Coğrafya – 3

184
COĞRAFYA 3 ANKARA 2014 YAZAR Mecit Mümin POLAT DERS NOTU T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI AÇIK ÖĞRETİM OKULLARI (AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ - MESLEKİ AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ)

Transcript of Coğrafya – 3

Page 1: Coğrafya – 3

COĞRAFYA3

ANKARA 2014

YAZAR

Mecit Mümin POLAT

DERS NOTU

T.C.MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞIAÇIK ÖĞRETİM OKULLARI

(AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ - MESLEKİ AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ)

Page 2: Coğrafya – 3

MEB HAYAT BOYU ÖĞRENME GENEL MÜDÜRLÜĞÜ YAYINLARI

AÇIK ÖĞRETİM OKULLARI DERS NOTLARI DİZİSİ

Copyright © MEB Her hakkı saklıdır ve Millî Eğitim Bakanlığına aittir. Tümü ya da bölümleri izin

alınmadan hiçbir şekilde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.

Yazar : Mecit Mümin POLAT

Grafik : Hatice DEMİRER

Kapak : Güler ALTUNÖZ

Page 3: Coğrafya – 3
Page 4: Coğrafya – 3
Page 5: Coğrafya – 3
Page 6: Coğrafya – 3
Page 7: Coğrafya – 3

İÇİNDEKİLER

DOĞAL SİSTEMLER

1. ÜNİTE

TOPOĞRAFYA VE KAYAÇLAR

1. PÜSKÜRÜK(MAGMATİK) KAYAÇLAR _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 14

2. TORTUL(SEDİMENTER) KAYAÇLAR _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 17

3. BAŞKALAŞIM(METAMORFİK) KAYAÇLAR _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 21

NELER ÖĞRENDİK? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 23

ETKİNLİK _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 24

1. ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 25

2. ÜNİTE

LEVHA HAREKETLERİNİN ETKİLERİ

1. VOLKANLARIN VE DEPREMLERİN DAĞILIŞI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 31

NELER ÖĞRENDİK? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 36

ETKİNLİK _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 37

2. ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 38

3. ÜNİTE

DOĞADAKİ ÜÇ UNSUR: SU, TOPRAK, BİTKİ

1. SU KAYNAKLARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 45

2. TOPRAK _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 53

3. BİTKİ ÖRTÜSÜ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 57

NELER ÖĞRENDİK? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 64

ETKİNLİK 1 _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 65

ETKİNLİK 2 _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 65

3. ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 66

Page 8: Coğrafya – 3

BEŞERİ SİSTEMLER

4. ÜNİTE

NÜFUSUN GELİŞİMİ, DAĞILIŞI VE NİTELİKLERİ

1. NÜFUS VE NÜFUS SAYIMLARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 73

2. DÜNYA NÜFUSUNUN TARİHSEL ARTIŞ VE DEĞİŞİMİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 74

3. DÜNYADA NÜFUSUN ALANSAL DAĞILIŞI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 76

4. DÜNYADA NÜFUS ARTIŞI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 80

5. NÜFUS PİRAMİTLERİ VE ÖZELLİKLERİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 82

NELER ÖĞRENDİK? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 86

ETKİNLİK _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 87

4. ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 88

5. ÜNİTE

GÖÇLERİN NEDENLERİ VE SONUÇLARI

1. İNSANLAR NEDEN GÖÇ EDER? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 95

2. GÖÇÜN MEKÂNSAL ETKİLERİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 100

NELER ÖĞRENDİK? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 102

ETKİNLİK 1 _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 103

ETKİNLİK 2 _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 104

5. ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 105

6. ÜNİTE

GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE EKONOMİK FAALİYETLER

1. GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE GEÇİM KAYNAKLARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 109

2. EKONOMİK FAALİYETLERİN SINIFLANDIRILMASI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 111

NELER ÖĞRENDİK? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 115

ETKİNLİK _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 116

6. ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 118

Page 9: Coğrafya – 3

MEKÂNSAL BİR SENTEZ: TÜRKİYE

7. ÜNİTE

TÜRKİYE’NİN KONUMU, YERŞEKİLLERİ VE İKLİMİ

1. TÜRKİYE’NİN COĞRAFİ KONUMU VE ETKİLERİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 123

2. TÜRKİYE’NİN YER ŞEKİLLERİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 125

3. TÜRKİYE’NİN İKLİMİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 137

NELER ÖĞRENDİK? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 148

ETKİNLİK 1 _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 149

ETKİNLİK 2 _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 150

7. ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 153

ETKİNLİK VE DEĞERLENDİRME

SORULARININ CEVAPLARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 158

SÖZLÜK _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 170

KAYNAKÇA _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 176

Dünya Dilsiz Haritası _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 177

Dünya Fiziki Haritası _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 178

Dünya Siyasi Haritası _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 179

Türkiye Dilsiz Haritası _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 180

Türkiye Fiziki Haritası _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 181

Türkiye Mülki İdare Bölümleri Haritası _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 182

Türkiye Haritası _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 183

Page 10: Coğrafya – 3
Page 11: Coğrafya – 3

1. ÜNİTE

TOPOĞRAFYA VE KAYAÇLAR

1. İnsanlar, tarih boyunca kayaçlardan nasıl yararlanmışlardır?

2. Yukarıdaki yer şekillerinin oluşumunda hangi kayaçlar etkilidir?

Page 12: Coğrafya – 3

COĞRAFYA 3

NELER ÖĞRENECEĞİZ?

Bu ünitenin sonunda;

1. Başlıca kayaç çeşitlerini ve bu kayaçların nasıl oluştuğunu

2. Kayaçların özellikleri ile yeryüzü şekillerinin oluşum süreçlerini ilişkilendir-meyi öğreneceğiz.

ANAHTAR KAVRAMLAR

Kayaç

Magma

Tortullaşma

Mineral

Page 13: Coğrafya – 3

13

COĞRAFYA 3

GİRİŞİnsanlar ilk çağlardan beri genellikle minerallerden oluşan kayaçlardan çeşitli

şekillerde yaralanmışlardır. Kayaçlardan kesici aletler yaparak avlanmışlar, bitkileri parçalamışlar; kayaçları süs eşyası,kap kacak vb amaçlar için kullanmışlardır.

TORTUL(SEDİMENTER)KAYAÇLAR

PÜSKÜRÜK(MAGMATİK)KAYAÇLAR

ORGANİK TORTUL KAYAÇLAR

İÇ PÜSKÜRÜKKAYAÇLAR

BAŞKALAŞIM(METAMORFİK)KAYAÇLAR

KİMYASALTORTULKAYAÇLAR

FİZİKSEL(KIRINTILI) TORTULKAYAÇLAR

DIŞ PÜSKÜRÜKKAYAÇLAR

KAYAÇLAR

Page 14: Coğrafya – 3

14

COĞRAFYA 3

Başlıca kayaç çeşitleri şunlardır:

1. PÜSKÜRÜK (MAGMATİK) KAYAÇLARİç püskürük ve dış püskürük kayaçlar olarak iki gruba ayrılır.

İç Püskürük KayaçlarMagmanın; yer kabuğunun farklı derinliklerindeki taş ve tabakaların arasına

sokularak yavaş yavaş soğumasıyla iç püskürük kayaçlar oluşur. Başlıca iç püskürük kayaçlar; granit, siyenit, diorit ve gabrodur.

Resim. 01.01: Siyenit Resim. 01.02: Granit

Resim. 01.03: Diorit Resim. 01.04: Gabro

Page 15: Coğrafya – 3

15

COĞRAFYA 3

Granit, kendine özgü yüzey şekillerini oluşturması ile diğer kayaç türlerinden ayrılır. Kütle halindeki granitler, fiziksel ve kimyasal ayrışmaya uğradıklarında değişik boyut ve şekillerde bloklara dönüşür.

Granitlerin ayrışması sonucu yer yer birbiri üzerinde köşeleri yuvarlaklaştırıl-mış bloklardan oluşan bir topografya şekli meydana gelir. Buna tor topografyası de-nir.

Tor Topografyası

Tor topografya şekillerinde,kayacın özelliklerinin yanı sıra iklim şartları da etki-lidir.Sıcak ve nemli iklim bölgelerinde kimyasal ayrışmaya bağlı olarak granit kütle-leri dik duvarlar ya da kütleleşmiş bloklar halinde bulunur.Günlük sıcaklık farklarının fazla olduğu, fiziksel parçalanmanın yaygın olduğu alanlarda ise yüzey şekilleri kes-kin kenarlı, köşeli dikliklerden oluşan sarp görünüm alır.

Dış Püskürük KayaçlarMagmanın volkanik faaliyetler sonucu yeryüzüne çıkmasıyla dış püskürük ka-

yaçlar oluşur. Genellikle koyu renkli olan bu kayaçlar ince tanelidir. Başlıca dış püs-kürük kayaçlar bazalt,andezit.volkan camı,volkan tüfü vb.dir.

Resim. 01.05: Tor topografyası

Page 16: Coğrafya – 3

16

COĞRAFYA 3

Tüfler volkanlardan çıkan ince boyutlu malzemelerin oluşturduğu kayaçlardır.Açık renkli olan tüfler, çok kolay aşınır.

Resim. 01.10: Peribacaları

Resim. 01.06: Bazalt Resim. 01.07: Andezit

Resim. 01.08:Volkan camı Resim. 01.09: Tüf

Page 17: Coğrafya – 3

17

COĞRAFYA 3

Volkanik tüfler, Nevşehir-Ürgüp-Göreme yöresinde karakteristik yüzey şekille-rinden olan peribacalarının oluşmasında etkili olmuştur.

2. TORTUL (SEDİMENTER) KAYAÇLARKayaçlar dış kuvvetler tarafından ufalanır ve taşınır.

Taşınan malzemeler akarsu,göl,deniz ve okyanus tabanları ile çukur alanlarda tabakalar halinde biriktirilir.Bu tabakalar zaman içinde sıkışarak tortul kayaçlara dö-nüşür.

Tortul kayaçların en önemli özelliği, oluştukları dönemlere ait bitki ve hay-van kalıntıları olan fosillere sahip olmalarıdır.

BİLGİ NOTU

Tortul kayaçlar oluşumlarına göre üç gruba ayrılır.

Fiziksel (Kırıntılı) Tortul KayaçlarAkarsu, rüzgar, buzul, dalga ve akıntılar gibi dış kuvvetler tarafından aşındırı-

lan malzemeler taşınarak çukur yerlerde biriktirilmesiyle oluşan kayaçlardır. Bu ka-yaçların başlıcaları çakıl taşı (konglomera), kum taşı (gre), kil taşı dır.

Resim. 01.11: Çakıl taşı Resim. 01.12: Kum taşı

Page 18: Coğrafya – 3

18

COĞRAFYA 3

Kimyasal Tortul KayaçlarSular tarafından kimyasal yollarla çözülen minerallerin çökelmesiyle oluşan

kayaçlardır. Bu kayaçların başlıcaları, kireç taşı (kalker), alçı taşı (jips) ve kaya tuzu dur.

Resim. 01.13: Kil taşı Resim. 01.14: Fiziksel tortul tabakalar

Resim. 01.15: Kireç taşı Resim. 01.16: Alçı taşı

Resim. 01.17: Kaya tuzu

Page 19: Coğrafya – 3

19

COĞRAFYA 3

Mağaralar ve polyeler kireç taşları üzerinde oluşan yer şekillerindendir.

Mağaralar, kalkerli arazi içinde suların eritme ve aşın-dırması sonucu meydana ge-len yer altı boşluklarıdır.

Polyeler, kireç taşı(kalker)nın erimesi sonucu meydana gelen geniş düzlükler-dir. Gölova da denilen polyeler de tarım yapılmaktadır.

Resim. 01.18: Mağara(Gümüşhane-Karaca mağarası)

Resim. 01.19: Korkuteli Polyesi

Page 20: Coğrafya – 3

20

COĞRAFYA 3

Organik Tortul KayaçlarBitki ve hayvan kalıntılarının birikip taşlaşmasıyla oluşmuşlardır. Organik tor-

tul kayaçların başlıcaları kömür(antrasit, taşkömürü,linyit,turba), tebeşir ve mercan-kayaları dır.

Oluşumu kömür ile benzerlik gösteren petrol, je-olojik geçmişte yaşamış bitki ve hayvan kalıntılarının deni-zel ortamda sıcaklık, basınç ve organizmaların etkisi ile değişime uğraması sonucu meydana gelmiştir.

Resim. 01.23: Mercan Kaya

Resim. 01.20: Kömür Resim. 01.22: Tebeşir

Page 21: Coğrafya – 3

21

COĞRAFYA 3

3. BAŞKALAŞIM (METAMORFİK) KAYAÇLARTortul ve püskürük kayaçların yüksek sıcaklık ve basınç altında kalarak başka

kayaçlara dönüşmesiyle metamorfik kayaçlar oluşur.

Kireç taşının başkalaşmasıyla mermer, granitin başkalaşmasıyla gnays kum taşının başkalaşmasıyla kuvarsit, kil taşının başkalaşmasıyla şist, kömürün başkalaş-masıyla elmas oluşur.

Mermer en çok kullanılan kayaçlardan biridir. İnce dokulu olduğu için plakalar halinde düzleştirilebilir. Ayrıca kolayca parlatılabilir. Hindistan’ın Agra kentindeki sa-nat şaheseri olan Tac Mahal’ın yapımında mermer kullanılmıştır.

Resim. 01.24: Taç Mahal

Resim. 01.25: Metamorfizmaya uğrayan kayaçlar

Metamorfizmaya Uğrayan Kayaç Örnekleri

Gnays

Granit

Yüksek Sıcaklık

veBasınç

Mermer

Kalker

Yüksek Sıcaklık

veBasınç

Elmas

Kömür

Yüksek Sıcaklık

veBasınç

Page 22: Coğrafya – 3

22

COĞRAFYA 3

Resim. 01.26: Kayaç döngüsü

Kayaç döngüsü denilen olayla kayaç türleri milyonlarca yıl içinde birbirine dö-nüşmektedir. Mevcut kayaçlar derinlere doğru inerek erir ve magma haline gelir.Bu magma yeryüzüne çıkıp soğuyarak püskürük kayaçları oluşturur.Ayrışmaya uğraya-rak parçalanan bu kayaçlar dış kuvvetlerin etkisiyle tabakalar halinde birikerek tor-tul kayaçları oluşturur.Tortul ve püskürük kayaçlar, yüksek sıcaklık ve basınç altında kalarak başkalaşım kayaçlarına dönüşür.

Page 23: Coğrafya – 3

23

COĞRAFYA 3

NELER ÖĞRENDİK?

Magmanın yerin derinliklerinde soğuyup katılaşmasıyla iç püskürük, yeryüzü-ne çıkıp soğuyup katılaşmasıyla dış püskürük kayaçların oluştuğunu

Dış kuvvetler tarafından aşındırılarak taşınan malzemelerin deniz, göl ve akar-su yatakları gibi çökelme ortamlarında birikmesiyle tortul kayaçların oluştuğunu

Bitki ve hayvan kalıntılarının birikip taşlaşmasıyla organik tortul kayaçların oluştuğunu

Sular tarafından kimyasal yollarla çözülen minerallerin çökelmesiyle kimyasal tortul kayaçların oluştuğunu

Püskürük veya tortul kayaçların, yüksek sıcaklık ve basınç altında kalarak deği-şime uğramasıyla başkalaşım kayaçlarının oluştuğunu

Kayaç döngüsüyle kayaçların birbirine dönüştüğünü

Kireç taşı ve alçı taşı gibi kayaçların sular tarafından aşındırılması sonucu polye ve mağara gibi şekillerinin oluştuğunu

Volkan tüfleriyle kaplı arazilerin sel suları tarafından aşındırılmasıyla peribaca-larının oluştuğunu

Granitlerle kaplı araziler üzerinde nem ve yağışların etkisiyle tor topoğrafyası adı verilen yerşekillerinin oluştuğunu öğrendik.

Page 24: Coğrafya – 3

24

COĞRAFYA 3

ETKİNLİKAşağıdaki yer şekillerinin isimlerini ve bu yer şekillerini oluşturan kayaçları boş

bırakılan yerlere yazınız.

Yer şekli : ………………………………

Kayaç : ………………………………

………………………………

Yer şekli : ………………………………

Kayaç : ………………………………

………………………………

Yer şekli : ………………………………

Kayaç : ………………………………

………………………………

Yer şekli : ………………………………

Kayaç : ………………………………

………………………………

Yer şekli : ………………………………

Kayaç : ………………………………

………………………………

Yer şekli : ………………………………

Kayaç : ………………………………

………………………………

Page 25: Coğrafya – 3

25

COĞRAFYA 3

1. ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI

1. Kömür, çok miktarda bitkisel maddenin, havasız bir ortamda ve basınç altında değişmesi sonucunda oluşan bir kayaçtır. Buna göre kömür, aşağıdaki kayaç türlerinden hangisine bir örnektir.

A. Kimyasal tortul B. Organik tortul C. Fiziksel tortul D. Başkalaşım (metamorfik)

2. Magmanın yer yüzeyine çıkmasıyla oluşan kayaçlara dış püskürük kayaçlar denir. Aşağıdakilerden hangisi bu tür kayaçlardan biri değildir?

A. AndezitB. Bazalt C. Obsidiyen D. Jips

3. Yandaki şekillerin oluşmasında han-gi kayaç türü etkili olmuştur?

A. Kil taşı B. Çakıl taşı

C. Volkan tüfü D. Mercan kaya

4. * mağara

* polye

* Kanyon vadi

Yukarıdaki şekillerin oluşmasında hangi kayaç türü etkili oluşmuştur?

A. Kalker B. Tebeşir C. GranitD. Kömür

Page 26: Coğrafya – 3

26

COĞRAFYA 3

5. Aşağıdakilerin hangisinde verilen taşların üçü de canlı kalıntılarından oluşmuş-tur?

A. Andezit, bazalt, tüf B. Granit, siyenit, gabro C. Linyit, tebeşir, mercan kaya D. Mermer, elmas, gnays

6. Aşağıdaki kayaçlardan hangisi, kömürün başkalaşması ile oluşmuştur?

A. Elmas B. Mermer C. Şist D. Gnays

7. …………………… ayrışması sonucu yer yer birbiri üzerinde irili ufaklı ve kö-şeleri yuvarlaklaştırılmış bloklardan oluşan bir topografya şekli meydana gelir. Buna tor topografyası denir.

Yukarıda boş bırakılan yere aşağıdaki kayaç türlerinden hangisi yazılmalıdır?

A. KonglomeraB. Granit C. JipsD. Volkan camı

8. Yandaki yer şekillerinin oluşmasında etkili olan kayaç türü hangisidir?

A. Alçı taşı B. Kireç taşı C. Kil taşı D. Kum taşı

9. Magmanın; yer kabuğunun farklı derinliklerindeki taş ve tabakaların arasın so-kularak yavaş yavaş soğumasıyla iç püskürük kayaçlar oluşur.

Aşağıdakilerden hangisi bu tür kayaçlara örnek verilebilir?

A. Granit B. Taş kömürü C. Kireç taşı D. Kaya tuzu

10. Bitki ve hayvan kalıntıları olan fosillere hangi kayaçlar arasında rastlanır?

A. İç püskürük kayaçlar B. Dış püskürük kayaçlar C. Başkalaşım kayaçlar D. Tortul kayaçlar

Page 27: Coğrafya – 3

27

COĞRAFYA 3

11. Aşağıdaki kayaçlardan hangisi aşınmaya karşı diğerlerinden daha dirençlidir?

A. Kalker B. Jips C. Volkan tüfü D. Bazalt

12. Yeryüzünü oluşturan kayaçlar dış kuvvetler (akarsular, rüzgârlar, buzullar, dal-ga ve akıntılar gibi) tarafından ufalanır ve taşınır. Taşınan malzemeler akarsu, göl, deniz ve okyanus tabanları ile çukur alanlarda tabakalar halinde birikerek sıkışır.

Yukarıdaki paragrafa hangi başlık yazılabilir?

