CONTEXTO HISTÓRICO VANGARDAS

No período de tempo comprendido entre 1905 e o comezo da Segunda Guerra Mundial (1939), producíronse as maiores rupturas coa tradición artística que coñeceu a humanidade. Non se debe buscar un paralelismo cronolóxico rigoroso entre os grandes acontecementos políticos e militares do século XX e o xurdimento dos fenómenos artísticos máis relevantes.

En 1914 estalou a Primeira Guerra Mundial e en 1917 produciuse a Revolución rusa; con todo, os primeiros movementos de vangarda apareceron algúns anos antes. Podería dicirse que a arte anunciou coas súas abruptas transformaciónsalgúns cambios que se producirían máis tarde noutros dominios da experiencia humana. O cambio que se experimenta na estrutura social, co auxe dos movementos obreiros e o avance das Internacionais Socialistas levou a numerosos autores (polo menos nalgunha etapa) a comprometerse políticamente.

Fractura que provocaron os movementos de vanguardia con respecto á arte anterior que estaba íntimamente ligada aos profundos cambios políticos e sociais producidos coa chegada do século XX. Entón unha nova concepción do mundo comezou a xestarse. Os puntais do que fora a ideoloxía positivista (libre comercio, fe no progreso, idea da redención do ser humano polo coñecemento, acceso a unha maior felicidade mercé aos avances técnicos e científicos). A Primeira Guerra Mundial transformou a mentalidad do mundo occidental, fixo que o modelo político imperialista e o optimismo técnico-científico se viñésen abaixo repentinamente.

A vella razón europea quedaba enterrada nas trincheras. A iso habería que engadir despois os estragos do fascismo e a inusitada brutalidad da Segunda Guerra Mundial. Xuntoaos datos relativos ás circunstancias históricas hai que enumerar os relativos ao progreso científico: en 1902, Freud publica A interpretación dos soños e, cinco anos máis tarde, Einstein elabora a teoría da relatividade. A partir de agora, a lóxica consciente pode ser unha pantalla que oculta outras motivaciones máis profundas, e o espazo e o tempo non son fenómenos independentes. Como se traduce isto nas artes plásticas? Afirmando o valor da cor (Fauvismo), destruíndo o espazo da perspectiva monofocal, herdado da perspectiva clásica (Cubismo) ou facendo fincapé na velocidade e a simultaneidad como elementos condicionantes da vida contemporánea (Futurismo). No período que imos estudar sucédense numeroso movementos creativos, algúns coincidiron no tempo, ofrecendo simultáneamente propostas creativas radicalmente diferentes. É a época dos ismos ou das vangardas históricas. Aínda que as vangardas son numerosísimas, dúas son as posicións básicas: a que busca a resposta ás súas preguntas na razón e a que o fai na emoción. A primeira posibilidade, a racionalista, concrétase en vanguardias como o Racionalismo, o Neoplasticismo e, só en parte, o Cubismo. A segunda, a emotiva dará lugar ao Expresionismo, o Dadaísmo ou o Surrealismo. Os movementos de vanguardia adoitan ir acompañados dun documento literario: o manifesto. Outro trazo destacado é a súa brevedade. As vangardas van unidas á figura do marchante. Paris segue a ser gran centro do mercado artístico.

Todas as vangardas teñen en común o seu carácter innovador e o estar en continuo proceso de renovación.As vangardas son movementos artísticos revolucionarios que rompen coa tradición e convulsionan o mundo da arte. O autor toma conciencia da súa liberdade creativa e expresiva, inventando novas linguaxes artísticas.Úsase o termo militar vangardas para aludir ao xeito brusco en que estes movementos se abríron paso nun contexto artístico que aínda dependía estéticamente de modelos tradicionais. Con todo, cualifícanse de históricas porque os seus achados e alternativas xa forman parte da cultura occidental.Outro factor importante que inflúe

na orixe das vangardas é o referido aos avances tecnolóxicos. Xorden os diferentes movementos nun momento de avances vertiginosos -e desconcertantes para o artista- en distintos campos (o cine, a radio, o avión, o rascacielos, o ascensor, o automóbil, novas armas de guerra, etc.). Estes avances funcionan como orixedunha nova sensibilidade artística pero á vez como inspiración dunha nova iconografía, algo que tamén ocorre con respecto á cultura urbana e os novos hábitos de vida característicos do século XX.

