RecenzentMirosaw Przylipiak

Projekt okadki i stron tytuowychFilip Sendal

Autor rysunku na okadceMateusz Skutnik

Okadka inspirowana fotografi Elliotta Erwittapt. Segregated Water Fountains

Redaktor WydawnictwaAriana Nagrska

Kamila Recaw

Skad i amanieUrszula Jdryczka

Publikacja sfinansowana z dziaalnoci statutowejWydziau Filologicznego Uniwersytetu Gdaskiego

oraz rodkw Akademickiego Centrum Kultury Alternator

Copyright by Uniwersytet GdaskiWydawnictwo Uniwersytetu Gdaskiego

ISBN 978-83-7865-056-0

Wydawnictwo Uniwersytetu Gdaskiegoul. Armii Krajowej 119/121, 81-824 Sopot

tel./fax 58 523 11 37, tel. 725 991 206wyd.ug.gda.pl, kiw.ug.edu.pl

SPIS TRECI

PRZEDMOWA (prof. UG dr hab. Jerzy Szyak) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

WSTP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

Rozdzia IW laboratorium cielesnoci Frankenstein: fantastyka, horror i narodzinyspojrzenia klinicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

Rozdzia IIMidzy lkiem a fascynacj: ciao w nowej fali science fiction . . . . . . . . . . . 27

Rozdzia IIICiao sztuczne: ewolucja ukazywania postaci robota i androida w ikonografiiscience fiction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

Rozdzia IVHybrydy cielesno-technologiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67

Rozdzia VCiao kopiowane, dyscyplinowane i multiplikowane: byty eugeniczne i klonowane . . 87

Rozdzia VICiao zmutowane: science fiction i poetyka anomalii cielesnej . . . . . . . . . . . 101

Rozdzia VIICiaa ywych trupw posta zombie w kinie postapokaliptycznymoraz body horrorze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119

Rozdzia VIIIAndrogyniczne ciaa obcych: New Age, kamp, glam i gender w science fiction . . 145

Rozdzia IXCiao nadludzkie: filmowe metamorfozy superbohaterw . . . . . . . . . . . . . 163

Rozdzia XCiaa wirtualne w wybranych amerykaskich powieciach i filmach cyberpunkowych . 187

ZAKOCZENIECielesno w kulturze masowej: niedokoczone poszukiwania . . . . . . . . . . 207

PODZIKOWANIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213

BIBLIOGRAFIA WCZENIEJ PUBLIKOWANYCH FRAGMENTW KSIKI . . . . . . 214

BIBLIOGRAFIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215

FILMOGRAFIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221

.

PRZEDMOWA

Najwikszy boom fantastyki naukowej mia miejsce w momencie najwikszego

kryzysu zaufania do naukowych metod poznania rzeczywistoci. Raport na temat

kryzysu zaufania do nauki napisa Jean-Franois Lyotard. Ukaza si on pod

tytuem Kondycja ponowoczesna. Raport o stanie wiedzy w roku 1979, stajc si jednym

z nowej epoki, zwanej postmodernizmem lub ponowoczesnoci. Raportu o science

fiction, majcego podobn si oddziaywania, nikt nie napisa, cho prbowao wielu,

zauwaajc, i na obszarze fantastyki naukowej dokonuje si prawdziwa rewolucja

w sposobach mwienia o wiecie, czowieku i przyszoci, a ledzenie jej przebiegu,

dopytywanie o przyczyny i przewidywanie skutkw moe przynie odpowiedzi na

pytania o to, co dzieje si w kulturze wspczesnej (coraz chtniej nazywanej pono-

woczesn). Bo powinnimy w tym miejscu przypomnie znane twierdzenie, i z twr-

czoci science fiction raczej nie dowiemy si niczego na temat przyszoci, ale za to

moemy dowiedzie si cakiem sporo na temat wspczesnoci: na temat tego, o czym

mylimy, czego si boimy, jak wyobraamy sobie dalszy rozwj naszego spoecze-

stwa, w czym pokadamy nadziej, czego oczekujemy, czego pragnlibymy unikn.

Przedmiotem zainteresowania Sebastiana Jakuba Konefaa tego zainteresowa-

nia, ktre zaowocowao rozwaaniami zaprezentowanymi w ksice Corpus futuri jest

nasza wspczesno, widziana przez pryzmat utworw fantastycznych przez ni

(czy te: w jej ramach) stworzonych. Niech nas nie zmyli fakt, e w pocztkowych par-

tiach rozwaa autor przywouje ydowsk opowie o Golemie, wspomina renesan-

sowych badaczy ludzkiej anatomii oraz XIX-wieczn powie o Frankensteinie i jego

monstrum. Autor ksiki siga w odleg przeszo tylko po to, by z wiksz pre-

cyzj okreli moment, w ktrym tradycyjne wyobraenia na temat postpu, nauki,

rozwoju ludzkoci i celw, jakie czowiek chce i moe osign, ulegy zmianie i zaba-

rwiy si nieufnoci wobec naukowych metod poznania rzeczywistoci, dajc

pocztek nowej epoce. Tej epoce, ktr badacze zwykle okrelaj mianem post-

modernizmu lub ponowoczesnoci i ktrej idee, fikcje, wyobraenia i narracje S. J.

Konefa opisuje jako dorobek naszej wspczesnoci.

Przedmiotem zainteresowania autora jest ciao, poniewa to ono pozostaje na

placu boju, gdy kruszy si i rozpada symboliczna otoczka ludzkiego ycia. A tym wanie

byy wielkie narracje, ktrych rozpad obwieci Lyotard w Kondycji ponowoczesnej. Inn

rzecz, ktra w tym samym momencie pozostaje na placu boju, s narracje mae: kon-

wencjonalne opowieci, popularne historie, wykorzystujce schematy fabularne znane

od stuleci, dziea kultury masowej. One take s przedmiotem zainteresowania auto-

ra Corpus futuri.

Wielkie narracje mogy przesta by miarodajne a snujcy je myliciele: filozofo-

wie, uczeni, literaci mogli utraci wiarygodno. Sama potrzeba komunikowania si

nie znika jednak, cho cz mylicieli i artystw prognozowaa, e zniknie. Gdy naj-

wybitniejsi artyci przeomu epok (bo modernizm i postmodernizm trzeba tak na-

zwa) gosili kres i wyczerpanie moliwoci komunikacji, twrcy literatury popularnej

nadal opowiadali niewiarygodne historyjki, pene niesamowitych zdarze z bohatera-

mi wikszymi ni ycie. Krytycy artystyczni zwykli byli te opowieci traktowa z po-

gard i twierdzi (nie bez racji), e bazuj one na powtarzaniu tego, co ju wczeniej

zostao powiedziane. Z tego te wzgldu nie przywizywali do nich zbyt wielkiej

wagi. W chwili kryzysu okazao si jednak, e powtrzenie nigdy nie jest powtrze-

niem cakowitym, a take, e powiedzenie tego samego w odmiennym kontekcie

moe oznacza co zupenie innego.

Rzucone przez Umberto Eco haso powrotu do fabu, ktre naley traktowa

ironicznie i bez zudze, zawierao uznanie wartoci formu literatury popularnej

i zwizanej z nimi siy podtrzymywania komunikacji. Zawierao te przepis na to, jak

owe formuy wykorzysta w sposb artystyczny, czyli jak ich uywa, podkrelajc

zarazem, i jest si artyst, a nie producentem popkulturowej pulp fiction. Po latach

wida, e przepis ten pozwoli grupie utalentowanych pisarzy1 stworzy dziea wane

i pikne, ale umoliwia te (nieporwnanie wikszej) grupie mniej utalentowanych

pisarzy na napisanie dzie, ktre tylko tym rniy si od utworw literatury popular-

nej, e byy od nich napisane gorzej. Wida te, e zblienie, jakie si dokonao po-

midzy kultur wysokoartystyczn i popularn, przynioso take inne rezultaty,

z ktrych pierwszym byo ukonstytuowanie si dyskursu feministycznego, ukierun-

kowanego na walk z opresj kulturow, w jakiej znalazy si kobiety.

8 Przedmowa

1 Uczciwie przyznajmy, e cz z nich tworzya wedle tego przepisu, jeszcze zanim Eco gopoda.

Sebastian Jakub Konefa w swojej ksice opisuje, jak zmienia si sposb myle-

nia o ludzkim ciele (a co za tym idzie take o czowieku jako takim) na obszarze fan-

tastyki nie tylko literackiej i filmowej, ale realizowanej take w postaci komiksw,

wideoklipw, seriali telewizyjnych. Za pocztkowy moment owych przemian uznaje

lata szedziesite, cho wielokrotnie wspomina o zjawiskach, utworach i tytuach

powstaych nawet kilka dziesitkw lat wczeniej. Momentu koca owych przemian

autor Corpus futuri nie wyznacza wcale, sygnalizujc w ten sposb, e zjawiska, o kt-

rych pisze, nie dobiegy kresu, e trwaj, a nasze mylenie wci ewoluuje, rozpatrujc

kolejne hipotezy i tworzc rozmaite wizje czciej dystopijne i technofobiczne ni

utopijne. Oczywicie, na przestrzeni minionych czterdziestu lat sporo si w naszym

myleniu zmienio i S. J. Konefa trafnie to pokazuje, sygnalizujc, i koncepcje, ktre

w latach siedemdziesitych miay rewolucyjny posmak, dwie dekady pniej poja-

wiaj si jako powielany schemat i s kontestowane przez kolejne pokolenie popkul-

turowych twrcw.

Ksika Corpus futuri przynosi taki opis twrczoci fantastycznej, ktry zaciera

podziay gatunkowe od science fiction przechodzimy pynnie do antyutopii, potem

do horroru, od niego do fantastyki komiksowej i z powrotem do science fiction. Zaciera

ona take rnice pomidzy obiegiem popularnym a wysokoartystycznym, cho

jej autor kilkakrotnie sygnalizuje, e omawia dziea nalece do tego ostatniego. Syg-

nay te bowiem s powizane ze zwrceniem uwagi na (e pozwol sobie uy tego

staromodnego okrelenia) form utworu artystycznego, przy jednoczesnym wskaza-

niu, e treci dyskursywne w obu obiegach bywaj do siebie nader podobne.

Prof. UG dr hab. Jerzy Szyak

Przedmowa 9

.

WSTP

Ksika ta jest powicona ewolucji ukazywania postludzi w ikonografii anglosa-

skiej fantastyki. Tekstami kultury, ktre analizuj, s przede wszystkim filmy oraz po-

wieci i opowiadania dotyczce zwizkw postpu naukowego z ludzk cielesnoci.

