgilinin gözleri kömür gibi kapkarayd›

benzeyen kendisine benzetme benzetme yönü (zay›f varl›k) benzetilen edat› (ortak nokta) (güçlü varl›k)

De€irmen misali döner bafl›m.

kendisine benzetme benzetme benzeyen

benzetilen edat› yönü

etkinlik

60

134 135

2. Teşhis (Kiflilefltirme)

‹nsana ait özellik ve eylemlerin insan d›fl› varl›klar için kullan›lmas›d›r.

“‹çmifl gibi geceyi bir yudumda

Gö€ün ma€rur bak›fll› bulutlar›” (ma€rur = gururlu)

Gururlu olmak, gururlu bakmak insana ait bir özellik-tir.

“Bulut” bu nitelikler yüklenerek kiflilefltirilmifltir.

“Ar›yor batan günefl, seni da€lar ard›nda”

“Aramak” özelli€i yüklenerek “günefl” kiflilefltirilmifltir.

3. ‹ntak (Konuflturma)

‹nsan d›fl› varl›klar›n konuflturulmas›d›r.

Dolap niçin inilersin

Derdim var inilerim

Ben Mevla’ya afl›k oldum

Onun için inilerim

Yunus Emre’den al›nan

bu dörtlükte dolap

konuflturulmufltur.

Bu dizelerde intak sa-

nat› vard›r.

Ancak ayn› zamanda

“teflhis” sanat› da

vard›r. Çünkü konuflmak insana has bir eylemdir.

‹nsan d›fl› varl›klara aktar›ld›€›na göre kiflilefltirmeye

yani “teflhis” sanat›na baflvurulmufltur.

4. Mecazımürsel (Ad Aktarmas› / Düz De€İflmece)

Benzetme amac› gütmeksizin bir sözcü€ün baflka bir

sözcük yerine kullan›lmas›d›r.

Bir sözcü€ü baflka bir sözcük yerine kullan›rken baz› anlam ilgileri do€rultusunda hareket edilir.

Araba bozulunca yolda kald›k. Araba – motor

bütün parça

Tüp bitti mi bilmiyorum. tüp – gaz

dış iç

Koca tepsiyi bitirdi. tepsi – yiyecek

dış iç

Tamburi Cemil Bey çal›yor eski plakta. T.Cemil Bey – beste

sanatçı Eser

Anadolu çok a€lam›fl, çok gülmüfl. Anadolu – halk

yer insan

Uçaklar ölüm yağdırıyordu. ölüm – bomba

sonuç sebep

fiu örnekleri beraber inceleyelim.

Telefonunu söyle de yazay›m.(telefon – numara)

Edebiyat›m›z usta kalemleri tart›fl›yor. (usta kalem – yazar)

Biz Orhan Velileri okuyarak büyüdük.(Orhan Veli – fliirleri)

Gemi Samsun’a yanaflt›. (Samsun – liman)

Tencere kaynay›nca ocaktan indir.(tencere – yemek/ s›v›)

Cam› içeriden kapat. (cam – pencere)

Bat› bizi anlam›yor. (bat› – insanlar)

etkinlik


61

137 139

7. Tevriye

‹ki temel anlam› bulunan bir sözün uzak anlam›n›n kastedilerek kullan›lmas›d›r.

Bunca letafet çünkü sende var

O beyaz gerdanda bir de ben gerek

ben : 1. Vücuttaki benek

2. Birinci kifli zamiri

123

Bu örnekte “ben” kelimesinin iki anlam›na ulaflmak da mümkündür. “Beyaz gerdan›nda bir ben gerek“ derken hem “benek, siyah nokta”hem de “flairin ken-disi” kastedilmifltir.

Bir buse mi bir gül mü verirsin dedi gönlüm

Bir nim tebessümle o âfet gülü verdi. Nim : Yarım

gülü vermek : 1. Gül vermek

2. Gülümseyivermek

123

Eflsesli “gül” kelimesi ile hem “sevgilinin çiçek verdi€i” hem de “gülümseyiverdi€i” anlamlar›na ulaflmak mümkündür.

5. Tariz (‹€neleme / Dokundurma)

Bir sözü cümle içinde tam tersi anlama gelecek flekilde kullanmakt›r. Amaç alay etmek, elefltirmektir. Söz, dolayl› yoldan anlat›lm›fl olur.

Bize kâfir demifl müfti efendiTutam ben ona diyem müselman

Var›ld›ka yar›n rûz-i cezaya (ceza günü)

‹kimiz de ç›kar›z anda yalan Nefi

Nefi, müftü efendinin ona “kâfir” deyifline karfl›l›k müftü efendiye “müslüman” diyor. Ve ekliyor. Ceza günü geldi€inde ikimizin de dedi€i yalan ç›kar diyerek kendisinin müslüman, müftünün ise kâfir oldu€unu ince bir nükteyle söylemifl oluyor.

6. Kinaye (De€inmece)

Bir sözün hem gerçek hem mecaz anlam›n› ça€r›flt›racak flekilde kullan›lmas›d›r.

Kinaye sanat›nda söz gerçek anlam›yla var olsa da mecaz anlam› vurgulan›r. Türkçedeki birçok atasözü ve deyim kinayeye örnek gösterilebilecek niteliktedir.

“Düflene el uzatmak gerek”

Bu cümlede bir kiflinin aya€a kalkmas› için elini uzat›p elinden tutmak anlam› rahatl›kla anlafl›lmaktad›r. Ancak bu, cümlenin gerçek anlam›, yani yüzeydeki anlam›d›r. Mecaz ve as›l vurgulu olan anlam›, kötü durumda olan insanlara yard›m etmek gerekti€idir. Cümle hem gerçek hem mecaz anlam› ça€r›flt›rd›€›na göre kinaye sanat›na örnektir diyebiliriz.

Ne de olsa k›fl›n sonu bahard›r

Bu da gelir, bu da geçer a€lama

Bu dizelerde k›fl ve bahar sözcükleri kinayeli kullanıl-m›flt›r. Hem gerçekten bir mevsim döngüsünden bah- sedilebilir iyi, huzurlu günler gelecektir mesaj› veril-mektedir. Ama mecaz anlam daha ön plandad›r.

62

140 142

‹stiare Türleri

a. Aç›k ‹stiare

Yaln›zca kendisine benzetilenle yap›lan istiaredir.

Yüce da€ bafl›nda siyah tül vard›r.

duman – siyah tül'e

benzeyen kendisine benzetilen

Yedi tepeli flehirde b›rakt›m gonca gülümü

sevgili – gonca gül


b. Kapal› ‹stiare

Yaln›zca benzeyenin kullan›ld›€› istiaredir.

Ay, bu gece üzerimize daml›yor.

ay – su


Aflk›n açamad›€› kap›

Kanatlan›p uçamad›€› yer mi var?

Aşk – kuş


Mehtab› yorgun mu, hasta m› bilmem!

Mehtap – insan


Bu örnekte mehtab›n kiflilefltirildi€ini görüyoruz. Her kiflilefltirme ayn› zamanda kapal› istiaredir.

8. Tenasüp (Uygunluk Sanat›)

Anlamca ilgili sözcüklerin bir arada kullan›lmas›d›r. fiairin bir fliirde “deniz, dalga, tekne, kum, sahil, liman” gibi sözcükleri bir arada kul-

lanmas› tenasüp sanat›n› örnekler.

Uçun kufllar uçun do€du€um yere; fiimdi da€lar›nda mor sümbül vard›r. Ormanlar koynunda bir serin dere

Dikenler içinde sar› gül vard›r.

“Da€, orman, dere, mor sümbül, diken, gül” sözcük-

leri birbiriyle ilgilidir.

Aflk derdiyle hoflem, el çek ilac›mdan tabib

K›lma derman kim helâkim zehr-i derman›ndad›r.

“Tabib, ilaç, dert, derman” sözcükleri anlamca ilgili-

dir, tenasüp içerir.

9. ‹stiare (E€retileme)

Bir sözcü€ün benzetme amac›yla baflka bir sözcük ye-

rine kullan›lmas›d›r.

‹stiarenin benzetmeden fark› fludur:

Benzetme olmas› için benzeyen ile kendisine benzeti-lenin bir arada kullan›lmas› gerekir.

İstiarede ya benzeyen ya da kendisine benzetilen kullan›l›r , diğeri kullan›lmaz.

“YGS’de binlerce fidan ter döktü.”

Bu cümlede “fidan” sözcü€ü benzetme amac›yla

“ö€renci - genç” sözcüklerinin yerine kullan›lm›flt›r.

etkinlik


63

143 145

10. ‹st‹fhâm (Soru Sorma)

Sözde soru cümlelerinin fliirde kullan›lmas›yla

oluflturulan söz sanat›d›r.

Yan›t beklenmeksizin sorulan bu sorularda bir heyecan›, bir duyguyu veya onaylatmay› yans›tmak esast›r.

Birden kapand› birbiri ard›nca perdeler…

Kandilli, Göksu, Kanl›ca, ‹stinye nerdeler?

Som zümrüt ortas›nda, muzaffer, ak›p giden

Fîrûze nehri nerde? Bugün sakl›d›r, neden?

11. Tecâhülüar‹f (Bilmezlikten Gelme)

Bildi€i bir fleyi bilmiyormufl gibi davranmakt›r.

Yani ârifâne cahilliktir.

fiairler buna nükte yapmak amac›yla baflvururlar.

fiakaklar›ma kar m› ya€d› ne var?

Benim mi Allah’›m bu çizgili yüz?

Ya gözler alt›ndaki mor halkalar?

Neden böyle düflman görünürsünüz,

Y›llar y›l› dost bildi€im aynalar?

Aynada kendi yüzünü seyreden flair, yüzünü ilk kez

görüyormufl gibi davran›yor, yaflland›€›n›n fark›nda

de€ilmifl gibi yaparak “tecahül-i arif” sanat›na bafl-

vurmufl oluyor.

c. Temsili ‹stiare

Benzetmeyi oluflturan temel ögelerden biriyle, aralar›nda çok say›da benzerlik ilgisi kurularak yap›lan bir istiare türüdür.

Söylenmeyen benzeyenin bütün özellikleri, kendisi-ne benzetilende verilir.

Tevfik Fikret’in “Hayat” fliirinde hayat, denize düflmüfl zavall› bir çocu€a benzetilir.

HAYAT

Nedir bilir misin o€lum? Önünde hârelenen

fiu mâvi safhaya bak, flimdi ans›z›n seni ben

Tutup da f›rlat›versem onun derinli€ine

Düflün biraz ne olur? Korku bilmesen de yine

Tahammül eyleyemez, ç›rp›n›rs›n, a€lars›n;

Zavall› kollar›n›n hükmü yok ki kurtars›n,

O mâvi fley seni yuttukça hayk›r›r, ba€›r›rs›n

Fakat halâs olamazs›n, omuzlar›ndan a€›r,

Demir, haflin iki el muttas›l itip zedeler.

Ve çâre yok, ineceksin … Bu iflte ömr-i befler.

Tevfik Fikret

etkinlik

64

146 149

14. Hüsnütalil (Güzel Sebebe Ba€lama)

Bir olay›n gerçek nedeni bilindi€i hâlde , onu daha güzel bir sebebe ba€layarak aç›klamak demektir. Yani gerçek d›fl› bir neden-sonuç iliflkisi kurmakt›r.

Yeni bir k›t’ada yem vermek için atlar›na

Kat›lmafllard› bilerce atl› fetih rüzgâr›na

Bu dizelerde askerlerin ak›na kat›lmalar›n›n gerçek nedeni yeni topraklar elde etmek istemeleridir. An-cak flair bu nedenin d›fl›na ç›karak, atlar›na yeni bir k›t’ada yem vermek istediklerini gerekçe olarak göstermifltir.

Öyle yürekten a€lad› ki

Gözyafllar› gülü ala boyad›

Gülün renginin al (k›rm›z›) olmas› kendi do€as› gere€idir. Ancak flaire göre gülün k›rm›z› olmas›n›n nedeni sevgilinin içten döktü€ü gözyafllar›d›r.

15. Tezat

Bir varlık, olay ve durumun karşıt yönlerini ifade eden sanattır.

Amaç birbirine kaşıt kavramları bir arada kullanıl-maktır.

Dünya o kadar büyük ki

Bir noktayım ortasında, ne yapsam

Bazen de o kadar küçülüyorum ki

Devrilecek sanıyorum kımıldasam

Bu dizelerde dünya hem büyük hem de küçük olarak verilmiştir.

12. Mübalağa (Abartma)

Var olan›, oldu€undan çok veya az olarak gösterme sanat›d›r. fiair; coflkusunu, heyecan›n›, duygular›ndaki taflk›nl›€› mübala€a yard›m›yla daha etkili anlat›r.

Alem sele gitti gözüm yafl›ndan

Bu dizelerde flair, üzüntüsünün yo€unlu€unu aktar- mak için mübala€aya baflvurmufltur. Çok gözyafl› dök-tü€ünü belirtirken gözyafllar›n› sel oluflturmufl gibi aktar- m›flt›r.

Bir of çeksem karfl›ki da€lar y›k›l›r.

Havada uçuflan tüy bile

Benim kadar hafif de€il.

Bu dizelerde flair, of çekerek karşıdaki dağların yıkıla-cağını söyleyip abartma yapmıştır.

13. Telmih (Hat›rlatma)

fiiirde bir efsaneye, bir halk hikâyesine, masala, tarih-teki bir olaya, bir savafla veya bilinen bir kifliye gönderme yap›lmas›d›r.

Gökyüzünde İsa ile

Tur Dağı'nda Musa ile

Elindeki asa ile

Çağırayım Mevla'm seni

Bu dörtlükte flair Hz. ‹sa’n›n gökyüzüne yükselifli inanc›na, Tur Da€›’nda Allah’la konuflan Hz. Musa’ya ve onun mucizeler oluflturan asas›na de€inmifl, bu du-rum ve olaylar› hat›rlatm›flt›r.

Ne büyüksün ki kan›n kurtar›yor tevhidi

Bedr’in arslanlar› ancak bu kadar flanl› idi.

Bu dizelerde de Bedir Savafl'› hat›rlat›lm›flt›r.

etkinlik


65

150 151

etkinlik

"Yarının Başlangıcı" fliiri afla€›daki sorular çerçevesinde inceleyiniz.

1 Bu fliirde kiflilefltirme (teflhis) sanat›na örnek olabilecek dizeleri yaz›n›z.

Karanlıklar tüküren kahrolası denizde serseri mayın rüzgâr telaşı

2 fiiirde imgeli söyleyifle baflvurulmad›€›na ör-nek olabilecek bir dize var m›d›r? Varsa gös-teriniz.

Mısralarda bir bütün hâlinde imgeli söyleyiş vardır.

3 Bu fliirde kiflilefltirme sanat› d›fl›nda yer verilen söz sanatlar›n› yaz›n›z.

Teşbih (benzetme) sanatına yer verilmiştir.

4 fiairin dizeleri küçük harfle bafllatmas› ve hiç noktalama iflareti kullanmamas› fliirin yazıldı- €› dönemin zihniyeti ile ilgili hangi sonuçlara ulaflmam›z› sa€lar? Yaz›n›z.

Dönemin şiir anlayışında kuralcılığın olma- dığını , serbest bir anlayışın hâkim olduğunu gösterir.


YARININ BAfiLANGICI

yaln›z›mkaranl›klar tüküren kahrolas› bir denizdeserseri bir may›n kadaryaln›z›msizler de olmasayd›n›z sen de olmasayd›nya siz de olmasayd›n›z ya siz detoz toprakl› bir rüzgâr telafl›ylaetraf›m› al›vermesenizseslerinizgüleç çocuklar gibi gelivermeselerya öfkemiz de olmasayd›zulmün körü€üyle üfledi€imizya öfkemiz debilmem ki ne yapard›m

Attila ‹lhan

66

152 153

etkinlik

Afla€›daki fliirlerde kullan›lan söz sanatlar›n› yazalım.

1 Yat›yor boynu bükük, yat›yor benzi uçuk Elli as›r yaflad› elli y›lda bu çocuk

2 Kandilli yüzerken uykularda Mehtab› sürükledik sularda

3 Cân› kim canan› için sevse cânân›n sever Cân› için kim ki cânân› sever can›n sever

4 Karlar etraf› beyaz bir karanl›€a gömdü Kar de€il, gökyüzünden ya€an beyaz ölümdü

5 Ölüm indirmede gökler, ölü püskürmede yer O ne müthifl tipidir: Savrulur enkaz-› befler

etkinlik

Afla€›daki fliirlerde kullan›lan söz sanatlar›n› yazalım.

1 On dokuzda olur hasta

Zülüfleri deste deste

Gelin fleker flerbet pasta

K›z petekte bala benzer

2 Gel benim sar› tamburam

Sen ne için inilersin

‹çim oyuk derdim büyük

Ben onunçün inilerim

3 Leyla gelin oldu, Mecnun mezarda

Bir susuz yolcu yok flimdi da€larda

Ateflten k›zaran bir gül arar da

Gezer ba€dan ba€a çoban çeflmesi

1 Teşhis, Mübalağa

2 Mecazımürsel, İstiâre

3 Teşhis, Mübalağa

4 Tekrir, Aliterasyon, Tenasüp

5 Mübalağa, Teşbih, Tenasüp

1 Teşhis, Tenasüp

2 İntak, Teşhis, Kinaye

3 Telmih, Hüsnütalil, Teşhis, Tenasüp


67

154 155

etkinlik

etkinlik

Afla€›daki cümlelerin do€ru olanlar›n› D, yanl›fl olanlar›n› Y ile gösterelim.

1 Benzetme; benzeyen, kendisine benzetilen, benzetme yönü ve benzetme edat› gibi D ögelerden oluflur.

2 ‹nsana ait özelliklerin insan d›fl› varl›klara akar›lmas›na teflbih ad› verilir. Y

3 “Sen gittin diye üç gündür. Aral›ks›z ya€›yor ya€mur.” dizelerinde hüsnütalil D (güzel sebebe ba€lama) örneklenmifltir.

4 Anlamca ilgili sözlerin dizelerde bir arada kullan›lmas›yla tenasüp sanat› oluflur. D

5 ‹ki tür istiare vard›r: Aç›k ve kapal› istiare. D

6 “Çatma kurban olay›m çehreni ey nazl› hilâl” dizesinde parça - bütün iliflkisiyle D “hilâl” söylenerek “bayrak” kastedilmifltir.

7 Tevriye fliirde hem gerçek hem mecaz anlama gelebilecek söyleyifllere yer verilmesiyle Y oluflan bir söz sanat›d›r.


1 Tecahülüarif bir olay›, durumu gerçek nedeni d›fl›nda güzel bir nedene ba€lamaya Y dayanan söz sanat›d›r.

2 “Dönülmez akflam›n ufkunday›z vakit çok geç / Bu son fas›ld›r ey ömrüm, nasıl D

geçersen geç” dizelerinde “geç” sözcükleri cinas oluflturmufltur.

3 Her kapal› istiare ayn› zamanda teflhistir. Y

4 "Yakup’un kara su inmifl gözlerinde, / Yusuf’un kuyulu ç›€l›klar› var” dizeleri telmih D sanat›na örnektir.

5 ‹ntak sanat›, insan d›fl› varl›klar›n konuflturulmas›d›r. D

6 “Ne kad›nlar sevdim, zaten yoktular” dizesinde hem sevilen hem var olmayan kadınlar D imgesi tezat sanat›na örnektir.