Contexto históricoA vangarda como fenómeno social e político-cultural atravesa a época do moderno para intervir como lectura forte da crise e a crítica do seu tempo. As primeiras dúas décadas do século XX suscitan, co obxecto de entender o vangardismo, unha serie de características necesarias para ser comprendidas. Por unha banda, aparece un clima de época de aceleración da historia, un clima que da como experiencia obxectiva no plano social e económico, avances e desenvolvemento de formas produtivas, avances técnicos e logros da ciencia, avances que utópicamente resolverían todos os problemas.

E polo outro, xorde fortemente nestes anos, a idea dunha revolución. Dunha revolución social que se viña presentindo mái sou menos desde 1870 a 1900, a partir de moitas variables que sustentaban a idea destes cambios históricos. Entre eles, a aceptación na dirixencia da clase obreira e os partidos políticos das concepcións marxistas.

No centro desta nova corrente de pensamento xorde a Primeira Guerra Mundial (1914-1918) onde poderiamos dicir que se pon fin ao século XIX e comeza o verdadeiro século XX. A guerra devastadora termina cun ideal decimonónico do mundo liberal burgués e vai dar como resultado a desolación, o baleiro, a perda do sentido do ata aí lexitimado como procesos civilizatorios en nome da razón e o progreso humano.

As vangardas artísticas sabían que nacían para morrer; o seu berro de protesta e cuestionamento crítico da arte a un mundo de razóns dadas vai ser tan enérxico contra as formas institucionais da arte, xa que, lle apesta á vanguardia o mundo dado, de valores e morais burgueses e busca - a través da arte- un proceso concreto de liberación da subxetividade creadora e receptora de denuncias contra as formas sublimadas "belas" da arte burguesa instituida. Liberación da expresión artística como mundo subxetivo que necesita expresarse con violencia, con forza, contra variables estéticas do pasado, de tradicións absolutamente consagradas, impertinentes, non só con respecto a valores sociais e culturais establecidos, senón tamén ao propio público burgués que asiste ás representacións.

A vangarda o primeiro que fai é agredir ao sistema de valores do burgués porque ese é o seu principal adversario, o que asiste á experiencia da arte crendo que vai atopara o vello e clásica arte de consolación e espiritualidade equilibrante. As vanguardias estéticas traballan en termos absolutamente provocativos. Co seu vocabulario, coas súas procuras formais, escandalizan a ese bo burgués.

As vangardas tamén traballan en termos humorísticos e corrosivos na descrición da súa época, na descrición das figuras do seu tempo e da cultura da súa época, en términos satíricos contra toda autoridade, todo poder ou toda institución. Neste sentido, o Dada é a vangarda que fai culto

do herexe e é un punto medio entre o expresionismo que é a primeira vanguardia deste século- e o surrealismo que é a máis extrema e provocativa.

O sono das vangardas históricas é integrar a arte á vida tamén posta de manifesto polo dadaísmo. É facer desaparecer a arte como unha experiencia autónoma. A arte en mans de artistas. Todo arte moderna e de vangarda cuestiona de distintos xeitos a época e a súa arte institucionalizada e é a partir dese cuestionamiento, dese febril experimentar, dese traballar coa linguaxe, dese procurar outras escrituras que se constitúe outro tramo da arte entre 1910 e 1940.

A vanguardia estética, política é o presente en estado absoluto, é esa carga moderna onde o presente só pode comprenderse como futuro xa chegado antes do previsto, antes de que o conxunto tome conciencia, antes de que a totalidade da sociedade esperte. A vangarda aparece como unha aceleración da historia onde todo pasa a ser inmediato.