A. Tortul kayaçlar nasıl oluşur?

B. İç püskürük kayaçlar nasıl oluşur?

C. Başkalaşım kayaçlar nasıl oluşur?

D. Dış püskürük kayaçlar nasıl oluşur?

13. Kireç taşının mermere dönüşmesinde etkili olan faktörler aşağıdakilerden hangileridir?

A. Ayrışma ve erime B. Aşınma ve tortulaşma C. Sıcaklık ve basınç D. Soğuma ve buzullaşma

14. Andezit, bazalt ve tüf gibi kayaçların yaygın olduğu bir yöre için aşağıdakiler-den hangisi kesin olarak söylenebilir?

A. Sıcaklık ortalaması yüksektir B. Volkanizma etkili olmuştur C. Bitki örtüsü gürdür D. Deniz kıyısında yer alır

15. Deniz canlılarına ait kalıntıların üst üste birikip taşlaşmasıyla oluşan kayaçlar-dır.

Yukarıda tanımı yapılan kayaç türü hangisidir?A. Granit B. Mercan kaya C. Alçı taşı D. Volkan camı

Page 28: Coğrafya – 3

28

COĞRAFYA 3

16. Yeryüzündeki kayaçlar, dış kuvvetler ve yer kabuğu hareketlerinin etkisiyle sü-rekli aşınıp biçimlenir. Genel olarak aşınmaya karşı dayanıklı kayaçlar, çevresine göre yüksek ve belirgin yer şekillerini oluşturur.

Aşağıdaki kayaçlardan hangisi bu duruma örnek verilebilir?

A. Kaya tuzu B. Jips C. Andezit D. Kalker

17. Aşağıdakilerden hangisi mekanik tortul kayaçlardan biridir?

A. Kum taşı B. Kireç taşı C. Alçı taşı D. Kaya tuzu

18. Aşağıdakilerden hangisi yer kabuğunun iç kısmında oluşmuştur?

A. Andezit B. Bazalt C. Volkan camı D. Granit

19. Aşağıdakilerden hangisi karstik kayaçlar üzerinde oluşan yer şekillerinden de-ğildir?

A. Karstik mağara B. Traverten C. Polye D. Volkan Konisi

20. *Mermer

*Elmas

*Gnays

Yukarıdaki kayaçların ortak özelliği aşağıdakilerden hangisidir?A. Metamorfizma sonucunda oluşmalarıB. Yerin derinliklerinde oluşmalarıC. Erozyon sonucunda oluşmalarıD. Deniz kıyısında oluşmaları

Page 29: Coğrafya – 3

2. ÜNİTE

LEVHA HAREKETLERİNİN ETKİLERİ

1. Deprem ve volkanizma Dünya’nın hangi bölgelerinde yaygındır?

2. Sıcak su kaynaklarından hangi alanlarda yararlanılmaktadır?

Page 30: Coğrafya – 3

30

COĞRAFYA 3

NELER ÖĞRENECEĞİZ?

Bu ünitenin sonunda;

1. Levha tektoniği kuramı ile deprem kuşaklarını ve volkanların dağılışını

2. Dağılış haritaları kıllanarak sıcak su kaynaklarının fay hatlarıyla ilişkilerini öğreneceğiz.

ANAHTAR KAVRAMLAR

Levha

Levha tektoniği

Levha sınırları

Deprem

Deprem kuşakları

Volkanik alanlar

Page 31: Coğrafya – 3

31

COĞRAFYA 3

GİRİŞ

1. VOLKANLARIN VE DEPREMLERİN DAĞILIŞI

Alexander Mustard’ın 24 metre derinlikte çektiği kareler iki kıta arasındaki mesafenin daha da açıldığını ortaya koydu. Fotoğrafçı, tabakalar arasındaki me-safenin kimi yerde 6 metre genişliğe ulaştığını söylerken, bilim adamları plakaların hareketi sonucu kıtaların her yıl birbirlerinden 2.5 santimetre uzaklaştığını açıkladı. Yanardağlar genellikle tektonik plaka sınırında yer alırken, Mustard, volkanlarıyla ünlü İzlanda’nın derinlerinde de karadakine benzer bir oluşum bulunduğunu açık-ladı.

Yukarıdaki habere göre kıtaların hareketi sonucu hangi olaylar meydana gel-mektedir?

Resim 02.01: İngiliz sualtı fotoğrafçısı Alexander Mustard, İzlanda açıklarında Avrasya ve Kuzey Amerika tektonik plakalarının birleştiği noktaya dalış yaptı.

Levha tektoniği teorisi nedir? Karaları meydana getiren ve okyanusların altında da devam eden yer kabuğu,

bütün olmayıp çeşitli parçalara ayrılmıştır. Yer kabuğunun bu parçalarına levha de-nir.

Page 32: Coğrafya – 3

32

COĞRAFYA 3

Resim 02.02: Dünyadaki büyük levhalar

Kıtaların hareketlerini açıklamak için birçok teori ileri sürülmüştür. Bunlardan birisi de Alfred Wegenere ait olan kıtaların kayma teorisidir. Bu teoriye göre karalar pangea adı verilen tek kıtadan oluşuyordu. Bugünkü kıtalar pangeadan kopan par-çaların birbirinden uzaklaşmasıyla oluşmuştur. Wegener’in bu teorisi günümüzde geliştirilerek levha tektoniği teorisi adını almıştır.

Yeryüzündeki başlıca levhalar şunlardır:

Mantoda sıcaklık ve basıncın etkisiyle oluşan konveksiyonel akıntılar vardır. Bu akıntılara bağlı olarak levhalar,üzerindeki kıtalarla birlikte magmanın akıcı olan üst kısmında hareket eder.

Page 33: Coğrafya – 3

33

COĞRAFYA 3

İki okyanusal kıtanın birbirine yaklaştığı yerde volkanik ada yayları ve okyanus hendekleri oluşur.

Okyanusal ve kıtasal levhaların birbirine yaklaştığı yerlerde volkanizma kıta kabuğunda oluşur.

İki kıtasal levhanın birbirine yaklaştığı yerde litosfer kalınlaşır ve sıra dağlar oluşur. Bu durumda volkanizma görülmezken deprem ihtimali artar.

Birbirine yaklaşan levhalar:

Okyanus tabanlarında levhaların birbirinden uzaklaştığı yerlerde ise yüksel-meye başlayan magma levha sınırlarında katılaşarak levhaların hareketine neden olur. Yüzeye ulaşan magma okyanus tabanında yanardağları oluşturur.

Birbirinden uzaklaşan levhalar:

Resim 02.03: Dünya’da deprem kuşakları Resim 02.04: Dünya’da volkanik kuşaklar

Page 34: Coğrafya – 3

34

COĞRAFYA 3

Sıcak su kaynakları nasıl oluşur?Yer kabuğunun faylarla

parçalandığı yerlerde yüzeye yakın sıcak alanlar bulunur. Bu sıcak alanlar magmanın yüzeye fay hatları boyunca sokulmasıyla oluşur. Yüzey suları faylar aracılığı ile sıcak alanlara kadar iner. Burada magmanın etkisiyle ısınır ve yine fayları takip ederek yü-zeye ulaşır. Böylece sıcak su kaynakları oluşur.

Yeryüzündeki sıcak su kaynaklarının dağılışı fay hatları ile paralellik gösterir. Yer kabuğundan derinlere doğru inildikçe her 33 metrede sıcaklık ortalama 1 °C ar-tarken faylarla parçalanmış alanlarda ise 1 °C sıcaklık artışı 2-3 metrede olmaktadır.

Resim 02.06: Dünya’da sıcak su kaynaklarının dağılışı haritası

Sıcak su kaynaklarının yaygın olduğu bölgelere jeotermal bölgeler denir. Baş-lıca jeotermal bölgeler; Türkiye, İtalya, Yunanistan, Fas, Cezayir, Filipinler, Malezya,

Resim 02.05: Sıcak su kaynağı

Page 35: Coğrafya – 3

35

COĞRAFYA 3

Endonezya, İzlanda, Havai, Yeni Zelanda, Japonya, Amerika Kıtası’nın batı kıyıları ve Doğu Afrika Grabenidir.

Sıcak su kaynaklarının kullanım alanları nerelerdir? Sıcak su kaynaklarından

elektrik enerjisi elde edilir (je-otermik enerji),Termal turizm kaynağı olarak yararlanılır. Se-raların ve konutların ısıtılma-sında kullanılır. Kültür balıkçı-lığı yapılır.

Fay hatları üzerinde yer alan jeotermal bölgelerde deprem riski yüksektir.

BİLGİ NOTU

Resim 02.07: Denizli-Sarayköy jeotermik santrali

Page 36: Coğrafya – 3

36

COĞRAFYA 3

NELER ÖĞRENDİK?

Yer kabuğunun bütün olmayıp parçalara ayrıldığını ve bu parçalara levha de-nildiğini

Bugün ki kıtaların pangea’dan kopan parçaların birbirinden uzaklaşmasıyla meydana geldiğini

Okyanusal ve kıtasal levhaların birbirine yaklaştığı yerde volkanizmanın kıta kabuğunda oluştuğunu

İki kıtasal levhanın birbirine yaklaştığı yerde deprem tehlikesinin arttığını

Yeryüzündeki sıcak su kaynaklarının dağılışı ile fay hatlarının paralellik göster-diğini öğrendik.

Page 37: Coğrafya – 3

37

COĞRAFYA 3

ETKİNLİKAşağıdaki ifadelerden doğru olanların yanına D, yanlış olanların yanına Y harfi

yazınız.

1. Levha sınırları ile deprem kuşakları arasında paralellik vardır

2. Anadolu Yarımadası, Arabistan ve Avrasya levhaları arasında yer alır.

3. Büyük Okyanus kıyılarına ateş çemberi denir.

4. Türkiye’de deprem görülme ihtimali azdır.

5. Yer kabuğundan aşağıya doğru inildikçe her 100 metrede sıcaklık 1 dere-ce, artar.

6. Levhaların birbirinden uzaklaştığı yerde okyanus tabanı genişler.

7. Yer altına sızan suların ısınmasındaki temel etken magmadır.

8. Manto ile yer kabuğu arasında konveksiyonel akıntılar oluşmaktadır.

9. İskandinavya Yarımadası’nda deprem riski azdır.

10. Birbirine yaklaşan levhalar boyunca şiddetli depremler görülür.

11. Levhaların sınırları fay hatları ile paralellik göstermez.

12. Atlas Okyanusu’nun oluşumunda Amerika levhası ile Afrika levhasının bir-birinden uzaklaşması etkili olmuştur.

13. Ülkemizde aktif volkanik faaliyetler görülmektedir.

14. Yeryüzündeki volkanların büyük çoğunluğu Atlas Okyanusu kıyılarında yer almaktadır.

15. Yer kabuğunu oluşturan levhalar rüzgarların etkisiyle hareket etmektedir.

16. Kıtaların kayma teorisini ilk kez ortaya atan bilim insanı Alfred Wegener’dir.

17. İki okyanusal kıtanın birbirine yaklaştığı yerde volkanik ada yayları oluşur.

18. Sıcak su kaynakları karstik bölgelerde yaygındır.

19. Kaplıca sularının sıcaklığı yıl boyu fazla değişir.

20. Kıtasal ve Okyanusal levhaların birbirine yaklaştığı yerlerde, Okyanusal levha kıtasal levhanın altına dalar. Buraya dalma batma alanı denir.

Page 38: Coğrafya – 3

38

COĞRAFYA 3

2. ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI

1. “Yaklaşık iki hafta önce güney Amerika ülkesi Şili’de meydana gelen volkanik patlamanın ardından ortaya tablo gibi görüntüler çıktı. Puyehue yanardağın-dan püsküren volkanik küller, Şili sınırındaki topraklarda geçimini hayvancılıkla kazanan Arjantinlileri endişelendirmiştir.” Yukarıdaki habere göre aşağıdakilerden hangisine ulaşılamaz?

A. Şili’nin hangi kıtada yer aldığına B. Hangi dağın püskürdüğüne C. Volkanik küllerin hangi ülke halkını endişelendirdiğine D. Arjantin’in matematik konumuna

2. Fay hatları yerkabuğunun zayıf ve hareket halindeki bölgeleridir. Bazı alanlar fay hatlarına paralellik gösterir. Aşağıdakilerden hangisi yukarıdaki söz konusu alanlardan değildir?

A. Jeotermik kaynaklarB. Volkanik alanlar C. Ormanlık alanlar D. Deprem alanları

3. I. Yeni Zelanda II. İzlanda III. Türkiye IV. İsveç Yukarıdaki Ülkerlerden hangisinin sıcak su kaynakları bakımından zengin ol-duğu söylenemez?

A. I B. II C. III D. IV

4. I. Norveç II. Türkiye III. Japonya IV. Pakistan Yukarıdaki ülkelerden hangisinde deprem tehlikesi diğerlerinden daha azdır?

A. I B. II C. III D. IV

5. Anadolu’nun kuzeyinde yer alan levha aşağıdakilerden hangisidir?

A. Afrika B. Avrasya C. Hindistan D. Filipinler

Page 39: Coğrafya – 3

39

COĞRAFYA 3

6. Yeryüzünde sıcak su kaynakları ile aşağıdakilerden hangisinin dağılışı arasında paralellik vardır?

A. Petrol yataklarının B. Akarsuların C. Volkanik arazilerin D. Karstik arazilerin

7. Yerkabuğundan aşağıya doğru inildikçe her 33 metrede sıcaklık 1 °C yüksel-mektedir. Buna göre yerin 330 metre derinliğindeki bir maden ocağında sıcaklık yüzeye göre kaç °C artar?

A. 3 B. 5 C. 7 D. 10

8. Aşağıdaki levhalardan hangileri birbirine yaklaşmaktadır?

A. B. C. D.

9. * Hawai * Malezya * Yeni Zelanda * Türkiye Yukarıdaki yerlerin ortak özelliği aşağıdakilerden hangisidir?

A. Ada üzerinde yer almalarıB. Aynı yarım kürede bulunmalarıC. Benzer iklimlerin görülmesiD. Jeotermal kaynakların zengin olması

10. Haritadaki numaralı alanlardan hangisi sıcak su kaynakları bakı-mından zengin değildir?

A. I B. II C. III D. IV

lII

lI

l

lV

Page 40: Coğrafya – 3

40

COĞRAFYA 3

11. I. Tsunami II. Sel III. Deprem IV. Radyoaktif sızıntı 11 mart 2011 tarihinde Japonya da meydana gelen yukarıdaki afetlerden han-gisi diğerlerinin nedenidir?

A. I B. II C. III D. IV

12. Avrupa ve Asya kıtalarındaki Alp-Himalaya sıradağları batı-doğu doğrultusun-da uzanmıştır. Bu dağ sıralarının doğrultusunu belirleyen etken aşağıdakilerden hangisidir?

A. Deprem kuşaklarının uzanışıB. Volkanik sahaların dağılışı C. Levhaların hareket yönü D. Sıcak su kaynaklarının dağılışı

13. Depremler, volkanlar ve sıcak suları gösteren haritalar üst üste getirildiğinde aralarında bir uyum görülmektedir. Bu olaylar yer kabuğunun zayıf kuşakları olan ……………… sınırları boyunca uzanmaktadır. Yukarıda boş bırakılan yere aşağıdakilerden hangisi yazılmalıdır?

A. LevhaB. KraterC. MağaraD. Traverten

14. Aktif volkanların büyük bir kısmı Büyük Okyanus çevresinde yer alır. Aşağıdaki ülkelerden hangisi Büyük Okyanus Çevresinde yer almaz?

A. JaponyaB. ŞiliC. FilipinlerD. İzlanda

15. Aşağıdaki ülkelerden hangisinde deprem oluşma riski daha azdır?

A. Meksika B. Endonezya C. Finlandiya D. Pakistan

Page 41: Coğrafya – 3

41

COĞRAFYA 3

16. Aşağıdaki ülkelerden hangisi, Büyük Okyanus çevresi deprem kuşağında yer alır?

A. ŞiliB. BelçikaC. PakistanD. Azerbaycan

17. Aşağıdaki adalardan hangisi sıcak su kaynakları bakımından daha zengindir?

A. HawaiB. GronlandC. MadagaskarD. İngiltere

18. Ülkemize en yakın levha aşağıdakilerden hangisidir?

A. Hindistan B. Kokos C. Arap D. Nazka

19. 10. sınıfların yaptığı arazi çalışmasında öğretmen bu yörenin sıcak su kaynak-ları bakımından zengin olduğunu söylemiştir. Bunun nedenleri hakkında söz alan öğrencilerden Ali: Yer yapısı kırıklı bir özelliktedir. Ayşe: Bu alanda tektonik depremlerin görülme olasılığı fazladır. Murat: Zonguldak ve çevresi ile aynı dönemde oluşmuştur. Sedat: Yer kabuğunun hareketli kısımlarındandır. Hangi öğrencinin görüşü çalışma alanı ile ilgili söylenemez.

A. Ali B. Ayşe C. Murat D. Sedat

20. Aşağıdaki durumların hangisinde bir kaynak suyunun sıcaklığı yıl boyunca pek fazla değişmez?

A. Yağmur ve kar sularıyla besleniyorsa B. Debisi yıl içinde azalıp çoğalıyorsaC. Orta enlemlerdeki bir bölgede yer alıyorsaD. Su, yerin derinliklerinden geliyorsa

Page 42: Coğrafya – 3
Page 43: Coğrafya – 3

3. ÜNİTE

DOĞADAKİ ÜÇ UNSUR: SU, TOPRAK, BİTKİ

1. Başlıca su kaynakları hangileridir?

2.Yeryüzünde farklı toprakların bulunmasının sebepleri nelerdir?

Page 44: Coğrafya – 3

44

COĞRAFYA 3

NELER ÖĞRENECEĞİZ?

Bu ünitenin sonunda;

1. Su kaynaklarını farklı özelliklerine göre sınıflandırmayı,

2. Toprak çeşitliliğini oluşum süreçlerine dayalı olarak açıklamayı,

3. Bitki topluluklarını genel özelliklerine göre sınıflandırmayı,

4. Haritalar, kesitler ve fotoğraflar kullanarak bitki topluluklarının dağılışı ile iklim ve yer şekillerini ilişkilendirmeyi öğreneceğiz.

ANAHTAR KAVRAMLAR

Su Döngüsü

Gayzer

Kaynak

ÇözülmeHumus

HorizonYer Altı

Suyu

Akifer

Artezyen

Ayrışma

Yıkanma

Bitki formasyonu

Page 45: Coğrafya – 3

45

COĞRAFYA 3

GİRİŞ

1. SU KAYNAKLARI

Su döngüsü nedir?Dünyadaki başlıca su kaynakları okyanuslar, denizler, göller, akarsular ve yer

altı sularıdır. Sular sıcaklığın etkisiyle buharlaşır, atmosferde yoğunlaşıp tekrar yağış olarak yeryüzüne düşer. Böylece yeryüzündeki su kaynakları beslenir. Bu olaya su döngüsü denir.

Yer Üstü Suları

Denizler ve Okyanuslar

Kıtalar arasındaki büyük su küt-lelerine okyanus, okyanusların kara içlerine doğru sokulmuş kollarına ise deniz denir.

Başlıca okyanuslar: Büyük okya-nus, Atlas okyanusu ve Hint okyanu-sudur.

Deniz ve okyanus suları, tuzlu olduğundan içme ve sulama suyu ola-

Okyanus Yüzölçümü (km2)

Büyük Okyanus 180 000 000

Atlas Okyanusu 106 000 000

Hint Okyanusu 75 000 000

Toplam 361 000 000

Yeryüzünün %71’i okyanus ve denizlerle kaplıdır.

Page 46: Coğrafya – 3

46

COĞRAFYA 3

rak kullanıma uygun değildir. Bu sular enlemin etkisine bağlı olarak farklı kimyasal ve fiziksel özelliklere sahiptir. Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe deniz suyu sı-caklığı azalır, buna bağlı olarak tuzluluk oranında azalma görülür.

Deniz ve okyanus suları, tuzlu olmalarına rağmen milyonlarca farklı hayvan ve bitki türü için yaşam alanıdır.

GÖLLERKaralar üzerindeki çukur alanlarda oluşmuş durgun su kütlelerine göl denir.