7 "Sa€›m solum, önüm arkam Bürütüs” dizesinde Kral Sezar’› haince öldüren Bürütüs’ten Y bahsedilerek tevriye örneklenmifltir.

68

156 157

Metni Değerlendirelim

Ümit Yaflar’dan al›nan bu fliirde flair, yapt›€› bir yolculuk-

la ilgili izlenimlerini yans›tm›flt›r. fiairin izlenimlerini oldu-

€u gibi yans›tmad›€›n› görüyoruz. fiair, fliiri olufltururken

günlük dilin d›fl›nda farkl› bir dil kullanm›flt›r. Sözcükler

a€›rl›kl› olarak mecaz anlamda kullan›lm›flt›r. fiiirin dize-

lerini mecazlardan ar›nd›rd›€›m›zda oluflturmak istedi€i

atmosferi yakalayamayaca€›n› görürüz.

fiiirde sanatlara da yer verilmifltir. Örne€in ç›nar›n seslen-

mesi, ormanlar›n sinesini açmas›, sular›n eski bir masal›

söylemesi, yapraklar›n hüzünlü olmas› gibi ifadelerle

kiflilefltirme yap›lm›flt›r. Yine yere dökülen yapraklar›n

oluflturdu€u durum bir hal›, kufllar›n ötüflü bir senfoni gibi düflünülmüfl, yaflananlar bir rüya gibi sunulmufl

böylece teflbih (benzetme) sanat› kullan›lm›flt›r. Bütün bunlar fliirin farkl› bir dille, anlat›mla ortaya

kondu€unu göstermektedir.


O sabah erkenden koyulduk yola

Bir ç›nar seslendi: U€urlar ola!

Açt› sinesini bize ormanlar,

Bafllad› birden eflsiz sonbahar...

Alt›m›zda yapraklardan bir hal›,

Söyledi sular en eski masal›,

Bakarken bir a€aca dalg›n dalg›n;

Duyduk hüznünü solan yapraklar›n.

Gölgeli ve kuytu yollardan geçtik,

Göründü bir ara sonsuz mavilik...

Sonra bir sevinç sard› gönülleri,

Bulduk karfl›m›zda Yedi Göller’i...

De€iflti birden tabiat›n görünüflü

Bafllad› ans›z›n bir renk cümbüflü,

Sihirli bir f›rça de€mifl her yere,

O eflsiz güzellik sinmifl renklere.

K›rm›z›s›, sar› ve yeflili,

Büyüledi bizleri bir fliir gibi.

Koro halinde dallar derin derin,

Söyledi flark›s›n› mevsimlerin.

Doldu içimize toprak kokusu

Dünyaya yeniden bir geliflti bu.

Kap›ld›k durgun sular›n sihrine,

Bir el tutup çekti bizi derine...

* * *

Orada gördük güneflin saltanat›n›,

Ifl›klar›n renklerle vuslat›n›.

Dillerde eski sevdalar›n tad›,

Herkes ömrünü yeniden yaflad›...

Daldan dala söyledi€i kufllar›n,

Eflsiz senfonisiydi sonbahar›n.

Derken o güzelim saatler geçti,

Döndük bir rüyadan uyan›r gibi.

Yedi Göller’de yedi iklim yaflad›k,

Mutluyuz öylesine, fakat ne yaz›k;

Gelmez bir daha böyle bir sonbahar,

‹nsan o saltanat› bir defa yaflar.

Ümit Yaflar O€uzcan


69

158 159

etkinlik

Afla€›daki dizelerde görülen söz sanatlarını bırakılan yerlere yazalım.

1 Ne nergis ne leylak, ne lale ne gül Hepsiyle dolu bir sensin güzel

Tenasüp , Teşbih

2 Yok mu? Senin insafın yok mu? Bir güler yüzün çok mu? Dağ mısın taş mısın?

İstifham

3 Yürüyorum hasretin, acının üstüne Sığmıyorum dünyaya dar geliyor

Abartma

4 Tutuşup yan küle dön Yok bu da yetmez mum gibi eri Hayır hayır ah kıyamam Ben öleyim yeter ki dön

Kapalı İstiare , Teşbih

5 Uzanıp Kanlıca'nın orta yerinde bir taşa Gözümün yaşını yüzdürürüm Hisar'a doğru

Abartma

6 Bir lodos lazım şimdi bana bir kürek bir kayık Zulada birkaç şişe yakut yer gök kırmızı

Tenasüp

Afla€›daki dizelerde görülen söz sanatlarını boşluklara yazalım.

1 Yandım yandım ah ki ne yandım Bana yeniden şarkılar söyleten kadın

Kinaye

Kapalı istiare

2 Sanma ki dikecekler meydana Heykelini, taşını Kuş gibi özgür uçmaya kalkma Seller geçemez gözyaşını

Abartma, Tenasüp

3 Yamaçtaki sürüden birkaç çelimsiz kuzu. Haykırıyor: "Ya bizikimler kurban edecek?

Teşhis, İntak

4 Güzel bebek buram buram İnsan, sevgi kokuyorsun Bir küçüçük dünya gibi varlığın Sırtında dünyayı taşıyorsun

Teşbih, Abartma

5 Gülüşlerim vardı benim Ben kimim ben nerdeyim Tam karşıya geçerken Bıraktığın o el benim

Mecazımürsel, İstifham

6 Bu kez pek afilli yalnızlık Aldatan bir kadın kadar düşman

Teşbih

70

1. Anlamca ilgili sözcüklerin bir arada kullan›lmas›yla oluflturulan sanata “tenasüp” ad› verilir.

Afla€›dakilerin hangisinde tenasüp sanat› örneklenmifltir?

A) Giderken gözlerin iki pasl› çiviydi Çak›ld› yüre€ime

B) Notalar›n› kaybetmifl bir senfoni Keman›n, piyanonun arkas›ndan koflar

C) Gölgeli gözler ki Esmerleflmifl atefltir

D) Yarin duda€›ndan getirilmifl Bir katre alevdir bu karanfil

E) Beni sevmedi€in zamanlarda Al›flt›m susmaya

2. Bir mum gibi eriyorum günden güne Yaln›zl›€›m bir yamal› bohça Sessizlik ç›€l›k ç›€l›k büyürken söyle ‹yilefltirmek için yaram› sesini sürüyorum üzerine

Bu fliirde afla€›dakilerden hangisi yoktur?

A) Teflbih B) Tezat C) ‹stiare

D) Teflhis E)Tenasüp

3. Yaprak yüklü dallar›na ›fl›klar giymifl A€açlar, fidanlar çal›lar içindeymifl

Bu dizelerde yer alan söz sanatlar› afla€›dakilerden hangisinde do€ru verilmifltir?

A) Tenasüp - Teflbih

B) Teflbih – Teflhis

C) Tenasüp – Mecaz

D) Mübala€a – Kinaye

E) ‹stiare – Tezat

4. Ben bir ceviz a€ac›y›m Gülhane Park›’nda Ne sen bunun fark›ndas›n ne de polis fark›nda Yapraklar›m ipek mendil gibi tiril tiril Yapraklar›m suda bal›k gibi k›v›l k›v›l Yapraklar›m ellerimdir, tam yüz bin elim var.

Bu fliirde afla€›daki söz sanatlar›ndan hangisi yoktur?

A) ‹ntak B) Teflhis C) Tekrir

D) Teflbih E) Hüsnütalil

5. Bu gönlüm s›r gibi sevda var gibi I II

Tutufltum kar gibi, yürek nar gibi III IV

Gözyafl›m dür gibi gönlüm pir gibi V

‹nanc›n dozunu yaranlar bilir. (dür: inci)

Numaral› bölümlerin hangisinde benzetme yok-tur?


6. Afla€›dakilerin hangisinde alt› çizili sözcük benzetme amac›yla baflka bir sözcü€ün yerine kullan›lm›flt›r?

A) Ünlü raketler tenis turnuvas›n›n son gününde ‹ngiltere’deydi.

B) Edebiyat›m›z›n yeni y›ld›z›, son roman›yla ilgi-leri üzerine çekmeyi baflarm›fl.

C) Koca taba€› tek bafl›na m› yedin?

D) Biz , Kemalettin Tu€cu’yu okuyarak büyüdük.

E) Yazarlar, uzun zaman Anadolu’yu anlamad›lar.


71


7. “Ben ki dünyan›n en kalabal›k yaln›z›y›m”

Bu dizedeki söz sanat› afla€›dakilerden hangisi-dir?

A) Tezat B) Mûbala€a C) Teflhis

D) Teflbih E) Mecaz›mürsel

8. “Senin olmad›€›n zamanlarda Avaz avaz susuyorum”

Bu dizelere hakim olan söz sanat› afla€›dakilerden hangisidir?

A) Teflbih B) Hüsnütalil C) Tezat

D) Tekrir E) Tevriye

9. Sen gittin gideli

fiark› söylemeyi unuttu y›ld›zlar

Bütün çiçekler mahzunlaflt›

Sarard› dallarda yapraklar

Denizler dalg›nlaflt›, tüm bulutlar kederli

Sen gittin gideli

Bu fliirde afla€›daki varl›klardan hangisi kiflilefltirilmemifltir?

A) Y›ld›zlar B) Çiçekler C) Dallar

D) Denizler E) Bulutlar

10. “Al geceyi, üstüne ört sevgili

Dünyan›n tüm gecelerini”

Bu dizelerdeki söz sanat› için afla€›dakilerden hangisi söylenebilir?

A) “Gece” yorgana benzetilmifl, ancak “yorgan” söylenmeyerek kapal› istiare yap›lm›flt›r.

B) “Gece”, “yorgan”a benzetilerek teflbih yap›lm›flt›r.

C) Birbirleriyle ilgili sözcükler kullan›larak tena-süp sanat› örneklenmifltir.

D) “Gece” sözcü€ü kiflilefltirilmifltir.

E) “Sevgili”, “y›ld›z”a benzetilmifltir.

11. Afla€›dakilerden hangisinde teşbih yoktur?

A) Sevgi k›nal› kekliktir. Uçar iken kanad›ndan vurulur.

B) Kin öyle bir kas›rga gibi eser. Ki rüzgar›nda çocuktur yapraklar.

C) Bar›fl bir flark›l› gençliktir. Gül yürekler gö€üs kafeste çürür.

D) Umut kavgalarda omuz omuzad›r. Yaln›z inananlar›n yüre€inde kurulur.

E) Aflk, ayd›nl›k bir gökyüzüdür. Sevince ›fl›€›n› yeryüzüne indirir.

12. Afla€›dakilerin hangisinde dört ögesi de kulla-n›lm›fl bir benzetme vard›r?

A) Hatice’m bir nazl› yaprak Rüzgâlar›n gezdirdi€i toprak toprak

B) Sen, sana benzeyen tüm renkler gibisin Sen, sana benzersin

C) Hüzün, duman gibi a€›r a€›r Çöktü odan›n ortas›na

D) Gül yüzlü yârime hoflçakal derim Aflk› valizime koyup buradan giderim

E) Yüzünün merdivenlerinden Birkaç damla gözyafl› yuvarland›.

13. Kayalar merdin merdin

Kim bilir kimin derdin

Deniz mürekkep olsa

Yaz›lmaz benim derdim

Bu fliirin son iki dizesine hakim olan söz sanat› afla€›dakilerden hangisidir?

A) Tezat B) Mübala€a C) Tariz

D) Teflhis E) Tenasûp

72

1. Afla€›dakilerin hangisinde ayraçla belirtilen sanat ilgili dizelerde örneklenmemifltir?

A) Bin y›ldan uzun bir gecenin bestesidir bu Bin y›l sürecek zannedilen kar sesidir bu

(Mübala€a)

B) Güzel fleyler düflünelim diye Masmavi olmufl gökyüzü

(Hüsnütalil)

C) Sular m› yand› Neden tunca benziyor mermer

(Tecahülüarif)

D) Akflam, yine akflam, yine akflam Göllerde bu dem bir kam›fl olsam

(Teflhis)

E) Güllerden, nergislerden, sümbüllerden Ald›m haberin bülbüllerden

(Tenasüp)

2. Nedim- i zâr› bir âfet esir etmifl iflitmifltim Sen ol cellad-› din ol düflman-i îmân m›s›n kâfir Nedim

[Zavall› Nedim’i (yani beni) bir âfetin esir etti€ini iflittim. Yoksa o din cellad›, o iman düflman› olan kâfir sen misin?]

Nedim’den al›nan bu beyitte afla€›daki söz sanatlar›ndan hangisi kullan›lm›flt›r?

A) Tecahülüarif B) Hüsnütalil

C) Tariz D) Tezat

E) Kinaye

3. Senin bu saçlar›n bu bûyun

Senin bu benlerin öldürür beni

Senin bu leblerin senin bu sözün

Senin bu dillerin öldürür beni (bûy: koku, leb: dudak)

Bu dizelerde afla€›daki söz sanatlar›ndan hangisi a€›r basmaktad›r?

A) Telmih B) Tekrir C) Tariz

D) Teflbih E) Kinaye

4. E€er ben ben isem nesin sen ey yâr Ve e€er sen sen isen neyim men-i zâr

Bu dizelerde flair kendisini ve sevgilisini çok iyi bildi€i hâlde kifliliklerini sorgulayarak bilmezden gelmektedir.

Buna göre verilen beyit afla€›daki söz sanatla-r›ndan hangisini örneklemektedir?

A) Tariz B) Tezat C) Aliterasyon

D) Tekrir E) Tecahülüarif

5. Benem ol aflk bahrisi, denizler hayran bana Derya benim katremdir, zerreler umman bana (O aflk denizi benim, denizler bana hayrand›r Deniz benim damlamd›r, zerreler büyük denizdir

bana)

Bu beytin ikinci dizesinde afla€›daki söz sanat-lar›ndan hangileri vard›r?

A) Mübala€a – Tezat

B) Benzetme - Kiflilefltirme

C) Tezat – Mecazımürsel

D) Teflbih – ‹stiare

E) Akis – Kiflilefltirme

6. I. Durakta üç kifli Adam, kad›n ve çocuk

II. Adam›n elleri ceplerinde Kad›n çocu€un elinden tutmufl

III. Adam hüzünlü Hüzünlü flark›lar gibi hüzünlü

IV. Kad›n güzel Güzel an›lar gibi güzel

V. Çocuk güzel an›lar gibi hüzünlü Hüzünlü flark›lar gibi güzel

Numaral› dizelerin hangilerinde teşbihe yer veril-memiştir?

A) I. ve II. B) II. ve III. C) III. ve IV.

D) IV. ve V. E) I. ve V.


73


7. Geçmiflte yaflanan önemli bir olay›, bir savafl›, efsaneyi, masal›, destan›, ünlü bir flahsiyeti fliirde hat›rlatmaya “telmih” ad› verilir.

Afla€dakilerin hangisinde telmih sanat› örnek-lenmifltir?

A) Uykusuz bir güvercinim Ecel beklemekten, ben direnmekten yorgunum

B) Gümüflî bir yaln›zl›k, toz kokan sofalarda fiimdi mehtap uykudad›r sahralarda

C) Il›k nefesini üfleyince do€a Bir ilkbahar tomurcu€una döner yüre€im

D) Kör kuyularda imdats›z kalan Yusuf’um K›skançl›k ipiyle ba€land›m, uykusuzum

E) Gökyüzü sars›l›r da düflerse üzerimize Bir serçe kanad› dayanakt›r derdimize

8. Afla€›dakilerin hangisinde alt› çizili sözcü€ün karfl›lad›€› varl›k kiflilefltirilmemifltir?

A) Bir köpe€in uykusunu ezdin ‹zmarit çi€ner gibi

B) Ben ölümle bar›flt›m sonunda Ölümsüzlerin aras›na kar›flt›m sonunda

C) Dalg›n rüzgârlarla söylefl Derelerin sesiyle e€lefl

D) Dünyaya bakarken ne çok ac›y› gördü günefl Ölüm, ayr›l›k, zulüm birbiriyle kardefl.

E) Dal›ndan kovulan bu yaprak A€ac›na k›rg›n, ben sana de€ilim

9. Y›lan kand›rm›fl, elma yenmifl bir defa

Cennetten kovulmufl anam›zla babam›z

Yukar›daki dizelere hâkim olan söz sanat› afla€›-dakilerden hangisidir?

A) Telmih B) Tevriye C) Cinas

D) Teflbih E) Mübala€a

10. Ömrünün borcunu öder güzelli€in Güzelli€in borcunu ömrün öder

Bu dizelerle örneklenen söz sanat› afla€›dakilerden hangisidir?

A) Akis B) Tesasûp C) Telmih

D) Teflbih E) Hüsnütalil

11. Zaman bir erozyondur

Silip götürür kad›nlar›n

En bereketli güzelli€ini

Geriye memnun bir hat›ra kal›r

Bu dizeler için afla€›dakilerden hangisi söylene-mez?

A) I. dizede benzetmeye baflvurulmufltur.

B) Kad›nlar›n güzelli€i topra€a benzetilmifltir.

C) “Erozyon, götürmek, bereket” sözcükle-ri aras›ndaki anlam ilgisiyle tenasûp sanat› örneklenmifltir.

D) İstiare sanatı yapılmıştır.

E) Telmih sanat› örneklenmifltir.

12. Depremi hemen fark etsinler diye Ya€mur fliddetle indi siteye

Bu dizelere hakim olan söz sanat› afla€›dakilerden hangisidir?

A) Hüsnütalil B) Tecahülüarif

C) Teflbih D) Tezat

E) Tariz

74

185 186

2. Beyit

Ayn› ölçüyle yaz›lan anlamca birbirine ba€l› iki dize-den oluflur. Arapça bir sözcük olarak beyit; çad›r, ev anlamlar›nda kullan›l›r.

Divan fliirinde naz›m birimi genel olarak beyittir.

Kadr-i dürr ü gevheri âlem bilir

Âdemi amma yine âdem bilir.

fieyh Galip

(Mücevherin, incinin k›ymetini âlem bilir; insan› an-cak yine insan bilir.)

Kaside

Gazel

Müstezat

Mesnevi

Kıt'a

DİVAN ŞİİRİNDE BEYİTLE

OLUŞTURULANNAZIM

ŞEKİLLERİ

Naz›m Birimi

fiiirde anlam ve söyleyiflçe uyumluluk gösteren en kü-çük bütünlük , olarak tanımlanabilir.

NAZIMBİRİMİ

Mısra

Beyit

Bent

1. M›sra (Dize)

fiiirin her sat›r›na verilen add›r. En küçük bö- lümdür. Divan fliirinde tek bafl›na anlam› tamamlanan dizelere âzâde m›sra ad› verilir.

Bunlar özlü, yo€un ve çarp›c› dizelerdir.

“Ne ararsan bulunur derde devâdan gayr›” Abdülhak Molla

“Fikir etse hal-i âlemi âdem garipser” fieyh Galip

“Gün do€madan mesime-i flebden neler do€ar” K›r›ml› Rahmi

Bir fliirin içinde yer alan veya ba€›ms›z flekilde oluflturulmufl, güzel anlaml›, dikkat çeken, seçkin m›sralar vard›r. Bunlara m›sra-› berceste denir.

“Bâki kalan bu kubbede bir hofl sadâ imifl” Bâki

NOT

Şiir İnceleme Yöntemi - 3(Şiirde Yapı)


75

187 188

fiiir Cümlesi Nedir?

fiiirde anlam baz› örneklerde tek dizede tamamlan-mayabilir.