Nie unikam rwnie prb badania innych gazi kultury popularnej, takich jak komiks

czy teledysk, czerpi one bowiem czsto z gatunkowych konwencji science fiction i body

horroru, ciekawie reinterpretujc zwaszcza charakterystyczne dla klasycznej fanta-

styki technofobiczne stereotypy.

Momentem, od ktrego zaczynam swoje badania, s lata szedziesite, bdce

okresem widocznych zmian w postrzeganiu ludzkiej cielesnoci. Proces ten mia wy-

rane odzwierciedlenie zarwno w sztuce, psychologii, socjologii, jak i filozofii.

Kontrkulturowa perspektywa znaczco odnowia rwnie technofobiczne konwen-

cje gatunkowe horroru i fantastyki naukowej. Zaplecze metodologiczne mojej ksiki

tworz anglosaskie i polskie teksty akademickie dotyczce s-f oraz wybrane artykuy

posthumanistw. W kadym rozdziale zamieszczam take filozoficzne oraz socjo-

logiczne nawizania do tez autorw wizanych z ruchami kontrkulturowymi, takich

jak Herbert Marcuse, Charles Reich czy Theodore Roszak. Czsto sigam rwnie po

prace analizujce bardziej dugofalowe przemiany kulturowe, dotyczce zwizkw

technologii i cielesnoci w USA i Europie, ktrych autorami s Daniel Bell, Susan

Sontag, Michel Foucault, Zygmunt Bauman czy Jean Baudrillard. Ostatni grup

intelektualistw, z ktrych wskazwek korzystam w zakoczeniu ksiki, s badacze

anglosaskiej kultury masowej i spoeczestwa ponowoczesnego, tacy jak John Fiske,

Brian McNair oraz Richard Dyer.

W warstwie analitycznej Corpus futuri skupia si na antynomicznym postrzeganiu

cielesnoci, opierajcym si na wyranym przerysowywaniu wizerunkw ludzkiego ciaa.

Strategia ta objawia si z jednej strony wyran estetyzacj naukowych modyfikacji

ciaa, zwizan z odwiecznym marzeniem gatunku homo sapiens o niemiertelnoci

i posiadaniu nadludzkich cech oraz, o wiele czciej stosowan tendencj, do epato-

wania poetyk obrzydliwoci, bazujc na drastycznych anomaliach, destrukcji cie-

lesnoci i szokowaniu organiczn brzydot. Obie strategie wywodz si ze wsplnego

rda. Jest nim cige cieranie si w kulturze zachodnioeuropejskiej religijnej trady-

cji technofobicznego mylenia z przeciwstawionym jej wyzwolonym postrzeganiem

ludzkiej cielesnoci i wiar w nauk. Przekonania te pojawiy si w wielu tekstach No-

wej Fali science fiction jako efekt popularnoci tez zwizanych z przewrotem kontr-

kulturowym. I wanie z tym ostatnim zjawiskiem wi si obecne w odnowionej

fantastyce inspiracje, takie jak zainteresowanie alternatywn religijnoci, ochron

rodowiska, pacyfizmem i poszukiwaniem nowych drg artystycznej ekspresji. Z te-

stamentem kontrkultury zwizane jest rwnie mniej lub bardziej metaforyzowane

odwoywanie si do walki o rwnouprawnienie kobiet oraz mniejszoci etnicznych

i seksualnych.

Ksika skada si z dziesiciu rozdziaw. W dwch pierwszych rozdziaach zo-

stay opisane przemiany postrzegania zwizkw rozwoju technologicznego i ludzkiej

cielesnoci w Europie i Stanach Zjednoczonych oraz ich wpyw na ewolucj wize-

runkw cielesnoci fantastycznej. Trzeci i czwarty rozdzia Corpus futuri powico-

no technofobicznemu ukazywaniu postaci sztucznych ludzi oraz cyborgw. Kolejne

czci ksiki tycz si dystopijnych wizji przyszoci, w ktrych figurami innoci s

postacie klonw, mutantw, kosmicznych androgynw oraz oywionych trupw.

W rozdziaach tych badam zwaszcza wtki zwizane z New Age, feminizmem i per-

spektyw genderow. Natomiast ostatnie partie ksiki skupiaj si na dekonstrukcji

konwencji prezentowania kinowych postaci nadludzi oraz na prbach filmowych

reinterpretacji motywu wirtualnej egzystencji.

Badanie ewolucji postrzegania postludzkiej cielesnoci zaczynam od opowiada,

powieci i filmw powstaych na przeomie lat szedziesitych i siedemdziesitych,

a kocz na dzieach stworzonych w roku 2012. W kadym z rozdziaw staram si

udowodni, e wiele z konwencji ukazywania ciaa fantastycznego mona skutecz-

nie odwiey, wykorzystujc ikonografi s-f i body horroru w takich gatunkach kul-

tury popularnej, jak komiks czy teledysk. Przy czym naley zaznaczy, e wybieram

jedynie utwory w sposb nowatorski reinterpretujce literackie i audiowizualne sche-

maty ukazywania technofobicznej cielesnoci. Do grona reformatorw ikonografii s-f

zaliczam zarwno twrczo artystw prawie nieobecnych w polskich badaniach fil-

moznawczych i kulturoznawczych, jak i teksty kultury postaci uznawanych ju za klasy-

kw. Std obecno w wielu rozdziaach ksiki odwoa do twrczoci Chrisa

12 Wstp

Cunninghama oraz Spikea Jonze, reyserw krccych innowacyjne teledyski, o kt-

rych rzadko pisano w naszym kraju. W kilku fragmentach Corpus futuri czytelnik odnaj-

dzie take analizy tekstw kultury opartych na pomysach reinterpretatorw jzyka

komiksu, takich jak Frank Miller czy Allan Moore. Z kolei mionicy literackiej fanta-

styki naukowej znajd w Corpus futuri interpretacje dzie uznanych twrcw: Arthura

C. Clarkea, Joanny Russ, Ursuli Le Guin oraz Isaaca Asimova. Natomiast rol prze-

wodnika po terytorium futurystycznej ikonografii s-f peni w ksice wyobrania

Philipa K. Dicka. Twrczo tego autora porusza wszystkie badane w mojej mono-

grafii tematy, wnoszc niekiedy w nazbyt sztywne ramy fantastyki absurdalny humor,

groteskowe lki, dekonstrukcyjn ironi oraz wizjonerskie szalestwo.

Cz tekstw wchodzcych w skad ksiki ukazaa si wczeniej w postaci

krtszych artykuw w periodykach akademickich oraz czasopismach zwizanych ze

sztuk filmow. Rozdziay dotyczce robotw oraz klonw zamieszczono w wyda-

wanym na Uniwersytecie Gdaskim czasopimie Panoptikum. Artykuy o cyborgach

i superbohaterach w skrconej formie opublikowa miesicznik Kino, za tekst

o ewolucji postaci zombie wydrukowa Kwartalnik Filmowy. Natomiast fragmenty

analiz filmw o Terminatorze i mutantach zostay rozwinite w postaci osobnych hase

w wydanym w 2011 roku leksykonie pt. Kino Nowej Przygody, napisanym pod redakcj

Prof. UG dra hab. Jerzego Szyaka. Adresy bibliograficzne do kadej publikacji za-

mieszczono na kocu ksiki. Wszystkie teksty tworzce Corpus futuri zostay znaczco

przeredagowane, rozszerzone, zaktualizowane oraz dostosowane do standardw

publikacji ksikowej w roku 2012.

Wstp 13

.

Rozdzia X

Ciaa wirtualne w wybranychamerykaskich powieciach i filmach cyberpunkowych

Wstp: narodziny nowego nurtu

Cyber jest prefiksem, ktry uzyska prawie takie same znaczenie co sex przywodzcena myl ekscytacj, niebezpieczestwo, spoeczn rebeli i zakazane przyjemnoci. Niebyabym jednak zdziwiona, gdyby okazao si, e w USA termin cyberpunk zamienisi w kolejne okrelenie jedzenia1.

Cyberpunk jest nurtem literatury science fiction, ktrego wpywy odnale monazarwno w kinie, komiksie, jak i wielu grach komputerowych oraz teledyskach. Sa-mych za korzeni cyberpunka, jako szerszego zjawiska kulturowego, naley doszuki-wa si w nowej fali amerykaskiej literatury science fiction z lat szedziesitych. Towanie w tym okresie przedefiniowano gatunkowe konwencje mylenia o ludzkimciele w fantastyce. Zainteresowania stricte naukowe takimi pojciami, jak cybernetyka,cyborgizacja czy klonowanie i mutacje sprzgnito tu z treciami spopularyzowanymiprzez przewrt kontrkulturowy. I wanie wywiedzione z tez kontrkultury antynomieciaa i chodnego, naukowego umysu oraz cywilizacji technologicznej i naturys jednym z naczelnych tematw poddawanych refleksji przez twrcw czonychz cyberpunkiem. Przy czym technologia stanowi tu rwnie niebezpieczne, co fascy-nujce narzdzie inwazji na czowieczestwo, przemieniajce zarwno ludzkieumysy, jak i ciaa. Ciao cyberpunkowe jest za hybryd technologii i biologii, podle-gajc cigej modyfikacji. Co ciekawe, elementem wsplnym dla cyberpunka i klasycz-nej science fiction bdzie kontynuowane przez autorw zwizanych z tym modszym

1 G. Jones, Deconstructing the Starships. Science, Fiction and Reality, Liverpool University Press, Liver-pool 1999, s. 94.

nurtem fantastyki przekonanie, e technologia jest czynnikiem destrukcyjnym, sprzy-jajcym spoecznym niepokojom i cierpieniom jednostek. Zreszt ju sama nazwacyberpunk posiada antynomiczne znaczenie. Pochodzcy z jzyka greckiego czoncyber przywouje tu na myl cybernetyk nauk zgodnie ze swoim rdosowem zaj-mujc si systemami komunikacji z maszynami oraz sposobami przetwarzania infor-macji. Za twrc pojcia cybernetyka uwaa si zwykle Norberta Wienera, ktryw swojej wydanej w 1948 roku ksice Cybernetics or Control and Communication in theAnimal and the Machine dokona pierwszej prby zdefiniowania sfer badawczych no-wej nauki2. W swojej pracy Wiener podzieli histori maszyn na cztery odrbne okresy:pretechnologiczn er golema, XVII i XVIII wiek zegarw, epok pary (przeomXVIII i XIX wieku) oraz er cybernetyki, w ktrej dominuj kontrola i komunikacja3.Wedug Wienera kademu z tych naukowych paradygmatw odpowiada odrbnysposb percepcji ludzkiego organizmu, wyznaczany wanie przez postp technolo-giczny. Autor udowadnia, e ciao ludzkie postrzegano najpierw jako twr golemicz-ny, pniej porwnywano je z kolei do mechanizmu zegarowego, silnika parowegooraz systemu elektronicznego. Wrmy jednak do rdosowu cyberpunka. Drugiczon terminu angielski rzeczownik punk odnosi si tu zarwno do anarchizujcegoruchu subkulturowego z przeomu lat siedemdziesitych i osiemdziesitych, jak i pier-wotnego znaczenia tego sowa oznaczajcego po prostu rzeczownik mie4. Z pierw-szymi konotacjami tego sowa powiza mona zachowanie i wygld nihilistycznychbohaterw prozy cyberpunkowej. Z drugim znaczeniem wie si z kolei antynomi-czna wizja kultury prezentowana przez cyberpunkw, bardzo czsto ukazujca prze-raajc koegzystencj wysoko stechnicyzowanej sfery nauki ze zdegenerowanymciaem spoeczestwa.