Göllerin genellikle deniz ve okyanuslarla bağlantısı yoktur. Göller, yeryüzündeki tatlı suların %87’sini oluştururken göllerin karalar üzerinde kapladığı alan % 2’dir.

Göller, yer altı ve yer üstü sularıyla beslenmektedir. Göllerin suları acı, tatlı, tuz-lu ve sodalı olabilmektedir. Göl sularının özelliklerini etkileyen faktörler şunlardır:

Sularını dışarıya bir gideğen yardımıyla boşaltan göllerin suları tatlı sularını dışarıya boşaltamayan göllerin suyu ise acı veya tuzludur.

BİLGİ NOTU

Oluşumlarına göre göl çeşitleriA. Doğal Göller1. Tektonik Göller: Yerkabuğu

hareketleri sonucunda çöken alanlar-daki çanaklarda oluşan göllerdir. Aral, Hazar, Baykal, Lut ve Afrika kıtasının doğusundaki göller örnek olarak ve-rilebilir.

Resim 02.03: Baykal gölü

Page 47: Coğrafya – 3

47

COĞRAFYA 3

2. Karstik Göller: Kolay eriye-bi-len (kireç taşı, alçı taşı, kaya tuzu gibi) karstik arazilerdeki çukur alanlarda suların birikmesiyle oluşur. Obruk ve polye gibi erime çanaklarında yaygın-dırlar.

3. Buzul Gölleri: Buzul aşın-dırması sonucunda oluşan çukur alanlarda suların birikmesiyle mey-dana gelirler. Bu göllere sirk gölü de denir. Kanada, Finlandiya, İsveç, Norveç ve Danimarka gibi ülkeler-de buzul gölleri yaygındır.

4. Volkanik Göller: Volkanik faa-liyetlerle oluşmuş çanaklarda suların birikmesiyle oluşan göllerdir. Yanar-dağın zirvesindeki baca ağzında olu-şan göllere krater, yanardağ konisinin patlaması sonucu geniş çukur alan-larda oluşan göllere kaldera volkanik patlama çanaklarında oluşan göllere ise maar gölleri denir.

Endonezya, İtalya, Japonya, ABD, Şili, İzlanda, Yeni Zelanda ve Tür-kiye gibi volkanizmanın yaşandığı ül-kelerde bu tür göllere rastlanır.

Resim 02.04: Gölhisar

Resim 02.06: Nemrut

Resim 02.05: Buzul gölü

Page 48: Coğrafya – 3

48

COĞRAFYA 3

5. Set Gölleri: Vadi, koy ve körfez gibi yer şekillerinin önünün doğal bir setle kapanması ile oluşurlar. Setleş-meye neden olan etmenlere göre çe-şitli isimler verilmiştir.

a) Volkanik set gölleri: Volkanik faaliyetler sonrası çıkan lavların bir çukurun önünü kapatması ve bu çu-kurlukta suların birikmesi sonucunda oluşurlar.

b) Heyelan set gölleri: Heyelan sı-rasında sürüklenen malzemenin bir çu-kurun önünü kapatması sonucu mey- dana gelirler.

c) Alüvyal set gölleri: Akarsu vadilerinin alüvyal malzeme ile kapa-tılması sonucunda meydana gelirler. Genellikle küçük ve sığ göllerdir.

Resim 02.07: Van gölü

Resim 02.09: Uzungöl

Resim 02.08: Tortum gölü

Page 49: Coğrafya – 3

49

COĞRAFYA 3

ç) Kıyı set gölleri: Alçak kıyılarda dalga ve akıntıların etkisiyle meydana gelen kıyı kordonlarının bir koy veya körfezin önünü kapatması sonucu oluşan göllerdir. Bunlara lagün veya denizkulağı da denir.

d) Moren set gölleri: Buzullar-dan çıkan suların önünün moren setleri ile kapatılması sonucu oluşan göllerdir. Kuzeybatı Avrupa’da yaygın olarak görülür.

B. Yapay Göllerİnsanların elektrik enerjisi elde etmek, sulama ve içme suyu sağlamak amacıy-

la akarsuların önünü bir setle kapatmaları sonucu oluşan göllerdir. Bu göllere baraj gölleri de denir.

Resim 02.10: Kıyı set gölü

Resim 02.11: Baraj gölü

Page 50: Coğrafya – 3

50

COĞRAFYA 3

Volkanik Set Gölleri

Heyelan Set Gölleri

Alüvyal Set Gölleri

Kıyı Set Gölleri

Moren Set Gölleri

Doğal Göller Yapay Göller

Set GölleriKarstik GöllerTektonik Göller Buzul Gölleri Volkanik Göller

GÖLLER

AKARSULARKaralar üzerinde bir vadi içerisinde akan ve önemli su kaynaklarından olan

akarsular çeşitli özelliklerine göre sınıflandırılabilir.

1. Rejimlerine göre akarsular: Akarsuyun yatağı içerisinde yıl boyun-ca göstermiş olduğu akım değişimine akım düzeni veya rejimi denir. Akarsu seviyesi yıl içinde önemli değişiklikler gösteriyorsa düzensiz rejim, göster-miyorsa düzenli bir rejime sahiptir. Örneğin Amazon ve Kongo nehirleri-nin rejimi düzenliyken Ganj ve İndus nehirlerinin rejimleri düzensizdir.

Akarsu rejiminin düzenli olup olmaması yağış rejimine bağlıdır. Yağış rejimi düzenli olan bölgelerdeki akarsu rejimleri de düzenlidir.

BİLGİ NOTU

Resim 02.12: Amazon

Page 51: Coğrafya – 3

51

COĞRAFYA 3

2. Beslenme kaynaklarına göre akarsular: Akarsuların beslenme kaynakları göller, yağmur, kar, buz ve yer altı sularıdır. Çok uzun yol alarak birden fazla kaynak-tan beslenen akarsulara karma rejimli akarsular denir.

3. Döküldüğü yerlere göre akarsular: Akarsuyun kolları ile birlikte sularını top-ladığı alana akarsu havzası denir. Sularını denize ulaştırabilen alanlara açık havza, ulaştıramayanlara ise kapalı havza adı verilir.

Havzanın açık veya kapalı olmasında akarsuyun bulunduğu bölgenin yer şe-killeri ve iklim özellikleri etkilidir.

BİLGİ NOTU

Yer altı suları ve kaynaklarYer altı su depoları yağmur ve kar sularının geçirimli tabakalardan sızarak ge-

çirimsiz bir tabaka üzerinde birikmesiyle meydana gelir. Yağışlarla yeryüzüne inen suların yer altına sızma miktarı arazinin eğimi, kayaçların geçirimliliği ve kayaçların gözeneklilik derecesine bağlıdır.

Bol yağış alan geçirimli araziler yer altı suları bakımından zengindir.

BİLGİ NOTU

İçinde yer altı suyu bulunduran tabakaya akifer denir. Akifer içinde biriken su-ların çeşitli şekillerde yeryüzüne çıkmasıyla kaynaklar oluşur. Kaynaklar oluştukları yerlere göre çeşitli isimler alır.

1. Yamaç(Vadi) Kaynağı: Vadi yamaçlarının yer altı suyu tablasını kestiği yerlerde oluşan kaynaklar-dır.

Resim 02.13: Vadi Kaynağı

Su

Vadi

Page 52: Coğrafya – 3

52

COĞRAFYA 3

2. Karstik kaynaklar: Kolay çözülebilen karstik arazilerin bulunduğu alanlardaki erime sonucu mey-dana gelen boşluklarda biriken suların yeryüzüne çıkmasıyla oluşan kaynaklardır.

Karstik kaynaklar bol miktarda erimiş kireç içerir.

BİLGİ NOTU

3. Fay kaynağı: Kırıklı yapıların bulunduğu yer-lerde fay hattı boyunca yüzeye çıkan suların oluştur-duğu kaynaklardır.

Yerin derinliklerinden gelen fay kaynaklarının suları sıcak olup mineral bakı-mından zengindirler.

BİLGİ NOTU

4. Gayzer (Kaynaç) kaynakları: Vol-kanik alanlarda yerin derinliklerindeki sı-cak gazların uyguladığı basıncın etkisiy-le sıcak su ve buhar şeklinde püskürerek çıkan sulardır.

Resim 02.15: Fay kaynağı

Resim 02.16: Gayzer

Resim 02.14: Karstik Kaynak

K

Page 53: Coğrafya – 3

53

COĞRAFYA 3

5. Artezyen: İki geçirimsiz tabaka arasındaki geçirimli tabakada biriken suların sondaj yapılarak yeryüzüne çıka-rılmasıyla oluşur. Artezyen kuyularından çıkarılan su basıncın etkisiyle fışkırır.

2. TOPRAK

Toprak, yer kabuğunu oluşturan kayaçların ufalanması ile oluşmuş içinde çe-şitli mineraller, canlı organizmalar, organik maddeler, hava ve su bulunan bir örtü-dür.

Kayaçlar atmosfer ve dış kuvvetlerin etkisiyle zamanla parçalanır, dağılır ve ufalanır. Kayaçların ayrışması iki yolla olmaktadır.

1. Fiziksel(Mekanik) Ayrışma: Kayaçların çatlaması, parçalanması ve ufalanma-sı şeklinde gerçekleşir. Soğuk ve kurak iklim bölgelerinde etkilidir. Sıcaklık farkların-dan dolayı genleşme ve büzülme hareketlerine maruz kalan kayaçlar bir süre sonra çatlar. Ayrıca donma olayı ve bitki kökleri de kayaçların çatlayarak dağılmasına se-bep olabilir.

2. Kimyasal Ayrışma: Kayaçların bileşimindeki minerallerin ayrışması ve kaya-cın erimesi şeklinde gerçekleşir. Nemli, sıcak iklim bölgelerinde daha etkilidir. Kim-yasal ayrışmada en önemli etmen sudur. Su minerallerin kimyasal yapısını değiştirir. Suda çözünmüş karbondioksit özellikle kalkerli kayaçların çözünmesine neden olur.

Toprak oluşumunu etkileyen faktörler1. İklimin EtkisiToprak oluşumunda en önemli faktör iklimdir. Çünkü iklim;

Resim 02.17: Artezyen

Page 54: Coğrafya – 3

54

COĞRAFYA 3

Humus, bitki artıklarının çürümesiyle toprağa karışan toprağın verimliliğini ar-tıran organik maddelerdir.

2. Ana Kayanın EtkisiSert kayaçlar zor ayrışırken yumuşak kayaçlar daha kolay aşınmaktadır. Ayrı-

ca ana kayanın cinsi ve bileşimi toprağın yapısını doğrudan etkilemektedir. Kayacın cinsine bağlı olarak toprak; killi, kumlu veya kireçli olabilir.

3. Zamanın Etkisi1cm kalınlıktaki toprağın oluşabilmesi için kaç yıl gereklidir?Kayaların ayrışarak toprağa dönüşmesi ve toprağın horizonlaşması için yüz-

lerce hatta bazı iklim bölgelerinde binlerce yıllık bir sürenin geçmesi gerekir. 1cm kalınlıktaki toprağın oluşabilmesi için en az 100-150 yıl geçmesi gerekir.

4. Yer Şekillerinin EtkisiYer şekillerinin yükselti, eğim ve bakı özellikleri toprak oluşumunu etkiler. Yük-

seltinin artmasıyla sıcaklık düşer ve yağış artar. Bu nedenle bir dağın yamacı boyun-ca farklı karakterlerde topraklar oluşur.

Eğimli yüzeylerde ayrışan malzeme dış kuvvetlerin ve yer çekiminin etkisiyle sürekli taşınır. Bu nedenle eğimli yamaçlardaki toprak örtüsü eğimin az olduğu ya-maçlara göre incedir.

Bakı bir yamacın güneşlenme ve nemlilik bakımından farklı olmasına neden olur. Bu farklılık ise değişik toprak türlerinin oluşmasına yol açar.

5. Canlıların ve Bitki Örtüsünün EtkisiToprak oluşumunun tamamlanabilmesi için, ayrışmış olan ana materyal üze-

rine bitkilerin yerleşmesi, bitki köklerinden çıkan asitlerle ana materyalin iyice ay-rışması ve bitki atıklarının humusa dönüşerek toprağa karışmasıdır. Toprak yüzeyi-ne düşen meyve, dal ve yaprak gibi bitki kalıntıları, mikroorganizmalar tarafından parçalanarak humusa dönüştürülür. Bu humus toprak canlıları sayesinde toprağa karışır. Tavşan, tarla faresi ve köstebek gibi canlılar bu karışımı gerçekleştirir.

Oluşumunu tamamlamış bir toprak kesitinde yüzeyden derine doğru birbirin-den farklı özellikler gösteren katmanlar vardır. Bu katmanlara horizon denir.

A. Horizonu: Toprağın en üst katı olup organik madde bakımından zengindir. Bitkiler burada tutunur ve yaşar.

Page 55: Coğrafya – 3

55

COĞRAFYA 3

Resim 02.18: Toprak Horizonları

B. Horizonu: Toprağın en üst katının yıkanması ile sızan minerallerin biriktiği katmandır.

C. Horizonu: Ana kayanın iri unsurlar şeklinde parçalandığı katmandır.

D. Horizonu: Ana kayanın bulunduğu katman-dır.

Başlıca Toprak TipleriTopraklar oluşum yerlerine göre zonal, intrazo-

nal ve azonal topraklar olmak üzere üç gruba ayrılır.

1. Zonal TopraklarBulunduğu yerin iklim ve bitki örtüsü şartla-

rına göre oluşmuş ve profili A,B,C horizonu özelliği gösteren topraklardır.

Laterit Topraklar: Dönenceler arasındaki sıcak ve nemli iklim bölgelerinin toprağıdır. Bitki örtüsü gür olmasına rağmen aşırı yıkanmadan dolayı bu topraklar humus bakımından fakirdir. Toprağın rengi kiremit kırmızısıdır.

Kırmızı Topraklar (Terra-rossa): Akdeniz iklim bölgesinde kalkerler üzerinde oluşan topraklardır. Bünyesinde demir oksit oranı fazla olduğundan renkleri kırmızıdır.

Kahverengi Orman Toprakları: Nemli orta kuşağın yayvan yapraklı orman sa-hasında oluşan topraklardır. Humus bakımından zengindir.

Podzol Topraklar: Soğuk nemli bölgelerin iğne yapraklı orman sahasında olu-şan topraklardır. Mineral bakımından fakirdir.

Tundra Toprakları: Tundra iklim bölgesinin topraklarıdır. Kışın donmuş olan toprak, yazın çözülerek bataklık halini alır. Bu topraklar tarıma elverişli değildir.

Çöl toprakları: Çöllerde bulunan topraklardır. Toprak yüzeyinde tuz ve kireç birikimi fazladır.

Kahverengi ve Kestane Renkli Bozkır Toprakları: Bozkırların bulunduğu orta kuşağın yarı kurak iklim bölgelerinde görülür.

Page 56: Coğrafya – 3

56

COĞRAFYA 3

Çernezyom Topraklar (Kara topraklar): Karasal iklimin yarı nemli sahalarında, çayır bitki örtüsünün altında oluşan topraklardır. Zonal toprakların en verimlisi kara topraklardır.

2. İntrazonal TopraklarBu toprakların oluşumunda topografya ve ana materyal etkilidir. Toprak ge-

nellikle A,C horizonludur.Halomorfik Topraklar: Kurak ve yarı kurak bölgelerde bulunan tuzlu ve alkali

topraklardır.

Hidromorfik Topraklar: Taban suyu seviyesinin yüksek olduğu alanlar ile ba-taklık alanlarda oluşan topraklardır.

Kalsimorfik Topraklar: Kireç taşı ve killi kireç taşı depoları üzerinde oluşan top-raklardır. Vertisoller ve Rendzinalar diye ikiye ayrılırlar.

a) Vertisoller: Eski göl tabanlarında killi ve kireçli depolar üzerinde oluşan top-raklardır. Vertisol dönen toprak anlamına gelir.

b) Rendzinalar: Yumuşak kireç taşları üzerinde oluşan bu topraklar genellikle koyu renkli olup alt kısmında kireç birikimi mevcuttur.

2. Azonal TopraklarDış kuvvetler tarafından taşınan malzemelerden oluşan topraklardır. Bu top-

rakların horizonları yoktur.

Alüvyal Topraklar: Akarsuların taşıyıp biriktirdikleri malzemelerden oluşan topraklardır. Oldukça verimlidir.

Kolüvyal toprak: Eğimli yamaçlar boyunca ufalanan malzemenin dağların eteklerinde birikmesiyle oluşan topraklardır. Yamaçlarda aşınma devamlı olursa ince malzemeler sürekli taşındığından geriye taşlı (litosol) topraklar kalır.

Regosoller: Volkanlardan çıkan kum boyutundaki malzemelerin veya akarsu-ların biriktirdiği kumlu depolar ile yamaç eteklerindeki kolüvyal depolar üzerinde gelişen topraklardır.

Lösler: Rüzgârların taşıyıp biriktirdiği malzemelerden oluşan topraklardır.

Morenler: Buzulların taşıyıp biriktirdiği malzemelerden oluşan topraklardır.

Page 57: Coğrafya – 3

57

COĞRAFYA 3

BİTKİ ÖRTÜSÜ

Bir yerde doğal olarak yetişen ağaç, çalı ve ot gibi bitkilerin oluşturduğu toplu-luğa bitki örtüsü veya bitki formasyonu denir. Yeryüzünde bitki örtüsünün dağılışını etkileyen başlıca faktörler şunlardır:

Azonal Topraklar

Lateritler Halomorfik Topraklar Alüvyal Topraklar

Zonal Topraklar

Kırmızı Topraklar Hidromorfik Topraklar Lösler

Kahverengi Orman Toprakları

Kalsımorfik Topraklar Morenler (Buzultaş)

Podzol Topraklar Kolüvyol Topraklar

Tundra Toprakları Litosoller

Çöl Toprakları Regoseller

Kahverengi ve Kestane Renkli Bozkır Toprakları

Çernezyomlar

İntrazonal Topraklar

Toprak Tipleri

Resim 02.19: Yeryüzünde doğal bitki örtüsünün dağılışı

Page 58: Coğrafya – 3

58

COĞRAFYA 3

İklimin etkisi

örtüsü seyrekleşir.

-dır. Soğuk kutup bölgelerine ve dağların yüksek kesimlerine doğru gidildikçe bitkiler cılızlaşır ve nihayet ortadan kalkar. Oysa sıcak ve orta kuşakta yağışın yeterli olduğu yerlerde bitki örtüsü büyük bir gelişme gösterir.

Yer şekillerinin etkisi

uzanışı, bakı, eğim ve yükselti etkilidir.

ve çeşitlidir.

Toprak faktörü

oluşu) bitki hayatı bakımından önemlidir.

Beşeri faktörlerTarih boyunca insanlar aşağıdaki nedenlerle bitki örtüsünü tahrip etmişlerdir:

Başlıca bitki formasyonları şunlardır:

Ağaç formasyonu

her yerde ağaç yetişir.

denir.

Page 59: Coğrafya – 3

59

COĞRAFYA 3

1. Ekvatoral yağmur ormanları 2. Muson ormanları 3. Orta kuşağın karışık ormanları 4. Tayga ormanları

Çalı formasyonu

topluluktur. 1. Maki 2. Garig 3. Psödomaki

Ot formasyonu

yerlerde, belirli zamanlarda yağan yağışa veya tamamı toprağın derinlikle-rine sızmayan suya bağlı olarak yetişen ot cinsinden bitkilerin oluşturduğu topluluktur.

1. Savan 2. Step (Bozkır) 3. Çayır 4. Tundra

Ekvatoral Yağmur OrmanlarıEkvatoral iklim bölge-

sinin doğal bitki örtüsüdür. Çok sık oldukları için balta girmemiş ormanlar olarak da adlandırılır. Bu ormanların görüldüğü yerler her mevsim yağışlı olup yıllık yağış mikta-rı 2000 mm’nin üzerindedir. Bitkiler, yıl boyunca yeşil ka-lırlar. Bitki türleri bakımından çok zengin olan ormanda ağaçların boyu 50-60 metreyi bulmaktadır. Amazon Havza-

Resim 03.20: Ekvatoral Yağmur Ormanları

Page 60: Coğrafya – 3

60

COĞRAFYA 3

sı, Afrika’da Senegal’den Gine Körfezi’ne kadar olan saha ile Kongo Havzası, Güney-doğu Asya adalarında görülür.