Birinci dizede anlat›lmaya bafllanan olgu, ikinci hatta üçüncü dizede tamamlanarak bir cümle durumuna gelebilir.

Âh, yakt›k flu mabarek vatan›n her yerini

Saçt›k eflâka kadar dudunu atefllerin

(Vatan Mersiyesi)

Nam›k Kemal’den al›nan bu örnekte, her dize bafll› bafl›na anlamca tamamlanm›fl birer cümleden olufl-mufltur.

Akflam›n lacivert duman›

‹niyor bahçenin a€açlar›na

Güllerin kendinden geçiren kokusu

Kalbi hasretle dolduruyor.(Uzlette - Günümüz Türkçesiyle)

Tahsin Nâhid’den al›nan bu örnekte ise,

birinci dizede bafllayan cümle ikinci dizede tamamlam›fl.

Ayn› durum III ve IV. dizeler için de geçerli.

I. örnekte iki dize ve iki fliir cümlesi varken,

II. örnekte dört dize ve iki fliir cümlesi vard›r.

3. Bent

3, 4, 5, 6 … sayıda dize ile kurulu fliir birlikleridir. Genellikle divan fliirinde bentlerin kullan›ld›€›n› görüyoruz. Bunlara musammat ad› da verilir.

Dün dökerken yaflum sitârelerin

Ol mehûn bir nezâresi düflmifl

Gûldi didi ki görmedüm hergiz

Sen kadar bir sitâresi düflmifl

Cem Sultan (Rubai)

beş dizelik

Ey mah uyu uyu ki bu fleb

Gûflunda yer ede bang-i yâ Rab

Mâ’lum degil e gerçi matlab

Öyle gönünür ki hükm-i kevkeb

Sih-› sitem kebap olursun

fieyh Galip (Tardiyye)

Dört dizelik

etkinlik

76

189 190

İslamiyet ÖncesiTürk Edebiyatı

Batı EtkisindeTürk Edebiyatı

İslamiyet EtkisindeGelişen Türk Edebiyatı

Sone

Terza-rima

Triyole

Balad

İkili

Serbest Müstezad

Serbest Şiir

Gazel

Kaside

Mesnevi

Rubai

Tuyuğ

Kıt'a

Murabba

Şarkı

Muhammes

Murabba

Terkib-i Bent

Terci-i Bent

Destan

Koşuk

Sagu Tekke-Tasavvuf

Edebiyatı

Anonim HalkEdebiyatı

Mani

Ninni

Türkü

Ağıt

İlahi

Nefes

Şathiye

Devriye

Methiye

Nutuk

Halk EdebiyatıÂşık

Edebiyatı

Koşma

Varsağı

Semai

Destan

Divan Edebiyatı

Naz›m Biçimleri

Bir fliirin naz›m birimi (m›sra, beyit, bent...) , uyak flemas› , ölçü özellikleri aç›s›ndan d›fl çerçevesini oluflturan yap›ya naz›m biçimi denir.

Zihniyetin de€iflmesiyle birlikte uluslar›n edebî eserlerinde de naz›m biçimlerinin farkl›laflt›€› görülür.

TÜRK ŞİİRİNDENAZIM

BİÇİMLERİ


77

191 192

etkinlikAfla€›da verilen fliirlerdeki duygu veya konuyu yazınız.

I Say›s›n› unuttu€um günlerce bekleyiflten Ben yorgunum, r›ht›m tafllar› yorgun Art arda geçen gemiler bu limanda durmuyor Duranlardan sen ç›km›yorsun.

Ayrılık

II Zarlar at›lsa da olur at›lmasa da Zaten yenilmiflim Gün bat›m›nda Biri beklemifl ben gitmemiflim

Vazgeçiş

III Ne güne duruyor adalet Ne var tarla için kan dönecek Gel azal›m bu kal›nt›dan Bitsin art›k çevremizde kan gütmek

Barışçılık

IV Bir dünya düflünürüm: Öylesine günlük günefllik, Orada her fley iyilik, güzellik, dostluk üstüne Bir dünya düflünürüm bir dünya Akl›n ayd›€›nl›€›nda Duygunun selinde y›kanm›fl.

Umut

V Anlat rüzgar benim köylerimden geçtin mi Sallad›n m› Ayfle bebenin befli€ini Anam›n nas›rl› ellerini tuttun mu Doru at›m›n yelelerinde odalar›ma uçtun mu

Sıla Özlemi

VI Gülüflün sabah esintisi kad›nc›€›m Evimiz ellerinde yuva O€lum, k›z›m ve sevdi€im Budur hayattaki cennet dünya

Aile Sevgisi

Şiir İnceleme Yöntemi - 4(Şiirde Tema)

fiiir bir duyguyu, heyecan›, hayali yans›tmak amac›yla yaz›l›r. Bu anlamda fliirdeki her dize bu duy-guya, hayale yöneliktir ve bir bütünlük oluflturur.

fiiirin temel ald›€› bu duyguya, hayale tema ad› verilir.

Aflk, ayr›l›k, ölüm, yaln›zl›k, yi€itlik en çok ifllenen temalard›r. Bunlar genel özellik tafl›r. Ancak bunlar›n özellefltirilmifl, s›n›rland›r›lm›fl biçimleri konuyu olufl-turur.

Savafl Çanakkale Savafl›

Tema Konu

Yi€itlik Uzun Hasan’›n Yi€itli€i

Tema Konu

Çay›n rengi ne kadar güzel

Sabah sabah

Aç›k havada;

Hava ne kadar güzel!

Ö€len çocuk ne kadar güzel

Çay ne kadar güzel!

Tema Mutluluk

Konu Mutluluğun bakışı etkilemesi

78

193 194

A. Halk fiiiri Gelene€i‹slamiyet öncesi Türk fliirinin devam› niteli€indedir.

Özellikleri

Biçimden ziyade öz önemsenmifltir.

Aç›k, anlafl›l›r, yal›n (süssüz) bir dil ye€lenmifltir.

Millî ölçü kabul edilen hece ölçüsü kullan›lm›flt›r. Baz› ozanlar aruzla da fliirler yazm›fllard›r. (Yunus Emre, Afl›k Ömer, Gevhe-ri…) Hecenin 7’li, 8’li, 11’li kal›plar› s›kl›kla kullan›lm›flt›r.

Naz›m birimi dörtlüktür. Soyut de€il, somut bir dünya anlat›lm›flt›r.

Aflk, ayr›l›k, ölüm, yi€itlik, zamandan flikâyet gibi temalar ele al›nm›flt›r.

Koflma, semai, varsa€›, destan, mani, türkü, a€›t gibi naz›m biçimleri kullan›lm›flt›r.

Halk flairlerine âfl›k ve ozan ad› verilir.

Birço€u okuma-yazma bilmeyen, usta-ç›rak iliflkisi ile yetiflmifl sanatç›lard›r.

fiiir genellikle saz eflli€inde, belli ezgiler-le söylenir.

Ozanlar fliirlerini irticalen (do€açlama, haz›rl›ks›z) söylerler.

Genellikle yar›m ve cinasl› uyak kullan›l›r.

Yal›n bir anlat›m› ye€leyen ozanlar, fliirlerinde az da olsa mazmunlara (kal›plaflm›fl söyleyifller)

yer verirler: boy, selviye benzetilir; göz, kömüre benzetilerek aktar›l›r.

Halk fliirleri merakl›lar› taraf›ndan “cönk” ad› verilen defterlerde toplanm›flt›r.

Halk flairleri de takma isimler kullan›r. Buna “tapfl›rma” ad› verilir.

Halk fliiri üç kola ayr›l›r: Anonim halk şiiri, âfl›k tarz› halk şiiri, tekke şiiri.

fiiir, di€er edebî türler gibi oluflturuldu€u dönemin si-

yasî, sosyal, kültürel, askerî ve ekonomik yap›s›ndan

etkilenir.

Bununla birlikte en eski sanat ürünlerinden olan fliirin

yüzy›llard›r kendi içinde oluflturdu€u, biriktirdi€i baz›

özelliklerin de bulundu€unu söyleyebiliriz.

Bu birikimler fliir gelene€ini oluflturur. Di€er sosyal ol-

gularda oldu€u gibi kimileri ça€la örtüflemedi€inden

terk edilir, kimisi varl›€›n› devam ettirir. Bir yandan da

gelenek; yaflanan, üretilen unsurlarla yenilenir, eklen-

tiler olarak ço€al›r.

Türk fliiri ‹slamiyet öncesi dönemde sözlü gelenekle

do€up yaz›yla kal›c›l›k kazanm›fl.

‹slamiyet sonras› Halk Şiiri ve Divan Şiiri

fleklinde iki koldan geliflmifltir.

TÜRKŞİİRİNDEKİ

GELENEKLER

Halk Şiiri

Divan Şiiri

Modern Şiir

etkinlik

Şiir İnceleme Yöntemi - 5(Şiir ve Gelenek)


79

195 196

1. Anonim Halk fiiiriSöyleyeni belli olmayan ürünlerden oluflur. Mani, ninni, türkü, a€›t gibi naz›m biçimleri vard›r.

a. Mani

Tek dörtlükten kurulan, aaxa fleklinde kafiyelen-dirilen manide ilk iki dize doldurmad›r. As›l anlat›lmak istenen son iki dizede aktar›l›r.

Ba€a girdim üzüm yok

El yârinde gözüm yok

Ben yârimi küstürdüm

Bar›flmaya yüzüm yok

b. Ninni

Bebekleri uyutmak için kendine özgü ezgiyle söylenen basit sözlü ürünlerdir.

Uyu ey can›m uyu A€larsan baban gelir

Uyu sultan›m uyu Derde derman›m uyu

c. Türkü

Anadolu insan›n›n ac›s›n›, sevincini yans›tan

bu ürünler, bir ezgi ile saz eflli€inde söylenir.

Söyleyeni belli olan türküler de vard›r.

Ezgilerine göre Kayabafl›, Türkmani, Hoyrat

adlar›n› al›r.

Türküler as›l sözlerin bulundu€u “bentler” ve

her bent sonunda yinelenen “nakarat”tan

oluflur.

Nakarat k›sm›na kavufltak/ba€lama denir.

7’li, 8’li, 11’li hece kal›plar›yla yaz›l›r.

Zeynep bu güzellik var m› soyunda Elvan elvan güller kokar koynundaArife gününde, bayram ay›nda

Zeynebim Zeynebim anl› Zeynebim

Üç köyün içinde flanl› ZeynebimKavufltak

123

2. Âfl›k Tarz› Halk fiiiri

Âfl›k ad› verilen halk ozanlar›nca söylenen fliirlerin son dörtlü€ünde sanatç›lar›n, “tapfl›rma” ad› verilen takma isimleri yer al›r. Genellikle saz eflli€inde söylenir. Koflma, semai, destan, varsa€› naz›m biçimleri kullan›l›r.

a. Koflma

11’li hece kal›b›yla yaz›l›r. 4 + 4 + 3 veya 6 + 5 fleklinde duraklara ayr›l›r.

3 – 6 dörtlükten oluflan koflman›n uyak düzeni genel-likle flu flekillerde oluflur:

abab / cccb / dddb …

aaab / cccb / dddb …

Aflk, do€a, ayr›l›k, yi€itlik gibi temalar›n ifllendi€i koflmalar, konular›na göre baz› isimler al›r. Bunlara “naz›m türü” ad› verilir.

Koşma Nazım Türleri

Güzelleme: Aşk Sevgi, doğa, ata övgü gibi konular.

Koçaklama: Yiğitlik, kahramanlık, Savaş gibi konular

Taşlama: Bir kişiyi eleştirmek veya toplum eleştirmek gibi konular

Ağıt: Ölüm acısı, ölenin iyiliklerini anlatan konular

video

etkinlik

80

197 198

etkinlik

Afla€›daki koşmaların naz›m türlerini belirleyelim.

1 Dadalo€lu’m yar›n kavga kurulur Öter tüfek davlumbazlar vurulur Nice koç yi€itler yere serilir Ölen ölür kalan sa€lar bizimdir.

“Koçaklama”d›r. Yi€itçe bir söyleyifl oldu€u

görülmekte, bir baflkald›r› oldu€u sezilmekte-

dir.

2 Ormanda büyüyen adam azg›n› Çarfl›da pazarda seyran be€enmez Medrese kaçk›n› softa bozgunu Selam vermek için insan be€enmez

Elefltiri oldu€u için naz›m türü “tafllama”d›r.

3 Vard›m ki yurdundan ayak göçürmüfl Yavru gitmifl, ›ss›z kalm›fl ota€› Camlar flikest olmufl, meyler dökülmüfl Sâkiler meclisten çekmifl aya€›

Ölen birinin yoklu€undan duyulan ac›, perişan-

anlat›ld›€›ndan naz›m türü “a€›t”t›r.

4 Seni sevmek bana verdi de çile Y›lmadan çekerim yeter ki he de Senin gibi biten ender bir güle Gözyafl› dökerim yeter ki he de Sevgiliye yakar›fl söz konusu oldu€undan naz›m

türü “güzelleme”dir.

b. Semai

Koflma gibi naz›m birimi dörtlüktür, 3 – 6 dörtlük hâ-linde oluflturulur, kafiyelenifli de koflma ile ayn›d›r.Ancak semai 8’li hece ölçüsüyle ve kendine has bir ezgiyle saz eflli€inde söylenir. Do€a, aflk, sevgi gibi te-malar üzerine kurulur.

fiu karfl›dan bin nâz ileGelen güzele aflk olsunLutf edüp hatr›m› alaAlan dilbere aflk olsun.

c. Varsa€›

Biçim yönünden semaiye benzer. 8’li hece kal›b›yla söylenir. Güney Anadolu’da (Marafl’tan Mersin’e ka-dar) yaflayan Varsak Türklerinin kendine has bir ez-giyle oluflturduklar› bu fliirlerde yi€itçe bir söyleyifl vard›r. Genellikle ilk dörtlükte “hey, bre, behey” gibi ünlemler kullan›larak oluflturulur.

Behey ala gözlü dilberVaktin geçer demedim miHarami olmufl gözlerin

Beller keser demedim mi

d. Destan

Hecenin 8’li veya 11’li kal›b›yla söylenir. Halk flairlerinin farkl› konularda söyledikleri uzun fliirlerdir. Savafllar, afetler, flehir hikâyeleri, ölüm, ayr›l›k, kar›-koca kavgalar›, eflkiya hikâyeleri, mizahî konular gibi birçok tema ele al›nabilir. Biçim olarak koflmaya ben-zer, ayr›lan yönü ise oldukça uzun olmas› ve 8’li hece kal›b›yla da söylenebilmesidir.

Terzi Destan›’ndanKumafl verdim terzilerin birineVar olsun eline almadan diktiK›rk dokuz adamla haber yollad›mEllinci selâm› salmadan dikti

video


81

199 200

3. Tekke fiiiri

‹slam inan›fl›n› konu edinen tekke fliiri, hecenin yan› s›ra aruzla da yaz›lm›flt›r. Allah’›n birli€i, peygam-bere duyulan muhabbet, dünyan›n geçicili€i, ahiret, ahlakî ö€ütler gibi hususlarda söylenen bu fliirlerdir.

Nefes

İlahi

Nutuk

Devriye

Şathiye

Nefes

İlahi

Nutuk

Devriye

Şathiye

Nefes

İlahi

Nutuk

Devriye

Şathiye

TEKKEŞİİRİ

a. ‹lahi

Allah aflk›n› ele al›r. Allah’›n birli€i, Allah’›n kullar›na merhameti, dünyan›n geçicili€i gibi konular ifllenir. Genellikle hecenin k›sa kal›plar›yla yaz›l›r. Özel bir ezgiyle okunur. ‹lahiler farkl› tarikatlarda de€iflik ad-lar al›r.

Sûfilere sohbet gerek

Ahîlere ahret gerek

Mecnun’lara Leyla gerek

Bana seni gerek seni

Mevleviler “ayin“ , Bektafliler “nefes”, Gül- fleniler “tapu€”, Halvetiler “durak”, kimi tarikatlar-sa “cumhur” ad›n› verir.

NOT

video

b. Nefes

Bektaflilerin söyledikleri dini içerikli fliirlerdir. Hz. Mu-hammed, Hz. Ali, Ehl-i Beyt sevgisi, vahdet-i vücud... konular›n› ifller. Törenlerde ezgiyle okunur.

c. Nutuk

Tarikat fleyhlerinin, müridlere ahlâk, tarikat adab›, gibi konularda söyledikleri ö€retici fliirlerdir. Sadece okunur, bir ezgiyle söylenmez.

d. Devriye

“Hak’tan gelip Hakk’a dönmek” düflüncesine dayan›r. En az 8 dörtlükle söylenir. Genelde 11’li hece kal›b›yla yaz›l›r, aruzla söylenmifl biçimleri de vard›r.

e. fiathiye

Yüzeysel bak›flta saçma gibi görünse de iyi incelen-di€inde derin anlamlar tafl›yan i€neleyici, alayc›, do-layl› ifadelerle kurulan tekke fliirleridir. Allah’la senli benli konuflmalar içeren bu fliirlerde yarad›l›flla ilgili kapal› söyleyifller bulunur. Tasavvuf derinli€ini kavra-yamayan kiflilerce küfür olarak alg›lanm›flt›r.

video

82

201 202

B. Divan Şiiri Geleneği

Divan edebiyat›, Klasik Türk fliiri olarak da adland›r›l›r.

Bu gelenekle yetiflen flairlerin fliirlerini “divan”

ad› verilen bir kitapta toplamalar›ndan dolay›

“divan edebiyat›” ad›n› alm›flt›r.

Özellikleri

Türklerin ‹slamiyet’le tan›flmalar› sonras›nda

Arap ve Fars kültürüne ait fliir

tarzlar›ndan etkilenmeleri sonucu do€mufltur.

Aruz ölçüsü kullan›l›r.

Naz›m birimi beyittir.

Tam ve zengin uyak s›kça kullan›l›r.

Arap ve Fars edebiyatlar›ndan

al›nan, gazel, kaside, mesnevi, rubaî, murabba,

k›t’a, müstezad, terci-i bent, terkib-i bent, muham-

mes

ve Türklerin edebiyata kazand›rd›€› tuyu€, flark›

gibi naz›m biçimleri kullan›lm›flt›r.

Somut de€il, soyut bir dünyan›n anla-

t›ld›€› divan fliirlerinde aflk,flarap, kad›n güzelli€i,

ölüm konular› ve dini, tasavvufi

konular ele al›nm›flt›r.

Kuralc› bir edebiyat olan divan edebiyat›nda ol-

dukça kapal›, dolayl›, süslü bir

anlat›m ye€lenmifltir.

Arapça , Farsça sözcük ve tamlamalar

kullan›lm›flt›r.

Kal›plaflm›fl sözlere (mazmun) s›kça

yer verilmifltir.

Sevgilinin yüzü aya (mah) , boyu selviye ,

a€z› mim harfine , burnu elife ,

kirpikleri tire (ok) benzetilmifl, sembollerle

anlat›lm›flt›r.

Üslup güzelli€i özün önüne geçmifltir.

Sanat için sanat anlay›fl› hâkimdir.

Dil ve anlat›mından dolay› halka de€il,

ayd›n tabakaya seslenilmifltir.

‹yi bir e€itim alarak yetiflen flairler, genellikle divan

fliirine, nazire yazarak bafllam›fllard›r.

Nazire, bir flairin fliirine ölçü, uyak ve içerikçe ben-

zeyen fliir yazma gelene€idir.