A utopía vangardista léva adiante un artista que denuncia e demole porque pensa que detrás dese mundo informe hai unha posibilidade doutro mundo, de pesadumbre ignominia da vida; tamén esconde entre as frases virulentas a posibilidade da sociedade utópica. Este é o caso do Surrealismo.

Fauvismo

Foi un movemento pictórico francés de escasa duración. Desenvolveuse entre 1904-1908 aproximadamente.

Non foi un movemento conscientemente definido, careceu dun manifesto.

Foi un mosaico de achegas no que cada pintor acometía as súas obras como unha experiencia persoal cargada de espontaneidade e de frescura. Uniulles a actitude violenta coa que se enfrontaron aos convencionalismos da época rexeitando as regras e os métodos racionais establecidos. Reaccionan contra o Impresionismo e contra a importancia que estes deran á luz a costa da perda da cor.

Os fauvistas crían que a través dás cores podían expresar sentimentos e este pensamento condicionou a súa forma de pintar. Non buscan a representación naturalista, senón realzar o valor da cor en si mesmo.As figuras resultan planas, lineais, encerradas en grosas liñas de contorno. As súas creacións respondían a un exercicio de sintetización, buscan a máxima intensidade emocional combinada coa máxima simplificación de elementos. Os seus temas son retratos, naturezas mortas, personaxes en interiores, paisaxes fermosas.O seu nome provén da palabra “fauces”, que significa fieras. Así foron chamados os pintores que expuxeron as súas obras no Salón de Outono en 1905, en Paris.A cor dominou por completo a pintura fauvista. A cabeza visible dos fauvistas foi Henry Matisse, destacándose tamén Maurice Vlaminck e André Derain.

Expresionismo

É unha corrente pictórica que nace como movemento a principios do século XX (1905-1925), principalmente en Alemania, aínda que tamén aparece noutros países europeos, ligado ao fauvismo francés como arte expresivo e emocional que se opón diametralmente ao impresionismo. O expresionismo aglutina na súa xénese parte da filosofía nihilista de Nietzche,

a vigorosidad dalgúns cadros de Van Gogh e a angustia vital que aparece nas obras pictórica do noruego Edvard Munch. Orixinouse en Alemania e estendeuse por Europa. Na pintura primou o subxetivo, o fantástico e o gusto por deformar a realidadeou representala crudamente, por medio dunha técnica pictórica violenta.

Os pintores expresionistas suscitaron a arte como un instrumento de crítica social e política. Os temas eran a gran cidade, o ser humano destruído, a miseria, a dor, a soidade, o horror da Primeira Guerra Mundial e a necesidade de construír un mundo novo. Inspiráronse nos debuxos infantís, na arte primitiva, na arte dos enfermos mentais e no posimpresionismo.

O expresionismo tivo dúas correntesprincipais A Ponte (Die Brücke) , formado principalmente por Ernst Ludwing Kirchner e Erick Heckel e O Xinete Azul (Der BlaueReiter), liderado por Wassily Kandinsky e Franz Marc.

O Expresionismo está representado en Austria por Oskar Kokoschka , un autor independente que posúe un estilo moi persoal difícil de cualificar. Non lle interesa a definición das formas, prefire os contornos borrosos e movidos.

Cubismo

Foi un movemento artístico desenvolvido entre 1907 e 1914, nacido en Francia e encabezado por Pablo Picasso, Georges Braque e Juan Gris. É unha tendencia esencial pois dá pé ao resto das vangardas europeas do século XX. Non se trata dun ismo máis, senón da ruptura definitiva coa pintura tradicional.

Nos cadros cubistas desaparece a perspectiva tradicional. Trata as formas da natureza por medio de figuras xeométricas, fragmentando liñas e superficies. Adóptase así a chamada «perspectiva múltiple»: represéntanse todas as partes dun obxecto nun mesmo plano. A representación do mundo pasaba a non ter ningún compromiso coa aparencia das cousas desde un punto de vista determinado, senón co que se sabe delas.

Elimínanse as cores sugerentes que tan típicos eran do impresionismo ou o fauvismo.