Muson OrmanlarıMuson iklim bölgesin-

de görülür. Bu ormanların görüldüğü yerlerde yıllık ya-ğış miktarı 2000 mm civarın-dadır. Yağışların % 85’i yazın görüldüğünden yaz ayların-da yeşillenen bu ormanlar, kışın yapraklarını döken ağaçlardan oluşur. Çok sık ve gür oluşları bakımından ekvatoral yağmur ormanla-rına benzerlik gösterir. Buna karşılık türce fakir olmala-rıyla onlardan ayrılır. Muson ormanlarının tipik ağacı teak

ağacıdır. Güney Hindistan, Güney Çin, Güneydoğu Asya, Japonya ve Mançurya gibi bölgelerde görülür.

Orta Kuşağın Karışık OrmanlarıOrta kuşağın okyanusal

iklim bölgelerinde görülen bu ormanlar, geniş yapraklı ve iğne yapraklı ağaçlardan meydana gelir. Bu ormanların görüldüğü yerler her mevsim yağışlı olup yıllık yağış mikta-rı 1000 mm’nin üzerindedir. Bu ormanları oluşturan ağaç-lar türce çok zengin olmadık-ları gibi boyları da ekvatoral yağmur veya muson orman ağaçları kadar fazla değildir. Batı Avrupa, Batı Kanada ve Güney Alaska kıyılarında, Güney Şili, Avustralya’nın kuzeydoğusu ve Yeni Zelanda’da görülmektedir.

Resim 03.21: Muson Ormanları

Resim 03.22: Orta Kuşağın Karışık Ormanları

Page 61: Coğrafya – 3

61

COĞRAFYA 3

Tayga OrmanlarıSert karasal iklimin nemli alanlarında

(60 enlemi çevresinde) görülen bu orman-lar, sıcaklığın düşük olmasından dolayı iğne yapraklı ağaçlardan oluşur. Bu ormanların gö-rüldüğü yerlere en fazla yağış yazın, en az ya-ğış kışın düşmektedir. Yıllık yağış miktarı 500 mm civarındadır. Sibirya, Kanada ve Doğu Avrupa’da geniş bir yayılış sahasına sahiptir.

MakiBodur ağaçlardan ve çalılardan (yabani

zeytin, defne, kocayemiş, mersin, keçiboy-nuzu, zakkum, süpürge çalısı, kermes meşesi) oluşan makiler Akdeniz ikliminin bitki örtüsü-dür. Daima yeşil yapraklı olan makiler kuraklı-ğa dayanıklı oldukları hâlde soğuğa karşı fazla dayanıklı değildir. Akdeniz’e kıyısı olan ülkeler, Avustralya’nın güneybatısı, Güney Afrika Cum-huriyet’inin Kap bölgesi, Şili’nin orta kesimle-ri ve Kuzey Amerika’da Kaliforniya çevresinde görülmektedir.

Makilerin tahrip edildiği yerlerde daha seyrek ve kısa boylu çalı grupları yer alır. Bunlara garig adı verilir.

BİLGİ NOTU

SavanTropikal iklim bölgelerinde görülen

uzun boylu ot topluluklarıdır. Geniş alan kaplayan savanlar içerisinde kurakçıl ni-telikte tek tek ağaçlara veya ağaç küme-lerine de rastlanır. Savanların görüldüğü yerlerde yazlar yağışlı, kışlar kurak geç-mektedir. Ortalama yıllık yağış miktarı

Resim 03.23: Tayga Ormanları

Resim 03.24: Maki

Resim 03.25: Savan

Page 62: Coğrafya – 3

62

COĞRAFYA 3

1500 mm civarındadır. Yaz yağışlarına bağlı olarak yeşeren bu otlar, kış mevsiminin kurak geçmesinden dolayı sararır. Sudan, Çad, Nijerya, Mali, Moritanya, Brezilya, Ve-nezuela, Kolombiya, Peru ve Bolivya gibi ülkelerde görülür.

Bozkır (Step)Orta kuşağın yarı kurak iklim böl-

gelerinde görülen seyrek ve cılız ot top-luluklarıdır. Steplerin görüldüğü yerlerde yıllık yağış miktarı 250-400 mm arasında-dır. İlkbahar yağışlarına bağlı olarak ye-şeren bu otlar yaz kuraklığından dolayı sararır. Step bölgesinin esas bitkisini; kök-leri derine inmiş kurakçıl otlar oluştur-maktadır. Bunların başlıcaları yavşan otu, üzerlik otu, geven, yumak, çoban yastığı, kekik, adaçayı ve sığırkuyruğudur. Kuzey ve Güney Amerika’nın iç kısımlarında, Anadolu’nun iç kısımlarında, ırak’ta, İran’da, Türkistan’da, Afrika’nın iç kısımlarında, Avustralya’nın iç kısımlarında görülür.

ÇayırOrta kuşak karasal ikliminin yarı

nemli sahalarında ve yüksek dağlarda görülen ve yaz boyu yeşil kalan, bozkır-lardan daha gür ot topluluklarıdır. Yaz-ların serin ve yağışlı geçmesi, çayırların yeşil kalmasını sağlamaktadır. Orman üst sınırından sonra yetişen çayırlara, dağ ça-yırları (alpin çayırları) denilmektedir.

TundraTundra iklim bölgesinde görülen

soğuğa dayanıklı otsu bitki toplulukları-dır. Bunlar kısa ve serin geçen yaz döne-minde yeşerirler. Tundra alanlarında yıllık yağış miktarı 200-250 mm dolayındadır. Sıcaklık yetersiz olduğundan ağaçlara rastlanmamaktadır. İskandinavya Yarı-madasıyla, Kanada’nın kuzeyinde, Sibirya ve Grönland Adası’nın kıyı kesimlerinde görülür.

Resim 03.26: Bozkır (Step)

Resim 03.27: Çayır

Resim 03.28: Tundra

Page 63: Coğrafya – 3

63

COĞRAFYA 3

Çöl BitkileriGeniş kum örtüleri veya kayalık-

lardan oluşan bu bölgelerde yıllık ya-ğış miktarı 200 mm’nin altındadır. Çok seyrek olarak dağılmış bulunan kurakçıl otlar, çalılar ve kaktüsler en yaygın bitki türleridir. Ayrıca yer yer hurma ve pal-miye ağaçlarından oluşan vahalar da yer almaktadır. Afrika’da Büyük Sahra, Ortadoğu’da Necef, Asya’da Gobi, Takla-makan, Avustralya’da Gobon ve Gibson, Güney Afrika’da Kalahari ve Namib, Güney Amerika’da Patagonya, Atacama yeryü-zündeki başlıca çöl alanlarıdır ve bu alanlarda çöl bitkileri görülür.

Resim 03.29: Çöl Bitkileri

Page 64: Coğrafya – 3

64

COĞRAFYA 3

NELER ÖĞRENDİK?

Okyanuslar, denizler, göller, akarsular ve yer altı sularının başlıca su kaynakları olduğunu

Ana kaya, iklim, zaman, yer şekilleri ve bitki örtüsüne bağlı olarak çeşitli top-rakların oluştuğunu

Ağaç, çalı ve ot gibi bitkilerin oluşturduğu topluluğa, bitki örtüsü denildiğini

İklim, yer şekilleri, toprak ve beşeri faktörlerin yeryüzündeki bitki örtüsünün dağılışını etkilediğini öğrendik.

Page 65: Coğrafya – 3

65

COĞRAFYA 3

ETKİNLİK 1Aşağıdaki kaynakların isimlerini yazınız.

ETKİNLİK 2Aşağıdaki iklimlerin karşısına bitki örtüsünü ve toprak tipini yazınız.

Yukarıdaki kaynaklardan hangisi ülkemizde yoktur? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

İKLİM BİTKİ ÖRTÜSÜ TOPRAK TİPİ

Ekvatoral

Sert Karasal

Muson

Çöl

Akdeniz

Okyanusal

Step

Karasal

Tundra

Page 66: Coğrafya – 3

66

COĞRAFYA 3

3. ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI

1. Okyanusların küçükten büyüğe doğru sıralanışı hangi seçenekte doğru veril-miştir?

A. Hint Okyanusu, Atlas Okyanusu, Büyük okyanus B. Atlas okyanusu, Hint okyanusu, Büyük okyanus C. Büyük Okyanus, Atlas Okyanusu, Hint Okyanusu D. Büyük Okyanusu, Hint Okyanusu, Atlas Okyanusu

2. * Aral * Baykal * Lut Yukarıdaki göller oluşumlarına göre hangi grupta yer alır?

A. Tektonik göller B. Karstik göller C. Volkanik göller D. Buzul gölleri

3. I. Amazon II. Kongo III. Ganj IV. Indus Yukarıdaki nehirlerin hangilerinin rejimleri düzenlidir?

A. I ve II B. I ve III C. II ve III D. II ve IV

4. İki geçirimsiz tabaka arasındaki geçirimli tabakada biriken suların sondaj ya-pılarak yeryüzüne çıkarılmasıyla oluşur. Yukarıda oluşumu hakkında bilgi verilen kaynak hangisidir?

A. Gayzer B. Artezyen C. Karstik D. Yamaç

5. Yandaki şekilde gösterilen kaynağın özelliği ile ilgili olarak hangisi söylenebilir?

A. Kireç oranı yüksektir.B. Suları sıcaktır. C. Basınçlı sulardır. D. Debisi düşüktür

Page 67: Coğrafya – 3

67

COĞRAFYA 3

6. Toprak oluşumunda en önemli faktör aşağıdakilerden hangisidir?

A. Eğim B. İklim C. Bakı D. Yükselti

7. Yandaki resimde hangi bitki örtüsü verilmiştir?

A. Çayır B. Orman C. Maki D. Tundra

8. Ekvatoral iklim bölgesinin doğal bitki örtüsü yağmur ormanlarıdır. Bitki türleri bakımından çok zengin olan ormanda ağaçların boyu 50-60 metreyi bulmak-tadır. Ekvatoral yağmur ormanları Amazon havzası, Kongo havzası ve Güney-doğu Asya adalarında geniş yer kaplar. Yukarıdaki bilgilere göre Ekvatoral yağmur ormanlarının hangi özelliğine deği-nilmemiştir?

A. Hangi iklim bölgesinde yetiştiğine B. Hangi bölgelerde yetiştiğineC. Ağaçların türlerine D. Ağaçların boylarına

9.

Eşleştirme tablosunda boş bırakılan yere aşağıdakilerden hangisi yazılamaz?

A. Savan B. Bozkır C. Muson ormanları D. Tundra

10. Bitki coğrafyası konusunda araştırma yapan Aykut öğretmen, araştırma için gittiği yörede yavşan otu, üzerlik otu, geven, yumak, çoban yastığı ve sığırkuy-ruğu gibi bitkilerin yaygın olduğunu gözlemiştir. Bu yöredeki bitki örtüsü aşağıdakilerden hangisine uygundur?

A. Savan B. Bozkır C. Maki D. Tundra

Page 68: Coğrafya – 3

68

COĞRAFYA 3

11. * Alüvyon * Lös * Buzultaş Yukarıdaki toprakların ortak özellikleri arasında; I. Taşınmış topraklardır. II. Verimli topraklardır. III. Horizonları yoktur. Hangilerinin olduğu söylenebilir?

A. Yalnız I B. Yalnız II C. I ve II D. I, II ve III

12. Karasal iklimin yarı nemli sahalarında, çayır bitki örtüsü altında oluşan toprak-lardır. Zonal topraklar içinde en verimli olanıdır. Yukarıda bazı özellikleri verilen toprak tipi hangisidir?

A. Çernezyom (Kara toprak) B. Laterit C. Podzol D. Tundra

13. Yeryüzündeki göl sularının tuzlu, tatlı ya da sodalı olmasında aşağıdakilerden hangisinin etkisi yoktur?

A. Göl çanağının kayaç yapısı B. Gölün bulunduğu yerin iklim özellikleriC. Gölün gideğeninin olup olmaması D. Gölün denizden yüksekliği

14. Nemli, sıcak iklim bölgelerinde kimyasal ayrışma etkilidir. Buna göre aşağıdaki iklimlerden hangisinde kimyasal ayrışma etkilidir?

A. Çöl iklimi B. Kutup iklimi C. Ekvatoral iklim D. Step iklimi

15. Aşağıdakilerden hangisi tatlı su kaynaklarından biri değildir?

A. Göller B. Akarsular C. Denizler D. Buzullar

Page 69: Coğrafya – 3

69

COĞRAFYA 3

16. Aşağıdakilerden hangisi sıcak su kaynaklarındandır?

A. Artezyen B. Gayzer C. Vadi kaynağı D. Karstik kaynak

17. Aşağıdakilerden hangisi kaplıca turizmi için kullanılan kaynaklardandır?

A. Karstik kaynak B. Yamaç kaynağı C. Fay kaynağı D. Artezyen

18. Soğuk nemli bölgelerin iğne yapraklı orman sahalarında oluşan topraklardır. Yukarıda söz konusu edilen toprak türü aşağıdakilerden hangisidir?

A. Podzol B. Laterit C. Tundra D. Çernezyom

19. Oluşumunu tamamlamış toprak kaç horizondan (katmandan) meydana gelir?

A. 1 B. 2 C. 3 D. 4

20. Aşağıdakilerden hangisi iğne yapraklı ağaçlara örnek verilemez?

A. Sarıçam B. Meşe C. Kızılçam D. Karaçam

Page 70: Coğrafya – 3
Page 71: Coğrafya – 3

4. ÜNİTE NÜFUSUN GELİŞİMİ, DAĞILIŞI VE NİTELİKLERİ

1. Nüfus artışını etkileyen faktörler nelerdir?

2. Bir ülkenin kalkınmasında nüfus, nasıl bir etkiye sahiptir?

Page 72: Coğrafya – 3

72

COĞRAFYA 3

NELER ÖĞRENECEĞİZ?

Bu ünitenin sonunda;

1. Geçmişten günümüze nüfusla ilgili verilerin kullanım amaçlarındaki deği-şimin nedenlerini sorgulayarak nüfusun önemi hakkında çıkarımda bulun-mayı,

2. Verilerden yararlanarak Dünya nüfusunun tarihsel süreçteki değişimini yorumlamayı,

3. Nüfus özelliklerine ait tablo, grafik ve haritaları kullanarak nüfus dağılışını, değişimini ve etkilerini sorgulamayı,

4. Harita, tablo ve grafiklerden yararlanarak nüfus artış oranının değişiminde etkili olan faktörleri sorgulamayı,

5. Nüfus piramitleri oluşturarak nüfusun yapısıyla ilgili çıkarımlarda bulun-mayı öğreneceğiz.

ANAHTAR KAVRAMLAR

Nüfus sayımı

Nüfus değişimi

Nüfus artışı

Nüfus piramidi

Nüfus patlaması

Nüfus yoğunluğu

Aktif nüfus

Bağımlı nüfus

Page 73: Coğrafya – 3

73

COĞRAFYA 3

1. NÜFUS VE NÜFUS SAYIMLARI

Nüfus, belirli bir süre içinde, sınırları belirli bir alanda yaşayan insan sayısıdır. Nüfus sayımı ise, belli bir zamanda kişilere yönelik yapılan demografik, ekonomik, sosyal verilerin toplanması ve değerlendirilmesidir. Nüfus sayımlarının yapılış amaç-ları nelerdir? Tarih boyunca çeşitli amaçlarla nüfus sayımları yapılmıştır. 20. yüzyıl öncesi nüfus sayımının amaçları:

Günümüzde yapılan modern nüfus sayımlarının amaçları:

Nüfus sayımlarıyla nüfusun nitelikleri tespit edilir. Böylece ülke kaynakları doğru kullanılmış ve kalkınma öncelikleri belirlenmiş olur.

Osmanlı Devletinde ilk kapsamlı nüfus sayımı 1831 yılında II. Mahmut döne-minde yapılmış olup asker ve vergi yükümlülerini belirlemeye yöneliktir.

Modern nüfus sayımları, ilk defa İskandinav ülkelerinde yapılmıştır. Çin’de ilk nüfus sayımı ise 1953 yılında yapılmış böylece dünya nüfusunun beşte biri resmi kayıtlara geçmiştir.

BİLGİ NOTU

Page 74: Coğrafya – 3

74

COĞRAFYA 3

2. DÜNYA NÜFUSUNUN TARİHSEL ARTIŞI VE DEĞİŞİMİ

Geçmiş çağlardan günümüze dünya nüfusu genel olarak artmıştır. Nüfus bilim uzmanları, insanlık tarihi boyunca üç büyük sıçrama döneminin yaşandığını belirt-mişlerdir.

Birinci sıçrama dönemi: Yaklaşık iki milyon yıl önce yaşanmıştır. İnsanlar alet yapımını keşfederek yabani hayvanları avlamış ve daha iyi beslenmişlerdir.

İkinci sıçrama dönemi: Yaklaşık on bin yıl önce yaşanmıştır. İnsanların yerleşik hayata geçerek hayvanları evcilleştirmeleri ve tarımla uğraşmaları nüfusun hızla ar-tışına neden olmuştur.

Üçüncü sıçrama dönemi: Sanayi devrimi ile gerçekleşmiştir. Sanayi devrimi ile birlikte;

Yukarıdaki gelişmeler ölüm hızında düşüşe neden olmuş ve dünya nüfusu 1800’lerin ortasında 1milyara ulaşmıştır.

Gelişmiş ülkelerde nüfus artış hızı düşük, gelişmekte olan ülkeler ile az geliş-miş ülkelerde ise nüfus artış hızı yüksektir.

BİLGİ NOTU

Gelişmiş ülkelerde nüfus artış hızının düşük olmasının nedenleri;

Page 75: Coğrafya – 3

75

COĞRAFYA 3

YILLAR DÜNYA NÜFUSU

1000 310 milyon

1250 400 milyon

1650 500 milyon

1700 610 milyon

1750 790 milyon

1800 980 milyon

1850 1.260 milyar

1900 1.650 milyar

1910 1.750 milyar

1920 1.860 milyar

1930 2.070 milyar

1940 2.300 milyar

1950 2.520 milyar

1960 3.020 milyar

1970 3.700 milyar

1980 4.440 milyar

1990 5.270 milyar

2000 6.060 milyar

2010 6.908 milyar

Yıllara göre dünya nüfusu tablosu incelendiğinde şu sonuçlara ulaşılabilir;

-fus artış hızında yavaşlama görülmüştür.

-fus artış hızı yükselmiş adeta nüfus patlaması yaşanmıştır.

Page 76: Coğrafya – 3

76

COĞRAFYA 3

3. DÜNYADA NÜFUSUN ALANSAL DAĞILIŞI

Resim 04.01: Dünya Nüfus Yoğunluğu Haritası

Dünya nüfusu yeryüzüne eşit ve dengeli dağılmamış kıtalara ve ülkelere göre farklılık göstermiştir.

Nüfusun dağılışını etkileyen doğal ve beşeri etmenler şunlardır;

Dünyada Nüfusun Yoğun Olduğu YerlerBatı Avrupa: Sanayinin gelişmiş ol-

ması ve ılıman iklimin görülmesi

ABD’nin doğu kıyıları: Sanayinin gelişmiş olması

Japonya: Sanayinin gelişmiş olması

Güneydoğu Asya: Verimli tarım topraklarının varlığı ve uygun iklim ko-şullarının görülmesi

Nil Havzası: Verimli tarım toprakla-rının varlığı ve sulama koşullarının uygun olması

Resim 04.02: Japonya, yoğun nüfusludur.