188 Rozdzia X

2 Wczeniej w innych znaczeniach uywali tego terminu ju XIX-wieczni naukowcy, tacy jakfrancuski fizyk Andr-Marie Ampre czy polski filozof Bronisaw F. Trentowski. PracaWienera ukazaa si po raz pierwszy pod nastpujcym adresem bibliograficznym: N. Wiener,Cybernetics or Control and Communication in the Animal and the Machine, Cambridge UniversityPress, Cambridge 1948.

3 D. Cavallaro, Cyberpunk and Cyberculture. Science Fiction and Work of William Gibson, The Athlo-ne Press, London 2000, s. 12, [za:] A. Kamrowska, Cyberpunk w filmach Wschodu i Zachodu, pracadoktorska, Uniwersytet Jagielloski, Krakw 2006, s. 15.

4 Na kontrkulturowe korzenie cyberpunka zwraca rwnie uwag Julian Stallabrass w swojejksice Gargantua: Manufactured Mass Culture. [Patrz:] J. Stallabrass, Gargantua: ManufacturedMass Culture, Verso Books, London, New York 1996, s. 171.

Cyberpunk jako zjawisko literackie

Pocztki nurtu datuje si na przeom lat siedemdziesitych5 i osiemdziesitych.Samego za okrelenia cyberpunk po raz pierwszy uy w tytule swojego opowiada-nia Bruce Bethke, opisujc w nim perypetie nastolatkw, ktrzy za pomoc kompute-rw dokonuj wama do szkolnych akt oraz kradn pienidze z cudzych kontbankowych. Nowelk opublikowano w 1983 roku w listopadowym numerze czasopi-sma Amazing Science Fiction Stories6. W tym samym czasie w innym ameryka-skim czasopimie Omni pojawia si seria utworw Williama Gibsona7. W jednymz nich, zatytuowanym Burning Chrome, odnajdujemy kluczowe dla caego nurtu poj-cia cyberprzestrzeni (cyberspace) oraz decku (cyberdeck) rzeczownika oznaczajcegosprzt sucy do czenia si z wirtualn rzeczywistoci8. Dopiero jednak publika-cja ksiki Neuromancer zwrcia w 1984 roku uwag krytyki literackiej na ten nowynurt science fiction. Wiele w tym zasugi Gardnera Dozoisa redaktora naczelnegopisma Asimovs Science Fiction Magazine, ktry na amach gazety WashingtonPost dokona pionierskiej prby okrelenia wsplnych elementw czcych pi-sarstwo autorw zrzeszonych w pisarskiej grupie dyskusyjnej o nazwie The Mo-vement. Autorami, o ktrych wspomina w artykule Dozois, byli m.in. William Gib-son, Rudy Rucker, Bruce Sterling, Pat Cardigan, Michael Swanwick, Richard Kadrey,John Shirley oraz Lewis Shiner. Pisarze ci w swoichwypowiedziach czsto podkrelali,

Ciaa wirtualne w wybranych amerykaskich powieciach... 189

5 Elementy cyberpunkowe posiada ju na przykad opowiadanie Jamesa Tiptree Jr. podtytuem The Girl Who Was Plugged-in, napisane w 1974 roku.

6 B. Bethke, Cyberpunk, Amazing Science Fiction Stories, vol. 57, no. 4, November 1983.7 Gibson debiutowa jako autor cyberpunkowy w roku 1977 nowelk Fragments of Hologram

Rose, zamieszczon w czasopimie Unerth 3. Opowiadanie znalazo si pniej w zbio-rze nowelek tego autora pod tytuem Burning Chrome, wydanym w 1986 roku. Zamieszczo-ne w tej antologii utwory New Rose Hotel i Johny Mnemonic doczekay si niezbyt udanychadaptacji filmowych. Johnego Mnemonica nakrci awangardowy rzebiarz z Kanady RobertLongo w 1995 roku, za New Rose Hotel zekranizowa Abel Ferrera w roku 1998.

8 Pomys wirtualnej przestrzeni ju w latach szedziesitych opisywa w naszym kraju Sta-nisaw Lem w swojej ksice Summa technologiae, gdzie znale mona m.in. prognozy do-tyczce pojawienia si nauki o nazwie fantomatyka, ktra bdzie w stanie uwolni ludzkood cicej jej cielesnoci. Z kolei w Dziennikach gwiazdowych Lem przedstawia koncepcjewirtualnych wiatw znajdujcych si w pudach z perforowan tam, w ktrych sztucznebyty ni swoj egzystencj. Niestety, nieobeznani z twrczoci Lema Anglosasi uwaaj,e koncepcja cyberprzestrzeni pojawia si po raz pierwszy w utworze True Names VernoraVingea z 1981 roku.

e cyberpunk narodzi si jako wyraz sprzeciwu wobec stagnacji, w jak wpada sko-mercjalizowana literatura science fiction. Czonkowie The Movement w dowcipnysposb (lecz nader zdecydowanie) pitnowali coraz blisze zwizki fantastyki nauko-wej z literatur fantasy9, dajc powrotu do stricte technologicznych tematw10.Prbk specyficznego jzyka niech bdzie cytat z jednej z broszur, wydawanychprzez cyberpunkw, twierdzcych, e:

amerykaska fantastyka naukowa jest pogrona w gadzim odrtwieniu, a jej maygbczasty kuzyn fantasy czoga si niczym gekon przez pki ksigarskie11.

Naley rwnie zwrci uwag na fakt, i cyberpunk by rwnoczenie prb

przywrcenia zainteresowania gatunkiem ambitniejszych czytelnikw. Prb nobili-

tacji s-f byy midzy innymi liczne odwoania wielu autorw tekstw z tego nurtu do

twrczoci pisarzy postmodernistycznych, o jawnie kontrkulturowych korzeniach,

takich jak Thomas Pynchon,WilliamBurroughs, PhilipK.Dick czy JamesG. Ballard.

Cyberpunkowi autorzy byli pierwsz generacj artystw, dla ktrych technologie antensatelitarnych, zestawy audio i magnetowidy, komputery i gry wideo, zegarki elektroniczneoraz MTV nie byy egzotyk, lecz czci matrycy rzeczywistoci. Byo to rwnie pierwszepokolenie pisarzy, ktrzy jako nastolatki czytywali Thomasa Pynchona, Ballarda i Bur-roughsa, ktrzy dorastali w otoczeniu technologii oraz kultury popularnej, wartoci i este-tyki kontrkultury12.

Jednak w wielu tekstach cyberpunkowych nowoczesna technologia jest niebez-

piecznym narzdziem wykorzystujcym potg Erosa i Tanatosa. Norman Brown

w swojej ksice Life Against Death, wzorem Herberta Marcusego, nawouje do kontr-

kulturowego przebudzenia ludzkoci z technologicznego koszmaru i rehabilitacji nie-

skrpowanej seksualnoci. Jak zauwaa Jolanta Brach-Czaina, w nowy Eros czy

si wedug Browna:

190 Rozdzia X

9 W wiecie anglosaskim nie ma wyznaczonych jednoznacznie granic pomidzy fantastyknaukow a literatur fantasy. Bardzo czsto umieszcza si je razem wanie pod do nie-ostrym pojciem fantasy. Mianem tym zostaj rwnie okrelane wymykajce si atwymkategoryzacjom utwory z elementami grozy i bani.

10 Czonkowie TheMovement wydawali jednostronicowy zin zatytuowany Cheap Truth,w ktrym nawoywali do odnowienia fantastyki naukowej.

11 Kopi czasopisma mona byo odnale pod adresem: http://www.etext.org/Zines/ASCII/CheapTruth (06.06.2007). Niestety serwer, na ktrym zamieszczono internetowwersj Cheap Truth, ju nie dziaa.

12 L. McCaffery, Introduction: The Desert of the Real, [w:] Storming the Reality Studio. A Casebook ofCyberpunk and Postmodern Science Fiction, red. L. McCaffery, Duke University Press, Durham,London 1991, s. 12, tumaczenie [za:] A. Kamrowska, op. cit., s. 5.

ze zmian stosunku do ciaa, w ktrej zniesione zostanie tumienie popdw ciaa i znie-siona ich zastpcza sublimacja. Jest to swoisty plan wyniesienia ciaa: zostaje ono bowiemuznane i uwicone. (...) Brown nazywa to zmartwychwstaniem ciaa13.

Paradoksalnie, owe pejoratywne postrzeganie przyszoci ludzkiej cielesnociwie si tu wanie z faktem, i wielu twrcw cyberpunka swoje korzenie i fascyna-cje lokuje w pisarstwie zwizanym z przewrotem kontrkulturowym roku 1968. Rze-czywisto wirtualna jest w nowej s-f przestrzeni faszywego, przynoszcegocierpienie Erosa technologicznego, o ktrym pisali midzy innymi Herbert Marcusei Charles Reich. Komputerowe wiaty to rwnie Baudrillarowskie symulakra, kopiebez oryginau. W tym sztucznym uniwersum ciao znika uwodzone przez technolo-gi, stajc si bytem pozbawionym znaczenia14. Znamienne rwnie, e fabuy wy-korzystujce motyw cyberpunkowego, wirtualnego bytu wykazuj take mniej lubbardziej wyranie odwoania do Platoskiej alegorii jaskini oraz niechtnej wiatu fi-zycznemu myli gnostyckiej. Jak pamitamy, w sidmej ksidze swojego Pastwa Pla-ton pisze:

Zobacz! Oto ludzie s w podziemnym pomieszczeniu na ksztat jaskini. (...) W niej onisiedz od dziecicych lat w kajdanach; przykute maj nogi i szyj tak, e trwaj w miejscui patrz tylko przed siebie, okowy nie pozwalaj im obraca gw15.