Bütün güzelli€i de€il, parça güzelli€i esas

al›n›r. Her beyitte farkl› bir konudan

söz edilebilmifltir.

Halk fliirinde oldu€u gibi, fliirlerin özel bir ismi

bulunmaz, fliirler genellikle

naz›m biçimiyle adland›r›l›r.

Divan fiiiri Naz›m Biçimleri

Beyitlerle Kurulanlar

Dörtlüklerle Kurulanlar

Bentlerle Kurulanlar

Gazel Kaside Mesnevi Müstezat Kıt'a

Rubai

Tuyuğ

Murabba

Şarkı

Terkib-i Bent

Terci-i Bent

DİVAN ŞİİRİ NAZIM BİÇİMLERİ

etkinlik


83

203 204

b. Kaside

Genel anlamda övgü fliiri olarak alg›lan›r.

fiairler bir devlet büyü€üne, padiflaha, fleyhülislama sunmak amac›yla da yazarlar.

Kasideler 33 ilâ 99 beyitten oluflur.

Uyak düzeni gazel ile ayn›d›r: aa, ba, ca…

‹lk beytine “matla” ;

son beytine “makta” ;

en güzel beytine “beytü’l - kâsid” veya “flah beyit” ; flairin isminin geçti€i bey-te ise “tac beyit” ad› verilir.

Arap edebiyat›nda do€an kaside Fars edebiyat›na geçmifl, Türkler de kasideyi Fars edebiyat›ndan alm›flt›r.

Türk edebiyat›nda en güçlü kaside flairi Nef’i kabul edilir.

Kasideler rediflerine göre adland›r›labilir : Su Kasidesi, Kerem Kasidesi, Gül Kasidesi gibi gibi.

İlk bölümde (nesib-teflbib) ele ald›klar› konuya göre adland›r›labilir: ramazaniyye, rahfliyye, sayfi-ye, flitaiyye …

Kafiyesinin son harfine göre adland›r›labilir: mimiyye, raiyye…

Kasideler yaz›l›fl amaçlar› ve temalar›na göre türle-re ayr›l›r:

Allah›n birli€ini anlat›yorsa, tevhid;

Allah’a yakar›fl içeriyorsa, münacaat ;

Hz. Muhammed’e övgü içeriyorsa, naat ;

övgü içeriyorsa, methiye ;

yergi içeriyorsa, hicviye ;

ölüm ac›s›n› anlat›yorsa, mersiye

gibi.

a. Gazel

Aflk, flarap, kad›n güzelli€i gibi konular içeren bu naz›m biçimi, Arap edebiyat›ndan al›nm›flt›r.

5 - 15 beyitten oluflur.

aa, ba, ca… fleklinde kafiyelenir.

‹lk beytine “matla” ,

son beyitine “makta” ad› verilir.

En güzel beytine “beytü’l - gazel” denir.

Gazelde tüm beyitler ayn› üslup güzelli€ine sahip-se “yek - avaz” , konu bütünlü€ü söz konusuysa “yek - ahenk” olarak nitelenir.

Bir söz dedi cânân ki karemet var içinde a matla

Dün geceye dair bir iflaret var içinde a

Meyhane mukassî görünür taflradan amma b

Bir baflka ferah baflka letafet var içinde a

Eyvah o üç çifte kay›k ald› karar›m c

fiark› okuyup geçti, bir âfet var içinde a

Olmakda derûnunda heva âtefl-i sûzân d

Nay›n diyebilmem ki ne hâlet var içinde a

Ey fluh Nedima ile bir seyrin iflitdik e makta Tenhaca varup Göksuya iflret var içinde a

Nedim

“var içinde” redif, “et” sesleri tam uyakt›r. Makta bölümünde flair mahlas›n› kullanm›flt›r.

84

205 206

Kasidenin Bölümleri

1 . Nesib (Teflbib)

Sevgiliye yönelik yaz›lan ve fliir yönü a€›r basan kasi-delerin ilk bölümüne nesib; tabiat, bahar, bayram tas-virleri ile başlayanlara ise teflbib ad› verilir.

2. Girizgah

Basamak durumunda bir beyittir. As›l konuya girifl yap›laca€›na iflaret eder.

3. Methiye

Kasidenin sunuldu€u kifliye yönelik övgülerin bulundu€u bölümdür. En sanatl› bölümdür. Methiyelerde genellikle abart› söz konusudur.

4. Tegazzül

Her kasidede bulunmayabilir. Kaside içindeki gazel-dir. fiairlik yetene€ini gösterme amac›yla oluflturulur.

5. Fahriyye

fiairin kendini övdü€ü bölümdür. Her kasidede yoktur. fiair, flairlik yetene€ini överken fliirle ilgili görüfllerini belirtir.

6. Dua

Kasidenin sunuldu€u kifli ve inananlar için dua edilen bölümdür.

Kaside Örne€iNecatî Bey BAHÂR‹YYE (Sultan II. Bâyezid’e Sunulmufl)

(Nesib – Teflbib Bölümünden) Günümüz Türkçesiyle

Nevbahar irifldi yapraklarla zeyn old› zemin ‹lkbahar eriflti, yeryüzü yapraklarla bezendi; Bârekâllah ey kemâl-i sun’-i Rabbü’l- âlemin ey Allah’›m yarat›fl›n›n eksiksizli€ini ispat eden manzara Mübarek olsun.

Ba€ sersebz ü saba can-perver ü sahn-› çemen Ba€ bafltan bafla yeflil, rüzgar can besleyici, çimenin üstü Ta’ne-i H›zr ü mesihâdur hezâran âferin H›z›r ve ‹sa peygamlerlere dil uzatmaktad›rlar, yaflafl›nlar! Hz. ‹sa ve Hz. H›z›r gibi her yeri canland›rd›lar

Za’il old› arsa-i âfakdan berd-i flita ‹çinde kin eseri kalmayan inanm›fl insan gönlü gibi Hât›r-› mü’min gibi kim kalmaya âsar-› kîn ufuklar›n meydan›ndan k›fl›n so€uklu€u kalkt›. (… )

(Methiyye Bölümünden)

Âfitâb-› adl Sultan ‹bn-i Sultan Bâyezid Adalet günefli Sultan o€lu Sultan Bayezid sapk›nl›€› ve Allah’ Kâmi - i flirk ü dalalet lâmi-i nur-i yakîn ortak kofluculu€u afla€›layan ve bilme nurunu yayan sensin.

Devlet ü âyin ü resmi nâfî-i zulm ü fiten Saltanat›, usul ve tavr›, zulmü ve fitneyi yok eden; Âdet ü kânunu urfi zînet-i fler’-i mûbin âdeti, kanunu ve davran›fl› Allah’›n kanunlar›n›n süsü

(…) (…)


etkinlik


85

207 208

c. Mesnevi

Fars edebiyat›na ait bir naz›m biçimidir. Uzun öyküleri anlatmaya imkân tan›yan bir türdür. Her beyit kendi içinde kafiyelenir. (aa, bb, cc…)

Bu özelliği mesnevinin yaz›l›fl›n› kolaylaflt›r›r. Beyit say›s› konuya ve flairin iste€ine ba€l›d›r. Aflk, tasavvuf, ahlak, mizah, savafl gibi çok farkl› alanlara yönelik yaz›labilir.

Bir sanatç›n›n yazd›€› befl mesnevisinden oluflan esere “hamse” ad› verilir.

Cemflid ü Hurflid’den

Bilürem Kayser’in bir k›z› vardur

Ne k›z kim ol durur dür-dâne-i dür

Tutar ay yüzi flerminden nikâb›

Yüzinün flermi yakar aftâb›

Dimezler tîzini kim âb u gildür

Ki bafldan aya€a ol cân u dildür.

Ahmedi

Günümüz Türkçesiyle

Kayser’in bir k›z› oldu€unu bilirim;

k›z de€il sanki inci tanesi

Ay onun yüzünün güzelli€i karfl›s›nda utan›p

örtünür, bu utanç günefli de yakar.

Hiç kimse onun yarat›ld›€› çamurun, su ve

topraktan oldu€unu söyleyemez, çünkü o

bafltan aya€a can ve gönüldür.

(Fahriyye Bölümünden) Günümüz Türkçesiyle

Medhuni yazanlarun olur mu’anber hâmesi Senin övgünü yazanlar›n kalemi anber kokar; Vasfun› idenlerün olur kelâm› flekkerin özelliklerini anlatanlar›n ise sözü flekerlenir.

Devletûnde hasrevâ evzâ’-› ashâb- kemâl Ey padiflah, senin devletinde olgun ve bilgin kiflilerin Berkarâr olm›fldurur mânend-i idrâk-i metin vaziyetleri sa€lam kavray›fl gibidir.

Gevher- i medhûnle zeyn old› Necâtî sözleri Senin övgünün incileriyle Necati’nin sözleri bezendi; Umar›m kim ona tahsin ide tahsin - âferin k›ymet bilmeyi ö€renmeyi yaratan Allah ümit ederim (…) ki onu be€enir.

(Dua Bölümünden)

Askerine devletine zât›na evlad›na Askerine, devletine, zât›na, çocuklar›na sen daima Sen inayet eyle daim yâ ‹lahe’l - âlemin yard›m eyle ey alemlerin Rabbi!

Dört yan›ndan du’â-y› Çâryâr -› bâ - safâ Mübarek Dört Halife’nin duas› dört yan›ndan ona Hem naflir ü hem zahîr ü hem flefî’ü hem mu’in hem yard›mc› hem destek hem flefaat edici hem destekleyici olsun.


etkinlik

86

209 210

C. Modern fiiir Gelene€i

Uzun süre Arap ve Fars kültürü etkisinde kalan Türk edebiyat› 19. yüzy›l iti-bariyle özellikle Frans›z fliirinden etkilenmeye bafllar.

Sone, terza-rima, balad, triyole gibi Bat› tarz› naz›m biçimlerinin örnekleri verilir.

Klasik Türk fliirine ait olan müstezad› gelifltirerek özgürlefltirip serbest müstezad formunu kullanmaya bafllarlar.

20. yüzy›lda ise serbest fliir anlay›fl› yayg›nl›k kazan›r.

Halk ozanlar› varl›klar›n› sürdürse de eski popüla-ritelerini yitirmifl durumdad›rlar.

Hece, 20. yüzy›l bafllar›nda Millî Edebiyat ç›€›r›yla gündeme gelse de 1940 sonras›na serbest fliir egemen olur.

Dilde sadeleflme görülür, ölçüsüz ve uyaks›z yazma yayg›nlafl›r, kimi flairler

söz sanatlar›na yer vermezken II. Yeni sanatç›lar› divan fliirini an›msatan ka-pal›, süslü söyleyifllere yönelirler.

d. Müstezad

Ziyadelefltirme, art›rma anlam›na gelir.

Gazelin özel bir fleklidir.

Gazelin beyitlerinin her dizesine k›sa birer dize eklenerek oluflturulur. Eklenen bu k›sa dizeye zi-yade denir.

Aruzun “Mef’ûlü / mefâîlü / mefâîlü / fa’ûlün” kal›b›yla yaz›l›r.

Ziyade dizeler ise “mef’ûlü / fa’ûlün” fleklindedir.

Çihre - i zîbas› onun gülflen-i cândur

Halk-› cihâna

Mâ’î ridâs› sanas›n ab-› revandur Ba€-› cihâna

Tafll›cal› Yahya

e. K›t’a

En az iki beyitle oluflturulur. Matlas›z gazellere benzer. Genellikle mahlas söylenmez.

Konu alan› genifltir. Ölüm, do€a, savafl, sünnet veya dü€ün törenleri, bir nûkte, dinî, tasavvufî ko-nular içerebilir.

‹lm kesbiyle pâye-i rif’at

Ârzû-y› muhâl imifl ancak

Iflk imifl her ne var âlemde

‹lm bir kîyl u kâl imifl ancak

Fuzulî

f. Bentlerle Kurulan Naz›m Biçimleri

Rubaî, tuyu€, flark›, murabba, terkib-i bent, tecri-i bent ve muhammesler

bu gruba girer.

etkinlik


87

211 212

etkinlik

Yukarıdaki metinleri gelenekleri bakımından inceleyelim.

1 Türk fliirine ait bu fliirlerin dillerinde farkl›l›klar görmekteyiz.

I. metinde Arapça, Farsça sözcük ve tamlama-lar vard›r.

II. metin halk›n konuflma diline yak›n bir dille oluflturulmufltur.

III. metinde ise günümüzdeki söyleyifl özellik-lerini tafl›yan bir fliir dili kullan›lm›flt›r.

2 Bu fliirlerin naz›m birimleri de farkl›dır.

I. metinde beyit , II. metinde dörtlük , III. me-tinde ise m›sra birimi kullan›lm›flt›r.

3 Bu fliirlerde uyaklan›fl›n da farkl› oldu€unu görmekteyiz. I. metinde ilk beyitte zengin uyak ve redif, II. metinde yar›m uyak ve redif

kullan›lm›fl, ancak III. metinde uyak önemsenmemifltir.

4 Bu fliirler ölçü aç›s›ndan da ayn› özellikleri göstermez. I. metinde aruz ölçüsü (Mef’ûlü / fâilâtü / mefâ’ilü / fâ’ilün), II. metinde 7’li hece ölçüsü kullan›lm›fl, ancak III. metin ölçüsüz yaz›lm›flt›r.

5 Sanatlara yer verilip verilmemesi yönüyle de birbirinden farklılar. I. metin söz sanatlar› ile yüklüdür. Örne€in ilk beyitte flair flöyle söyler: “Ey sevgili, senin güzelli€inin parlakl›€›, günefl ›fl›€›n›n gücünü yok eder. Senin yana€›n›n ren-gi, utançtan güneflin yüzünü k›zart›r.” II ve III. metinlerde söz sanatlar›na pek yer verilmemifltir.


I. Metin

Ey tâb-› hüsnün âfet-i nîrûy-› âfitâb

Haclet-pezîr -i reng-i ruhun rûy-› âfitab

Fey-âflinâ-y› da€-› dil olmak muhâldir

Reng-i flikeste-i gül-i had-rûy-› âfitâb

Naili

II. Metin

A benim baht› yârim

Gönlümün taht› yârim

Yüzünde göz izi var

Sana kim bakt› yârim

Anonim

III. Metin

Sevdi€im insanlara k›zabilirdim

E€er sevmek bana

Mahzun durmay› ö€retmeseydi

Orhan Veli Kan›k

88

213 214

etkinlik

Bu metinlere yönelik afla€›daki sorular› cevaplay›n›z.

1 ‹ki metni dil yönünden karfl›laflt›rarak farkl›l›k-lar›n› yaz›n›z.

İki metin de sade bir dille yazılmıştır.

2 ‹ki metinde ele al›nan konuyu yaz›n›z.

İki metinde de aşk teması ele alınmıştır.

5 Bu iki fliiri ahenk unsurlar› yönünden karfl›lafl-t›r›n›z.

I. metin II. metin

Ölçü: serbest serbest

Uyak: zengin yok

Uyak flemas›: serbest serbest

I. Metin

DE⁄‹L

Bilmem ki nas›l anlatsam

Nas›l, nas›l size derdimi

Bir dert ki yürekler ac›s›

Bir dert ki düflman bafl›na

Gönül yaras› desem…

De€il!

Ekmek paras› desem…

De€il!

Bir dert ki …

Dayan›l›r fley de€il.

Orhan VEL‹

II. Metin

KOKUDAN UYUYAMAMAK

‹ki

Çiçektiler

Döktüler yapraklar›n›

Aralar›na

F. Hüsnü DA⁄LARCA


video


89

215 216

etkinlikAfla€›daki cümlelerin do€ru olanlar›n› D, yanl›fl olanlar›n› Y ile gösterelim.

1 Halk fliiri gelene€i ‹slamiyet öncesi Türk fliirinin devam›d›r. D

2 20. yüzy›l Türk fliirinde serbest fliir anlay›fl› hâkimdir. D

3 Bir flairin befl kasidesiyle oluflan bütüne hamse ad› verilir. Y

4 Divan fliirinde naz›m birimi beyittir. D

5 Halk fliiri, oldukça kapal›, soyut ve süslü bir söyleyifle sahiptir. Y

6 Halk edebiyat›ndaki a€›t, divan fliirindeki mersiye ile içerikçe benzeflir. D

7 Sone, terza-rima, mesnevi ve kaside Türk fliirine farkl› kültürlerden giren D naz›m biçimleridir.

8 Koflma, semai, varsa€› ve destan söyleyeni belli olmayan naz›m biçimleridir. Y

9 Ölçü, uyak düzeni ve naz›m birimleri naz›m biçimini belirleyen unsurlard›r. D

10 Mesnevi aruzun uzun kal›plar›yla yaz›l›r. Y

etkinlik

Aşağıdaki sözcüleri ait oldukları boşluklara yazalım. Bir sözcük d›flta kalacakt›r. Hangi sözcük verilen cümlelerin hiçbirine getirilemez?

[tafllama / mani / tekke / somut / mersiye / hamse / mesnevi / a€›t / gazel / makta / dörtlük / aruz / hece / soyut]

1 Halk fliiri somut bir dünyay› anlat›rken di-van fliiri soyut bir dünyay› anlat›r.

2 Mesnevi , divan fliirinde uzun öyküleri anlatmaya imkân tan›yan bir naz›m biçimidir.

3 Bir kaside ölüm ac›s›n› ele alm›flsa buna mersiye ad› verilir.

4 Koflmada bir kifliyi veya toplum düzenini elefl-tirmek söz konusu ise bu koflman›n naz›m türü taşlama olur.

5 Halk fliirinde hece ölçüsü kullan›l›r ve naz›m birimi olarak dörtlük tercih edilir.

6 Divan fliirinde rubai ve tuyu€; halk fliirinde ise mani tek dörtlükle kurulur.

7 Genellikle aflk, flarap, kad›n güzelli€i tema-lar›n›n ifllendi€i ve 5-15 beyitten kurulan di-van fliirine gazel denir.

8 Bir flairin yazd›€› befl mesneviye hamse ad› verilir.

9 ‹lahi, nefes, devriye, nutuk ve flathiye tekke fliirine ait ürünlerdir.

10 Gazelin son beytine makta ad› verilir.

90

217 218

etkinlik

etkinlik

1 Divan edebiyat›nda uzun hikâyeleri anlatmaya elveriflli fliir fleklidir.

2 Befl mesneviye verilen add›r.

3 Divan edebiyat› naz›m birimidir.

4 Halk edebiyat›nda 8’li hece vezniyle söylenen naz›m biçimidir.

5 Halk edebiyat›nda söyleyeni belli olmayan ürünlerin olufltur-du€u edebiyat koludur.

6 7’li hece ölçüsüyle, tek dörtlük hâlinde söylenen halk edebi-yat› ürünüdür.

7 Devlet büyüklerinin övüldü€ü divan edebiyat› fliir türüdür.

8 11’li hece ölçüsüyle oluflturulan afl›k edebiyat› naz›m biçimidir.

9 Bireyin veya toplumun alayc› bir dille elefltirildi€i koflma na-z›m türüdür.

10 Kavufltak ve bentten oluflan, saz eflli€inde söylenen anonim halk edebiyat› naz›m biçimidir.

Verilen bulmacayı çözelim.

Numaralanmış açıklamaları karşıda verilen kavramlarla eşleştirelim. (Numarayı, kutunun içine yazalım.)