Doğal Etmenler Beşeri Etmenler

İklim Tarım

Yer şekilleri Sanayi

Su kaynakları Ulaşım

Toprak etkisi Ticaret

Bitki örtüsü Turizm

Page 77: Coğrafya – 3

77

COĞRAFYA 3

Dünyada Nüfus Yoğunluğunun Az Olduğu YerlerAmazon ve Kongo Havzaları: Sıcaklığın ve yağışın fazla olması, ormanların yo-

ğun olması

Himalaya Dağları: Arazinin dağlık, yüksek ve engebeli olması

Orta Asya: Kurak iklimin gö-rülmesi, çöllerin geniş yer tutması

Dönenceler Çevresi: Çöllerin (özellikle Sahra) geniş yer tutması

Kutup çevresi: Sıcaklık orta-lamasının düşük olması ve birçok bölgenin buzullarla kaplı olması

Buzullarla kaplı olan Antarktika Kıtası’nda yerleşik hayat yoktur

BİLGİ NOTU

İklim, tarım ve ulaşım koşullarının elverişli olmasından dolayı kıtaların kıyıları iç kesimlerinden daha yoğun nüfusludur.

Resim 04.03: Kutup Bölgesi, Antarktika

YILLAR Afrika Asya Avrupa Amerika Okyanusya Dünya (toplam)

1750 106 502 163 18 2 791

1800 107 635 203 31 2 978

1850 111 809 276 64 2 1262

1900 133 947 408 156 6 1650

1950 221 1402 547 339 13 2522

1960 276 1628 661 439 16 3020

1970 377 2050 720 532 19 3698

1980 492 2518 778 628 23 4439

1990 657 3018 798 769 27 5269

2000 811 3354 809 853 31 6059

2010 1033 4167 732 940 36 6908

Page 78: Coğrafya – 3

78

COĞRAFYA 3

Yukarıdaki tablo incelendiğinde nüfusun kıtalara dengeli dağılmadığı görülür.

1750-1950 yılları arasında en çok nüfus artışı Asya ve Avrupa kıtalarında ger-çekleşmiştir.1950-2000 yılları arasında tüm kıtalarda nüfus hızla artmıştır. Bu durum in-sanların yaşam düzeylerinin iyileşmesinden kaynaklanmıştır.Asya kıtası nüfus sayısında ilk sıradadır. Dünya nüfu-sunun yarıdan fazlasına sa-hiptir.Avrupa’da doğum oranının azalmasına bağlı olarak nü-fus artış hızı azalmaktadır.Nüfus artış hızı en yüksek olan kıta Afrika’dır.Nüfusu en az olan kıta Ok yanusya’d ı r (K ı ta’n ın önemli bir kısmı çöllerle kaplıdır.)

Yukarıda görüldüğü gibi dünya nüfusu kıtalara göre farklı dağılış göstermek-tedir. Çünkü kıtaların iklim koşulları, konumları, ekonomik özellikleri, doğum ve ölüm oranları birbirinden farklıdır.

Afrika % 14Okyanusya % 1Güney Amerika % 9Kuzey Amerika % 5

Avrupa % 13

Asya % 58

Resim 04.04: Kıtaların nüfus miktarları

Karaların geniş yer tutması nedeniyle Dünya nüfusunun büyük çoğunluğu Kuzey Yarımkürede yaşar.

BİLGİ NOTU

Page 79: Coğrafya – 3

79

COĞRAFYA 3

Nüfus Artışının Olumlu Sonuçları

İş gücünün artmasıSavunma gücünün armasıYeni iş alanlarının açılmasıÜretimin artması

Nüfus Artışının Olumsuz SonuçlarıTüketimin artması İşsizliğin artmasıKişi başına düşen milli gelirin azalmasıGöçlerin artmasıAlt yapı hizmetlerinin yetersiz kalmasıEğitim, sağlık, ulaşım vb. hizmetlerin aksaması

Nüfus YoğunluğuNüfus yoğunluğu birim alanda yaşayan kişi sayısı olarak ifade edilir. Genellikle

km2 de yaşayan kişi sayısı olarak hesaplanır.Aritmetik Nüfus Yoğunluğu: Bir ülke veya bölgedeki toplam nüfusun, o ülke

veya bölgenin yüzölçümüne bölünmesiyle aritmetik nüfus yoğunluğu elde edilir.

Yüzölçümü küçük ve nüfusu fazla olan alanlarda aritmetik nüfus yoğunluğu fazladır. Ancak bu nüfus yoğunluğu ülkelerin gelişmişlik; seviyeleri hakkında bilgi vermez.

Aritmetik nüfus yoğunluğu: Toplam nüfusYüz ölçümü

Tarımsal Nüfus Yoğunluğu: Bir ülkede veya herhangi bir sahada, tarım ve hay-vancılıkla geçinen nüfusun, tarımsal alana bölünmesiyle elde edilen nüfus yoğun-luğudur.

Tarımsal nüfus yoğunluğu üzerinde ülkenin gelişmişlik seviyesi, arazinin en-gebe durumuna göre tarım alanlarının genişliği ile çiftçi sayısı gibi faktörler etkili olmaktadır.

Tarımsal Nüfus Yoğunluğu:Kırsal nüfus

Tarımsal alanFizyolojik Nüfus Yoğunluğu: Toplam nüfusun, ekili - dikili alanlara bölünmesiy-

le ortaya çıkan nüfus yoğunluğu fizyolojik nüfus yoğunluğunu oluşturur.Tarımsal nüfus yoğunluğu ile fizyolojik nüfus yoğunluğu birbirine yakınsa, o

ülkede çalışan nüfusun büyük bir bölümü tarım sektöründe çalışıyordur.

Page 80: Coğrafya – 3

80

COĞRAFYA 3

Fizyolojik Nüfus Yoğunluğu:Toplam nüfusTarım alanları

Bir ülkedeki aritmetik ve fizyolojik nüfus yoğunluğu arasındaki farkın fazla ol-ması o ülkede engebenin fazla olduğunu gösterir.

4. DÜNYADA NÜFUSUN ARTIŞINüfus artışı, bir yerin nüfusunda, yıllar arasında görülen sayısal veya oransal

değişimdir.

Bir ülkedeki nüfus sayısının değişim nedenleri;

30,00

Artış Hızı (‰)

Sayım Yıllarına Göre Nüfus Artış Hızları

25,00

20,00

15,00

10,00

5,00

1935

–40

1945

–50

1955

–60

1965

–70

1985

–90

1975

–80

1990

–00

Page 81: Coğrafya – 3

81

COĞRAFYA 3

Bir yerde doğumlar ölümlerden fazla ise nüfus artar. Buna doğal artış denir.

Günümüzde nüfus artış hızının en düşük olduğu ülkeler, gelişmiş ülkelerdir. Genç nüfusun az olduğu bu ülkelerde yaşlı nüfus sorun oluşturmaktadır.

UYARI

OKUMA PARÇASI ARTIK 7 MİLYARIZ… Dünya nüfusu 7 milyara ulaştı.

Birleşmiş Milletler Nüfus Fonu-UNFPA 31 Ekim itibarıyla dünya nüfusunun 7 mil-yara ulaştığını açıkladı.

Birleşmiş Milletler Nüfus Fonu-UNFPA Türkiye Temsilcisi Dr. Zahidul Huque, Sağlık Bakanlığı ile ortaklaşa belirledikleri Türkiye’nin “7 Milyarıncı Bebeği” nin insanların artık yüzde 30 daha uzun bir ömür sürdüğü, çocukların daha fazla hayatta kalabildiği, daha kentleşmiş ve önceden hiç olmadığı kadar birbirimize bağlı ancak çelişkiler ve çetin so-runların da bulunduğu bir dünyaya gözlerini açtığını belirtti.

Bu zorluklara karşı derhal harekete geçilmesi çağrısında bulunan Dr. Huque “Bu-gün yapacaklarımızın dünyanın her yerindeki insanların ve sonraki nesillerin gelecekte-ki yaşamı üzerinde büyük bir etkisi olacak. Kadın ve erkek, kız çocukları ve erkek çocuk-ları arasındaki eşitsizlikleri gidermeliyiz ki kadın ve kız çocuklarına yapılan istismar ve ayrımcılık hiçbir yerde kabul görmesin. Kız çocuklarının erkek çocukları ile aynı eğitim fırsatına sahip olmalarını sağlamalıyız.” dedi.

UNFPA Türkiye Temsilcisi Dr. Huque, anne sağlığının da güvence altına alınması gerektiğini belirterek “Bu, gebe kadınların bakımı, bebek doğumlarındaki ölümü ön-leme ve anne ile bebeklere gerekli gıdayı sağlama anlamına gelmektedir. Milyonlarca anne halen daha bir ebe olmadan doğum yapmak zorunda. Ve milyonlarcası da kaç tane çocuk sahibi olacağı veya ne zaman çocuk sahibi olacağı konusundaki temel ka-rarları almada ya çok az ya da hiç söz sahibi değil” dedi.

BM Enformasyon merkezi 31 Ekim 2011

Çünkü bu ülkelerde doğum oranı yüksektir.

-duğundan nüfus artış hızı düşüktür.

Page 82: Coğrafya – 3

82

COĞRAFYA 3

-lenmektedir.

Resim 04.05: Ülkelere göre nüfus artış oranları

5. NÜFUS PİRAMİTLERİ VE ÖZELLİKLERİHerhangi bir yerin nüfus özelliklerini göstermede temel amaçlardan biride nü-

fusun yaş ve cinsiyet yapısını gösteren piramitlerdir. Ayrıca bir ülkenin veya bölge-nin nüfus piramitlerine bakarak;

Page 83: Coğrafya – 3

83

COĞRAFYA 3

milyon

Düzgün bir üçgene ben-zeyen bu piramit yüksek do-ğum ve ölüm oranlarına sahip ülkelere aittir. Örnek Bangla-deş.

8

15

60

4 0 46 2 2 6 820

YAŞ

GRU

PLA

RI

65+60–6455–5950–5445–4940–4435–3930–3425–2920–2415–1910–14

5–90–4

151050

Düzgün üçgen pirami-te göre kenarları içe çekik bir

-daki ölüm oranlarının azaldığı ancak doğum oranının yüksek olduğu ülkelerin piramitidir. Örnek Nijerya

8

15

60

4 0 46 2 2 6 820milyon

YAŞ

GRU

PLA

RI

65+60–6455–5950–5445–4940–4435–3930–3425–2920–2415–1910–14

5–90–4

151050

Arı kovanı şeklinde olan piramittir. Düşük doğum ve ölüm oranlarının görüldüğü kalkınmış ülkelerin nüfus pira-mididir. Örnek İngiltere

15

60

20 milyon

YAŞ

GRU

PLA

RI

65+60–6455–5950–5445–4940–4435–3930–3425–2920–2415–1910–14

5–90–4

151050 20246 4 6

Page 84: Coğrafya – 3

84

COĞRAFYA 3

Bu piramit çan şeklinde-dir. Uzun bir zaman sürecinde düşük doğum ve ölüm oran-larından sonra doğum oranla-rının artığını göstermektedir. Örnek ABD

8

15

60

4 0 46 2 2 6 820

milyon

YAŞ

GRU

PLA

RI

65+60–6455–5950–5445–4940–4435–3930–3425–2920–2415–1910–14

5–90–4

151050

Doğum oranında hızlı bir düşüş görüldüğü asimetrik şekilde piramittir. Büyük nü-fus problemi yaşadıktan sonra hızla gelişen ülkelere özgü pi-ramittir. Örnek Japonya

15

60

20milyon

YAŞ

GRU

PLA

RI

65+60–6455–5950–5445–4940–4435–3930–3425–2920–2415–1910–14

5–90–4

151050 202468 4 6 8

Bir ülkeye ait nüfus piramidi zamanla değişir mi?Ülkelerin nüfus yapılarında herhangi bir değişiklik olması halinde piramitlerin

tipi de değişecektir. Örneğin ekonomi, eğitim ve sağlık koşullarının iyileştiği bir ül-kenin nüfus piramidi gelişmemiş ülke piramidinden gelişmiş ülke piramidine geçiş yapabilir.

Piramitler ülkelerin gelişmişlik düzeyiyle doğrudan ilgilidir. Ülkelerin eko-nomik durumu, aynı zamanda sağlık ve eğitim seviyeleri ile ilgili fikir verir. Nüfus piramitleri, bir ülkenin geri kalmış, gelişmekte olan ya da gelişmiş olduğunun bir göstergesidir.

Page 85: Coğrafya – 3

85

COĞRAFYA 3

Nüfus piramitlerinden faydalanılarak; nüfusun yaş gruplarına dağılışı, nüfu-sun cinsiyet durumu ve ülkelerin gelişmişlik düzeyi hakkında bilgi edinebiliriz.

Nüfusun yaş gruplarına göre dağılışı:Nüfus piramitlerinde yaş grupları genel olarak 0-14 yaş arası çocuk 15-64 yaş

arası yetişkin 65 yaş üzeride yaşlı nüfus olarak kabul edilir.

Nüfusun yaş gruplarına göre sayısının bilinmesi insanların ihtiyaçlarını ve sos-yal durumlarını belirlemek bakımından önemlidir. Çünkü nüfus, yaş itibariyle çalışan ve çalışmayan (bağımlı nüfus) nüfustan oluşur.

Doğum oranı yüksek olan ülkelerde çocuk ve genç nüfus oranı fazla, yaşlı nü-fus oranı ise azdır. Bu durumda bağımlı nüfus oranı yüksektir.15-64 yaş arasındaki nüfus çocuk ve yaşlı nüfusa bakmak zorunda aynı zamanda devletin ilerlemesi için çalışmak durumunda kalır. Bu tür yapı daha çok gelişmemiş ya da gelişmekte olan ülkelerde görülür.

Çocuk yaştaki nüfusun fazlalığı hem aile hem de ülke kalkınmasını olumsuz etkiler. Doğum oranlarının az olduğu gelişmiş ülkelerde çalışan nüfus oranı fazla olduğu için bağımlı nüfus azdır.

Nüfusun yaş yapısını belirleyen en önemli etmen doğum oranıdır. Bunun dı-şında savaşlar, göçler ve salgın hastalıklarda yaş yapısı üzerinde etkilidir.

Nüfusun cinsiyet durumu:Nüfusun kadın ve erkek nüfus olarak dağılımına nüfusun cinsiyet yapısı denir.

Hemen her ülkede erkek ve kadın sayısı birbirine yakındır. Herhangi bir yerdeki ka-dın erkek oranını doğal süreç belirler. Bunun dışında göçlerde nüfusun cinsiyet da-ğılımında etkilidir. Göç veren yerlerde kadın nüfus göç alan yerlerde ise erkek nüfus daha fazladır.

Ülkelerin gelişmişlik düzeyi:Genel olarak gelişmekte olan ve az gelişmiş ülkelerde doğum oranı yüksek

nüfus artış hızı fazladır. Ekonomik kalkınmanın tam olarak gerçekleşemediği bu ül-kelerde genç nüfus ve bağımlı nüfus oranı yüksektir. Gelişmiş ülkelerde ise doğum oranı düşük, nüfus artış hızı azdır. Çocuk nüfus oranı az, yaşlı nüfus oranı fazladır.

Page 86: Coğrafya – 3

86

COĞRAFYA 3

NELER ÖĞRENDİK?

Nüfus ve nüfus özelliklerinin kalkınmayı etkilediğini

Sanayi devrimi ile Dünya nüfusunun özellikle de Avrupa kıtasındaki nüfusun hızla arttığını

Ekonomik kalkınmanın gerçekleşmesi, eğitim seviyesinin yükselmesi, şehir-leşme, nüfus planlaması ve kadınların çalışma hayatına girmesinin nüfus artış hızını düşürdüğünü

Nüfus piramitlerinin nüfusun yaş ve cinsiyet yapısını gösterdiğini

Nüfus piramitlerinden yararlanarak ülkelerin gelişmişlik düzeyinin belirlene-bildiğini

Yaş grupları, eğitim durumu, cinsiyete dağılım, mesleklere dağılım, kırsal ve kentsel nüfus oranlarının tespitiyle nüfus özelliklerinin ortaya çıktığını

Nüfus özelliklerinden yararlanarak ülkelerin gelişmişlik düzeyinin belirlenebil-diğini öğrendik.

Page 87: Coğrafya – 3

87

COĞRAFYA 3

ETKİNLİKAşağıda, nüfus artış hızını artıran ve düşüren faktörler karışık olarak verilmiş-

tir. Nüfus artış hızını artıran ve azaltan faktörleri ilgili alanlara örnekte olduğu gibi yazınız.

Nüfus artış hızını artıran faktörler Nüfus artış hızını azaltan faktörler

Doğum oranının artması Eğitim seviyesinin yükselmesi

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Page 88: Coğrafya – 3

88

COĞRAFYA 3

4. ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI

1. Osmanlı Devleti’nde ilk kapsamlı nüfus sayımı II. Mahmut döneminde; I. Asker sayısını belirlemek II. Konut sayısını belirlemek III. Vergi yükümlülerini belirlemek Amaçlarından hangileri için yapılmıştır?

A. Yalnız I B. I ve II C. I ve III D. II ve III

2. Modern nüfus sayımlarının yapılmasının nedeni nüfusun niteliklerini tespit et-mektir. Aşağıdakilerden hangisi nüfusun niteliklerinden biri değildir?

A. Yaş grupları B. Eğitim durumu C. Cinsiyet durumu D. Konut tipi

3. Sanayi devrimi ile birlikte en önemli nüfus artışı ve değişimi hangi kıtada ya-şanmıştır?

A. Avrupa B. Afrika C. Amerika D. Okyanusya

4. Aşağıdakilerden hangisi nüfus dağılışını etkileyen doğal faktörlerdendir?

A. Sanayi B. İklim C. Ulaşım D. Ticaret

5. Aşağıdakilerden hangisi, dünyanın az nüfuslanmış bölgelerinden değildir?

A. Kutup bölgeleri B. Sahra Çölü C. Batı Avrupa D. Himalaya Dağları

6. * Nüfus sayısı en fazla olan kıtadır. * Nüfus artış hızı en fazla olan kıtadır. * Nüfus sayısı en az olan kıtadır. Yukarıda hangi kıtanın özelliği verilmemiştir?

A. Asya B. Antarktika C. Afrika D. Okyanusya

Page 89: Coğrafya – 3

89

COĞRAFYA 3

7. ÜLKE DOĞUM ORANI % ÖLÜM ORANI % İngiltere 1,4 1,2 Doğum ve ölüm oranları verilen İngiltere’de nüfusun doğal artışı yüzde (%) kaçtır?

A. 0,1 B. 0,2 C. 1 D. 2

8. Gelişmiş ülkelerde nüfus artış hızı düşüktür. Buna göre aşağıdaki ülkelerin han-gisinde nüfus artış hızı düşüktür?

A. Hindistan B. KenyaC. NijeryaD. Fransa

9. Aşağıdaki yaş piramitlerinden hangisi doğum oranının hızla düştüğü ülkeye ait olabilir?

A.

8

15

60

4 0 46 2 2 6 8

B.

8

15

60

4 0 46 2 2 6 8

C.

8

15

60

4 0 46 2 2 6 8

D

15

60

202468 4 6 8

Page 90: Coğrafya – 3

90

COĞRAFYA 3

10. Dünya haritasında gösterilen bölgelerin hangisinde nüfus en azdır?

A I B. II C. III D. IV

11. Aşağıdaki yerlerden hangisinde nüfus yoğunluğu daha fazladır?

A. Orta Asya B. Kuzey Amerika C. Batı Avrupa D. Batı Avustralya

12. Nüfus artışına bağlı olarak; I. Trafik yoğunluğu II. Çevre sorunları III. Konut sıkıntısı Yukarıdakilerden hangilerinin görülmesi beklenir?

A. I, II B. I, III C. II, III D. I, II ve III

13. Aşağıdaki nehirlerden hangisinin havzası, nüfuslanma bakımından diğerlerin-den daha geridir?

A. Nil B. Dicle C. Amazon D. İndus

14. * Kutup bölgeleri * Çöller * Bataklıklar Yukarıdaki yerlerin ortak özelliği aşağıdakilerden hangisidir?

A. Nüfusun az olması B. Sıcak iklimlerin görülmesiC. Yağışın fazla olması D. Ormanlarla kaplı olmaları

lII

lI

l

lV

Page 91: Coğrafya – 3

91

COĞRAFYA 3

15. Belirli bir bölgede yaşayan insan sayısının o bölgenin yüzölçümüne bölünme-siyle elde edilir. Yukarıda ifade edilen kavram aşağıdakilerden hangisidir?