(Platon, Pastwo, ksiga VII)

Podobne uwizienie ludzkoci w wiecie pozorw opisywaa o wiele starsza,gnostycka ksiga Gniza:

Ciko i le mi w cielesnym ubiorze, w ktry mnie odziano i wrzucono16.(Gniza, wita ksigamandejska 461, 1011)

Niestety, najczciej religijne odnoniki s w nowej s-f jedynie postmodernistycz-nymi grami z odbiorc, pogbiajcymi poczucie dystansu i ironii towarzyszce le-dzeniu fabuy. Skd jednak wziy si w gatunku zwizanym z kultur masowintertesktualne odwoania do klasyki filozofii oraz teologii? Niemaa w tym zasuga

Ciaa wirtualne w wybranych amerykaskich powieciach... 191

13 [Por.] N. Brown, Life Against Death. The Psychoanalytical Meaning of History, Wesleyan Univ.Press, Hanover 1985 [za:] J. Brach-Czaina, Etos nowej sztuki, Warszawa 1984, s. 272.

14 Bezporednie odniesienia do twrczoci Jeana Baudrillarda atwo odnale m.in. w Matri-xie L. i A. Wachowskich. W jednym z uj filmu pojawia si nawet ksika Symulakry i symu-lacja, z kolei Morfeusz uywa stwierdzenia: Witaj na pustyni rzeczywistoci, ktreodnale moemy w Procesji symulakrw Baudrillarda. [Por. np.] S. Bukatman, Terminal Identi-ty: The Virtual Subject in Postmodern Science Fiction, Duke University Press, London, Durkham1993, s. 245.

15 Platon, Pastwo, tom II, tum. W. Witwicki, Kty 1997, s. 57.16 Literatura na wiecie 1987, nr 12, s. 16.

wanie pisarzy zwizanych z przewrotem kontrkulturowym, a zwaszcza zafascy-nowanego meandrami chrzecijaskiej herezji Philipa K. Dicka. Autor ten wielokrot-nie w swoich powieciach i opowiadaniach opisywa alternatywne wiaty, ktreokazyway si halucynacj o podou quasi-religijnym. W jego Boej inwazji pojawiasi yjca w duchowej przestrzeni gnostycka bogini Sofia, za w Trzech Stygmatach Pal-mera Eldritcha przybyy z gwiazd milioner staje si okrutnym demiurgiem, prbujcymuwizi ludzko w piekle alternatywnych wiatw kosmicznego narkotyku o wdzicz-nej nazwie Can-D17. Dick, cho nie pisa bezporednio o wirtualnym wiecie kompu-terowym, jest jednym z prekursorw cyberpunka. Jego pogldom nader blisko dotwrczoci niechtnych technologicznemu Erosowi pisarzy kontrkultury, takichjak William Burroughs (koncepcja softmachine) czy James Graham Ballard (po-wie Kraksa). I prawdopodobnie wanie dlatego rwnie w futurystycznych wia-tach filmw s-f wirtualne ciaa s postrzegane jako fizjologiczne puapki dla duszyi umysu. Ich uwolnieniu ma za suy piekielna technologia, reprezentowana tunajczciej przez supernowoczesne komputery i generowan przez nie cyberprze-strze. Nic zatem dziwnego, e najbardziej zaangaowany w tworzenie teoretyczno--ideologicznego oblicza cyberpunka Bruce Sterling w swoim synnym Wstpie do lust-rzanek18 nawoywa do poszanowania zdobyczy nowej fali fantastyki:

Przyszo pozostaje niezapisan kart. Czy nie jest kuriozalne wanie to, e literaturaopisujca przyszo ma dug i wspania przeszo? Jako pisarze zacignlimy dug upoprzednikw, ktrych przekonania, powicenie i talent podbiy nasze serca i w caymtego sowa znaczeniu zmieniy nasze ycie. Takiego dugu nie mona spaci. Mona je-dynie o nim pamita i przekazywa jako dziedzictwo tym, ktrzy nadejd po nas19.

Jednak inni autorzy pragnli bardziej radykalnego zrewolucjonizowania wieluelementw ikonografii i poetyki klasycznej science fiction. Wystarczy przyjrze sinajwikszemu osigniciu cyberpunka, jakim jest Neuromancer Gibsona, aby przele-dzi znaczce dla caego gatunku zmiany20. Pierwsz jest oryginalny jzyk, czcy

192 Rozdzia X

17 Chodzi tu o odwoanie do angielskiego sformuowania I CAN DO, po zayciu narkoty-ku ma si bowiem wiadomo przeksztacania rzeczywistoci si woli.

18 Lustrzanki to wydany w 1986 zbir opowiada cyberpunkowych autorstwa Grega Beara,Pat Cadigan, Williama Gibsona, Rudyego Ruckera, Lewisa Shinera, Toma Maddoxa i JohnaShirleya. [Patrz] Mirrorshades, red. B. Sterling, Arbor House, New York, London 1986.

19 B. Sterling, Przedmowa do Lustrzanek, tum. E. Trelik, Magazyn Sztuki 1997, nr 17.[Patrz] http://magazynsztuki.home.pl/archiwum/post_modern/postmodern_4.htm (06.06.2012).

20 Kompetentnym opisem poetyki cyberpunka jest tekst Briana McHalea pod tytuem TheElements of a Poetics of Cyberpunk. [Patrz] B. McHale, The Elements of a Poetics of Cyberpunk, Cri-tique 1992, nr 33/3, s. 149173.

w sobie prawie poetyckie, przepenione metaforycznymi zwizkami opisy z elemen-tami slangu informatyczno-technicznego21. Ju bowiem rozpoczynajce powiezdanie ukazuje czytelnikowi, e bdzie mia do czynienia z histori wielce nietypow:

Niebo nad portem miao barw ekranu monitora nastrojonego na nieistniejcy kana22.

O ile sowa te wyranie poruszaj cybernetyczn nut jzyka, to drugie zdanie,bdce skrawkiem zasyszanego dialogu dotyczcego wpywu narkotykw na ludzkieciao, wrzuca odbiorcw prosto w punkow perspektyw. Specyficzne podejciedo ciaa jest kolejnym wyrnikiem odmiennoci tekstw nowego nurtu s-f. Cyber-punkowe narracje przenika gboka niech do naturalnie uksztatowanego ludzkie-go ciaa. Fizjologia bohaterw jest czsto przedstawiana w odraajcym wietle, zaich ciao to poligon cigych modyfikacji. Ostatecznym uwolnieniem od niewoli misajest za ycie w formie pozbawionego cielesnoci wirtualnego bytu z cyberprzestrze-ni. Gwyneth Jones w swojej ksice Deconstructing the Starships. Science, Fiction and Realitywielokrotnie przytacza fragmenty utworw cyberpunkowych, w ktrych w naderkontrastowy sposb ukazano powrt z wirtualnej cielesnoci do ludzkiej fizjologii.Autorka podkrela antynomiczne nacechowanie cia z tekstw cyberpunkowych,inaczej opisywanych w cyberprzestrzeni i w wiecie realnym. W wolnej od repre-sjonowanego id wirtualnej egzystencji krluje geometryczny porzdek form. Tofuturystyczny odpowiednik krainy marze (dreamland) oraz uniwersum cudw i czarw(wonderland), w ktrej mona porzuci cieknc torb ciaa, linic si i obsikujcsi23. Granic pomidzy ludzkim a prawie boskim wyznacza tu fizjologiczno-psychi-czna reakcja podlegajcej metamorfozie cielesnoci, jak jest orgazm24. Przyszowiata w cyberpunku jest skrajnie pesymistyczna, ukazuje bowiem, e rozwj techno-logii nie rozwiza prawie adnych problemw nurtujcych ludzko. yjcy w okrop-nych warunkach bohaterowie futurystycznych fabu, takich jak Neuromancer, akcep-tuj swj dystopijny wiat, pic w kilkumetrowych kontenerach umieszczonychw penych przestpczoci, brudu i chorb slumsach. Nic wic dziwnego, e wirtualnywiat wydaje im si cudownym miejscem ucieczki z wizienia ciaa25. Jak podkrelaJones:

Ciaa wirtualne w wybranych amerykaskich powieciach... 193

21 Nie da si ukry, e doprowadzio to rwnie do manieryzowania jzyka wielu powieci,ktry czsto zaczyna niebezpiecznie balansowa na krawdzi kiczowatoci.

22 W. Gibson, Neuromancer, tum, P.W. Cholewa, Pozna 1999, s. 5.23 G. Jones, op. cit., s. 96.24 Ibidem.25 Ibidem, s. 9394.

Sukces koncepcji cyberprzestrzeni jest bolesny i ironiczny dla klasycznej science fiction.Wczeniejsze dekady technofilii prezentoway dotychczas list ycze mczyzn w biaychfartuchach. Nic z tego nie wyszo. Galaktyki pozostay nieodkryte, ukad soneczny niezosta skolonizowany, a zasilane silnikami nuklearnymi statki kosmiczne znikny za ho-ryzontem moliwoci, ldujc w niby-landzie26.

I wanie dlatego bohaterowie tego nurtu science fiction tak bardzo rni si oddawnych zdobywcw kosmosu i szalonych naukowcw. Protagonici z cyberpunko-wych fabu to zazwyczaj ludzie z marginesu spoecznego: najemnicy, szmuglerzy da-nych bd te dziaajcy poza prawem outsiderzy, tacy jak kowboje konsoli27.Scott Bukatman w swojej ksice Terminal Identity podkrela kontrkulturowe nacecho-wanie tych postaci28. Osobicie bardziej rozsdne wydaje mi si jednak przy-porzdkowanie ich do istniejcego w sowie cyberpunk odnonika do pogrobowcwideaw kontrkultury anarchizujcej subkultury punkw z lat siedemdziesitych,niewierzcych w przyszo, rzd i ojczyzn.

Kinowe ciaa wirtualne

W akademickich analizach nowatorskich elementw Neuromancera czsto pod-

krela si szybkie tempo akcji i filmow fabu powieci, lokujc jej styl nawet w te-

ledyskowej poetyce MTV29. Osobicie uwaam w filmowy odbir za nazbyt

entuzjastyczny. Kino dotychczas nie zrealizowao w peni cyberpunkowej produkcji,

mona jedynie mwi o prbach wykorzystywania poetyki tego nurtu. Najlepszym

przykadem problematycznego przekadania idei cyberpunka na jzyk filmu fabular-

nego wydaj si wanie wci odkadane prby ekranizacji Neuromancera oraz innej

wanej ksiki cyberpunkowej Shizmatrix Brucea Sterlinga. Z kolei obrazy, takie jak

Johny Mnemonic Roberta Longo czy Hotel New Rose Abla Ferrery, czerpic wybrane

motywy z twrczoci Gibsona, zatracaj wikszo nowatorstwa zwizanego z tym

pisarstwem30. O wiele ciekawiej poetyk cyberpunka wykorzystuj artyci z Japonii.