1 Divan şiiri nazım birimidir. Üslup 7

2 Divan şairlerin kullandığı kalıplaşmış sözlerdir. Zengin 4

3 Divan şiirinde kullanılan ölçüdür. Arap 10

4 Divan şiirinden en çok kullanılan kafiye türüdür. Beyit 1

5 Divan şiirinde anlatılan dünyadır. Nazire 6

6 Bir şairin şiirine ölçü, uyak ve içerikçe benzeyen 5 şiir yazma geleneğidir.

Soyut

7 Divan şiirde içerikten daha çok önem verilen unsurdur. Mazmum 2

8 Divan şiirinin seslendiği tabakadır. Aruz 3

9 Bütün güzelliği yerine ele alınan güzelliktir. Parça 9

10 Divan şiirinin etkilendiği kültürdür. Aydın 8

B

E

Y

TE

M

A

İ

Ü

R

K

Ü

O

Ş

M

A

H

A

M

S

E

A

N

İ

M E S N E V İ

T A Ş L A M A

K A S İ D E

A N O N İ M

6

4

10

8

1

5

9

7

3

2


91

219 220

etkinlik

etkinlik

Numaralanmış açıklamaları karşıda verilen kavramlarla eşleştirelim. (Numarayı, kutunun içine yazalım.)

1 Ozanların şiirlerini söyledikleri üsuldür. Dörtlük 4

2 Halk şâirlerinin kullandıkları takma isimlere verilen addır. Tapşırma 2

3 Halk şiiri nazım biçimidir. Öz 5

4 Halk şiiri nazım birimidir. Bağlama 8

5 Biçimden ziyade önemsenendir. Doğaçlama 1

6 Genellikle kullanılan uyaktır. Varsağı 3

7 Ozanların benimsedikleri üsluptur. Tekke 9

8 Şiirlere eşlik edilen enstrümandır. Hece 10

9 Halk şiirinin kollarından biridir. Yalın 7

10 Kullanılan ölçüdür. Yarım 6

Aşağıdaki nazım biçimlerinin ait oldukları gelenekleri " 3" işareti kullanarak belirleyelim.

ŞİİR GELENEĞİ ŞİİR GELENEĞİ

Biçim Halk Şiiri Divan Şiiri Modern Şiir Biçim Halk Şiiri Divan Şiiri Modern Şiir

Triyole Sone

Muhammes Mesnevî

Koşma Ninni

Mani Sagu

Destan Nefes

Rubai Tuyuğ

Balad Terzarima

Semai Varsağı

Ağıt Gazel

Şathiye Kaside

✗ ✗ 3

✗ 3 ✗

3 ✗ ✗

3 ✗ ✗

3 ✗ ✗

✗ 3 ✗

✗ ✗ 3

3 ✗ ✗

3 ✗ ✗

3 ✗ ✗

✗ ✗ 3

✗ 3 ✗

3 ✗ ✗

3 ✗ ✗

3 ✗ ✗

✗ 3 ✗

✗ ✗ 3

3 ✗ ✗

✗ 3 ✗

✗ 3 ✗

92

1. Divan fliirinde aflk, flarap ve kad›n güzelli€i üze-rine yaz›lan fliirlere ------; din ve devlet büyüklerini övmek için yaz›lan fliirlere ------; uzun hikâyeleri anlatmaya elveriflli fliirlere de ------ ad› verilir.

Parçada bofl b›rak›lan yerlere s›ras›yla afla€›da-kilerden hangisi getirilmelidir?

A) gazel – medhiye – rubai

B) koflma – naat – mesnevi

C) gazel – kaside – mesnevi

D) güzelleme – kaside – manzume

E) gazel – kaside – manzum hikâye

2. Halk fliirindeki a€›t içerikçe, divan fliirindeki ------ ile benzeflir.

Bu cümlede bofl b›rak›lan yere afla€›dakilerden hangisi getirilmelidir?

A) mesnevi B) methiye C) dua

D) mersiye E) hicviye

3. Satirik fliir, yergi içeren nükteli bir üslupla yaz›l›r. Türk fliir gelene€inde de bu tarz fliirler yaz›lagelmifltir. Halk fliirinde -------, divan fliirinde ------- bu tarz fliirlerdir.

Parçada bofl b›rak›lan yerlere s›ras›yla afla€›da-kilerden hangisi getirilmelidir?

A) tafllama – koçaklama

B) koçaklama – at›flma

C) tafllama – mersiye

D) hicviye – at›flma

E) tafllama – hicviye

4. Anonim halk fliiri ürünü olan maniler, 8’li hece

I II kal›b›yla oluflturulur. Tek dörtlükten oluflan mani,

III aaxa fleklinde kafiyelenir. As›l anlat›lmak istenen

IV

son iki dizede söylenir.

V

Bu parçada numaralanmış bölümlerin hangisinde bir bilgi yanl›fl› vard›r?


5. Selviye benzer meflesi

Del’olup aflka düflesi

Top top olmufl menekflesi

Burcu burcu kokan da€lar

A da€lar âh ulu da€lar

Eflinden ayr›lan a€lar

Bu fliir, afla€›daki halk edebiyat› ürünlerinden hangisine örnek gösterilebilir?

A) Türkü B) Mani C) Koflma

D) Ninni E) A€›t

6. Karac’o€lan sözün hakt›r

Düflman›n dostundan çoktur

Bizim’çin ayr›l›k yoktur

Ya sen ya ben ölmeyince


A) Halk fliiri gelene€i ürünüdür.

B) Bir semaiden al›nm›flt›r.

C) Hece kal›b›na uydurmak için ünlü düflmesi ya-p›lm›flt›r.

D) Anonim halk fliiri örne€idir.

E) Ölçü, uyak gibi biçimsel ögelere dikkat edilmifl-tir.


93


7. Yana yana kül oldum

Bir esmere kul oldum

Kufl dili bilmez iken

fiak›d›m bülbül oldum

Bu fliir, afla€›dakilerden hangisine örnek gösteri-lebilir?

A) Mani B) Koflma C) Varsa€›

D) Destan E) Semai

8. Afla€›dakilerin hangisinde aç›klama ile ayraç için-deki kavram uyumlu değildir?

A) Tekkeye yeni gelenlere tekke adab›n›, dinî ve ahlaki konular› ö€retmek amac›yla söylenen fliirlerdir. (nutuk)

B) “Allah’tan geldik, Allah’a dönece€iz” felsefe-sini içeren dinî fliirlerdir. (devriye)

C) Bektaflî’lerin Allah sevgisini iflledikleri fliirlerdir. (ilahi)

D) Allah’la senli benli konuflur gibi oluflturulan ve asl›nda derin dinî anlamlar tafl›yan fliirlerdir. (flathiye)

E) Ölenin ard›ndan onu övmek, ölüm ac›s›n› an-latmak için yaz›lan koflma türüdür. (a€›t)

9. Dürzüler dört mevsim taze yemifller

Vatandafl› eze eze yemifller

Bir ekmek çalanlar ceza yemifller

Devlet doland›rmak kârm›fl o zaman

Bu fliirin naz›m türü afla€›dakilerden hangisidir?

A) Koçaklama B) Sema C) Güzelleme

D) A€›t E) Tafllama

10. Divan edebiyat›nda fliir denilince akla gazel geldi€i için, flairlik de gazeldeki baflar› ile ölçülürdü. Dolay›s›yla flair kaside yazarken flairlik yetene€ini göstermek için kasideye bir gazel de eklerdi. Kaside içinde gazele ayr›lan bu bölüme ----------- ad› verilirdi.

Parçada bofl b›rak›lan yere afla€›dakilerin hangisi getirilmelidir?

A) girizgâh B) fahriye C) methiye

D) tegazzül E) teflbib

11. Râz-› dilüni açma Neflati gibi yâre Evvel hele ol gamze-i mebbâr ile söylefl

(Gönlünün s›rr›n› Neflatî gibi sevgiliye açma, önce bir hilekâr gamze ile konufl.)

Neflati’nin bir gazelinden al›nan bu beyit, divan fliiri gelene€inin afla€›daki özelliklerinden hangi-sini örneklemez?

A) Arapça ve Farsça sözcük ve tamlamalar kullan-ma

B) Söz sanatlar›na yer verme

C) Mahlasa, makta (son) beyitte yer verme

D) Daha çok bireysel temalar› ele alma

E) Tam ya da zengin uyak kullanma

12. I. Naz›m birimi beyittir.

II. aa, ba, ca… fleklinde kafiyelenir.

III. Matla ve makta bölümleri vard›r.

IV. Din ve devlet büyüklerine sunulur.

V. Aruz ölçüsü ile yaz›l›r.

Numaralanmış özelliklerin hangisi, kaside ve ga-zelin ortak nitelikleri aras›nda yer almaz?


94

1. Afla€›dakilerden hangisi Divan fliirinin genel özel-liklerinden biri de€ildir?

A) Her tabakadan insana seslenilmesi

B) A€›r, süslü, kapal› bir dille yaz›lmas›

C) Bireyselli€in ön planda tutulmas›

D) Aruz ölçüsüyle yaz›lmas›

E) ‹çerikten çok, üslup güzelli€inin önemsenmesi

2. Afla€›dakilerin hangisi naz›m birimi yönünden di€erlerinden ayr›l›r?

A) Tuyu€ B) Gazel C) Mesnevi

D) Kaside E) K›t’a

3. Bre âfet, sürdür at›n

Geçer ça€›n demedim mi

Harami olmufl gözlerin

Yollar keser demedim mi

Bu fliirin naz›m biçimi afla€›dakilerden hangisidir?

A) Koflma B) Mani C) Varsa€›

D) Güzelleme E) Semai

I. Grup II. Grup

4. I. ‹lahi 8’li Hece Ölçüsü

II. Tafllama Kavufltak Bölümü

III. Semai Tek Dörtlük

IV. Türkü Elefltiri

V. Koçaklama Allah Sevgisi

I. gruptaki numaral› terimlerden hangisi, II. grup-tan bir ögeyle iliflkilendirilemez?


5. Afla€›daki beyitlerden hangisi bir mesneviden al›nm›fl olabilir?

A) fiark› söylerdin hüzzamdan muhayyerden vak-tiyle

Oysa flimdi bir udun k›r›k tellerine dönmüflsün

B) Ki kullar›na buyurmufl muhakkak

Taleb sizden û virmek benden ol Hak

C) A€lad›€umca uyhu gözüme harâm olur

Yahyâ acebleme an› hâb› âb açar

D) Meyhane mukassi görünür taflradan ammâ

Bir baflka ferah baflka letafet var içinde

E) Ne yanar kimse mana âtefl-i dilden özge

Ne açar kimse kapum bâd-› sabadan gayr›

6. Halk fliir gelene€inde oluflturulan bir fliirde afla-€›daki özelliklerin hangisi bulunmaz?

A) Konuflma diliyle oluflturulmak

B) Dörtlükler hâlinde yaz›lmak

C) ‹mgelerle yüklü olmak

D) Hece ölçüsü ile yaz›lmak

E) Soyuttan çok somutu yans›tmak

7. Afla€›dakilerin hangisi tekke edebiyatının özellik-lerinden biri de€ildir?

A) Tümüyle aruz ölçüsü ile söylenmiş şiirlerden oluşur.

B) Allah sevgisini temel alan bir anlay›flla olufl-turulur.

C) Duygunun yan› s›ra düflünce boyutu yans›t›l›r.

D) ‹lahi, nefes, nutuk gibi naz›m türleri kullan›l-m›flt›r.

E) Eserlerin baz›lar› ö€retici özellik de tafl›r.


95


8. Türk fliir gelene€i ile ilgili afla€›dakilerin hangisi söylenemez?

A) fiiir gelene€inin biçimlenmesinde din önemli bir unsur olmufltur.

B) Türklerin yaflad›€› co€rafi de€iflim, kültür ve dillerini etkilemifl, bu da edebî anlay›fl› yönlendirmifltir.

C) Arap ve Fars kültürünün etkisiyle geliflen Divan fliiri gelene€inde halka seslenmek amaçlan-m›flt›r.

D) Bat› etkisindeki Türk fliiri gelene€inde sone, terzarima gibi naz›m biçimleri de kullan›lm›flt›r.

E) Türk fliir gelene€i farkl› kaynaklardan beslen-mifltir.

9. Afla€›daki naz›m biçimlerinden hangisi Türk fliirine baflka edebiyatlardan geçmemifltir?

A) Mesnevi B) Sone C) Balad

D) Tuyu€ E) K›t'a

10. I. Bir ölçüye göre yaz›lma

II. Uyakl› söyleyifllere yer verme

III. Söyleyeni belli olmayan ürünler de içerme

IV. Ayd›n zümreye seslenme

V. Söz sanatlar›na yer verme

Numaral› özelliklerden hangi ikisi Divan ve Halk fliiri geleneklerinin ortak özellikleri aras›nda yer almaz?

A) I. ve II. B) II. ve III. C) III. ve IV.

D) IV. ve V. E) II. ve V.

11. Musa ile ç›kt›m Tûr’a

Gözlerim Hak yüzün göre

Tecelli olunan nûra

Erdim de geldim bu ile


A) 8’li hece kal›b›yla oluflturulmufltur.

B) Tekke edebiyat› ürünüdür.

C) Telmih sanat›na baflvurulmufltur.

D) Bir varsa€› örne€idir.

E) Aç›k bir söyleyifl tercih edilmifltir.

12. Afla€›dakilerin hangisinde içerikçe benzeflen tür-ler efllefltirilmemifltir?

A) A€›t - Mersiye B) Güzelleme - Gazel

C) Hicviye - Tafllama D) ‹lahi - Nefes

E) Nutuk - Müstezat

13. (I) Halk fliiri, ‹slamiyet öncesi Türk fliirinin devam› durumundad›r. (II) Anonim ve âfl›k edebiyat› ol-mak üzere iki koldan geliflme göstermifltir. (III) Söyleyeni belli olmayan, halka mal olmufl fliirler anonim Halk fliirini oluflturur. (IV) Âfl›k fliirinde de flairler, as›l isimleri yerine mahlaslar›n› kullan›rlar. (V) Aflk, sevgi, kahramanl›k, ölüm, ayr›l›k gibi te-malar âfl›kların en çok iflledikleri temalard›r.

Parçada numaral› cümlelerden hangisinde bir bilgi yanl›fl› vard›r?


96

246 247


Bu fliirde flair çak›l tafl›ndan, kufltan, gelincik çiçe€in-den, erik

a€ac›n›n yeflermesinden vs. söz etmektedir. Ama bunlar› bili-

nen yönleriyle, bilinen anlamlar›yla de€il kendi bak›fl aç›s›yla,

kelimeleri kendisinin hayal dünyas›nda flekillendirdi€i anlam-

larla ifade etmifltir.

Bunu yaparken de imgelerden, ça€r›fl›mlardan bolca yararlan-

lanm›flt›r. Nesnelere, olaylara farkl› anlamlar yüklemifl, anlat-

mak istedi€ini bu flekilde yans›tmaya çal›flm›flt›r. Yani bilinen

gerçe€i, nesnel gerçekli€i de€ifltirme yoluna gitmifl, bunlar›

duygular›n› yans›tmada araç olarak kullanm›flt›r.

Örne€in, “seni düflünürken bir kufl gelir yüre€imin ucuna ko-

nar” ifadesinde “yürek” “ucu olan bir varl›k” gibi düflünülmüfl,

bir kuflun oraya konmas› hayal edilmifltir. Bunun nesnel dünya-

da bir karfl›l›€› yoktur. Ama flair duygular›n› anlatabilmek için

bu flekilde düflünmüfl, gerçekli€i bu flekilde de€ifltirmek anlatı-

mı güçlendirmiştir.

Şiirde Gerçeklik ve Anlam

Gerçek; bir durum, nesne veya nitelik olarak var olan, demektir.

Gerçek somut ve nesneldir.

Gerçeklik duyular aralıcılığıyla anlaşılır.

Sanatçılar yaşadıkları dünyadan bağımsız düşünülemez.

Sanat eseri gerçekten yola çıkar ancak gerçeği ol-duğu gibi yansıtmaz.

Sanatçı gerçeği kendi zihninde yeniden kurgular.

Sanatçı çağrışım , imge ve söz sanatlarıyla gerçeği değiştirir.

Şairler, tanık olduğumuz olayları , yaşadığımız duyguları bizim

kullandığımız sözcüklerle anlatır. Ancak ortaya çıkan eser bilinen gerçekliğin dışın-da kurmaca bir gerçekliktir.

Şiirde kullanılan sözcükler daha çok mecaz ve yan anlamdadır.

Şair çağrışıma açık bir dil kullanır.

Şair, doğrudan anlatan değil, sezdiren ,

hissettiren kişidir.

Çak›l

Seni düflünürken Bir çak›l tafl› ›s›n›r içimde Bir kufl gelir yüre€imin ucuna konar Bir gelincik aç›l›r ans›z›n Bir gelincik sinsi sinsi konar

Seni düflünürken Bir erik a€ac› tepeden t›rna€a donan›r Deliler gibi dönmeye bafllar Döndükçe yumak yumak çözülür Çözüldükçe ufal›r küçülür

Çekirde€i henüz süt ba€lam›fl Masmavi bir erik kesilir a€z›mda Dokundukça yanar dudaklar›m Seni düflünürken Bir çak›l tafl› içimde

Bedri Rahmi Eyübo€lu


video

Şiir İnceleme Yöntemi - 6(Şiirde Gerçeklik ve Anlam - Yorum)


97

248 249

‹nsan›n duygular›, hayalleri, düflünceleri s›n›rs›zd›r. Bunlar› ifade etmek ister. Bunu yaparken dildeki sözcüklerden yararlanmak zorundad›r. Ama dildeki sözcükler s›n›rl›d›r.

fiair bu s›n›rl›l›€› aflmak için sözcüklere yepyeni an-lamlar verir. Uygun gördü€ü sözcükleri bir araya getirerek yeni dil birlikleri kurar; imge dedi€imiz kavram da bu noktada devreye girer.

Bu fliirde bolca imgeye yer verilmifltir. fiair sevgilisi-ni düflünürken hissettiklerini tabiattaki baz› olaylar üzerinden anlatmıştır. Onu düflünürken duydu€u mutlulu€u “çak›l tafl›n›n ›s›nmas›, gelinci€in açmas›, gelinci€in kanamas›, erik a€ac›n›n donanmas›, de-liler gibi dönmesi, yumak yumak çözülmesi” gibi olaylarla vermifltir.

K›saca flair bilinen gerçekli€in d›fl›na ç›km›fl, fliirin kendine ait gerçeklik dünyas›n› oluflturmufltur. Şairler şiirsel gerçekli€i olufltururken nesnel gerçek-likten faydalan›rlar. Oluflan bu gerçeklik yaflanan gerçeklikten farkl› olsa da büsbütün ondan kopuk de€ildir. Onun yeniden yorumlanmas›, ça€r›fl›mlara aç›k hâle getirilmesidir. Böylece ortaya ç›kan met-nin tek bir anlam› yoktur. Okuyan her bir insan›n kendince yeni anlamlar ç›karabilece€i bir anlam dünyas›, yeni bir gerçeklik ortaya ç›km›fl olur.

K›saca flairler kelimelerin s›n›rl› dünyas›ndan yola ç›karak, bu s›n›rlar›n çok ötesinde bir dünyay› anlat›rlar. Bunu yaparken de sanata ait gerçekli€i oluflturur, bunu yans›t›rlar.

Yorum

Yorum, bir metnin anlafl›lmas› güç yönlerinin aç›klanarak ayd›nl›€a kavuflturulmas›dır.