A. Nüfus yoğunluğu B. Beyin göçü C. Mevsimlik göç D. İç göç

16. Aşağıdakilerden hangisi nüfus yoğunluğunu etkileyen beşeri faktördür?

A. Endüstri kuruluşları B. Verimli topraklar C. Su kaynakları D. İklim koşulları

17. Bir ülkede nüfus artışı üzerinde; I. Doğumlar II. Ölümler III. İç göçler IV. Dış göçler Yukarıdakilerden hangisi etkili değildir?

A. I B. II C. III D. IV

18. Aşağıdaki ülkelerden hangisinde nüfus artış hızı diğerlerinden daha fazladır?

A. İngiltere B. ABD C. Kenya D. Japonya

19. Aşağıdaki ülkelerden hangisinde doğumla nüfusun ikiye katlanma süresi en uzundur?

A. Almanya B. Bangladeş C. Hindistan D. Mısır

20. Aşağıdaki ülkelerden hangisinde 0-14 yaş grubunun ülke nüfusundaki oranı diğerlerine göre daha fazladır?

A. Kanada B. İran C. İsveç D. Japonya

Page 92: Coğrafya – 3
Page 93: Coğrafya – 3

5. ÜNİTE

GÖÇLERİN NEDENLERİ VE SONUÇLARI

1. İnsanlar neden göç etmektedir?

2. Göç alan yerlerde hangi sorunlar oluşmaktadır?

Page 94: Coğrafya – 3

94

COĞRAFYA 3

NELER ÖĞRENECEĞİZ?

Bu ünitenin sonunda;

1. Tarihi metinler, belgeler ve haritalardan yararlanarak dünya’daki göçlerin nedenleri hakkında çıkarımlarda bulunmayı,

2. Örnek incelemeler yoluyla göçün mekânsal etkilerini analiz etmeyi öğre-neceğiz

ANAHTAR KAVRAMLAR

Göç

İç göç

Dış göçBeyin göçü

Şehirleşme

Page 95: Coğrafya – 3

95

COĞRAFYA 3

1. İNSANLAR NEDEN GÖÇ EDER?İnsanların doğal, ekonomik, sosyal ve siyasi nedenlerden dolayı yaşadıkları

yerleri terk edip başka yerlere taşınıp yerleşmesine göç denir. Göçün, doğal, ekono-mik ve sosyal nedenleri vardır.

Doğal nedenler: Erozyon, kuraklık, deprem, sel, çığ, heyelan, volkanik patla-malar, tsunami, yangın vb.

Ekonomik nedenler: İş imkanları, doğal kaynakların varlığı, ulaşım, ticaret, tu-rizm vb.

Sosyal nedenler: Eğitim, sağlık, güvenlik, kültür vb.

Siyasi nedenler: Savaş, mübadele, baskı, ihtilal, ülke sınırlarının değişmesi vb.

Geçim kaynaklarının artan nüfusu beslemekte yetersiz kalması, göçlerin en önemli sebebidir.

UYARI

Geçmişte göç olayının temelindeki faktör, tarım ve hayvancılık açısından elve-rişli alanları elde etme isteğidir. Tarihte yaşanmış önemli göçlerin başlıcaları şunlar-dır:

Kavimler Göçü4. yüzyılın sonlarında batıya doğru hareket eden Hunlar, bu bölgelerde yaşa-

yan kavimleri daha ileriye doğru göçe zorlamışlar, böylece Avrupa’ya kadar ulaşıl-mıştır. Tarihteki en büyük kitlesel göç hareketlerinden biri olan bu olaya Kavimler Göçü adı verilmiştir.

Kavimler göçünün en önemli sebebi nedir?

Orta Asya’da kuraklığın başlaması burada yaşayan toplulukları, daha uygun iklim koşullarının hüküm sürdüğü bölgelere göç etmeye zorlamıştır. Çoğunluğunu Türklerin oluşturduğu bu kavimler, çeşitli göç yollarını izlemişlerdir;

da Hazar Denizi’nin güneyinden İran, Irak, Mısır, Suriye ve Anadolu’ya göç etmişlerdir.

Page 96: Coğrafya – 3

96

COĞRAFYA 3

İklim değişimi sonucunda meydana gelen bu göç hareketi, mekânsal olarak Avrupa Kıtası’nın çehresini değiştirmiş, yeni ırkların, siyasal yapıların hatta yeni bir çağın başlamasına neden olmuştur.

Kavimler Göçü sonucunda İlk Çağ sona erdi, Orta Çağ başladı.

BİLGİ NOTU

Resim 05.01: Orta Asya Türk Göçleri Haritası

Yeni Dünya’ya GöçlerAmerika Kıtası’nın keşfedilmesiyle bu kıtaya Avrupa’dan göçler başladı. Özel-

likle 19.yüzyılın ilk yarısında büyük bir hız kazanan bu göçlerin başlıca nedenleri;

Page 97: Coğrafya – 3

97

COĞRAFYA 3

Sanayi Devrimi’yle gelişen teknoloji ve seyahat imkanları bu göç hareketinin hızlanmasında etkili olurken, Amerika Kıtası’nda yeni devletlerin kurulması, Dünya tarihini değiştirecek gelişmelerin başlamasına neden olmuştur.

BİLGİ NOTU

Mübadele GöçleriBM anlaşmasının esaslarına dayanarak yapılan ülke nüfuslarının karşılıklı yer

değiştirmesi ile nüfus mübadelesi gerçekleşir.

1923 yılında imzalanan Lozan Barış Antlaşması’yla Yunanistan’daki Türk nüfus ile Türkiye’deki Rumlar yer değiştirmiştir. Ancak İstanbul’da oturan Rumlar ile Batı Trakya’daki Türkler bu uygulamanın dışında tutulmuştur.

Resim 05.02: Mübadele ile Türklerin ayrıldığı Girit

Resim 05.03: Mübadele ile Rumların ayrıldığı İzmir-Şirince

Beyin Göçleriİyi eğitim almış, nitelikli özelliklere sahip kişilerin

başka ülkelere göç etmesi beyin göçü olarak adlandırılır. Ünlü fizikçi Albert Einstein (Albert Anyştayn)’ın siyasi ne-denlerden dolayı Almanya’dan ABD’ye göç etmesi beyin göçüne örnektir. Ülkeler arasında beyin göçü 1960 yılın-dan sonra hız kazanmıştır.

En çok beyin göçü veren ülkeler: Hindistan, Pakistan, Çin, Filipinler, Cezayir, Fas, Tunus, İran, Nijerya, Orta Asya Türk Cumhuriyetleri.

Page 98: Coğrafya – 3

98

COĞRAFYA 3

En çok beyin göçü alan ülkeler: ABD, Avustralya, Kanada, Almanya, Fransa, Gü-ney Afrika cumhuriyeti

Ülkemiz beyin göçü veren ülkeler sıralamasında 24. sırada olup, az miktarda da beyin göçü almaktadır.

BİLGİ NOTU

Beyin göçünün sonuçları:

İşçi GöçleriII. Dünya savaşı Avrupa ülkelerinde büyük yıkımlara yol açmıştır. Bu nedenle

başta Almanya olmak üzere birçok Avrupa ülkesi kalkınmak için yabancı işçi gücüne ihtiyaç duymuştur.

Türkiye 1961’de Almanya ile işçi göçü antlaşması yapmıştır. Daha sonra da Fransa, Hollanda, Avusturya gibi ülkelerle aynı içerikte antlaşmalar imzalamıştır.

Türkiye’den Avrupa’ya ilk işçi göçü,1958-1961yılları arasında olmuştur. En çok işçi gönderdiğimiz ülke Almanyadır.

BİLGİ NOTU

1980’li yıllardan sonra Türkiye’den bazı Orta Doğu ve kuzey Afrika ülkelerine işçi göçleri olmuştur.

Türkiye’den işçi göçünün yaygın olmasının nedenleri:

Page 99: Coğrafya – 3

99

COĞRAFYA 3

OKUMA PARÇASI ALMANYA’YA GÖÇÜN 50. YILIAmaçları çalışıp para biriktirmek

ve daha iyi imkanlara kavuşmak olan Türklerden bir bölümü memleketine dönerken, ailelerini de yanına getiren-lerin büyük çoğunluğu Almanya’da yaşamayı sürdürüyor. Göç sürecini ya-şayan birinci nesil gurbetçilerden Ka-lak çifti de hikayelerini, AA muhabiriyle paylaştılar.

Yaz aylarını Türkiye’de, kışları ise Almanya’da geçiren ve gurbet öyküsü 47 yıl önce başlayan Hamdi Kalak, yola çıkarken tek amacının biraz para biriktirmek ve bir ev ala-bilmek olduğunu belirterek, bazı Alman firmaların Türk işçileri garda bandolarla karşı-ladığına şahit olduğunu söyledi.

Memleketini geride bırakarak binlerce kilometrelik uzun bir yolculuğa çıkanların amacının ‘’daha iyi bir hayat’’ olarak özetlenebileceğini dile getiren Kalak, ‘’Ben de bah-çıvan kadrosunda gitmiştim. ‘Çiçek dikilecek, çayır biçilecek’ dediler. Fakat öyle olmadı direkt inşaatlara gönderdiler. Nereye yönlendirirlerse çalışmak zorundaydık. Biraz daha para biriktirelim derken ailemizi de getirdik, çocuklarımızla yaşamaya başladık’’ dedi.

Yaklaşık 6 ay çalıştıktan sonra ailesini de yanına aldığını anlatan Kalak, ‘’İlk etap-ta ev sorunu yaşadık. Ev büroları vardı ve buralara hava parası vermek gerekiyordu. Evin özelliğine göre paranın miktarı değişiyordu. Bu bürolardan birinden ev buldum, sonra eşim ve iki kızımı Almanya’ya getirdim. İlk dönemlerde çok katlı binalar yoktu, Türkler geldikten sonra inşaatlar hızlandı, evler yükselmeye başladı’’ diye konuştu.

Almanya’da Türklerin karşılaştığı en büyük sorunun dil olduğunu vurgulayan Ka-lak, sözlerini şöyle sürdürdü:

‘’Her şeyden önce dil önemliydi, Almanca olmadığı için uyum zorlaşıyordu. Za-manla dil sorununu bir nebze olsun çözdük. Almanca’yı öğrenenler uyum sürecini daha kolay atlattı. Bizim çocuklarımız yani ikinci nesil de bu konuda şanslıydı. Onlar Almanca’yı daha kolay öğrendi. Dil sorununu çözdükten sonra Almanlar’a Türk kültü-rünü ve yemeklerimizi tanıtmaya başladık. Birlikte çalıştığımız arkadaşlarımızı düğün-lerimize davet ettik. Şu anda Almanla evli çok sayıda Türk var.

AA 19 Ağustos 2011

Page 100: Coğrafya – 3

100

COĞRAFYA 3

Doğal Afetlerin Neden Olduğu GöçlerDepremler, sel olayları, volkanik

püskürmeler, toprak kayması, çölleşme ve kuraklık göçe neden olan doğal afet-lerdir. Türklerin 4.yüzyılda orta Asya’dan göç etmesinin temel nedeni kuraklıktır.

Kırgızistan da 1994 yılında toprak kaymasından dolayı 270 000 kişi göç etmiştir. 17 ağustos Marmara depremin-den sonra bölgede yaşayan insanların bir kısmı başka bölgelere göç etmiştir.

2. GÖÇÜN MEKÂNSAL ETKİLERİGöç alan ve göç veren yerleşim

merkezlerinde ortaya çıkabilecek me-kansal değişiklikler:

yaşanır ve buna bağlı olarak gecekon-dulaşma artar.

-runları artar.

Şehirlerde çevre kirliliği, belediye hizmetlerinin aksaması, sağlık, eğitim vb. sorunlar artar.Hızlı göç, ormanlık alanların tah-rip edilmesine ve buralarda yapı-laşmaya yol açar.

Page 101: Coğrafya – 3

101

COĞRAFYA 3

Yoğun göç alan şehirlerde fabrikalar yerleşim alanlarının arasında kalır.

Göçler, göç edilen yerlerde kültü-rel çeşitliliğe neden olur.Göç veren kırsal kesimlerde tarım ve hayvancılıkta üretim azalır.Göç veren yerlerde kamu ve özel sektöre ait yatırımlar azalır.

Page 102: Coğrafya – 3

102

COĞRAFYA 3

NELER ÖĞRENDİK?

İnsanların doğal,ekonomik,sosyal ve siyasi nedenlerden dolayı yaşadıkları yer-leri terk edip başka yerlere taşınıp yerleşmesine göç denildiğini

Göçün doğal nedenlerinin Erozyon, kuraklık deprem, sel, çığ, heyelan vb. ol-duğunu,

Göçün ekonomik nedenlerinin iş imkanları,

Göçün sosyal nedenlerinin eğitim, sağlık, güvenlik vb. olduğunu,

Göçün siyasi nedenlerinin savaş, baskı, ihtilal vb olduğunu

Tarihte yaşanmış önemli göçler olarak; Kavimler Göçü, Yeni Dünya’ya Göçler, Mübadele göçleri, Beyin göçleri ve İşçi göçlerinin olduğunu

Göç alan yerlerde konut, trafik, eğitim, sağlık ve çevre sorunlarının görülebi-leceğini,

Göç veren yerlerde yatırımların azalacağı, kırsal yerlerde tarım ve hayvancılık ta üretimin azalacağını öğrendik.

Page 103: Coğrafya – 3

103

COĞRAFYA 3

ETKİNLİK 1İnsanların ekonomik, sosyal, siyasi ve doğal nedenlerden dolayı yaşadıkları

yerleri terk edip, başka yerlere taşınıp yerleşmesine göç denir.

Aşağıda verilen göç nedenlerini örnekte olduğu gibi uygun alanlara yazınız.

EROZYON KURAKLIK DEPREM EĞİTİM SAĞLIK

İŞ İMKANLARI SAVAŞ TERÖR MÜBADELE ÇIĞ

DOĞAL KAYNAKLAR SEL GÜVENLİK TİCARET TARIM

DOĞAL NEDENLER SOSYAL NEDENLER

DEPREM EĞİTİM

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

SİYASİ NEDENLER EKONOMIK NEDENLER

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Page 104: Coğrafya – 3

104

COĞRAFYA 3

ETKİNLİK 2Aşağıda boş bırakılan yerleri uygun sözcüklerle tamamlayınız.

1. 4.yüzyılın sonlarına doğru gerçekleşen …………………… Göçü,tarihteki en önemli göç hareketlerinden biridir.

2. Lozan Barış Antlaşması’yla Türkiye ve Yunanistan arasında nüfus ………… ve sözleşme protokolü imzalanmıştır.

3. Bir ülkede, bilim ve tekniğin gelişmesine katkıda bulunabilecek kişilerin daha iyi bir ücret, daha iyi çalışma ortamı imkanları nedeniyle daha geliş-miş ülkelere göç etmesine ……………………… göçü denir.

4. Türkiye’den Avrupa ülkelerine yönelik ilk ……………………… göçü 1958-1961 yılları arasında yaşanmıştır.

5. Göçler ülke sınırları içerisinde gerçekleşiyorsa ……………………… göç, ülkeler ya da kıtalar arasında gerçekleşiyorsa ……………………… göç adını alır.

6. Yeni Dünya olarak adlandırılan ……………………… ’ya yapılan göçler 19. yüzyılda büyük bir hız kazanmıştır.

7. İnsanların kendi istekleri dışında gelişen olaylar sonucunda bulundukları yerden taşınmasın ……………………… göç denir.

8. Hızlı bir şekilde ………………………alan şehirlerde trafik,eğitim,sağlık ve konut sorunları yaşanır.

9. ………… veren yerlerde nüfus ve hane sayısında azalma olur.

10. NASA’da çalışan Türk bilim insanları ……………………… göçüne örnek-tir.

11. Somali’de kuraklıktan dolayı yapılan göç, ……………………… Göçtür.

12. Suriye’ den iç savaş nedeniyle ülkemize yapılan göç ……………………… göçtür.

13. Göçler, …………… edilen yerlerde kültürel çeşitliliğe de neden olmak-tadır.

14. Ülkemizden en fazla işçi göçü alan Avrupa ülkesi ……………………… dır.

15. Geçmişten günümüze kadar olan göçlerin en önemli nedeni ………… faktörlerdir.

Page 105: Coğrafya – 3

105

COĞRAFYA 3

5. ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI

1. I. Kavimler göçü II. Mübadele göçü III. Beyin göçü IV. İşçi göçü Yukarıdaki göçlerden hangisi iklim değişmelerinin sonucunda meydana gel-miştir?

A. I B. II C. III D. IV

2. Aşağıdakilerden hangisinin göç etme nedeni diğerlerinden farklıdır?

A. Kaplıcalar rahatsızlığıma iyi geldiğinden Bursa’ya yerleştim. (Nihat) B. Oğlumun eğitimi için Ankara’ya taşındık. (Gülsüm) C. 17 Ağustos depreminden sonra Konya’ya taşındık. (Ece) D. Tarihi ve kültürel zenginliğinden dolayı İstanbul’a yerleştim (Ömer)

3. ……………… ………………, ülkeler arasındaki gelişmişlik farkının artmasına neden olmaktadır. Bu nedenle sınırlı kaynaklarıyla yetiştirdiği insanları kaybe-den gelişmekte olan ülkelerin kalkınmaları yavaşlamaktadır. Yukarıda boş bırakılan alana hangisi yazılmalıdır?

A. İşçi göçü B. Mübadele göçü C. Kavimler göçü D. Beyin göçü

4. Göçün doğal nedeni-Deprem Göçün ekonomik nedeni-iş imkanı Göçün siyasi nedeni-savaş

Verilen eşleştirme tablosunda boş bırakılan alana aşağıdakilerden hangisi yazı-labilir?

A. Kuraklık B. Eğitim C. Erozyon D. Mübadele

5. Aşağıdakilerden hangisi, plansız kentleşmenin kanıtı olamaz?

A. Fabrikaların kent içinde kalmasıB. Konutların sık sık sel baskınına uğramasıC. İş imkanlarının artması ve çeşitlenmesiD. Gecekondu semtlerinin bulunması

Page 106: Coğrafya – 3

106

COĞRAFYA 3

6. Aşağıdakilerden hangisi doğal afetlerin neden olduğu göçe örnektir?

A. Pakistan’da deprem sonrası meydana gelen göç.B. Türkiye’den Almanya’ya çalışmak amacıyla yapılan göç.C. Bilim insanlarının ABD’ye yaptığı göç.D. Lozan Barış Anlaşması ile meydana gelen göç.

7. Aşağıdaki ülkelerden hangisi önemli ölçüde beyin göçü alır?

A. Avustralya B. Hindistan C. Tunus D. Filipinler

8. Aşağıdakilerden hangisi diğerlerinin nedenidir?

A. Altyapı yetersizliği B. Çevre kirliliğiC. Konut yetersizliğiD. Köyden kente göç

9. Türkiye’de işçi göçünün zaman içinde hızla arttığı görülmektedir. Bunun başlı-ca nedenleri arasında; I. Nüfusun hızlı artması II. İşsizlik III. Gelirin düşük olması Hangileri gösterilebilir?

A. Yalnız I B. Yalnız II C. I ve II D. I, II ve III

10. Aşağıdakilerden hangisi göç veren bölgede görülen mekansal değişikliklerden değildir?

A. Tarlalarda ekimin yapılmaması B. Yolların bakımsız kalmasıC. Okulların kapalı olmasıD. Gecekonduların yaygınlaşması

Page 107: Coğrafya – 3

6. ÜNİTE

GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE EKONOMİK FAALİYETLER

1. Aileniz hangi ekonomik faaliyet alanında çalışmaktadır?

2. Siz ileride hangi mesleği seçmek istersiniz?

Page 108: Coğrafya – 3

108

COĞRAFYA 3

NELER ÖĞRENECEĞİZ?