Filmy Shinya Tsukamoto (Tetsuo: The Iron Man z 1989 roku), animowane adaptacje

194 Rozdzia X

26 Ibidem, 97.27 Wszystkie te postacie odnale mona w Neuromancerze.28 S. Bukatman, Terminal Identity: The Virtual Subject in Postmodern Science Fiction, Duke University

Press, London, Durkham 1993, s. 248.29 Niewielu badaczy cyberpunka wspomina o popularnym podwczas Kinie Nowej Przygo-

dy, w ktrym znale mona wanie nieoczekiwane zwroty pdzcej do przodu akcji.30 Najbliszym poetyce cyberpunka wydaje si Matrix (1999) L. i A. Wachowskich.

komiksw Ghost in the Shell (1994) Mamoru Oshii i Akiry (1988) Katsuhiro tomo

oraz rysunkowe seriale anime, takie jak Cowboy Bebop (1998) Hajime Yatate czy Ergo

Proxy (2006) Shuko Murase to produkcje wnoszce do wiata przekazw audiowizu-

alnych o wiele wicej nowatorstwa od skonwencjonalizowanych obrazw z kultury

anglosaskiej. Jednak rwnie i tu mona odnale ciekawe reinterpretacje cielesnej

poetyki cyberpunka. Zwaszcza oryginalne scenariusze filmw Davida Cronenberga

zrcznie wykorzystuj ikonograficzne antynomie zwizane ze zderzeniem nowoczes-

nej technologii z ludzk fizjologi. Claudia Springer w swoim tekcie Psychocybernetics

in Films of the 1990s udowadnia, e era uminionych cyborgw w kinie science fic-

tion powoli przemija. Ichmiejsce stopniowo zajmuj odpowiedniki cyberpunkowych

kowboi konsoli, z takich filmw, jak Matrix (1999) L. i A. Wachowskich czy Johny

Mnemonic (1995) Roberta Longo31. Rwnie bohaterowie nowszych obrazw inspiro-

wanych cyberpunkiem, takich jak Tron: Dziedzictwo (2010) Josepha Kosinskiego, nie

nale do zastpu uminionych superbohaterw. Ciaa nowych bohaterw s-f nie

potrzebuj ju muskuw, aby rozporzdza nadludzkimi mocami w wirtualnych,

komputerowych przestrzeniach. Niestety, marzenie o cyfrowej cielesnoci w filmie

wie si najczciej jedynie z przemian fizyczn, rzadko skupiajc si na efektach

psychologicznych takiej metamorfozy. Pierwszym filmem opowiadajcym o kom-

puterowym ciele by wyprodukowany przez wytwrni Walta Disneya Tron Stevena

Lisbergera z 1982 roku. W obrazie Lisbergera bohater zostaje przeniesiony do kom-

puterowego wiata gier, gdzie musi walczy o przywilej wydostania si z cyfrowego

wizienia. Umieszczony w wirtualnym ciele czowiek pozostaje tu jednak bytem

miertelnym i nie posiada znamion boskoci. Sam za motyw metamorfozy sabego

fizycznie i psychicznie czowieka w nadistot dziki wirtualizacji ludzkiego ciaa w ki-

nie pojawi si stosunkowo pno, bo dopiero w filmie Kosiarz umysw (1994) Bretta

Leonarda oraz w opartym na opowiadaniu Williama Gibsona Johnym Mnemonicu (1995)

Ciaa wirtualne w wybranych amerykaskich powieciach... 195

31 C. Springer, Psycho-cybernetics in Films of the 1990s, [w:] Alien. Zone II: The Spaces of Science-FictionCinema, red. A. Kuhn, Verso, London 1999, s. 204. Autorka wymienia rwnie szereg innychfilmw, takich jak: Strange Days Kathryn Bigelow (1995), The Net (1995) Irwina Winkleraczy Hackers (1995) Iaina Softleya, w ktrych wystpuje nowy typ bohatera znajcy kom-puterowe sztuczki intelektualista-haker. Niestety, w z adnym z tych obrazw nie mamowy o rzeczywistoci wirtualnej. Jedynie w wymienionym przez Springer Virtuosity (1995)Bretta Leonarda mamy do czynienia z cyberpunkow cielesnoci a rebours sprowadze-niem do rzeczywistego wiata psychopatycznego, komputerowego mordercy, bdcegopoczeniem osobowoci m.in. Charlesa Mansona i Adolfa Hitlera. Osadzenie bohaterwz innych, wymienionych w tekcie Springer filmw, na orbicie cyberpunkowej poetyki ciaaidealnego jest wic ewidentnym bdem filmoznawczym, ktry oczywicie nie przekrelainnych ciekawych spostrzee z artykuu.

Roberta Longo. W obu produkcjach w jaskrawy sposb pooono akcent na antyno-

mi sabe ciao naturalne wszechmocny konstrukt wirtualny. W Kosiarzu umysw

przemiany w superistot dowiadcza opniony w rozwoju ogrodnik o znaczcym

imieniu Jobe32. Metamorfoza cielesna jest tu cile zwizana z metamorfoz moraln.

Jak susznie zauwaa Susan Sontag33, konwencjonalne obrazy science fiction zazwy-

czaj ukazuj, e osobnik przeksztacony w nadczowieka postrzega siebie jako istot

funkcjonujc poza dobrem i zem. Skutkiem takiego przekonania s prby pod-

porzdkowania sobie ludzkoci bd jej zniszczenia. Nieco mniej konwencjonalne

ujcie koncepcji bogw cyberprzestrzeni pojawia si w Johnym Mnemonicu. W filmie

Longo istnieje yjcy w komputerowej sieci holograficzny byt, ktry prbuje pomc

ludzkoci w pokonaniu olbrzymich korporacji, blokujcych informacje przydatne do

znalezienia lekarstwa na nkajce obywateli tego futurystycznego wiata plagi34. Naj-

czciej jednak wirtualni ludzie w swojej nowej egzystencji nie potrafi pozby si

swoich cielesnych pragnie. Tak wanie dzieje si w analizowanej poniej twrczoci

Davida Cronenberga.

Strategie wymazywania ciaa: Videodrome Davida Cronenber-ga,

czyli cielesno telewizyjna

Zgubnym przyjemnociom metamorfozy ciaa rzeczywistego w halucynogenny

byt powicony jest ju pochodzcy z 1983 roku Videodrome. Wykorzystujc chtnie

eksplorowane przez cyberpunk motywy35, Cronenberg stworzy autonomiczn wizj

196 Rozdzia X

32 Uyto tu znaczcej konotacji biblijnej Job to w jzyku angielskim Hiob. W roku 1996 na-krcono rwnie nieudan kontynuacj filmu Leonarda pod tytuem Kosiarz umysw 2:Ponad cyberprzestrzeni, w reyserii FarhadaManna, kontynuujc niektre wtki oryginau.

33 S. Sontag, The Imagination of Disaster, op. cit., s. 322.34 Prototypy postaci komputerowego ducha z filmu odnale mona w Neuromancerze Wil-

liama Gibsona. Czowiekiem posiadajcym jedynie wirtualn egzystencj jest tu DixiePaszczak, za oywione programy, ktre posiady cechy sztucznej inteligencji, to tytuowyNeuromancer oraz Wintermute. Wida wyranie, e opowiadanie Johny Mnemonic Gibsona,bdce podstaw scenariusza filmu, stanowio zaczyn Neuromancera, najbardziej znanejpowieci cyberpunkowej tego autora.

35 Cyberpunk czsto uywa motywu ledztwa stopniowo odkrywajcego perwersyjne taje-mnice bohaterw. Z kinem noir i literackim czarnym kryminaem czy go rwnie mrocz-ny, nasycony dwuznacznym erotyzmem klimat znany z pisarstwa Raymonda Chandlera.O bliskich zwizkach opisywanych poniej filmw z ideami cyberpunka, koncepcjami Jeana

wiata przyszoci, w ktrej zamiast fantomatycznego uniwersum komputerw

mamy halucynogenn hiperrzeczywisto interaktywnej telewizji36. W przeciwie-

stwie do dwuznacznego charakteru bliszego cyberpunkowej wizji ciaa z pniejszego

eXistenZ (1999), koszmarne przestrzenie tytuowego Videodromu s futurystycznym

piekem fizjologii, hipnotycznie pocigajcym ludzko ku perwersyjnej przyjemno-

ci samozniszczenia. Prawdopodobnie wanie dlatego w jednej z ostatnich scen fil-

mu jego gwny bohater Max Renn beznamitnie powtarza sowa: Jestem sowem

wideo, ktre stao si ciaem, po czym popenia samobjstwo. W mniemaniu Renna

targnicie si na wasne ycie nie jest wcale aktem desperacji. Max wierzy bowiem, e

po mierci zmartwychwstanie i zmieni si w nadczowieka, yjcego w nowym, wspa-

niaym wiecie halucynacji, wywoanych przez futurystyczn wersj telewizji

wszechpotny Videodrom. W filmie ukazano bardzo zwodnicz wizj dystopijnego

wiata medialnych iluzji. Cronenberg skonstruowa bowiem swoje uniwersum na tyle

wieloznacznie, e do koca nie wiemy, czy jego bohater pad jedynie ofiar perwersyj-

nej manipulacji, czy te rzeczywicie sta si pierwszym przedstawicielem nowego

gatunku video sapiens. Znajc jednak obecny w twrczoci kanadyjskiego reysera

chodny, ironiczny dystans wobec wasnego dziea, optowa mona za pesymistycz-

nym odczytaniemmetamorfozy cielesnej Renna. Postrzegany w pejoratywnym wiet-

le przekaz Videodromu nadaje obrazowi Cronenberga cechy drapienego pamfletu,

atakujcego m.in. ogupiajce dziaanie telewizji. Prawdopodobnie wanie dlatego

obecne w filmie wizualne antynomie pomidzy sabym a silnym, miertelnym

a niemiertelnym oraz cielesnym a duchowym poczono tu ze specyficznym j-

zykiem, ironicznie nawizujcym swoim stylem do biblijnych sentencji o zmartwych-

wstaniu. Zdania te nosz bowiem wyrane pitno manipulacji i oszustwa, gdy

woono je w usta samozwaczego proroka mediw oraz technologicznych meta-

morfoz ciaa37, ktry udowadnia, e:

Bitwa o umysy Amerykanw toczy si na ekranie. Ekran jest siatkwk oka umysu, cz-ci fizycznej struktury mzgu, zatem obraz wydaje si widzowi ywym postrzeeniem.I dlatego telewizja to rzeczywisto, a rzeczywisto to mniej ni telewizja38.

Ciaa wirtualne w wybranych amerykaskich powieciach... 197

Baudrillarda oraz pisarstwem Williama Burroughsa pisze m.in. Scott Bukatman w swojejksice Terminal Identity. [Patrz] S. Bukatman, op. cit., s. 78.