Yorum, bir olay›, bir durumu, bir anlat›y› belli bir görüfle göre aç›klama, de€erlendirmesidir.

Yorumlama bir metni anlamlandırma çabasıdır.

Anlam, bir kelimeden, bir sözden, bir davran›fl veya olgudan anlafl›lan fley, bunlar›n hat›rlatt›€› düflünce veya nesnedir.

Metni anlamland›rmaya çal›fl›rken metindeki ifa-deleri kendi ba€lam› içerisinde de€erlendirmek gerekir.

Ba€lam, bir dil birimini (mesela kelimeyi, kelime grubunu veya cümleyi) çevreleyen, bu dil birimin-den önce veya sonra gelerek söz konusu birimi et-kileyen, onun anlam›n› belirleyen birimler bütünü-dür.

Ba€lam, kelimelerin, kelime gruplarının veya cüm-lelerin kullandıkları yere göre kazandığı anlam-dır.


98

250 251

Bir metni yorumlarken

ANLAM ANLATIMYAPI TEMA

yönlerini çözümlemek gerekir.

Sağlıklı bir yorum yapılabilmesi için

Şiirin yapısının

Şiirdeki ahenk ögelerinin

Şairin benimsediği anlatımın

Yazıldığı dönemin zihniyetinin

bilinmesi gerekir.

Şiir, her okunduğunda farklı anlamlar kazanabilir.

Bir kişi aynı şiiri farklı zamanlarda okunduğun-da farklı anlamlar çıkarabilir. Kişinin

bulunduğu ortamı

psikolojik durumu

gelişen zevki

kültürü

anlayışı

şiirden çıkardığı anlamda etkili olur.

Beklenen

Ne hasta bekler sabah› Geçti istemem gelmeni

Ne taze ölüyü mezar Yoklu€unda buldum seni

Ne de fleytan bir günah› B›rak vehmimde gölgeni

Seni bekledi€im kadar Gelme art›k neye yarar

Necip Faz›l


etkinlik

Yandaki şiiri yorumlayalım.

fiiirin ilk dörtlü€ünde flair sevgilisini (ki bu sevgi-

li birçok fley olabilir) nas›l sevgi, hasret ve istek-

le bekledi€ini anlat›yor. Bunu anlat›rken de bir-

birine anlamsal aç›dan çok ba€l› olan kavramlar›

kullan›yor. Bir hasta, sabah› yani ayd›nl›€›, iyileflme

ümidini tafl›r içinde; bir mezar›n bekleyip de

kavuflabildi€i tek fley, ölü bir insand›r; şeytan ise

günahtan baflka bir fley istemez, düflünmez .

‹flte flair, sevgilisiyle olan güçlü ba€›n› ve ona

kavuflma iste€inin kuvvetini bu sözler yard›m›yla

iletmifltir. Böylesine bekleyen bir sevgilinin iste€ine

kavuflamamaktan dolay› duydu€u hüzün ve si-

tem ikinci dörtlükte görülüyor. fiair, sevgilisinin

yoklu€uyla avunur olmufltur ve art›k sevgilinin

gelmesinin hiçbir anlam› yoktur.


99

252 253

Şairin

Hayata bakışı

Yaşam biçimi

Duygu ve düşünce dünyası

Edebî zevk ve anlayışı

Kültür birikimi

şiirinde kendini gösterir.

fiair şiiriyle şiir de şairiyle bir bütün hâlindedir.

Lale Devri'nin ünlü şairi Nedim, "Makamdır benim sühanım (sözüm) mahlas iste-mez." diyerek eserlerinden tanınabileceğini ifade etmiştir.

NOT


fiiiri, belli ölçülere ba€lamak, belli kal›plara s›€d›r-mak olanaks›zd›r; bu bak›mdan fliiri tan›mlamak da zordur. Ne var ki, basmakal›p da olsa, ö€retici nitelik tafl›yan flu tan›m, okullar›m›zda bugün de geçerli say›lmaktad›r: Sanat de€eri tafl›yan, insan-da derin duygular uyand›ran manzum yaz›lara fliir denir.

fiiir, içerik ve biçim dedi€imiz ögelerin oluflturdu€u bir sanat ürünüdür. ‹çerik; fliirin özüdür, anlam›d›r. Okuyucuyu duyguland›ran, düflündüren, etkile-yen içeriktir. Biçim ise; içeri€i en yetkin (mükem-mel) söyleyebilmek için baflvurulan bir araçt›r. Bu araç dil, uyak, ölçü dize kümelenifli... gibi ayr›nt›lardan oluflur.

fiiirlerin kimilerinde duygu, kimilerinde ö€reti-cilik, kimilerinde kahramanl›k, kimilerinde do€a ve do€a güzellikleri, kimilerinde de ak›c›l›k, doku-nakl›l›k a€›r basar. Bu bak›mdan fliiri, konular›na göre befl öbe€e ay›rmak mümkündür:

1. Lirik fliir 2. Didaktik fliir

3. Epik fliir 4. Pastoral fliir

5. Dramatik fliir

fiunu da söylemek gerekir ki, bir fliirde çeflitli te-malar bir arada bulunabilir. Sözgelimi, duygusal bir fliir, kahramanl›k, hatta ö€reticilik temas›n› da içerebilir.

Yaşar YÖRÜK / Güzel Konuşma - Yazma Kılavuzu

Şiir İnceleme Yöntemi - 7(Metin ve Şair)

100

254 255

Şimdi Okuma Zamanıfiiir Okuma Sanat›

fiiir, edebiyat sanatlar› içinde sesle okumay› en çok is-teyen bir sanatt›r. Nas›l, piyes oynanmak içinse, fliiri de türlerindan ay›ran en belirli özellik, sese en çok ba€l› sanat olufludur.

fiiir; jestlerle, mimiklerle, pozlarla okunmaya pek gel-mez. Böyle fliir okuyan kimse, dinlenen biri olmak-tan ç›karak, seyredilen bir kimse durumunu al›r. Eski ça€larda, fliirlerin a€›zdan a€za, ses hâlinde dolaflmas›; görülen de€il, iflitilen bir fley oluflu; topluluklara karfl› parayla tutulan ozanlarca okunuflu; fliirin yaz›ya geçmedi€i devirlerde gelenek halindeydi. Matbaan›n icad›yla fliir, yaln›z söylenen sanat olmaktan ç›kt›, yaz›lan bir sanat oldu. Böylece fliirin musikisi yaz› içinde gizli kald›.

fiiiri yaz›dan sese çevirme iste€ini duymam›z, gözün musikiyi kavrayamamas›ndan, kula€›n ise fliirdeki ke-limeleri sese çevirmek arzusundan do€maktad›r. fiiir okumak, yaz›da gizlenen sesleri, ses olanaklar›n› bul-mak sanat›d›r. fiiirleri kendi kendimize yüksek bir sesle

okumam›z; arkadafl topluluklar›nda söylememiz, rad-yolarda fliir saati, özel olarak fliir günleri düzenleme-miz, fliir plaklar›, fliirin sese ba€l› bir sanat oluflundan ileri gelmektedir.

fiiir okuma sanat›n›n temeli, fliiri ses hâline koymakt›r. Bunun için; metnin psikolojik havas› içinde kelime-ler seslendirilmeli; anlama en yak›flan ton bulunmal›, di€er yandan sese en uygun düflen anlam belirtilmeli; anlam›n istedi€i sesleri bulup verebilmelidir. fiiir okumak sanat›n›n özü; sesle anlam› okurken kaynaflt›rabilmekte; sesin hangi kelime, heceler üzerinde yükselece€ini, hangisinde hafifleyece€ini, bir m›sradan di€erine nas›l geçilece€ini, nerelerde durulaca€›n›, anlam› sese, sesi anlama feda etmeden ayarlayabilmektedir.

fiiir okumak, üslup gibi, kifliseldir; taklitçili€e hiç gel-mez. Taklit edilirse etkisini yar› yar›ya kaybeder. fiiirde daima heyecan gizlidir. fiiiri kendine has bir heyecanla okumal›d›r.

Seyit Kemal Karaalio€lu / Konuflmak ve Yazmak Sanat›

Şiir Okuma

fiiir Okurken Uyulmas› Gereken ‹lkeler

Kifli, sevdi€i fliirleri ezberlemelidir.

Ezberlenen fliirleri unutmamak için, zaman zaman tekrar okumal›d›r.

Dinleyici karfl›s›nda fliiri, ka€›da, deftere ya da kita-ba bakarak okumamal›d›r.

Bu tür davran›fl, dinleyicilere kitaptan f›kra okuma-ya benzer; fliirin dinleyici üzerindeki etkisi azal›r.

Törenlerde, topluluklarda okunacak fliirler k›sa olmal›d›r.

Okunan fliir, ortama uygun düflmelidir. Sözgelimi, ulusal bir bayramda okunacak fliirle, bir flenlik sofras›nda okunacak fliir farkl›d›r.

fiiirdeki sözcüklerin, deyimlerin, sözcük öbekleri-nin anlamlar›n› ö€renmek; fliirin anlam›n› kavramak gerekir. Çünkü, anlam› kavranmam›fl bir fliiri güzel okumak mümkün de€ildir.

fiiirdeki her dizeyi de€erini vererek okumal›, sözcükleri do€ru söylemelidir.

Duyarak okumal›d›r; duyurmak için, duymak gerekir.

Ses tonu , fliirin anlam›na uygun düflmeli; fliir do€al bir sesle okunmal› ve dinleyicilerin duyaca€› biçimde ayarlanmal›d›r.

Davran›fllar do€al olmal›; fliirin anlam›n› etkileme-yen jest ve mimiklerden kaç›nmal›d›r.

Seçilen fliirin ilk ve son bölümleri çok iyi ezberlenmelidir.

Okurken unutuverme durumu olursa, çok iyi ez-berlenen bölümleri okuyarak güç durumdan kur-tulmak mümkün olur.


101

256 257

etkinlik

Cümlelerde boş bırakılan yerleri uygun sözcüklerle tamamlayalım. Bir sözcük, iki yere gelecektir. Bunu bulalım.

[al›fl›lmam›fl – öznel – de€ifltirerek – mecaz – fliir – yorum – ba€›ms›z – fliirsel – müzik]

1 Şiir d›fl dünyan›n de€ifltirilip dönüfl-türülmesiyle ortaya ç›kan, genelde ölçülü ve uyakl› olarak düzenlenen edebî türdür.

2 fiair kendinden ve d›fl dünyadan söz etse bile bunu fliire değiştirerek aktar›r.

3 fiairler, dili daha çok şiirsel ifllevde kullan›r.

4 fiiirde sözcükler daha çok mecaz anlam-da kullan›l›r.

5 Şiir okuyucunun içinde bulundu€u du-ruma göre yeni anlamlar kazanan, edebî sa-natlara yer verilen bir türdür.

6 Okuyucunun metni kendi durumuna ve anla-y›fl›na göre anlamland›rmas›na yorum denir.

7 fiiirler öznel anlat›ma sahip olduklar›ndan kiflilere göre farkl› alg›lanabilir.

8 Hiçbir sanat eseri sanatç›s›ndan bağımsız düflünülemez.

9 fiiirlerde alışılmamış ba€daflt›rmalara di€er türlerden daha çok yer verilir.

10 fiiir, sese dayal› oldu€u için sanat dallar›ndan müzik ile ortakl›k gösterir.

Sesli okumalarda flu noktalara dikkat edilmelidir:

Birbirinden ayr› olmas› gereken sesleri birbirine benzer flekilde telâffuz ederek kar›fl›kl›€a sebep olmaktan kaç›nmal›d›r.

Okurken ç›kan sesler, matbaa harfleri gibi iyi ç›kmal›, afl›nt›s›z, silintisiz olmal›d›r. Seslerin afl›nmas› , seslerin yok olmas› ,

dikkatsiz söylenmesi konuflmay› ve sesli oku-may› bozar.

Sesler, kelimeler, cümleler dil bilgisi kurallar›na göre vurgulanmal›; ses tonu metnin ruhuna uygun olarak ayarlanmal›d›r.

Kelimelerin söyleniflinde yanl›fl yapmamal›: Bir kelimenin seslerini iyi ç›kararak, tane tane söylemelidir.

102

258 259

etkinlik

Yukar›da verilen fliiri afla€›daki sorular çerçevesinde inceleyiniz.

1 fiiirden hareketle flairle ilgili neler söyleyebilirsiniz?

Seyahat ettiğini, gözlemlerinin güçlü olduğunu, duygularını yoğun bir şekilde anlatabildiğini, çevresi-ne karşı duyarlı olduğunu söyleyebiliriz.

2 fiiirde nesnel gerçeklik, fliirsel gerçekli€e nas›l dönüfltürülmüfltür?

Şair havanın ılık olmasını yüreğini ateşine bağlamıştır. Tekerleklerin dönmesi inlemeye dönüştürül-müştür. Yollar uykuya dalan yılanlara benzetilmiştir.

3 fiair, fliirsel gerçekli€i olufltururken ça€r›fl›mlardan ve sanatlardan yararlanm›fl m›d›r?

Teşhis, teşbih gibi sanatlardan yararlanmıştır.

Şimdi Okuma Zamanı HAN DUVARLARI

Ya€›z atlar kiflnedi, meflin k›rbaç flaklad›, Bir dakîka araba yerinde duraklad›. Neden sonra sars›ld› alt›mda demir yaylar, Gözlerimin önünden geçti kervansaraylar... Gidiyordum, gurbeti gönlümde duya duya, Uluk›flla yolundan Orta Anadolu’ya. ‹lk sevgiye benzeyen ilk ac›, ilk ayr›l›k! Yüre€imin yakt›€› ateflle hava ›l›k; Gök sar›, toprak sar›, ç›plak a€açlar sar›... Arkada zincirlenen yüksek Toros da€lar›, Önde uzun bir k›fl›n soldurdu€u etekler, Sonra dönen, dönerken inleyen tekerlekler...

Ellerim tak›l›rken rüzgârlar›n saç›na, As›ld› arabam›z bir da€›n yamac›na.

Her tarafta yükseklik, her tarafta ›ss›zl›k, Yaln›z arabac›n›n duda€›nda b›r ›sl›k. Bu ›sl›kla uzayan, dönen, k›vr›lan yollar, Uykuya varm›fl gibi görünen y›lan yollar, Bafl›n› kald›rarak bofllu€u dinliyordu. Gökler bulutlan›yor, rüzgâr serinliyordu. Serpilmeye bafllad› bir ya€mur ince ince. Son yokufl noktas›ndan düzlü€e çevrilince Nihâyetsiz bir ova a€artt› benzimizi, Yollar bir flerid gibi ufka ba€lad› bizi. Gurbet beni muttas›l çekiyordu kendine. Yol, hep yol, dâima yol... bitmiyor düzlük yine.(...)

Kendimi kapt›rarak tekerle€in sesine Uzanm›fl›m, kalm›fl›m, yayl›n›n fliltesine.(...)

video


103

260 261

etkinlik

etkinlik


1 fiair yaflanan gerçekli€i yorumlayarak de€ifltirir. D

2 fiiirde ço€unlukla ça€r›fl›mlara aç›k bir dil tercih edilir. D

3 ‹mgeler hayal ürünü olsa da varl›€›n› nesnel gerçeklikten al›r. D

4 Okuyucu fliirsel bir metni oluflturuldu€u dönemin flartlar› içerisinde Y de€erlendirmemelidir.

5 Bilimsel ve ö€retici metinler yoruma aç›k de€ildir. D

6 Okuyan kiflinin metni kültürüne, birikimine, zevkine ve hayal gücüne D göre anlamland›rmas› yorumu oluflturur.

7 fiiir, flairin hayat›ndan, zevklerinden, bilgi birikiminden etkilenmeyen Y bir türdür.

8 fiair, kendinden önceki sanatç›lar›n eserlerinden yararlanma Y yoluna gitmemelidir.

9 fiiir okuyan kifli okudu€u fliire uygun bir ses tonu seçmelidir. D

10 fiiir, edebiyat sanatlar› içinde sesle okunmay› en çok isteyen sanatt›r. D

BEN SANA MECBURUM BİLEMEZSİN

Ben sana mecburum bilemezsin

Adını mıh gibi aklımda tutuyorum

Büyüdükçe büyüyor gözlerin

Ben sana mecburum bilemezsin

içimi seninle ısıtıyorum.

Ağaçlar sonbahara hazırlanıyor

Bu şehir o eski İstanbul mudur?

Karanlıkta bulutlar parçalanıyor

Sokak lambaları birden yanıyor

Kaldırımlarda yagmur kokusu

Ben sana mecburum sen yoksun.

Sevmek kimi zaman rezilce korkuludur

Insan bir akşamüstü ansızın yorulur

Tutsak ustura ağzında yaşamaktan

Kimi zaman ellerini kırar tutkusu

Birkaç hayat çıkarır yaşamasından

Hangi kapıyı çalsa kimi zaman

Arkasında yalnızlığın hınzır uğultusu

Fatih'te yoksul bir gramofon çalıyor

Eski zamanlardan bir cuma çalıyor

Durup köşebaşında deliksiz dinlesem

Sana kullanılmamış bir gök getirsem

Haftalar ellerimde ufalanıyor

Ne yapsam ne tutsam nereye gitsem

Ben sana mecburum sen yoksun.

Attila İLHAN

1 Gelenekten yararlanmıştır.

2 Şiirlerini ezgiyle söylemiştir.

3 Her dönemde ilgiyle okunmuştur.

4 Toplumun değerleriyle çatışmıştır.

5 Şiirin ahenk unsurlarına önem vermemiştir.

6 Serbest tarzda şiir yazmıştır.

7 Çevresinde olan bitenleri gözlemleyebilmiştir.

8 Sözcüklerin çağrışım güçlerinden yararlanmıştır. 9 Söz sanatlarına başvurmuştur.

10 Kişisel duygularını ifade etmiştir.

Bu şiirden hareketle, şairle ilgili olarak hangi yargılara ulaşabileceğinimizi belirtelim.

video

✗

✗

✗

✗

104

1. (I) Sanatsal ürünlerde sanatç› ile eser aras›nda kaydade€er bir iliflki söz konusudur. (II) Duygular›n anlat›m›n›n yo€unluk kazand›€› fliirde bunu da-ha rahat görebiliriz. (III) fiair, fliirine birikimini, etkilendi€i gelene€in özelliklerini önemli ölçüde yans›t›r. (IV) fiair kendi düflüncelerini, hayalle-rini yans›tabilece€i gibi yaflad›€› olaylardan da söz edebilir. (V) fiair, bunu yaflarken d›fl dünyay› de€iflikli€e u€ratmadan yans›tmaya çal›fl›r.

Bu parçada metin ve flair ile ilgili olarak söylenen-lerden hangisi yanl›flt›r?


2. Bin atl› ak›nlarda çocuklar gibi flendik Bin atl› o gün dev gibi bir orduyu yendik

Ak tolgal› beylerbeyi hayk›rd›: “‹lerle” Bir yaz günü geçtik Tuna’dan kafilelerle

Bu fliirden hareketle flair için afla€›dakilerden hangisi söylenemez?

A) Edebî sanatlardan yararland›€›

B) Tarihi konular› ele ald›€›

C) Kafiye ve redife yer verdi€i

D) Anlafl›l›r bir dil kulland›€›

E) Toplumcu bir anlay›flla yazd›€›

3. fiiir okuma ile ilgili olarak afla€›dakilerden hangi-si söylenemez?