En lugar diso, utiliza como tons pictóricos apagados os grises, verdes e Marróns.

Cubismo AnalíticoCaracterizado pola descomposición da forma e das figuras en múltiples partes, todas elas xeométricas. O obxectivo é examinalas e ordenalas por separado. É o cubismo máis puro e o de máis difícil comprensión.

Cubismo SintéticoAo Cubismo Analítico sucédelle o cubismo sintético, que é a libre reconstitución da imaxe do obxectodisolto. O obxecto xa non é analizado e desmembrado en todas as súas partes, senón que se resume a súa fisonomía esencial. A síntese realízase resaltando no lenzo as partes máis significativas da figura que serán vistas por todos os seus lados.

Algo fundamental nesta etapa é a técnica do collage, a inserción no cadro de elementos da vida cotiá como papeis, teas e obxectos diversos. O primeiro en practicalo foi Braque. O collage axúdanos a recuperar o referente concreto, a partir de aquí xa non interesa a análise minuciosa, senón a imaxe global.

Arte abstracto

A abstracción esta considerada como o movemento rupturista máis grande do século XX. O seu iniciador foi Wassily Kandinsky, quen ao redor de 1910 abandonou conscientemente a figuración, para influír no alma do espectador a través da harmonía entre a forma e a cor. Posteriormente apareceron diferentes correntes abstractas como o Constructivismo (1913) e o Supramatismo (1915) rusos, e o Neoplasticismo holandés (1917).

Os dous primeiros sustentáronse no uso exclusivo da xeometría cadrado, triángulo e círculo como camiño de expresión formal, aínda que o Constructivismo insistía na función utilitaria da arte e o Suprematismo fo isempre o vehículo das ideas espirituais de Kasimir Malevich.

Esta mesma liña espiritual foi seguida polo Neoplasticismo, liderado por Piet Mondrian, movemento que tratou de achar uns novos valores plásticos máis acordes cun mundo en proceso de reconstrución. Para conseguir os seus obxectos, os artistas neoplasticistas simplificaron as formas ata chega raos seus compoñentes fundamentais: liñas, cubos, planos e cores primarias e neutros.

Surrealismo

O Surrealismo comeza en 1924 en Paris coa publicación do "Manifesto Surrealista" de André Breton, quen estimaba que a situación histórica de posguerra esixía unha arte nova que indagase no máis profundo do ser humano para comprender ao home na súa totalidade.

Sendo coñecedor de Freud pensou na posibilidade que ofrecía o psicoanálisis como método de creación artística.

Para os surrealistas a obra nace do automatismo puro, é dicir, calquera forma de expresión na que a mente non exerza ningún tipo de control. Intentan plasmar por medio de formas abstractas ou figurativas simbólicas as imaxes da realidade máis profunda do ser humano, o subconscente e o mundo dos soños. O pensamento oculto e prohibido será unha fonte de inspiración, no erotismo descobren realidades oníricas, e o sexo será tratado de forma impúdica. Interesáronse ademais pola arte dos pobos primitivos, a arte dos nenos e dos dementes. Preferirán os títulos longos, equívocos, misteriosos, o que significa que importaba máis o asunto que a propia realización.

Pop art

Foi un movemento artístico xurdido a mediados dos anos 1950 no Reino unido e finais dos anos 1950 nos Estados Unidos.

Esta arte, realista e figurativo, intentou representar gráficamente os aspectos máis destacados da cultura popular, proclamando o triunfo do consumismo. Así, os artistas Pop tomaron as súas imaxes da publicidade, televisión, cine, fotografía e comics e fixeron unha obra de arte dun tarro de lixo, un coche siniestrado, unha mochila, unha Coca-Cola, etc. A obra Pop caracterizouse polo seu gran tamaño, unha arte de fácil comprensión que se contrapon frontalmente coa excesiva intelectualización do Expresionismo abstracto. Desenvolveuse en Londres e alcanzou a súa expresión plena en EE.UU., coas obras de Robert Rauschenberg, Roy Lichtenstein, Andy Warhol.