36 Pomys ten wykorzysta pniej Olivier Stone w serialu Wild Palms (1993), w ktrym tajemni-cze parareligijne ugrupowanie ojcw promuje nowy model holograficznej telewizji, abyza jej pomoc przej wadz nad wiatem.

37 Scott Bukatman zauwaa, e za cynizmem i ironi cyberpunka stoi czsto nostalgia za utra-conym sacrum. Autor zauwaa, e w twrczoci Dicka, Burroughsa oraz Cronenbergaciao stao si jedynie ciaem (w oryginale: body is itself), [w:] S. Bukatman, op. cit., s. 244.

Jak atwo si zorientowa, kinowy profesor OBlivion wygasza w filmie swojetelewizyjne przemowy, uywajc dziwacznego dyskursu bdcego fuzj specyficzne-go dyskursu Marshalla McLuhana z metaforycznymi refleksjami Jeana Baudrillarda mylicieli, ktrych efektowny jzyk zdaje si szczeglnie dobrze korespondowaz fascynacjami Davida Cronenberga39. To wanie w tekstach Baudrillarda odnalemona charakterystyczne dla twrczoci twrcy Wcieklizny sowa, takie jak mutacja,wirus, halucynacja czy DNA. Obaj zdaj si rwnie podziela zdanie:

e media musz by rozwaane jako rodzaj kodu genetycznego, ktry prowadzi do muta-cji, przeksztacajc rzeczywisto w hiperrzeczywisto i postrzegaj telewizj jako a-cuch DNA, lub wirus, ktry przenikn do naszego ciaa. rodki masowego przekazuprzeksztacaj bowiem zarwno nasz wiadomo, jak i nasze ciaa, o czym niewtpliwieprzekonuje si bohater filmu, stajc si nowym ciaem40.

Videodrome, podobnie jak inne filmy Cronenberga, takie jak Nagi lunch (1991) czyCrash (1996), zapada w pami widza jako cig sugestywnych scen, w ktrych autorprzewrotnie wykorzystuje perwersyjn cielesno swoich bohaterw, niespodziewa-nie czc j z biologiczno-technologicznymi majakami, w ktrych rzeczywisto toju na wp halucynacja [gdzie] bdziesz y w nowym, dziwnym wiecie. (...) Obra-zy stay si [w niej bowiem] ciaem, niekontrolowan jaw41. To wanie w czasie ta-kich majakw Max Renn wyciga ze swoich wntrznoci przyronity do rkirewolwer, po czym programuje wasne ciao, wkadajc do waginalnego otworuw brzuchu tajemnicz kaset VHS. Dziki temu zabiegowi (by moe cynicznie suge-rujcemu zapodnienie ideologi nowej telewizji) ciao Maxa staje si niewolnikiemmrocznych i enigmatycznych si rzdzcych Videodromem, za jego halucynogennaegzystencja w fizjologicznym wiecie sygnau video okazuje si kar za ch dotar-cia do zakazanych obszarw kultury. Nie naley bowiem zapomina, e to wanieperwersyjne fascynacje znudzonego brakiem nowych podniet Maxa doprowadziy godo Videodromu, ktry, jako piracka stacja, emitowa m.in. sceny sadomasochistycz-nych tortur. Znamienne, e nadawane w nim obrazy seksualnej przemocy zafascyno-way protagonist wanie z powodu swojego dwuznacznego statusu. Bohater nie bybowiem w stanie odrni, czy ma do czynienia z prawdziwymi scenami, czy te tylkozrczn telewizyjn manipulacj. Nie wiadomo jednak, czy to wanie wola poznania

198 Rozdzia X

K. Loska, A. Pitrus, David Cronenberg: Rozpad ciaa, rozpad gatunku, Krakw 2003, s. 81.39 Fakt ten zauwayli Andrzej Pitrus i Krzysztof Loska w rozdziale swojej ksiki dotyczcym

Videodromu. [Por.] Ibidem.40 Ibidem.41 Ibidem.

prawdy doprowadzia go w szpony Videodromu, czy te win za optanie ide nad-telewizji ponosi niezdrowa ch zakosztowania perwersyjnych przyjemnoci. Jakwida Videodrome to film niejednoznaczny. Zaskakujcy wydaje si fakt, e Cronen-berg ju w 1983 roku tak sprawnie uchwyci specyfik wspczesnej telewizji, fascy-nujcej miliony widzw zmieszaniem sfer prawdziwego ycia i iluzji w programachtypu reality show oraz coraz skuteczniej kuszcej do konsumpcji i manipulujcejomnipotencj zdemokratyzowanego podania42. W filmie wida rwnie wyraneprzeksztacenie tez zwizanych z twrczoci cyberpunkow i filozofi mediw JeanaBaudrillarda. Dla Baudrillarda odbiorca obrazw pragnie tylko ich, a nie cielesnoci,ktr te mog przedstawia. Z kolei protagonici z cyberpunkowych powieciWilliamaGibsona wybieraj wirtualn egzystencj z powodu nienawici do swoich uwizio-nych w dystopijnej rzeczywistoci organicznych cia. Natomiast postacie z Videodromu(a take pniejszego Nagiego lunchu i eXistenZ) nie podaj wcale niemiertelnociani wyzwolenia z okoww fizjologii, lecz chc jedynie zintensyfikowa swoj cieles-no w fantazmatycznych wiatach. Dlatego staje si ona dla nich niebezpiecznym,uzaleniajcym uniwersum piekielnych przyjemnoci i cierpie, ktre prowadz ichku zgubie.

Puapki wirtualnej cielesnoci: eXistenZ

Powrotem do wiata technologicznych halucynacji jest nakrcony szesnacie latpniej eXistenZ (1999). Obraz ten, podobnie jak Videodrome, zajmuje si skutkamizwizkw fizjologii i elektroniki. Tym razem jednak Cronenberg zabiera widza w po-dr po wirtualnych wiatach gier interaktywnych.

W eXistenZ pisz Loska i Pitrus moemy dostrzec swoiste przetworzenie przewodnie-go motywu twrczoci Cronenberga, czyli inwazji ciaa i umysu przez technologi.Technologia to my. Nie istniej ju granice mwi w jednym z wywiadw kanadyjskireyser. Nowoczesna technika jest czym wicej anieli interfejsem. My jestemy tech-nik. Wchonlimy j w nasze ciaa. Technika komputerowa tworzy nie tylko wirtualnrzeczywisto, ale przetwarza nas samych. Ingerencja w ciao wszczepienie bioportu oznacza rwnoczenie przeksztacenie umysu. Organizm ludzki wykracza wic pozagranice fizyczne, staje si technobiologicznym obwodem zintegrowanym. Konsole

Ciaa wirtualne w wybranych amerykaskich powieciach... 199

42 Rwnie Scott Bukatman zauwaa, e Videodrome to film ukazujcy, jak nowoczesne mediapoprzez swoj inter-cielesno bd w stanie kontrolowa ludzko. [Patrz] S. Bukat-man, op. cit., s. 89.

przyszoci wykorzystuj energi gracza, gdy rdem zasilania jest ciao, jednak zasad-nicze znaczenie ma podczenie do orodkowego ukadu nerwowego. Technika nie macharakteru wycznie mechanicznego, ale podobnie jak we wczeniejszych filmachCronenberga (szczeglnie w Videodromie i w Nagim lunchu) ma aspekt organiczny43.

Znamienne, i w obrazie Cronenberga nie znajdziemy typowych dla cyberpunkaelementw, takich jak superkomputery czy sie, lecz rozwinicie strategii zwizanychz rozwojem konsoli do gier wideo, ktrych halucynogenne oddziaywanie ma zwia-stowa post-telewizyjne przyjemnoci. Lk i fascynacja biotechnologi zaowoco-way w filmie seri odrzucajcych scen, w ktrych gwn rol odgrywaj dziwaczneurzdzenia oraz obrzydliwe stworzenia. Ich poczeniem jest na przykad aktywator ywy przedmiot sucy graczom do czenia si z wirtualnym wiatem, produ-kowany z modyfikowanych genetycznie pazw i najnowoczeniejszych urzdzeelektronicznych. I wanie pbiologiczne pochodzenie aktywatorw sprawia, i ichuytkownicy traktuj te urzdzenia niczym specyficzne domowe zwierzta pieszczc je i dbajc o to, aby nie zachoroway44. Antynomiczny niepokj zwizanyz hybrydalnym statusem aktywatorw powraca w scenie, w ktrej dowiadujemy si,e produkuje si je na terenie dawnej farmy pstrgw. W rzeczywistoci fabrykawyglda raczej niczym zakad misny, a nie nowoczesne laboratorium. Jest tu brudnoi nieprzyjemnie, za pracownicy uywaj gumowych rkawic i kaloszy, bo wszdziewok wida gnijce szcztki zwierzce. Take nielegalny zakad naprawczy akty-watorw sprawia do groteskowe wraenie mieci si bowiem w zakadzie napra-wy nart. Jego wntrze przypomina z kolei skrzyowanie gabinetu weterynarzaz warsztatem elektronicznym45. Aktywator to waciwie zwierz. Wyhodowano goz zapodnionych syntetycznym DNA jaj pazw. Podcza si go do ciebie wyja-nia w pewnym momencie filmu posta odgrywana przez Iana Holma.