Bu ünitenin sonunda;

1. Görsel materyallerden yararlanarak geçmişten günümüze farklı geçim tarzlarını, ekonomik faaliyetler ve toplumsal değişmeler açısından analiz etmeyi

2. Ekonomik faaliyetleri temel özellikleri açısından birincil, ikincil ve üçüncül faaliyet olarak sınıflarına ayırt etmeyi,

3. Ekonomik faaliyet türlerinin oransal dağılımına ilişkin verileri, ülkelerin ge-lişmişlik düzeyleriyle ilişkilendirmeyi öğreneceğiz.

ANAHTAR KAVRAMLAR

Tarım

Ticaret

Sanayi

Geçim tarzı

Ham madde

Hizmet

Ekonomi

İletişim

Ulaşım

Page 109: Coğrafya – 3

109

COĞRAFYA 3

1. GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE GEÇİM KAYNAKLARI

Paleolitik Çağ(Kaba Taş Çağı)İlk insanların barınakları ma-

ğaralar ve kaya sığınaklarıdır. Bu dönemde insanlar geçimlerini av-cılık yaparak sağlamışlar ve göçebe olarak yaşamışlardır.

Mezolitik Çağ(Yontma Taş Çağı)Bu dönemde insanlar doğal şartları uygun yerler buldular. Bu yerler: doğal yi-

yeceklerin bulunduğu verimli, sulak alanlardı.Dönemin sonlarına doğru tarımla ilgili denemeler yapıldı. Köpek evcilleştirildi.

Neolitik Çağ(Yeni Taş Çağı)Bu dönemde yerleşik hayata

geçilmiş, tarım yapılmış,hayvanlar evcilleştirilmiştir. Kerpiç evler yapı-larak köyler kurulmuştur.İnsanların kap kacak gibi ihtiyaçları, seramik-le uğraşan birtakım zanaatkarların ortaya çıkmasına neden olmuştur.Tarım ve hayvancılık yapanlarla za-naatkarlar arasında takas yapılma-sıyla ticaret başlamıştır.

Kalkolitik Çağ (Maden Çağı)Bu dönemde köyler büyüyerek kentlere dö-

nüştü. Devletler ortaya çıktı. Devletlerarası iyi ör-gütlü ticari ilişkiler başladı. Maden işleme, el aletleri, tarım ve silahlarda gelişmeler oldu. Askeri açıdan güçlü imparatorluklar kuruldu. Tarım, hayvancılık ve ticaretin gelişmesi toplumun sosyal yapısını etkiledi. Yöneticilik, çiftçilik, zanaatkârlık vb. meslekler ortaya cıktı.

Page 110: Coğrafya – 3

110

COĞRAFYA 3

Ekonomik Faaliyetlerin Çeşitlenmesi

İnsanlar yaşamlarını kolaylaştırmak için sırasıyla hayvan gücünün buharı pet-rolle çalışan patlamalı motorları ve elektriği kullanmışlardır.

11. ve 12. yüzyılda tarım ve hayvancılığın yanında ticaretinde gelişmesi ülke-leri birbirine bağlayan yolların oluşmasına neden olmuştur. Örneğin Hititler döneminde Anadolu da var olan yollar Roma döneminde geliştirildi ve yeni yollar yapıldı.Ticaret yollarının uzun ve güvenli olmaması nedeniyle Selçuklular dönemin-de kervansaraylar Osmanlılar döneminde hanlar yapılmıştır.

Kervansaraylar, Türkiye Selçuklu devleti zamanında kurulmuştur. Kervanla-rın konaklamaları ve her türlü ihtiyaçlarını karşılayarak ticareti canlandırmışlardır. Osmanlılar döneminde ise buna benzer yapılara han adı verilmiştir.

BİLGİ NOTU

-rupa arasındaki top-lumsal etkileşimi ar-tırmıştır.

-tin denizaşırı ülkelerle yaygınlaşması özellik-le Avrupa açısından önemli sonuçlar orta-ya çıkarmıştır.

icat edilmesiyle Avrupa da sanayileşme süreci başlamış ve seri üretime geçil-miştir.

-tim ve ulaştırma araçlarında büyük gelişmeler meydana gelmiştir.

-nimi azaltmıştır.

elde edilen ürün miktarı artmıştır.

Page 111: Coğrafya – 3

111

COĞRAFYA 3

-gisayar, internet vb.) ge-lişmesiyle birlikte bilginin yayılması ve paylaşılması geniş kitlelere ulaşmıştır.

-tarımı yapılarak hastalık-lara daha dayanıklı ürünler elde edilmeye başlanmış-tır. Biyoteknoloji gıda ih-tiyacını karşılamada etkili bir yöntem olmasına rağ-men insan sağlığını tehdit ettiğini ileri süren görüş-lerde vardır.

türlerin üretiminde, çeşitli doku kültürü yöntemleri uygulanmaktadır.

2. EKONOMİK FAALİYETLERİN SINIFLANDIRILMASI

İnsanlar, hayatlarını devam ettirmek ve ihtiyaçlarını karşılamak için çalışmak zorundadırlar. Bu amaçla çeşitli ekonomik faaliyetlerde bulunurlar. Bu ekonomik fa-aliyetler birincil, ikincil üçüncül,dördüncül ve beşincil faaliyetler olmak üzere beş ana grupta incelenebilir.

Birincil ekonomik faaliyetler: tarım ürünleri yetiştiriciliği, hayvancılık, balıkçılık, ormancılık ve madencilik bu sektörün temel faaliyetleridir. Bu faaliyetlerden elde edilen ürünler genellikle sanayi de hammadde olarak kullanılır.

Günümüzde birincil ekonomik faaliyetlerde çalışan nüfus oranı giderek azal-maktadır.

BİLGİ NOTU

Page 112: Coğrafya – 3

112

COĞRAFYA 3

Resim 06.06: Tarım Resim 06.07: Balıkçılık

İkincil ekonomik faaliyetler: ham maddenin işlenerek kullanıma sunulduğu sanayi ile ilgili faaliyetlerdir. İkincil ekonomik faaliyetler; kimya sanayisi, tarıma da-yalı sanayi, makine sanayi, orman ürünleri sanayi, çimento sanayi vb. faaliyetlerdir.

Resim 06.08: Sanayi Resim 06.09: Sanayi

Üçüncül ekonomik faaliyetler: eğitim, sağlık, bankacılık, turizm, güvenlik, ula-şım, pazarlama, muhasebe, basın-yayın gibi insanlara hizmet sunan sektörler üçün-cül ekonomik faaliyetler grubunda yer alır.

Günümüzde ekonomik faaliyetlerde meydana gelen değişime bağlı olarak üçüncül ekonomik faaliyetler içerisinde dördüncül ve beşincil ekonomik faaliyet alanları ortaya çıkmıştır.

Günümüzde en fazla gelişme gösteren ekonomik sektör, hizmet sektörüdür.

BİLGİ NOTU

Page 113: Coğrafya – 3

113

COĞRAFYA 3

Resim 06.10 Resim 06.11: Eğitim

Dördüncül ekonomik faaliyetler: Donanım-ya-zılım hizmetleri, online hizmetler, reklam yayıncılığı, grafik-tasarım hizmetleri, ağ işletmenliği vb. örnek olarak gösterilebilir.

Beşincil ekonomik faaliyetler: Dördüncül ekonomik faali-yetlerden elde edilen bilginin temeline dayanan karar verme fa-aliyetleri olarak tanımlanabilir. Kamu-özel sektör yöneticiliği ve icra kurulu başkanlığı(CEO) bu faaliyet grubunu oluşturur.

Aktif Nüfusun Ekonomik Faaliyetlere Dağılımı

Ekonomik faaliyetler ve bu faaliyetlerde çalışan insanların sayısı ülkeden ül-keye ve zamana göre değişir. Çalışan nüfusun ekonomik faaliyetlere göre dağılım oranları bir ülkenin kalkınma düzeyini gösterir.

Resim 06.12: Bilişim

Resim 06.12: Bilişim

Page 114: Coğrafya – 3

114

COĞRAFYA 3

Gelişmiş ülkeler ile gelişmemiş ülkelerin başlıca özellikleri şunlardır;

Gelişmiş ülkeler Gelişmemiş ülkeler

Sanayi ürünleri ihraç ederler. ihraç malları daha çok tarım ürünleri-dir.

Ürün değerleri yüksektir. Ürün değerleri düşüktür.

Nüfus artış hızı düşüktür. Nüfus artış hızı fazladır.

Nüfusun çoğunluğu hizmet sek-töründedir.

Nüfusun çoğunluğu tarım sektöründe-dir.

Okuma yazma oranı yüksektir. Okuma yazma oranı düşüktür.

Ortalama ömür uzun ve yaşam standardı yüksektir

Ortalama ömür kısa yaşam standardı düşüktür

Nüfusun çoğunluğu kentlerde yaşar. Nüfusun çoğunluğu kırsal alanlarda yaşar.

Milli gelir yüksektir. Milli gelir düşüktür.

Page 115: Coğrafya – 3

115

COĞRAFYA 3

NELER ÖĞRENDİK?

Geçmişte insanların geçim kaynağı olarak avcılık ve toplayıcılığın olduğunu

Yerleşik hayata geçilmesiyle tarım ve hayvancılığın en önemli geçim kaynağı olduğunu

Tarım ve hayvancılık yapanlarla zanaatkârlar arasında takas yapılmasıyla tica-retin başladığını

Tarım, hayvancılık, balıkçılık, ormancılık ve madencilikle uğraşanların Birincil Ekonomik Faaliyet, Sanayi alanında çalışanların İkincil Ekonomik faaliyet, eğitim, sağlık, bankacılık, turizm, ulaşım ve pazarlama gibi alanlarda çalışanların Üçüncül Ekonomik Faaliyet

Yazılım, grafik, tasarım, reklam yayıncılığı gibi alanlarda çalışanlar Dördüncül Ekonomik Faaliyet,

Yöneticilik ve icra kurulu başkanlığı gibi alanlarda çalışanların ise Beşincil Eko-nomik Faaliyet grubunu oluşturduğunu

Gelişmemiş ülkelerde nüfusun çoğunluğu birincil ekonomik faaliyet alanında çalışırken, gelişmiş ülkelerde nüfusun büyük çoğunluğu ikincil ve üçüncül ekono-mik faaliyet alanında çalıştığını öğrendik.

Page 116: Coğrafya – 3

116

COĞRAFYA 3

ETKİNLİKFaaliyet alanı Aşağıdaki resimlerde gösterilen meslekleri ve bu mesleklerin

hangi ekonomik faaliyet alanı içerisinde (birincil, ikincil, üçüncül, dördüncül, beşin-cil) yer aldığını boş bırakılan alanlara yazınız.

Meslek: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ekonomik faaliyet: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Meslek: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ekonomik faaliyet: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Meslek: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ekonomik faaliyet: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Meslek: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ekonomik faaliyet: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Meslek: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ekonomik faaliyet: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Meslek: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ekonomik faaliyet: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Page 117: Coğrafya – 3

117

COĞRAFYA 3

Meslek: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ekonomik faaliyet: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Meslek: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ekonomik faaliyet: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Page 118: Coğrafya – 3

118

COĞRAFYA 3

6. ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI

1. Aşağıdakilerden hangisi neolitik çağ (yeni taş çağı) da meydana gelen ge-lişmelerden biri değildir?

A. Yerleşik hayata geçilmiştir. B. Taş ve topraktan evler yapılmıştır.C. İlk devletler kurulmuştur. D. Tarım ve hayvancılık geçim kaynağı olmuştur.

2. Selçuklular döneminde Anadolu da kervansarayların yapılmasının amacı aşa-ğıdakilerden hangisidir?

A. Ticareti canlandırmak B. Tarımı geliştirmek C. Hayvancılığı yaygınlaştırmak D. Endüstri’yi geliştirmek

3. Gelişmiş ülkelerde nüfusun büyük çoğunluğu sanayi ve hizmet sektöründe ça-lışır. Buna göre aşağıdaki ülkelerin hangisinde nüfusun büyük çoğunluğu sanayi ve hizmet sektöründe çalışır?

A. Somali B. Almanya C. Bangladeş D. Kırgızistan

4. Pamuk üreten çiftçi ……………… faaliyet grubunda yer alır Kumaştan elbise üreten işçi ……………… faaliyet grubunda yer alır Üretilen elbiseyi satan esnaf ……………… faaliyet grubunda yer alır. Yukarıda boş bırakılan alanlara sırasıyla hangileri yazılmalıdır?

A. Birincil,ikincil,üçüncül B. İkincil,birincil,üçüncül C. Üçüncül,birincil,ikincil D. Üçüncül,ikincil,birincil

5. Ham maddelerin işlendiği ve değerli ürünlere dönüştürüldüğü ……………… ile ilgili faaliyetler ikincil faaliyetler grubuna girer. Yukarıda boş bırakılan alana hangisi yazılabilir?

A. Sanayi B. Tarım C. Turizm D. Pazarlama

Page 119: Coğrafya – 3

119

COĞRAFYA 3

6. Aşağıdakilerden hangisi gelişmiş ülkelerin özelliklerinden değildir?

A. Sanayi ürünleri ihraç eder B. Hizmet sektörü gelişmiştirC. Ortalama ömür uzundur D. Çocuk ölüm oranı yüksektir

7. Aşağıdakilerden hangisi ikincil (sanayi) ekonomik faaliyet alanını yansıtmakta-dır?

A. B. C. D.

8. Birbirinden çok uzakta olan fabrikalar bir merkezden kolayca yönetilmeye baş-lanmıştır. Bu sayede evler, ofis gibi kullanılmaktadır. Yukarıdaki değişim hangi buluş sayesinde gerçekleşmiştir?

A. Otomobil B. GPSC. İnternetD. Telefon

9. I. Sanayi II. Ticaret III. Avcılık Yukarıda verilen ekonomik faaliyetlerin geçmişten günümüze doğru sıralanışı hangisinde doğru olarak verilmiştir?

A. I, II ve III B. II, I ve III C. III, I ve II D. III, II ve I

10. Aşağıdaki tabloda bazı ülkelerin nüfusunun ekonomik faaliyet kollarına dağılım oranları verilmiştir.

ÜLKELER TARIM % SANAYİ % HİZMET % ABD 2 20 78

İngiltere 1 21 78

Japonya 5 27 68

Pakistan 57 18 25

Buna göre hangi ülkenin diğerlerinden daha az geliştiği söylenebilir?

A. ABD B. İngiltere C. Japonya D. Pakistan

Page 120: Coğrafya – 3

120

COĞRAFYA 3

11. İkincil ve üçüncül ekonomik sektörlerin, birincil sektöre göre daha gelişmiş ol-duğu bir ülkede aşağıdaki durumlardan hangisinin ortaya çıkması beklenmez?

A. Nüfus artış hızının düşük olması B. Kişi başına düşen gelirin düşük olması C. Eğitim düzeyinin yüksek olması D. Ortalama yaşam sürecinin uzun olması

12. Aşağıdaki olaylardan hangisi Kalkolitik Çağ’a ait değildir?

A. Tarımsal üretime geçilmesiB. Devletlerin ortaya çıkması C. Kentlerin oluşması D. Mesleklerin ortaya çıkması

13. Aşağıdakilerden hangisi Sanayi Devrimi’nin sonuçlarından biridir?

A. Yerleşik hayata geçilmesi B. Sabanın icad edilmesi C. Kent devletlerinin ortaya çıkması D. Topraktan daha çok ürün alınması

14. Neolitik çağda insanların geçim tarzlarında nasıl bir değişme olmuştur?

A. Sanayi dönemine geçilmiştir.B. Devletler arası sıkı ticari ilişkiler başlamıştır.C. Tarım başlamıştır.D. Avcılık ve toplayıcılık başlamıştır.

15. -miş ve güvenlik altına alınmıştır.

-raylar yapılarak, yolların güvenliği sağlanmıştır.

Yukarıdaki gelişmelerin meydana gelmesi aşağıdakilerden hangisine yol aç-mıştır?

A. Asya ve Avrupa kıtaları arasındaki ticaretin gelişmesineB. İnsanların ulaşımlarının ve can güvenliklerinin devlet kontrolüne alınmasınaC. Eski dönemlerden beri Anadolu’da daha çok kara taşımacılığının yaygın

olmasına D. Yüzyıllardan beri savaşların ve iç karışıklıkların meydana gelmesi

Page 121: Coğrafya – 3

7. ÜNİTE

TÜRKİYE’NİN KONUMU,YERŞEKİLLERİ VE İKLİMİ

1. Yaşadığınız yerde hangi yeryüzü şekilleri bulunmaktadır?

2. Yaşadığınız yerin iklim özellikleri nasıldır?

Page 122: Coğrafya – 3

122

COĞRAFYA 3

NELER ÖĞRENECEĞİZ?

Bu ünitenin sonunda;

1. Türkiye’nin Dünya üzerindeki yerini

2. Ülkemizdeki yer şekillerinin temel özelliklerini ve dağılışını

3. Ülkemizin yer şekillerinin oluşum sürecini iç ve dış kuvvetlerle ilişkilendir-meyi

4. Türkiye’nin iklimini etkileyen faktörleri

5. Türkiye’de görülen iklim tiplerinin özelliklerini

6. Türkiye’deki iklim elemanlarının özelliklerini öğreneceğiz.

ANAHTAR KAVRAMLAR

Jeolojik devirler

Dağ

Ova

Konum

Plato

VadiKarstik şekiller

Sıcaklık

İklim

Basınç

Rüzgâr

Nem

Yağış

Page 123: Coğrafya – 3

123

COĞRAFYA 3

1. TÜRKİYE’NİN COĞRAFİ KONUMU VE ETKİLERİ

Resim 07.01: Türkiye’nin konumu

Türkiye, 36° - 42° Kuzey paralelleri ile 26° 45° Doğu meridyenleri arasında yer alır. Diğer bir ifadeyle, Türkiye Ekvator’un kuzeyinde ve Greenwich’in doğusunda bulunan bir ülkedir. Türkiye’nin matematik konumu (Mutlak konum) nun sonuçları şöylece sıralanabilir:

değildir.

eş ışınlarının geliş açısı küçülür.

Page 124: Coğrafya – 3

124

COĞRAFYA 3

-caklığı yükseltir.

yerleşmeler fazladır

Türkiye’nin Özel Konumu (Göreceli konum)’nun Başlıca SonuçlarıŞunlardır:

-menistan ve Gürcistan ile komşudur.

önemli enerji tüketim alanı olan Avrupa’ya yakın konumdadır.

Page 125: Coğrafya – 3

125

COĞRAFYA 3

2. TÜRKİYE’NİN YER ŞEKİLLERİ

Çok çeşitli yeryüzü şekillerine sahip ülkemizde bütün jeolojik devirlere ait ara-zilere rastlanmaktadır. Türkiye’nin jeolojik zamanlarda geçirdiği oluşumlar şunlardır.

PaleozoikBaşkalaşıma uğrayarak sertleşmiş masif adı verilen kütleler oluşmuştur. Bu

araziler kıvrılma ve kırılma özelliğini kaybettikleri için depreme dayanıklı yerlerdir. Başlıca masif alanlar Yıldız dağları, Menteşe yöresi, Kırşehir çevresi, Bitlis yöresi ve Taşeli Yöresi’dir.

Bu zamanda yetişen gür bitki örtüsü kalıntıları günümüzde Zonguldak’tan çı-karılan taşkömürü yataklarını oluşturmuştur.

MezozoikBu zamanda Anadolu’da yerkabuğu hareketleri fazla olmamıştır. Mezozoik’te

meydana gelen kıvrımlı yüzeyler aşınarak peneplen hâline gelmiştir. Anadolu’nun da içinde bulunduğu Tetis (Tethys) denizinde yoğun birikme gerçekleşmiştir.

TersiyerAnadolu arazisi yükselmeye uğramış, su yüzeyine çıkmış ve Anadolu yarıma-

dası genel görünümünü almıştır. Kuzey Anadolu dağları, Toros Dağları, linyit, petrol ve kaya tuzu yatakları bu dönemde oluşmuştur. Arabistan kütlesinin sıkıştırması so-nucu Doğu Anadolu yükselmiştir.

KuaternerEge denizinin bulunduğu Egeit karası çökerek Ege denizi oluşmuştur. Buzul-

ların eriyip yükselmesiyle İstanbul ve Çanakkale boğazları oluşmuş, Akdeniz ve Ka-radeniz birleşmiştir. Yüksek dağlık alanlardaki buzul şekilleri oluşmuştur. Ülkemiz günümüzdeki son şeklini almıştır.