A) Hangi tür fliir olursa olsun dikkat çekmek için yüksek sesle okunmal›d›r.

B) Davran›fllar do€al olmal›, jest ve mimikler uy-gun flekilde kullan›lmal›d›r.

C) fiiiri etkili okuyabilmek için fliirin anlam› iyi kavranmal›d›r.

D) Mümkün oldu€unca ka€›da bakmadan oku-maya çal›flmal›d›r.

E) Kelimelerin söyleyiflinde yanl›fl yap›lmamal›d›r.

4. Yeflil türbesini gezdik dün akflam, Duyduk bir musiki gibi zamandan Çinilere sinmifl Kur’ân sesini, Fetih günlerinin saf neflesini Ayd›nlanm›fl buldum tebessümünle.


A) Devrik cümlelere yer verilmifltir.

B) Anlam bir dizeden di€erine tafl›nm›flt›r.

C) Geçmifl günlerin mutlu havas›na gönderme yap›lm›flt›r.

D) Dilin al›fl›lm›fl kal›plar› y›k›lmaya çal›fl›lm›flt›r.

E) 11’li hece ölçüsüyle oluflturulmufltur.

5. Senenin sonbahar fasl› gibiydi, Toprak, bulut, yaprak pasl› gibiydi, Serviler sararm›fl, yasl› gibiydi, Düflünen kayalar mahzundur sand›m.


A) Sanatl› bir söyleyifl benimsenmifltir.

B) Bir düflünceyi iletme kayg›s›yla oluflturulmufl-tur.

C) “Hüzün” temas› etraf›nda flekillenmifltir.

D) Redif ve uya€a yer verilmifltir.

E) 11’li hece ölçüsüyle yaz›lm›flt›r.

6. (I) Yorum, bir metnin anlafl›lmas› güç yönleri-nin aç›klanmas›d›r. (II) Yorum yaparken met-nin neye iflaret etti€i ortaya konur. (III) Bu yap›l›rken de kesinlikle flairin söylediklerine ba€l› kal›n›r, metinden yeni sonuçlar ç›kar›lmaz. (IV) Yorum yap›l›rken sözcükleri ba€lam› içerisinde de€erlendirmek gerekir. (V) Bir metni yorum-larken anlam, yap›, anlat›m ve tema yönlerini çözümlemek gerekir.

Yukar›da numaralanm›fl cümlelerden hangisinde bilgi yanl›fl› söz konusudur?



105


7. B›rak beni hayk›ray›m, susarsam sen matem et; Unutma ki flairleri hayk›rmayan bir millet, Sevenleri toprak olmufl öksüz çocuk gibidir;

Zaman ona kan damlayan difllerini gösterir. Bu zavall› sürü için ne merhamet, ne hukuk; Yaln›z bir sert bak›fll› yüz, yaln›z a€›r bir yum-ruk!...

Yukar›daki fliir için afla€›dakilerden hangisi söyle-nemez?

A) Söz sanatlar›na yer verilmifltir.

B) Bireysel bir tema etraf›nda flekillenmifltir.

C) Kafiyeye yer verilmifltir.

D) fiairlerin toplumun sözcüsü olmalar› gerekti€i dile getirilmifltir.

E) Yi€itçe bir söylefli vard›r.

8. I. fiiirde sözcükler daha çok gerçek anlam›n›n d›fl›nda kullan›l›r.

II. fiiirde her okuyan›n farkl› anlamlar ç›karabil-mesi söz konusu olabilir.

III. fiiirdeki gerçeklik, yaflanan hayattaki gerçek-likten farkl›d›r.

IV. fiiirde günlük ve tarihî olaylar de€ifltirilerek verilir.

V. fiiirde mesaj verme amac› ön plandad›r.

fiiirde gerçeklikle ilgili olarak numaralanm›fl cüm-lelerin hangisinde bilgi yanl›fl› vard›r?


9. Bugün hava güzel, Bugün içim içime s›€m›yor. Annemden mektup ald›m, Memlekette gibiyim. Allah’a çok flükür karn›m tok Elimi uzatsam kahve fincan› dudaklar›mdad›r Kufllar kaçm›yor, benden Bir güvercin kanad›nda okfluyorum Göklerin mavili€ini


A) Yaflama sevinci dile getirilmifltir.

B) ‹mgelere yer verilmifltir.

C) fiairin psikolojik durumu fliire yans›m›flt›r.

D) fiair, toplumsal konular› anlatmada fliiri araç olarak kullanm›flt›r.

E) Deyimlere ve sanatlara yer verilmifltir.

10. Bir eylüldü bafllayan içimde A€açlar dökmüfltü yapraklar›n› Çimenler sararm›flt› Rengi solmufltu tüm çiçeklerin Gökyüzünü kara bulutlar sarm›flt› Katar katar gidiyordu kufllar uzaklara Deli deli esiyordu rüzgar Da€›lm›flt› yazdan kalan ne varsa Yaflanmam›fl bir mevsim gibiydi bahar


A) Rüzgâr kiflilefltirilerek verilmifltir.

B) Serbest ölçüyle oluflturulmufltur.

C) Tüm sözcükler gerçek anlaml›d›r.

D) fiair kendi duygular›n› sonbahar›n hüzünlü at-mosferiyle anlatm›flt›r.

E) Yinelemelerden yararlan›lm›flt›r.

106

272 273

etkinlik

Edebî ürünlerde anlat›m iki yolla gerçeklefltirilir:

Nesir (düzyaz›) yoluyla

Naz›m (ölçülü - uyakl› anlat›m) yoluyla.

fiiirle (naz›m) oluflturulan eserler manzum eser

kabul edilir. Ancak ölçü ve uyakla oluflturulan her

eseri fliir olarak adland›rmak yanl›flt›r.

Günümüzde bunlar farkl› kategorilerde de€erlen-

dirilmektedir: manzume ve fliir.

Manzumeler fliir ile öykü aras›nda de€erlen-dirilir. Ço€u kez ikisinin sentezi durumundadır.

NOT

Manzume ve Şiir Arasındaki Farklar

fiiirde imgeli söyleyifller a€›rl›k kazan›rken manzumeler imge yönünden zay›ft›r.

Manzumelerde estetik kayg› arka planday-ken fliirlerde güzellik ön plandad›r.

Manzumeler olay anlatmay›, bu yolla okura bir mesaj vermeyi amaç edinirken fliirde as›l amaç okurda haz uyand›rmakt›r.

Manzumeler istenirse rahatl›kla düzyaz›ya çevrilebilirken fliirde bu yap›lamaz.

Manzumelerde toplumsall›k , fliirlerde bi-reysellik esast›r.

Manzumelerde dil konuflma diline yak›n, fliirde ise konuflma dilinden uzakt›r.

fiiirde sanatsall›k , manzumelerde ö€reticilik öndedir.

Aşağıdaki özelliklerin hangisiyle ilgili olduğunu belirleyelim. (Bazı özellikler ortak olabilir.)

Özellikler Manzume Şiir

1 Düzyazıya kolayca çevrilebilir.

2 Konuşma diline yakındır.

3 Estetik kaygı, güzellik ön plandadır.

4 İmge bakımından zengindir.

5 Dizeler hâlindedir.

6 Sözcükler genellikle mecaz anlamlıdır.

7 Sanatsal yönü güçlüdür.

8 Öğreticilik amaçlanır.

9 Anlatım yoruma kapalıdır.

10 Sanatsal metindir.

Manzume ve Şiir

etkinlik

✗

✗

✗

✗

✗

✗

✗

✗


107

274 275

etkinlik

Verilen örnekleri karşılaştıralım.

1 Manzumede olaylar aktar›lm›flt›r.

Adam›n üzerine kal›n bir örtü örtmesi

Mangala yaklaflmas›

Ihlamuru aramas›

Cezvenin bulunup ›hlamur ›s›t›lmas›

Fincanlara doldurulup içilmesi

Adam›n yüzüne kan gelmesi

2 fiiirde olay örgüsü yoktur .

3 Manzume örne€inde diyaloglara yer verilmifltir, fliir örne€inde diyaloglar yoktur.

4 Manzumede anlat›m konuflma diline yaklaflt›r›lm›flt›r, fliirde ise böyle bir kullan›m yoktur.

5 Manzumedeki ifadeler düzyaz›ya çevrilebilir.

6 Manzumede söz yal›n kullan›lm›fl, fliirde ise imgelere yer verilmifltir.


Manzume Örne€i

(...) Çekerek dizlerinin üstüne eski bir aba

Sürünüp mangala yaklaflt› Seyfi Baba.

– ‹hlamur verdi demin komflu… Bulayd›k, flunu bir…

– Sen otur, ben arar›m...

– Olsa içerdik, iyidir...

Aha buldum aramak istemez o€lum, gitme…

Ben de bir karn› genifl cezve geçirdim elime

Bafllad›m kaynatarak vermeye fincan fincan

Az›c›k geldi bizim ihtiyar›n benzine kan.

(...)

Mehmet Akif Ersoy

fiiir Örne€i

Söylenmifl aflk›n güzelli€iyledir

Ka€›tlarda yar›m b›rak›lm›fl fliir

‹nsan ya€mur kokan bir sabaha karfl›

Hat›rlar bir gün bir cam› açt›€›n›

Duran bir bulutu, bir kuflun uçtu€unu

Çöküp peynir ekmek yedi€i tafl›

Bütün bunlar aflk›n güzelli€iyledir.

Ahmet Muhip D›ranas

video

108

276 277

1. Lirik fiiir

Ad›n› Yunankültürüne ait “lir” adl› telli çalg›dan alm›flt›r. Bu çalg› eflli€inde söylenen fliirlere Eski Yu-nan’da lirik fliir denirdi. Lirik fliir, bireysel konular› duygulan›mlar› iflleyen, coflkuya, ilham dayanan fliirdir. Bunlarda aflk, sevgi, ayr›l›k, özlem gibi duygular, okuru derinden etkileyecek flekilde anlat›l›r. Edebiyat›m›zda güzellemeler, gazeller, semailer bu tarz fliirlerdir. Dün-ya edebiyat›nda ilk lirik flair, ayn› zamanda ilk kad›n flair say›lan Yunanl›Sappho’dur .

Bir Günün Sonunda Arzu

Yorgun gözümün halkalar›nda Güller gibi fecr oldu nümâyân, Güller gibi... sonsuz, iri güller, Güller ki kam›fltan daha nâlân, Gün do€du yaz›k arkalar›nda!

Alt›n kulelerden yine kufllar, Tekrar›n› ömrün eder ilân, Kufllar m›d›r onlar ki her akflam, Âlemlerimizden sefer eyler...

Akflam, yine akflam, yine akflam, Bir s›rma kemerdir suya baksam; Üstümde sema: Kavs-i mutalsam!

Akflam, yine akflam, yine akflam, Göllerde bu dem bir kam›fl olsam!

Ahmet Haflim

2. Epik fiiir

“Epope” (destan) sözcü€ünden do€mufltur. Yi€itlik, kahramanl›k, savafl gibi temalar›n coflkulu bir dille aktar›ld›€› fliirlerdir. Edebiyat›m›zda koçaklamalar, destanlar bu tarzda yaz›lm›fl naz›m biçimi ve türleri-dir.

Bizdik o hücumun bütün aflkiyle kanatl›; Bizdik o sabah ilk at›lan safta yüz atl›. Uçtuk Mohaç ufkunda görünmek hevesiyle, Canland› o meflhur ova at kiflnemesiyle, Fethin daha bir ülkeyi parlatt›€› gündü, Biz u€runa can verdi€imiz yerde göründü. Gül yüzlü bir âfetti ki her bûsesi lâle; Girdik zaferin koynuna kand›k o visâle. Dünyaya vedâ ettik, at›ld›k dolu dizgin; En son koflumuzdur bu! as›rlarca bilinsin!... Bir bir aç›l›rken gö€e son def’a yar›flt›k, Allah’a giden yolda meleklerle kar›flt›k. Geçtik hepimiz dört nala cennet kap›s›ndan; Gördük ebedî cedleri bir anda yak›ndan! Bir bahçedeyiz flimdi flehitlerle beraber; Bizler gibi ölmüfl o yi€itlerle beraber, Lâkin kalacak do€du€umuz topra€a bizden, fiimflek gibi bir hat›ra, nal seslerimizden!


109

278 279

3. Didaktik fiiir

Bir konuda okuru bilgilendirmek, ona bir fleyi aç›kla-y›p ö€retmek için yaz›lan sanat yönü zay›f, ço€u kez anlat›mca kuru fliirlerdir. Divan fliirinde “hikemi fliir’ olarak da örnekleri verilmifltir. Manzum hikayeler ve fabllar didaktik özellik gösterir. Dünya edebiyat›nda bu türün ilk örneklerini Yunan flair Hesiodos ver-mifltir.

I.Dinle sana bir nasihat edeyim

Yi€idin bafl›na bir ifl gelince

fiairsen e€er dizene sahip ç›k

As›l meziyet ise do€all›k

II.

Hat›rdan günülden geçici olma

Bunu yâd ellere aç›c› olma

Özgünlük amac›n olmal› art›k

Sözü o yapar güzel ve aç›k

4. Satirik fiiir

Eleştirel şiirdir. Bir kişiyi, bir düşünceyi, toplumu do-laylı, iğneleyici söyleşiyle eleştirmek amacıyla yazı-lan şiiirlerdir. Türk şiirinde taşlamalar ve hicviyeler satirik(yergi) özelliği taşıyan eserlerdir.

Ormanda büyüyen adam azg›n›

Çarfl›da pazarda insan be€enmez

Medrese kaçk›n› softa bozgunu

Selam vermek için kesan be€enmez

Âleme ta’n eder yan›na varsan

Seni yan›lt›r bir mesele sorsan

Bir cim ç›kmaz e€er karn›n› yarsan

Camiye gelir de erkan be€enmez

110

280 281

5. Pastoral fiiir

Do€a güzelliklerini, k›r ve köy yaflam›n›, çoban haya-t›n› anlatan fliirlerdir. Do€rudan do€ruya do€ay›, köyü, çoban hayat›n› anlatan pastoral fliirlere “idil”; bunu çobanlar›n karfl›l›kl› konuflmalar› hâlinde anla-tan pastoral fliirlere ise “eglog” ad› verilir. Yani eglog-da diyalog vard›r.

I.

Bir kaval sesi doldurur ovay›

Börtü böcek tan›r Çoban ‹sa’y›

Sürü koklamaya bafllar havay›

Günefl siler karanl›ktaki tasay›

II.

Rüzgar eser dallar›n›z at›fl›r

Kufllar›n›z birbiriyle ötüflür

Ören yerler bu bayramda pek üflür

Ören yerler bu bayramda pek üflür

Z‹NC‹RE VURULMUfi PROMETHEUS’tan

Karabafl›:

Aç›kla öyleyse her fleyi fluna karfl›l›k ver:

Zeus hangi suçundan ötürü düflman oldu sana?

Niçin bu korkunç, bu yüz karas› duruma soktu seni

Anlat bize bunu, anlatmak ac› gelmezse sana

Premetheus:

Anlatmak ac› gelmesine ac› gelir bana,

Ama susmak da baflka türlü ac›

Her türlüsü bir baflka bafl belas›

Günün birinde bir öfkedir sard› tanr›lar›

Birbirine girdi bütün ölümsüzler

Aiskhylos

6. Dramatik fiiir

Baz› tiyatro metinlerinde diyaloglar fliir fleklinde olufltu-rulmufltur. Bu tür tiyatro eserlerine manzum tiyatro denir. Bunlarda yer alan fliirlere de dramatik fliir denir.


111

282 283

Şimdi Okuma Zamanı II. Metin

OTUZ BEfi YAfi

Yafl otuz befl, yolun yar›s› eder

Dante gibi ortas›nday›z ömrün

Delikanl›l›k ça€›ndaki cevher

Yalvarmak yakarmak nafile bugün

Gözünün yafl›na bakmadan geçer

fiakaklar›ma kar m› ya€d› ne var

Benim mi Allah’›m bu çizgili yüz?

Ya gözler alt›ndaki mor halkalar?

Neden böyle düflman görünürsünüz

Y›llar y›l› dost bildi€im aynalar

Zamanla nas›l de€ifliyor insan!

Hangi resmime baksam ben de€ilim.

Nerde o günler, o flevk, o heyecan?

Bu güler yüzlü adam ben de€ilim;

Yaland›r kayg›s›z oldu€um yalan

Hayal meyal fleylerden ilk aflk›m›z;

Hat›ras› bile yabanc› gelir.

Hayata beraber bafllad›€›m›z

Dostlarla da yollar ayr›ld› bir bir;

Gittikçe art›yor yaln›zl›€›m›z.

Cahit Sıtkı TARANCI

Şimdi Okuma Zamanı I. Metin

BALIKÇILAR

–Bugün aç›z yine evlatlar›m, diyordu peder

Bugün aç›z yine; lâkin yar›n, ümid ederim,

Sular biraz daha sakinleflir... Ne çare, kader!

–Hay›r, sular ne kadar coflkun olsa ben giderim

Diyordu o€lu, yar›n sen biraz ninemle otur;

Zavall›c›k yine kaç gündür iflte hasta...

–Olur;

Biraz da sen çal›fl o€lum, biraz da sen çabala;

Ninen baban, iki miskin, biz art›k ölmeliyiz...

Çocuk düflündü flikayetli bir nazarla; – Ya biz,

Ya ben nas›l yaflar›m siz ölürseniz?...

–Hâlâ

D›flarda gürleyerek kükremifl bir ordu gibi

Döverdi sahili binlerce dalgalar asabi.

– Yar›n sen a€lar› gün do€madan haz›rlars›n;

Sak›n yedek biraz ip, mantar almadan gitme...

Aç›nca yelkeni hiç bakma, oynas›n vars›n;

Kay›k çocuk gibidir: Oynuyor mu kaydetme,

Dokunma keyfine; yaln›z tetik bulun, zirâ

Deniz kad›n gibidir: Hiç inanmak olmaz ha!

Deniz d›flarda uzun sayhalarla bir h›rç›n

Kad›n gürültüsü neflreyliyordu ortal›€a.

Tevfik FİKRET

video

video

112

284 285

etkinlik

Yukar›da verilen iki metni afla€›daki sorular çerçevesinde inceleyelim.

1 Metinlerden hangisi manzum hikâye örne€idir? Bu metin, manzum hikâyenin hangi özelliklerini yans›t›r?

I. metin manzum hikâyedir. İçinde olay örgüsünün olması, kişilere ve karşılıklı konuşmalara yer verilmesi bu metni manzum hikâye yapmıştır.

2 II. metinde I, ve II. dörtlükte kullan›lan uyak ve redifleri gösteriniz.

(eder / cevher / geçer) tam uyak, (ömrün, bugün) tam uyak (halkalar / aynalar) –lar redif, –a yarım uyak

3 Verilen metinleri ele ald›klar› tema yönünden karfl›laflt›r›n›z.

I. metinde geçim sıkıntısından bahsederken II. metinde yaşlanma ve ölüm korkusundan bahsediliyor.

etkinlik

Şiir türlerini aşağıdaki şemada bir kez daha görelim:

ŞİİR

TÜRLERİ

Lirik

Şiir

Epik

Şiir

Satirik

Şiir

Pastoral

Şiir

Didaktik

Şiir

Dramatik

Şiir


113

286 287

etkinlik

Afla€›daki sözcükleri ait oldukları boş yerlere yazalım.