Jednak uytkownicy bardzo czsto pieszcz swoje aktywatory nie tylko z powoduich zwierzcego pochodzenia. Technika w eXistenZ ma bowiem wymiar gboko eroty-czny, zarwno poprzez seksualn symbolik bioportu organu podobnego do po-chwy jak i za spraw samej gry, pobudzajcej uczestnikw niczym stosunekpciowy. Wida wyranie, e bohaterowie filmu s uzalenieni od gry, ktra w wir-

200 Rozdzia X

43 K. Loska, A. Pitrus, op. cit., s. 197.44 Chory aktywator puchnie i staje si siny, za z jego zakaonego wntrza wylatuj w pewnym

momencie roje much.45 Cielesne nacechowanie wirtualnego wiata Videodromu i eXistenZ (a take InterZone z Nagiego

lunchu) uksztatowano na wzr nielegalnej strefy zakazanych rozkoszy, do ktrej wkroczymona w najbardziej niespodziewanych i groteskowych miejscach, co nadaje temu uniwer-sum surrealistyczny wymiar.

tualny sposb pozwala im na zblienie, intymny kontakt oraz zaspokojenie. Uzale-nienie od biotechnologii ma jednak take swoj mroczn stron wywouje: zabu-rzenia psychiczne, schizofreni, poczucie rozszczepienia rzeczywistoci, utrat stabil-nej tosamoci46. Dlatego wanie akt podczenia do wirtualnego wiata eXistenZukazany jest w filmie w tak dwuznacznie erotyczny sposb. Dzieje si tak na przykadw scenie, w ktrej Allegra wprowadza niedowiadczonego jeszcze gracza w wiatcyberprzestrzeni, traktujc go niczym prawiczka. Std pochodz zapewne komentarzebohaterki typu: nowe bioporty s czasem ciasne. Nie chc, eby ci zabolao47 oraztowarzyszce im nacechowane seksualnymi konotacjami zachowania, takie jak wci-skanie nalinionego palca lub jzyka do bioportu. Co ciekawe, nawet bro w filmieCronenberga ma cielesny charakter. W odrzucajcej scenie wielkiego arcia w chi-skiej restauracji Ted, spoywajc oblene danie, odkrywa, e zmutowane pazy i gadydostarczaj zupenie nowych wrae zmysowych48. Znamienne, e wanie tezwierzta reyser uczyni w eXistenZ najbliszymi czowiekowi. Stworzenia te bo-wiem najczciej, obok insektw, wywouj w ludziach odraz, ktr psychologiaewolucyjna interpretuje jako wyksztacony przez tysice lat odruch obronny naszychorganizmw,majcy nas chroni przed kontaktem z zagraajcymi nam substancjamii zwierztami49. Ciao gada lub paza, tak odlege wygldem od ludzkiego, kojarzy sinam z czym brudnym i pokrytym luzem. Substancje takie za u ludzi s interpre-towane jako nieczyste, bdce czsto symptomem niebezpiecznej choroby50. Bioelek-troniczne pochodzenie zwierzt w filmie ma jeszcze bardziej napitnowa technolo-gi zwizan z wirtualnym wiatem. Cronenberg po raz kolejny traktuje ludzkie ciaooraz otaczajc je rzeczywisto jako rodzaj piekielnego wizienia, ktre nowoczesnetechnologie prbuj niezrcznie ulepszy, lecz w istocie ptaj je w swych okowachjeszcze bardziej. Niestety, technologiczne modyfikacje ciaa suce jego znikaniunios za sob take powane niebezpieczestwa. Jeste uwiziony w skorupie.Wyjd z niej. Wyzwl si namawia Teda stwrczyni wiata eXisztenZ. Nie ostrzega

Ciaa wirtualne w wybranych amerykaskich powieciach... 201

46 K. Loska, A. Pitrus, op. cit., s. 193.47 Cronenberg odwrci tutaj pciowy porzdek to Allegra defloruje komputerow dziewi-

c Teda.48 Koci w filmie maj rwnie utylitarny wymiar, nadaj si bowiem do zbudowania strze-

lajcego ludzkimi zbami pistoletu. Inspirowana surrealizmem twrczo plastyczna Cro-nenberga zadziwia swoj dyscyplin i konsekwencj. Projekty broni z ludzkich czci ciaaz eXistenZ przypominaj te z Videodrome oraz zachowuj wyrany styl narzdzi do ope-rowania kobiet-mutantw z obrazu Nierozczni (1988). W filmie tym neurotyczny gineko-log pod wpywem narkotykw projektuje dziwaczne narzdzia perwersyjnych tortur, ktrezostaj uznane pniej przez marszandw za dziea sztuki i wystawione w galerii.

49 [Por.] D.M. Buss, Psychologia ewolucyjna, tum. M. Przylipiak, Gdask 2001, s. 429.50 Ibidem.

go jednak przed konsekwencjami, jakie wi si z wyborem wirtualnego ycia. Jelibowiem w przypadku Matrixa (1999) L. i A. Wachowskich wirtualny wiat by zarw-no rajem, jak i piekem, to uniwersum eXistenZ jest jedynie wiatem lkw, paranoii zudze51. Dla Cronenberga bowiem, podobnie jak dla caej rzeszy twrcw zwiza-nych z cyberpunkiem, nauka (oraz jej gwny desygnat technologia) okazuj sirwnie fascynujcym, co niebezpiecznym i nieskutecznym narzdziem poznaniawiata. W odnalezieniu si w szybko zmieniajcej si nowej stechnicyzowanej rzeczy-wistoci przeszkadza bohaterom kinowych fabu wszechobecny szum informacyjny,niedajcy czasu na analiz wasnej sytuacji.

Rytm wspczesnego ycia, natarczywo komunikatw masowych, natrtnych i zmien-nych, pozostawia mao czasu na rozmylanie, wci nowe sprawy przycigaj nasz uwa-g. Egzegeza, hermeneutyka, interpretacja prawna, teoretyzowanie naukowe wszystkoto wymaga czasu. Natomiast objawienie, intuicje, cudy, nawrcenia religijne nastpujniewtpliwie nagle, ale za to rzadko zapewne tylko raz w yciu52.

Autor tego cytatu Orrin E. Klapp w swojej pracy Opnienie rozumienia w spoecze-stwie informacyjnym konstatuje potrzeb dowiadczenia zastpczego, dziki ktremuwspczesne spoeczestwo pragnie odreagowa nadmiar szumu informacyjnego.W wiecie cyberpunka tym dowiadczeniem zastpczym s wanie nadrealnewiaty wirtualnej cielesnoci, bdce w istocie dalekim rozwiniciem idei telewizyjne-go dowiadczenia. Znamienne, i obok zniechcenia do realnego stechnicyzowanegoycia modelowy bohater cyberpunkowy przejawia wyran niech do jakichkolwiekautorytetw. To rwnie spadek po myleniu kontrkulturowym roku 1968. W filmieCronenberga, podobnie jak w twrczoci Dicka, Burroughsa czy Gibsona zowro-gimi siami s olbrzymie korporacje, bezwzgldnie wykorzystujce ludzi do was-nych interesw. Dlatego wanie w Videodromie i eXistenZ (a take Nagim lunchu)pojawia si spisek i czajce si za nim pytanie: Kto za tym wszystkim stoi?. Umber-to Eco popularno teorii spiskowych interpretuje w Czytaniu wiata w nastpujcysposb:

Czowiek II stulecia, olepiany poraajcymi wizjami, podczas gdy porusza si po omackuw ciemnoci, zyskuje neurotyczn wiadomo wasnej roli w niepojtym wiecie. Prawda

202 Rozdzia X

51 Mistrzem takiego ukazywania wirtualnych wiatw by Philip K. Dick, ktry ju od lat pi-dziesitych nasyca swoj twrczo atmosfer osaczajcej paranoi i zagroenia. [Por.]C. Freedman, Towards a Theory of Paranoia: The Science Fiction of Philip K. Dick, [w:] S.J. Umland,Philip K. Dick: Contemporary Critical Interpretations, Praeger, Westport 1995, s. 12.

52 O.E. Klapp, Opnienie rozumienia w spoeczestwie informacyjnym, [w:] Wiedza o kulturze, tom IV,Audiowizualno w kulturze: zagadnienia i wybr tekstw, oprac. J. Bocheska, A. Kisielewska,M. Pczak, Warszawa 1994, s. 386.

jest ukryta, badanie symboli i zagadek nie prowadzi nigdy do prawdy ostatecznej, leczprzesuwa tylko tajemnic na inn paszczyzn. Skoro tak przedstawia si stanczowieczy, zatem wiat jest owocem bdu. Kulturowe wyraenia tego stanu tognoza53.

Autor Dziea otwartego, opierajc si na filozofii Karla Poppera, uwaa owo prze-niesienie metafizycznej obsesji na spoeczn teori spisku za wariant prymitywnegoteizmu, znanego ju m.in. z mitologii greckiej. Wedug Eco stan ten jest konsek-wencj zniknicia odniesienia do Boga i wynikajcego ze pytania: Kto zaj jegomiejsce? () Obecnie zajmuj je rni ludzie i grupy posiadajce wadz podejrza-ne grupy nacisku, ktre mona oskary o zorganizowanie wielkiej depresji i wszel-kich chorb, na ktre cierpimy... wyjania sytuacj woski profesor. Dalekimechem takiego mylenia bdzie wanie pogarda dla wiata materialnego, obecnaw kinie cyberpunkowym54, ktr wykorzystuje rwnie w swoich filmach Cronen-berg. Bohater cyberpunkowych fabu to najczciej samotny czowiek, z rnychprzyczyn zmuszony do ycia na skraju spoeczestwa i ukrywania si przed wiatem.Taka jest wanie Allegra, ktra pi lat ycia powicia na stworzenie swojego dziecka wirtualnego wiata gry eXistenZ. Protagonistka wybiera iluzoryczne ycie w uniwer-sum gry, poniewa odgrywa w tej pierwszej rol bogini55, natomiast boi si realnegowiata, w ktrym wszdzie doszukuje si spiskw. Nie jest to zreszt lk nieuzasad-niony. Na ycie diablicy czyhaj bowiem prawdziwi zamachowcy z przeciwnegowirtualnej rzeczywistoci ugrupowania realistw.

Wyobrania paranoiczna jest istotnym skadnikiem fabularnym [filmu], tote lk przedwszechobecn technologi, zawaszczeniem ciaa i umysu przez tajemnicze organizacje,moliwoci zakaenia wirusowego jest czym normalnym w wiecie przedstawionym.Przede wszystkim ciao ulega jednak przeprojektowaniu, staje si wirtualnym konstru-ktem, cho wcale nie bezcielesnym (czego pragnli bohaterowie ksiek Williama Gibso-na), odczuwa bowiem bl i przyjemno, a czsto nie rni si nawet od swojegorealnego wzorca, jak Gas, pracownik stacji benzynowej i mechanik, ktry w wiecie gryrwnie pracuje w warsztacie samochodowym. W wirtualnej rzeczywistoci nie znika bo-wiem naznaczenie przez ras czy pe, za panowanie nad ciaem jest w gruncie rzeczycakowicie iluzoryczne56.

Ciaa wirtualne w wybranych amerykaskich powieciach... 203

53 U. Eco, Czytanie wiata, Krakw 1999, s. 13, 17.54 Naley tu podkreli, i twrcy takich filmw, jak Matrix czy Pi, oprcz elementw gnosty-

ckich wprowadzaj do swoich obrazw rwnie myli zaczerpnite z innych religii, takichjak judaizm (Pi) czy chrzecijastwo (Matrix).

55 Jeden z graczy klka przed Allegr i cauje jej stopy, mwic: Odmienia moje ycie.56 K. Loska, A. Pitrus, op. cit., s. 197, 200.

Pozornie odczenie od gry koczy si jedynie wypadniciem z rozgrywki.mier wirtualnego ciaa nie wie si bowiem z fizycznym zgonem gracza. wiatrozgrywki jest za to silnie uzaleniajcy. Chocia nie daje tak wielkich moliwoci, jakwirtualna przestrze z Matrixa, bdc wci jedynie nie najlepiej dopracowan formrozrywki, z wyranie zaprogramowanymi schematami zachowa postaci, posiadarwnie swoje mroczne oblicze. Ostatnie sceny filmu sugeruj przecie, e podobniejak w przestrzeniach Videodromu, cyberpunkowe uniwersum gry moe okaza siodpowiednikiem halucynogennego labiryntu bez wyjcia, w ktrym istnieje grobabezpowrotnego zagubienia wasnego statusu ontycznego i utknicia na zawszew krlestwach uudy.

Zakoczenie

Znamienne, i twrcy zwizani z science fiction, marzc o idealnych ciaach, niepotrafi si wyzby prastarego lku przed naginaniem boskich praw przyrody i nadaltworz postacie niedoskonaych ludzi, niepotraficych do koca uwolni si ze swo-ich ograniczonych przez biologi cia. Co wicej, techniczne modyfikacje i wirtualnezudzenia staj si w nowej fantastyce naukowej najczciej rdem cierpie i za.Dlatego ludzie przyszoci za swoje udoskonalone ciaa i umysy pac bardzo wy-sok cen. Owa idealno bytu okazuje si jednak w kocowym rozrachunku zwod-nicza i niepena. Za ucieczk od ogranicze biologii w rozumieniu twrcw s-f trzebabowiem zapaci wysok cen. Zapewne wanie z tego powodu superludzie tak cz-sto staj si pozbawionymi uczu potworami lub kalekami emocjonalnymi. W wirtu-alnych wiatach Davida Cronenberga nie znajdziemy jednak konwencjonalniezych postaci ani nazbyt idealnych ludzi. Jednak i tu daje si odczu pesymizm tech-nologiczny. Telewizyjny Videodrome to przestrze halucynogenna, ktra okazuje sirwnie niebezpieczna, co fascynujca. Rwnie w uniwersum eXistenZ wszystko oka-zuje si uud. Zakoczenia obu filmw poraaj pesymizmem. Podobnie jak w wia-tach Philipa K. Dicka nie ma tu ju prawdziwej rzeczywistoci i realnej cielesnoci.Cronenberg, podobnie jak Dick, okazuje si kontynuatorem dystopijnego postrzega-nia przyszoci gatunku homo sapiens. Bohaterzy jego filmw skazani s bowiem nawieczn niepewno, z trwog poszukujc najmniejszych objaww zafaszowaniabytu. Ucieczka z fizjologicznej puapki ciaa koczy si cierpieniem i pogreniemw technologicznej nicoci. Z drugiej strony, naley zaznaczy oryginalno niekt-rych koncepcji z oby filmw. Cronenberg jako jeden z niewielu twrcw filmowych

204 Rozdzia X

zdoa powiza futurystyczne prognozy z krytyk erotyzacji mediw. Cielesne per-wersje oferowane przez wirtualne wiaty z jego opowieci udowadniaj, e rozrywko-wy wymiar seksualnoci jest elementem, z ktrego ludzko nie zdoa zrezygnowa wimi wyszych celw. Przenikajcy twrczo Cronenberga Eros technologicznyjest w niej ywioem rwnie fascynujcym, co niebezpiecznym. Bohaterowie Video-dromu i eXistenZ wczaj go w porzdek halucynogennych rzeczywistoci. Tym sa-mym cyberpunkowe miso nie zostaje porzucone, lecz jest hiperbolizowane,multiplikowane i sycone wszechobecnymi przyjemnociami ciaa. Amatorzy futury-stycznych symulacji mog za bezmylnie zabawi si w nich na mier.

Ciaa wirtualne w wybranych amerykaskich powieciach... 205

Rys. 10. Ciao cyberpunkowe midzy lkiem a fascynacj biotechnologiami i cyberprzestrzeniF. Miller, G. Darrow, Hard Boiled, Dark Horse Comics, 1990, 1992 & 2008, s. 25.Reprodukcja materiaw graficznych za zgod Egmont Polska 2008.

FILMOGRAFIA

2001: A Space Odyssey, Stanley Kubrick, Wielka Brytania, USA 196828 Days Later, Danny Boyle, Wielka Brytania, USA 2002Adventures of Priscilla, Queen of the Desert, Stephan Elliot, Australia 1994A.I. Artificial Intelligence, Steven Spielberg, USA 2001Alien, Ridley Scott, Wielka Brytania 1979Alien 3, David Fincher, USA 1992Alien: Resurrection, Jean Pierre Jeunet, USA 1996Alien Love Triangle, Danny Boyle, Wielka Brytania 2002Aliens, James Cameron, USA 1986Alphaville, Jean-Luc Godard, Francja 1965American Splendor, Shari Springer Berman, Robert Pulcini, USA 2003Animatrix, Andy i Larry Wachowski, USA/Japonia 2003Attack of the Clones, George Lucas, Wielka Brytania 2002Bad Taste, Peter Jackson, Nowa Zelandia 1987Barbarella, Roger Vadim, USA 1967Batman, Leslie H. Martinson, USA 1966Batman, Tim Burton, USA 1989Batman: Begins, Christopher Nolan, USA 2005Batman Dracula, Andy Warhol, USA 1964Blade Runner, Ridley Scott, USA 1982/1991Boys from Brazil, Franklin J. Schaffner, Wielka Brytania, USA 1978Brazil, Terry Giliam, USA 1986Breakfast on Pluto, Neil Jordan, Wielka Brytania 2005Cabinet des Dr Caligari, Robet Wiene 1920Clonus Horror, Robert S. Fiveson, USA 1979Close Enccounters of the Third Kind, Steven Spielberg, USA 1977Dawn of Dead, George A. Romero, USA 1978Dune, David Lynch, USA 1984

Electroma, Thomas Bangalter, Guy-Manuel De Homem-Christo, USA, Francja 2006Empire Strikes Back, Irvin Kershner, Wielka Brytania 1980E.T., Steven Spielberg, USA 1982Fly, David Cronenberg, Wielka Brytania, Canada, USA 1985Futurama, Matt Groening, USA 1999Glen or Glenda, Edward D. Wood Jr., USA 1953Hardware, Richard Stanley, USA 1990Hedwig and the Angry Inch, John Cameron Mitchell, USA 2001I Married a Strange Person!, Bill Plympton, USA 1997In Time, Anrew Niccol, USA 2011Invasion of the Body Snatchers, Don Siegiel, USA 1956Island, Michael Bay, USA 2005It Came from the Outer Space, Jack Arnold, USA 1953Johny Mnemonic, Robert Longo, USA 1995La Voyage dans la Lune, George Melies, Francja 1902Land of Dead, George A. Romero, USA 2005Lawnmower Man, Brett Leonard, USA 1992Liquid Sky, Slava Tsukerman, USA 1982Man Who Fell to Earth, Nicholas Roeg, Wielka Brytania 1976Mask, Chuck Russell, USA 1994Matrix, Andy i Larry Wachowski, USA 1999Metropolis, Fritz Lang, Niemcy 1926/27Naked Lunch, David Cronenberg, Kanada, Wielka Brytania, Japonia 1991New Rose Hotel, Abell Ferrara, USA 1998Never Let Me Go, Mark Romanek, Wielka Brytania, USA 2010Night of the Living Dead, George Romero, USA 1968Phantom Menace, George Lucas, Wielka Brytania 1999Raft Pfink a Boo Boo, Ray Dennis Steckler, USA 1966Re-Animator, Stuart Gordon, USA 1995Return of the Jedi, Richard Marquand, USA 1983Return of the Living Dead, Dan OBannon, USA 1985RoboCop, Paul Verhoeven, USA 1987RoboCop 2, Irvin Kershner, USA 1990RoboCop 3, Fred Dekker, USA 1993Rocky Horror Picture Show, Jim Sharman, USA 1975Shaun of the Dead, Edgar Wright, Wielka Brytania 2004Shivers, David Cronenberg, Kanada 1975Solaris, Steven Soderbergh, USA 2002Star Wars, George Lucas, USA 1977Starman, John Carpenter, USA 1984Terminator, James Cameron, USA 1984

222 Filmografia

Terminator: The Judgment Day, James Cameron, USA 1991Terminator 3: Raise of the Machines, Jonathan Mostow, USA, Niemcy, Wielka Brytania 2003Terminator: Salvation, McG, Niemcy, USA, Wielka Brytania, Wochy 2009Thirteenth Floor, Josef Rusnak, USA 1999THX 1138, George Lucas, Wielka Brytania, USA 1970/72Tool: Salival, Adam Jones, USA 2000Transformers: Revenge of the Fallen, Michael Bay, USA 2009TRON, Steven Lisberger, USA 1982Videodrome, David Cronenberg, USA 1982Walking Dead, Frank Darabont, USA 2010WALL-E, Andrew Stanton, USA 2008Westworld, Michael Crichton, USA 1973Womb, Benedek Fliegauf, Niemcy, Wgry, Francja 2010Work of Director: Chris Cunningham, Director Label, Palm Pictures, Wielka Brytania 2003Work of Director: Michel Gondry, Director Label, Palm Pictures, Wielka Brytania 2004Work of Director: Spike Jonze, Director Label, Palm Pictures, Wielka Brytania 2003Work of Director: Mark Romanek, Director Label, Palm Pictures, Wielka Brytania 2005X-Men, Bryan Singer, USA 2000X2, Bryan Singer, USA 2003X-Men: The Last Stand, Brett Ratner, USA 2006

Filmografia 223

/ColorImageDict > /JPEG2000ColorACSImageDict > /JPEG2000ColorImageDict > /AntiAliasGrayImages false /DownsampleGrayImages true /GrayImageDownsampleType /Bicubic /GrayImageResolution 300 /GrayImageDepth -1 /GrayImageDownsampleThreshold 1.50000 /EncodeGrayImages true /GrayImageFilter /DCTEncode /AutoFilterGrayImages true /GrayImageAutoFilterStrategy /JPEG /GrayACSImageDict > /GrayImageDict > /JPEG2000GrayACSImageDict > /JPEG2000GrayImageDict > /AntiAliasMonoImages false /DownsampleMonoImages true /MonoImageDownsampleType /Bicubic /MonoImageResolution 1200 /MonoImageDepth -1 /MonoImageDownsampleThreshold 1.50000 /EncodeMonoImages true /MonoImageFilter /CCITTFaxEncode /MonoImageDict > /AllowPSXObjects false /PDFX1aCheck false /PDFX3Check false /PDFXCompliantPDFOnly false /PDFXNoTrimBoxError true /PDFXTrimBoxToMediaBoxOffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /PDFXSetBleedBoxToMediaBox true /PDFXBleedBoxToTrimBoxOffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /PDFXOutputIntentProfile () /PDFXOutputCondition () /PDFXRegistryName (http://www.color.org) /PDFXTrapped /Unknown

/Description >>> setdistillerparams> setpagedevice