[şiir - manzum eser - lirik - epik - satirik - olay örgüsü - manzume - didaktik - ölçü - uyak - duygu ve heyecan]

1 Lirik fliir; duygu a€›rl›kl› olarak oluflturulur, coflkun söyleyifller içerecek flekilde oluflturulur.

2 Divan fliirindeki hicviyeler ve halk fliirindeki tafllamalar satirik fliirin özelliklerini tafl›r.

3 Baz› fliirler içerikçe birden çok fliir türünün özelli€ini tafl›yabilir. Örne€in vatan sevgisini an-latan bir fliirde yi€itlik vurgusuyla epik şii-rin; gençlere uyar›lar içermesiyle didaktik şiirin özellikleri bulunabilir.

4 Manzum hikâyede ölçü ve uyak gibi ahenk unsurlar› da önemsenir.

5 Manzum hikâyeler ö€retici, ibret verici özellik-ler tafl›mas›ndan dolay› didaktik fliir türüne örnek gösterilebilir.

6 Manzumelerde anlat›lanlar bir olay örgüsü içerisinde verilir.

7 Şiir dilim estetik ve etkileyici flekilde kullan›lmas›yla oluflturulur.

8 Naz›m biçiminde düzenlenmifl eserlere manzum eser denir.

9 Önceki dönemlerde yaflanm›fl bir olay manzume fleklinde anlat›labilir.

10 fiiir farkl› ça€r›fl›mlara imkân verecek flekilde düzenlenmeli, okuyucuda duygu ve heyecan uyand›rmal›d›r.

etkinlik


1 Pastoral fliir iki türe ayr›l›r. D

2 Halk fliirinde güzellemeler lirik fliir özelli€i tafl›r. D

3 K›r, çoban hayat›n› anlatan fliirlere eglog, çobanlar›n karfl›l›kl› konuflmas›yla oluflanlara Y ise idil ad› verilir.

4 Manzum hikâyelerde söz sanatlar›na s›kl›kla baflvurulur. Y

5 fiiirlerde daha çok, bireysel; manzum hikâyelerde ise toplumsal temalar ele alınır. D

6 fiiir istenirse rahatl›kla düzyaz›ya çevrilebilir. Y

7 Manzumeler olay, kahraman, zaman ve mekân unsurlar› içerir. D

8 ‹stiklal Marfl›, epik fliir özellikleri tafl›r. D

9 Sadece ac›kl› konular› iflleyen fliirlere dramatik fliir denir. Y

10 Manzumelerde dil konuflma diline yaklaflt›r›l›r. D

114

288 289


Memlekete gitmek için geliverdim erken

Otogarda beklemek de çekilmezmifl derken

Ö€rendim ki otobüsün geç gelece€ini

Düflündüm okuman›n derdi silece€ini

Hemen bir dergi ald›m ilerdeki köfleden

Gazozum efllik etti bisküvime flifleden

Yöneldi€im banka oturmufltu beyefendi

Bir gazete okuyordu benim gibi kendi

Dedim: “Oturabilir miyim yan›n›za ben?”

Dedi: “Hay hay! Böyle buyrun çekinmeyin lütfen!”

Osman Onur IfiIK / Tesadüf

etkinlikBu parça hakkındaki cümlelerin do€ru olanlar›n› D, yanl›fl olanlar›n› Y ile gösterelim.

1 Bir fliirden al›nm›flt›r. Y

2 Bu metin istenirse düzyaz›ya D çevrilebilir.

3 Bir manzume örne€idir. D

4 Serbest ölçüyle yaz›lm›flt›r. Y

5 Tüm uyak türlerine örnek Y içermektedir.

6 Düz uyak flemas›na sahiptir. D

7 Anlat›mca fliirden çok hikâyeye yakındır. D

8 Söz sanatlar›na pek baflvurulmam›flt›r. D

9 Bir olay örgüsü içermektedir. D

10 Konuflma dilinden uzak bir dil kullan›lm›flt›r. Y

11 Lirik bir anlat›mla oluflturulmufltur. Y

12 Diyaloglara yer verilmifltir. D

13 Metinde öykülemeden çok betimlemeye Y baflvurulmufltur.

14 Bir hikâyenin ölçülü ve uyakl› yaz›lm›fl D biçimidir.

15 Sözcükler a€›rl›kl› olarak mecaz Y anlamlar›yla kullan›lm›flt›r.

16 Okuyucuda duygu ve heyecan uyand›racak Y flekilde aç›k bir dil kullan›lm›flt›r.


115

290 291


1 Ne doğan güne hükmüm geçer Ve gönül Tanrısına der ki:

Ne hâlden anlayan bulunur –Pervam yok verdiğin alemden

Ah aklımdan ölümüm geçer Her mihnet kabulüm, yeter ki

Sonra bu kuş, bu bahçe, bu nur Gün eksilmesin penceremden

Tema: Yaşama isteği Nazım birimi: Serbest Ölçü: Serbest

2 Hele bir düşün ki gözümün nuru Anadan doğunca kürkün var mıydı

Şu kadar parayı sana kim verdi Üryan gelmedin mi börkün var mıydı

Bazı fukaraya bulma kusuru Torba torba mecidiyen var mıydı

Mesti kundurayı sana kim verdi Tükenmez parayı sana kim verdi

Nazım Şekli: Koşma Redif: [–u / –yı kim verdi] [var mıydı] [–ün] Kafiye: [–ur / tam kafiye] [–ra / tam kafiye] Ölçü:11'li hece ölçüsü

etkinlik

Aşağıda soruları cevaplayalım.

1 Türk şiirinde kullanılan ölçü türleri neler-dir?

Hece ölçüsü

Aruz Ölçüsü

Serbest Ölçü

2 Zihniyeti oluşturan ögeleri yazalım.

İnanç sistemi Siyasî yapı

Sosyal olaylar

Sanata yaklaşım

Ekonomik durum Askerî durum

Eğitim anlayışı

3 Konularına göre şiir türlerini yazalım.

Lirik Didaktik Pastoral

Epik Satirik Dramatik

4 Aşağıdaki terimleri açıklayalım.

Çapraz uyak: Bir dörtlükte I ve III. dizelerin kendi arasında uyaklı olması-dır.

Takti : Bir aruzla yazılmış bir manzu- menin dizlerinin durak yerleri-nin belirlenmesidir.

Aliterasyon : Şiirde aynı sessizin tekrarlan- masıdır.

Asonans : Şiirde aynı seslinin tekrarlan- masıdır.

116

1. Ayn› siyah günefl, ayn› siyah Ayn› susay›fl, ayn› koflufl, ayn›… Of … hep ayn› fley ayn› fley, ayn› fley Ayn›, ayn›, ayn›, ayn›, ayn› …


A) Serbest fliir gelene€ine uygun yaz›lm›flt›r.

B) Ahenk; ölçü ve uyaktan başka, tekrarlarla da sa€lanm›flt›r.

C) ‹mgeye yer verilmemifltir.

D) Yaflam›n monotonlu€u üzerinde durulmufltur.

E) “Siyah günefl” ifadesi al›fl›lmam›fl bir ba€dafl-t›rmadır.

2. Hoyratt›r bu akflamüstüleri daima

Gün saltanat›yla gitti mi bir defa

Yaln›zl›€›m›zla doldurup her yeri

Bir renk ç›€l›€› içinde bahçemizden

Bir el ç›karmaya bafllar bahçemizden

Lavanta çiçe€i kokan kederleri

Hoyratt›r bu akflamüstleri daima


A) Düz uyak düzenine göre uyaklanm›flt›r.

B) Lirik fliirin özelliklerini yans›t›r.

C) Tekrarlarla ahenk vurgulanm›flt›r.

D) Ölçü, uyak, redif gibi biçimsel ögeler önem-senmifltir.

E) ‹mgelere yer verilmifltir.

3. Venedikten gelir teli Ard›ç a€ac›ndan kolu Be Allah’›n sersem kulu fieytan bunun neresinde

Bu fliir afla€›daki fliir türlerinden hangisinin özel-liklerini yans›t›r?

A) Satirik B) Didaktik C) Lirik

D) Epik E) Pastoral

4. ‹stanbul’da Bo€aziçi’nde

Bir garip Orhan Veli’yim

Veli’nin o€luyum

Tarifsiz kederler içinde

Urumelihisar›’na oturmuflum

Oturmufl da bir türkü tutturmuflum


A) Serbest fliir gelene€i ürünüdür.

B) Yal›n ve yapmac›ks›z bir söyleyiflle oluflturul-mufltur.

C) Uyak, redif, ölçü gibi ögelerden yararlanılmış-tır.

D) Bireysel bir temay› içermektedir.

E) Son dizede hem aliterasyona hem asonansa örnek verilmifltir.

5. Dumanl› da€lar›n ard›ndad›r ova

Kuzular köye iner karard› m› hava

Kuyulardan çekilir su kova kova

Köpekler yürür çobanlar›n ard› s›ra

Bu fliir, afla€›daki fliir türlerinden hangisinin özel-liklerini tafl›maktad›r?

A) Pastoral fliir B) Lirik fliir

C) Dramatik fliir D) Epik fliir

E) Didaktik fliir


117


6. Duyarak sa€›rlaflt›k, bakarak görmüyoruz. Tomurcuk hor elinde, güllere yaz›k oldu. Ahdimize vefa yok, kararda durmuyoruz. Dudaklar kallefl ç›kt›, dillere yaz›k oldu.

‹çerik ve söyleyifl aç›s›ndan de€erlendirildi€inde bu fliirin türünün afla€›dakilerden hangisi olduğu söylenebilir?

A) Lirik fliir B) Satirik fliir

C) Pastoral fliir D) Didaktik fliir

E) Dramatik fliir

7. Ad›n› eski Yunan’da bir sazdan alan bu fliir türü; aflk, sevgi, hasret, ayr›l›k gibi temalar›n coflkulu bir söyleyiflle anlat›lmas›na dayan›r. Gazel ve koflmalar bu fliir türüne örnek gösterilebilir. Sappho bu türün kurucusu kabul edilir.

Bu parçada tan›t›lan fliir türü afla€›dakilerden hangisidir?

A) Epik B) Lirik C) Satirik

D) Didaktik E) Dramatik

8. (…)

Yan›nda koskocaman bir küfeyle bir çocucak

Yavafl yavafl geliyorlar. Fakat tesadüfe bak;

Çocuk, benim o sabah gördü€üm zavall› yetim…

fiu var ki yavruca€›n hali eskisinden elim:

C›l›z bacaklar›n›n dizden alt› ç›rç›plak…

Bir ince mintan›n alt›nda titriyor donacak!

(…)

Bu dizeler için afla€›dakilerden hangisi söylene-mez?

A) Bir manzumeden al›nm›flt›r.

B) Olaylar ölçü ve uyakl› söyleyiflle aktar›lm›flt›r.

C) Dizeler istenirse düz yaz›ya çevrilebilir nitelik-tedir.

D) Anlat›ma duygular kat›lmam›flt›r.

E) Konuflma diline yaklaflt›r›lm›fl bir dil kullan›l-m›flt›r.

9. I. Ölçü ve uya€a yer verilmesi

II. Düz yaz›ya çevrilmeye uygun olması

III. Ö€reticili€in amaçlanmas›

IV. Konuflma diline yak›n bir dil kullan›lmas›

V. Olay anlatmaya dayanmas›

Yukar›da numaral› özelliklerin hangisi fliir ve manzume için ortakt›r?


10. Savafl, yi€itlik, kahramanl›k temal› fliirlere ----; aflk, sevgi, ayr›l›k gibi temalarla yaz›lan fliirlere ----; k›r, çoban hayat›n› iflleyen fliirlere ise ---- fliir denir.

Parçada bofl b›rak›lan yerlere s›ras›yla afla€›dakilerden hangisi getirilmelidir?

A) epik – satirik – lirik

B) lirik – destans› – pastoral

C) epik – lirik – pastoral

D) dramatik – lirik – epik

E) epik – dramatik – pastoral

11. Bu hayattan alacakl›d›r gönlüm. Ac›ma, kederime cömert; Nefleme, saadetime cimri... Ben; bin günefle bin kez körüm!


A) Didaktik fliir örne€idir.

B) “Ac›, keder / nefle, saadet” gibi ilgilli sözcükler bir arada kullan›lm›flt›r.

C) Karamsar bir ruh hâli yans›t›lm›flt›r.

D) Söz sanatlar›na yer verilmifltir.

E) I. ve IV. dizeler kendi aralar›nda kafiyelidir.

118

1. Öldük ölümden bir fleyler umarak Bir büyük bofllukta bozuldu büyü Nas›l hat›rlamazs›n o türküyü Gök parças›, dal demeti, kufl tüyü Al›flt›€›m›z bir fleydi yaflamak


A) Lirik fliire örnektir.

B) Ölüm kavram› ele al›nm›flt›r.

C) abbba fleklinde uyaklanm›flt›r.

D) 11’li hece kal›b›ylâ yaz›lm›flt›r.

E) Bir manzum hikayeden al›nm›flt›r.

2. Afla€›daki dizelerin hangisinde didaktik bir anlat›m vard›r?

A) Bu dünyada en fazla uysallar rahat eder Açgözlülük ederseniz eldeki de gider

B) Ölürsem yaz›kt›r sana doymadan Kollar›m boynunda halkalanmadan

C) Ak tolgal› beylerbeyi hayk›rd›: “‹lerle!” Bir yaz günü geçtik Tuna’dan, kafilelerle...

D) Beyaz, hoyrat ›fl›l ›fl›l flamdanlar Sönmeyi unutacakt› içimizde

E) On kad›n dövse yorulmaz ‹hsan Beyim Bilmez miyim ne tosundur o!

3. Okutmal› o€lan› k›z› Budur âlimin son sözü ‹lme irfana aç›lmal› gözü Kitap beyne, kalem ele gerek

Yukar›daki fliir, afla€›daki fliir türlerinden hangisi-nin özelliklerini tafl›maktad›r?

A) Satirik fliir B) Lirik fliir

C) Didaktik fliir D) Pastoral fliir

E) Dramatik fliir

4. I. Metin

Bir zaman vardı ya kutsal tarih modası

Yeni yaptırdığı köşkün büyücek odası

Mutlaka eski tasvirler ile süslensin

Diye, ressam aratır hayli zaman bir zengin

II. Metin

‹flim gücüm budur benim,

Gökyüzünü boyar›m, her sabah

Hepiniz uykudayken

Uyan›r bakars›n›z ki mavi

Yukar›da verilen iki metin için afla€›dakilerden hangisi söylenemez?

A) I. metin düz yaz›ya çevrilebilecek özelliktedir.

B) II. metin fliir, I. metinse bir manzum hikâye örne€idir.

C) I. metin ölçülü iken II. metin ölçüsüz yaz›lm›flt›r.

D) I. metinde söz oyunlar›na baflvurulmam›fl, II. metinde ise hüsn-i talil sanat› örneklenmifltir.

E) ‹ki metin de bir öykünün fliirlefltirilmesine örnektir.

5. Afla€›dakilerden hangisinde manzume ile fliir karfl›laflt›rmas›nda bir yanl›fll›k söz konusudur?

A) Manzumeler bir olay zincirine dayan›rken fliirde böyle bir durum yoktur.

B) Manzumeler duygu yönünden zay›f, fliir ise güçlüdür.

C) Manzumeler biçim yönünden kesin kurallarla s›n›rland›r›l›r, fliir ise özgürdür.

D) Manzumeler ö€reticili€i amaç edinirken fliir estetik hazz› amaçlar.

E) Manzumeler toplumsal, fliirler bireysel içerik tafl›r.

6. Bast›€›n yerleri “toprak” diyerek geçme, tan›!

Düflün alt›ndaki binlerce kefensiz yatan›

Sen flehit o€lusun,incitme, yaz›kt›r atan›

Verme dünyalar› alsan da bu cennet vatan›

Bu dizeler, içerik ve üslupça afla€›daki fliir türlerin-den hangilerinin özelliklerini yans›t›r niteliktedir?

A) Epik – Didaktik B) Lirik – Dramatik

C) Lirik – Pastoral D) Epik – Dramatik

E) Satirik – Didaktik


119


7. Elman›n yar›s› sen yar›s› ben Günümüz gecemiz evimiz bark›m›z bir Mutluluk bir çimendir bast›€›n yerde biter Yaln›zl›k gitti€in yoldan gelir.

Bu fliir, afla€›daki fliir türlerinden hangisinin özel-liklerini tafl›maktad›r?

A) Lirik B) Didakdik C) Epik

D) Satirik E) Pastoral

8. Afla€›daki dizelerden hangisi farkl› bir fliir türüne örnektir?

A) Köfle bafl›n› tutan leylak kokusu Yakam› b›rak da gideyim

B) Benim yârim hem sultand›r hem han’d›r Mal›m yoksa, tatl› can›m kurband›r.

C) Mevlam güzelli€i hep sana vermifl Seni gören baflkas›n› dener mi?

D) Helal durur iken harama kaçma Do€ru duvar y›k›lmaz demedim mi?

E) Ayr›l›rken sen, dal›ndan kopmufl yaprak; Ben, yapraks›z kalm›fl bir dal

9. Su bafl›nda durmufluz

Ç›nar, ben, kedi, günefl bir de ömrümüz

Su serin

Ç›nar ulu,

Ben fliir yaz›yorum

Kedi uyukluyor.

Günefl s›cak

Çok flükür yafl›yoruz

Suyun flavk› vuruyor bize

Bu fliirin temas› afla€›dakilerden hangisidir?

A) Yaflama sevinci B) Do€a sevgisi

C) Huzuru aray›fl D) Özgürlük

E) Do€a ile insan›n dostlu€u

10. Doktor dedi kalp damar›n t›kanm›fl Geçen y›l kurbanda et yemifltim ya Mideniz maflallah güzel beslenmifl ‹ki sene önce süt içmifltim ya

Bu fliir afla€›daki fliir türlerinden hangisini özellik-lerini tafl›maktad›r?

A) Satirik B) Lirik C) Epik

D) Pastoral E) Didaktik

11. Küçücük bir yuvam›z olacakt›

Kutu kutu sak›z gibi odalar

Pencereden taflacak gülüfller

Bir yuvam›z olacakt›

Mesafeler

Kör olas› mesafeler girmeyecekti aram›za

O€lumuzun ad› Tayfun

K›z›m›z›n Türkan

Bir yuvam›z olacakt›.

Yukar›daki fliir için afla€›dakilerin hangisi söyle-nemez?

A) Mutlu bir yuva özlemi dile getirilmifltir.

B) Söz sanatlar›na yer verilmemifltir.

C) Serbest tarzda yaz›lm›fl bir fliir örne€idir.

D) Tekrarlarla ahenk sa€lanmaya çal›fl›lm›flt›r.

E) Lirik fliire örnektir.

12. Sürahide, ›fl›l ›fl›l, içilecek su

Deniz kokusu, toprak kokusu, çiçek kokusu

Yüzüme vuran ›fl›k, kula€›ma gelen ses

Ah bütün sevdiklerim, her fley herkes…

Anl›yorum birbirinden mukaddes

Al›p verdi€im her nefes

Bu fliirde ele al›nan konu afla€›dakilerden hangi-sidir?

A) Tabiat sevgisi B) Yaflama sevinci

C) ‹nsana verilen de€er D) Kanaatkârl›k

E) Yaflam›n anlam›

120

Benim Sayfam

120

121121

COŞKU ve HEYECANI DİLE GETİREN METİNLER...

Documents

Transcript of COŞKU ve HEYECANI DİLE GETİREN METİNLER...