Page 126: Coğrafya – 3

126

COĞRAFYA 3

225 Milyon Yıl Önce

135 Milyon Yıl Önce

200 Milyon Yıl Önce

65 Milyon Yıl Önce

Günümüz

Kıtaların 225 milyon yıl öncesinden günümüze kadar aldığı konum.

Page 127: Coğrafya – 3

127

COĞRAFYA 3

TÜRKİYE’NİN DAĞLARI

Resim 07.02: Dünya Fiziki Haritası.

Yukarıda verilen Dünya fiziki haritasında günümüze en yakın orojenez (dağ oluşumu) alanları kabartılar biçiminde verilmiştir. Anadolu yarımadası da görüldü-ğü üzere kabarık olan yerler arasındadır. Anadolu üzerinde yer alan Kuzey Anado-lu ve Toros Dağları, İsviçre’deki Alplerden başlayarak Hindistan’daki Himalaya’lara kadar uzanan dağ kuşağı içerisinde yer alır. Türkiye’deki dağların çoğu Tersiyer’de meydana gelen Alp kıvrımları sonucunda oluşmuştur. Paleozoik’ten Tersiyer’in baş-larına kadar var olan Tethys (Tetis) Denizi çukurlarında biriken tortullar, Pangea kara kütlesinden ayrılan Lavrasya ve Gondvana kütlelerinin sıkıştırması sonucu kıvrılarak yükselmiş ve Alp dağ kıvrımlarını oluşturmuştur. Tersiyer’in ortalarında Anadolu’da meydana gelen yükselme ile Egeit karasında meydana gelen alçalma sonucu Ege Bölgesi’ndeki tabakalar kıvrılamayarak kırılmaya uğramıştır. Bu kırılma sonucu Ge-diz, Küçük Menderes ve Büyük Menderes ırmaklarının aktığı grabenler ile bu gra-benleri birbirinden ayıran Bozdağlar ve Aydın dağları gibi horstlar meydana gelmiş-tir. Ayrıca yeraltındaki magmanın çıktığı yerlerde biriken lavlar Ağrı ve Erciyes gibi volkanik dağları oluşturmuştur.

Dağlar Akdeniz ve Karadeniz’de kıyıya paralel uzanırken Ege’de dik uzan-maktadır.

BİLGİ NOTU

Page 128: Coğrafya – 3

128

COĞRAFYA 3

Türkiye’nin Dağları

Bulunduğu Yere Göre Oluşumuna Göre

Kuzey Anadolu Dağları Kıvrımlı Dağlar

Güney Anadolu Dağları Kırıklı Dağlar

İç Anadolu Dağları Volkanik Dağlar

Batı Anadolu Dağları

Doğu Anadolu Dağları

Resim 07.03: Türkiye’deki dağların dağılışı

Volkanik dağlar, yerin derinliklerinde ergimiş hâlde bulunan magmanın yer kabuğundaki çatlak ve kırık hatlarından yeryüzüne çıkarak soğuması sonucu oluş-muştur. Türkiye’deki volkan dağlarının çoğu oluşum bakımından gençtir. Volkan ko-nilerinin şekilleri ve yükseltileri çıkan lavların akışkanlığına göre değişir. Akışkanlığı yüksek olan lavlar geniş alanlara yayılır. Böyle oluşan volkanların şekli yayvandır ve yükseltisi azdır. Örneğin, Anadolu’nun güneydoğusunda yer alan Karacadağ böyle bir volkandır. Lâvlar çok akıcı değil ise volkanın şekli koni gibidir.

Page 129: Coğrafya – 3

129

COĞRAFYA 3

Örneğin, Anadolu’nun iç kesiminde yer alan Erciyes Dağ koni şeklindedir.

Resim 07.04: Karacadağ Resim 07.04: Erciyes Dağı

TÜRKİYE’NİN OVALARI VE PLATOLARIOvalarAkarsular tarafından derin yarılmamış, çevrelerine göre çukurda kalan, alüv-

yonlarla örtülmüş geniş düzlüklere ova denir. Ovalar tarım ve ulaşıma elverişli ol-duğu için birçok insanın yaşam ve geçim alanıdır. Ülkemizde çok sayıda ova vardır. Alüvyonların birikmesi sonucu delta, dağ içi, vadi içi ve taşma ovaları meydana gel-miştir. Ayrıca tektonik çanaklarda ve fay hatlarıyla parçalanmış graben alanlarında oluşan ovalar da biriktirme sonucu oluşmuşlardır. Karstik bölgelerdeki uvala, polye gibi çanakların dış kuvvetlerin taşıdığı materyallerle dolması sonucu karstik ovalar meydana gelmiştir.

Resim 07.04: Türkiye’deki ovaların dağılışı

Güney Marmara Ovaları: Bursa, Balıkesir, Susurluk, Karacabey, Yenişehir, M. Kemalpaşa Orta Karadeniz Ovaları: Taşköprü, Ladik, Amasya, Merzifon, Turhal, Erbaa, Taşova, Niksar, Kargı Doğu Anadolu Kuzey Ovaları 1. Erzincan 2. Tercan 3. Aşkale 4. Erzurum 5. Horasan

Page 130: Coğrafya – 3

130

COĞRAFYA 3

Bulundukları yerlere göre ovalar iki gruba ayrılır:

1. Kıyı Ovaları: Türkiye’deki kıyı ovaları akarsuların taşıdığı alüvyal malzeme-nin, akarsuyun denize döküldüğü ağızda birikmesi sonucu oluşur. Bu ovalara, delta işaretine benzedikleri için delta ovası da denir. Çukurova, Silifke, Bafra, Çarşamba başlıca kıyı ovalarımızdandır.

2. İç Ovalar: Ülkemizdeki iç ovalar yükselti bakımından çeşitlilik göstermek-tedir. İç ovaların çoğu, yer kabuğunun çöküntü alanlarının alüvyal malzemelerle dolması sonucu oluşur. Bu tür ovaların başlıcaları, Kuzey Anadolu fay hattı boyun-ca çöküntü alanlarında uzanan Düzce, Hendek, Tosya, Taşköprü, Niksar, Erbaa ova-larıdır. Batı Anadolu’daki graben alanlarında Bakırçay, Gediz, Küçük Menderes ve Büyük Menderes ovaları, Akdeniz Bölgesi’nde Hatay oluğunda Amik Ovası diğer iç ovalarımızdır. Ülkemizde kıvrım dağlarının arasında akarsuların biriktirmesi sonu-cu dağ içi ovalar oluşmuştur. Dağ içi ovalarının yükselti seviyeleri oldukça fazladır. Malatya, Elâzığ, Bingöl, Muş ve Malazgirt ovaları bunların başlıcalarıdır. İç Anadolu Bölgesi’nde epirojenik hareketler sonucu oluşan tektonik çanaklarda birikme sonu-cu Kayseri, Konya, Eskişehir ovaları meydana gelmiştir.

Akdeniz Bölgesi’nin Antalya Bölümü’nde karstik ovalar bulunmaktadır. Tefen-ni, Acıpayam, Korkuteli Kestel, Elmalı ve Gölhisar başlıca karstik ovalarımızdır.

Türkiye’nin Ovaları

Bulunduğu Yere Göre Oluşumuna Göre

Kıyı Ovaları İç Ovalar Delta Ovaları Karstik Ovalar Tektonik Ovalar

PlatolarAkarsular tarafından derince yarılmış olan engebeli düzlüklere plato denir. Ül-

kemizde çok sayıda plato bulunmaktadır. İç kesimlerde Haymana, Cihanbeyli, Ob-ruk, Bozok ve Uzunyayla platoları tektonik hareketler ile eski kütlelerin kıvrılmayarak kırılması sonucu oluşmuştur. Ülkemizin kuzeybatısında Çatalca ve Kocaeli platoları aşınma sonucu oluşmuş düzlüklerin akarsular tarafından derince yarılması sonucu meydana gelmiştir. Bu platoların yükseltileri oldukça azdır.

Page 131: Coğrafya – 3

131

COĞRAFYA 3

Resim 07.05: Türkiye’deki platoların dağılışı

Ülkemizin güneyinde Teke ve Taşeli platoları karstik yapı üzerinde oluşmuştur. Doğuda Erzurum-Kars ve Ardahan platoları volkanik malzemeler ile örtülüdür. Ülke-mizin güneydoğusunda volkanik materyallerle örtülü olan Şanlıurfa ve Gaziantep platoları bulunmaktadır.

TÜRKİYE’DE AKARSULAR VE OLUŞTURDUĞU YER ŞEKİLLERİ

Resim 07.06: Türkiye’deki akarsuların dağılışı

Page 132: Coğrafya – 3

132

COĞRAFYA 3

Ülkemizde yer şekillerini biçimlendiren en önemli dış kuvvet akarsulardır. Ül-kemiz yüksek ve engebeli olduğu için akarsularımızın yatak eğimleri de fazladır. Bu nedenle akarsularımız denge profiline ulaşmamış ve akış hızları güçlüdür. Bol alüv-yon taşırlar ve uzunlukları fazla değildir.

Türkiye’de akarsuların büyük kısmı denize ulaşmakta yani açık havza özelliği taşımaktadır. Van Gölü ve Tuz Gölü gibi dışa akışlı olmayan yerlere dökülenler ise kapalı havzadır.

Aşındırma şekilleriAkarsular, aşındırıcı güçleriyle

yeryüzünü şekillendirirler. Bu şekille-rin başında vadiler gelir. Ülkemizde akarsuların oluşturdukları vadi çeşit-lerinin hepsine rastlanır. Bunlar çentik vadi, boğaz vadi, kanyon vadi ve ta-banlı vadidir.

Akarsular eğimin azaldığı yer-lerde sağa sola büklüm yaparak akar. Oluşan bu şekillere menderes adı ve-rilir. Menderesler en çok Ege denizine dökülen akarsularımızda görülür.

Bitki örtüsünden yoksun olan yarı kurak bölgelerde erozyon şiddet-lenir. Bu nedenle sel sularının etkisiyle bazı alanlarda kırgıbayır denilen yer-yüzü şekilleri oluşur. Ülkemizde özel-likle iç bölgelerde kırgıbayırlar yay-gındır.

Resim 07.07: Kanyon vadi

Resim 07.08: Menderes

Resim 07.09: Kırgıbayır

Page 133: Coğrafya – 3

133

COĞRAFYA 3

Ülkemizin iç kesimlerinde vol-kanik dağlardan çıkan malzemelerin biriktiği araziler üzerinde sel ve selinti suları aşındırma yaparak adına peri-bacası denilen şekiller oluşturur. Peri bacaları özellikle Ürgüp-Göreme çev-resinde yaygındır.

Ülkemizde akarsuların yüksek yerlerden akarak oluşturdukları çağ-layanlar da görülür. Önemli çağlayan-larımız Düden, Kurşunlu, Tortum ve Muradiye’dir. Çağlayanlar da suyun düştüğü yerlerde dev kazanı denilen çanaklar oluşur.

Biriktirme şekilleri

Akarsuların en önemli biriktir-me şekilleri ovalardır.

Resim 07.10: Peribacaları

Resim 07.12: Çarşamba ovası

Resim 07.11: Çağlayan

Çoruh, Dalaman Göksu ve Alara gibi akarsularımızda rafting yapılmaktadır.

BİLGİ NOTU

Page 134: Coğrafya – 3

134

COĞRAFYA 3

Akarsularımızın eğiminin azaldığı, yatağının genişlediği yerlerde taşınan alüvyonlar ve kumlar birikmesiyle ırmak adaları oluşur.

Dağ yamaçlarından inen sel sula-rının dağ eteğinde eğimin azalmasıyla taşıdığı materyalleri yelpaze gibi yayarak biriktirmesi ile birikinti konileri oluşur.

Resim 07.13: Irmak adası

Resim 07.14: Birikinti konisi

Akarsuların taşıdıkları alüvyonların kıta sahanlığı üzerinde birikmesiyle del-ta ovaları oluşur.

Aşağıdaki tabloda akarsu ve oluşturduğu delta ovası verilmiştir.

BİLGİ NOTU

Akarsu adı Ova adı

Kızılırmak Bafra

Yeşilırmak Çarşamba

Göksu Silifke

Seyhan ve Ceyhan Çukurova

Bakırçay Bakırçay

Gediz Menemen (Gediz)

Küçük Menderes Küçük Menderes

Büyük Menderes Balat (Büyük Menderes)

Page 135: Coğrafya – 3

135

COĞRAFYA 3

TÜRKİYE’DE KARSTİK ŞEKİLLERKarstik şekiller, suların etkisiy-

le çözünebilen taşlar üzerinde oluşan yer şekilleridir. Ülkemizde kireçtaşı çok yaygın bir kayaçtır. Bu nedenle kars-tik aşınım ve biriktirme şekillerine he-men her yerde rastlanır. Karstik aşınım şekillerinin en küçük ve yaygın olanı lapyalardır. Lapyalar ülkemizin güne-yindeki Taşeli plâtosunda yaygın ola-rak görülür. Karstik arazilerde suların etkisiyle erime çukurları meydana gelir. Bu çukurların en küçüğüne dolin ismi verilir. Dolinler genişleyerek uvalaları meydana getirir. Zamanla uvalalar da

birleşerek çok geniş, polye adı verilen çukurlukları oluşturur. Bolkar Dağları, Aladağlar, Göller Yöresi ile Karaman’ın güneyinde bu tür şekiller çokça görü-lür. Karstik arazilerin mağara tavanla-rının çökmesiyle oluşan çukurlara ob-ruk adı verilir. Özellikle Obruk Platosu üzerinde birçok obruk vardır. Bazı ob-rukların içerisinde su birikerek obruk gölleri meydana gelir. Mersin’deki Cennet ve Cehennem obrukları ise birçok turistin ilgisini çeker.

Traverten, mağara, sarkıt, dikit ve sütunlar karstik birikim şekilleri-dir. Pamukkale travertenleri sadece Türkiye’de değil dünyada da pek çok kişinin ilgisini çeken bir doğa harikası-dır. Mağaralar en çok Toros Dağların-da görülür. Damlataş Karain ve İnsuyu bilinen önemli mağaralarımızdır.

Resim 07.16: Cennet cehennem obrukları

Resim 07.17: Pamukkale travertenleri

Resim 07.15: Karstik Arazi

Page 136: Coğrafya – 3

136

COĞRAFYA 3

TÜRKİYE’DE DALGALARIN OLUŞTURDUĞU YER ŞEKİLLERİ8333 km kıyı uzunluğuna sahip

ülkemizde deniz akıntılarıyla oluşmuş şekiller olmakla birlikte dalgaların oluş-turduğu şekiller daha yaygındır. Ülke-mizde dalgaların oluşturduğu aşındırma şekillerinin başında falezler (yalıyar) ge-lir. Karadeniz kıyılarında Ordu-Sarp ara-sında, Akdeniz kıyılarında özellikle Taşeli Platosu ve Teke Yarımadası’nda falezler yaygındır.

Kıyı kordonları ve kıyı okları dal-galar tarafından oluşturulmuş birikim şekilleridir. Fethiye (Ölüdeniz) ve Dalyan sahilindeki kıyı okları birçok turistin uğ-rak yeridir. Kıyı okları zamanla gelişerek deniz ile koyu birbirinden ayırır. Oluşan bu göllere lagün veya kıyı set gölü adı verilir. Küçükçekmece ve Büyükçekmece gölleri bu şekilde oluşmuştur. Tombolo-lar kıyı yakınındaki adaları kıyıya bağla-yan kıyı kordonlarıdır. Böylece eski bir ada yarım ada hâlini alır. Marmara Deni-zi’ndeki Kapıdağ Yarımadası tombololara en güzel örnektir. Kumsallar hem aşınım hem de birikim sonucunda oluşur. Kumsallar yaz turizmi açısından vazgeçilmez yer-lerdendir. En güzel kumsallarımız Akdeniz ve Ege kıyılarımızda yer alır.

TÜRKİYE’DE RÜZGÂRLARIN OLUŞTURDUĞU YER ŞEKİLLERİÜlkemizde rüzgârların şekillendiri-

ci etkisi azdır. Ancak Konya çevresinde ve kumsalların bulunduğu deniz kıyılarında şekillendirici özellik gösterir. Türkiye’de hâkim rüzgârlara açık, bitki örtüsünden yoksun yamaçlarda mantar kaya ve şahit kaya gibi aşınım şekilleri görülür.

Resim 07.19: Kapıdağ yarımadası

Resim 07.20: Mantar kaya

Resim 07.18: Falez

Page 137: Coğrafya – 3

137

COĞRAFYA 3

Nevşehir Göreme’deki şahit kayalar ve Gülşehir’deki Mantarkaya iç Anadolu’yu ziyaret eden turistlerin en fazla görüntülediği yerlerdendir. Bu yöremizde rüzgâr aşındırması fazladır. Çünkü volkanik malzemelerin bol ve bitki örtüsünün zayıf ol-duğu yerlerde rüzgâr aşındırması hızlanır.

TÜRKİYE’DE BUZULLARIN OLUŞTURDUĞU YER ŞEKİLLERİTürkiye’de kalıcı kar sınırını aşan

yükseltiye sahip dağ zirvelerinin faz-la olması, buzulların oluşmasına imkân sağlamıştır. Bunun yanında Türkiye’nin bugünkü yer şekillerinin oluşmasında en az etkili olan dış kuvvet de buzullardır. Türkiye’nin en yüksek dağı olan Ağrı’nın zirvesinde takke buzulu vardır. Ayrıca takke buzullarından sarkan küçük vadi buzulları da bulunur.

Hakkâri yakınlarındaki Buzul dağla-rında birçok sirk buzulu ile uzunluğu 2 km’ ye yaklaşan vadi buzulu bulunur.

Erciyes ve Kaçkar dağlarının zirvelerinde de küçük sirk buzulları vardır.

3. TÜRKİYE’NİN İKLİMİBir yerin iklimi; O yerin yer şekillerini, bitki örtüsünü, su durumunu, tarımı, yer-

leşmesini ve nüfusu gibi birçok durumunu etkiler. Öyleyse ülkemizde iklimi neler etkilemektedir?

İklimi etkileyen başlıca faktörler şunlardır;

1. Matematik Konum (Mutlak konum)

iklim kuşakları arasındaki ılıman iklim kuşağında bulunur. Türkiye ayrıca Akdeniz ik-lim bölgesinin de etkisi altındadır. Türkiye’nin matematik konumunu başlıca sonuç-ları şunlardır:

arasında bulunur. Bu nedenle ülkemiz, yazın tropikal, kışın ise kutup iklimle-rinin etkisi altında kalır.

yıl içinde dört mevsimin yaşandığı bir ülkedir. Buna bağlı olarak yıllık sıcaklık farkı oldukça fazladır. Ülkemiz Yengeç Dönencesi’nin kuzeyinde yer alır. Bu nedenle yıl içinde güneş ışınları ülkemize hiçbir zaman dik açıyla gelmez.

Resim 07.21: Hakkâri buzul dağı

Page 138: Coğrafya – 3

138

COĞRAFYA 3

2. Özel Konum (Göreceli konum)Dünya üzerinde yer alan herhangi bir yer veya ülkeyi denizlere yakınlığı, kara-

sallık özelliği, yükseltisi, dağlarının uzanış yönü gibi çevresinden ayıran durumların tümü özel konum olarak adlandırılır. Ülkemiz üç tarafı denizlerle çevrili bir yarım ada özelliğindedir. Ayrıca ülkemizin kuzey ve güneyinde kıyıya paralel uzanan dağlar bulunmaktadır. Bu dağlar doğuya doğru giderek yükselmektedir. Ülkemizin etrafın-daki denizler, sahip olduğu çeşitli yer şekilleri ikliminde çeşitlilik meydana getiren en önemli faktörlerdir.

a. Etrafındaki denizlerin etkisiKıyılarımızda denizellikten dolayı nem oranı yüksektir. Bu durum sıcaklık far-

kının az, yağışın çok olmasına neden olur. İç kesimlere gidildikçe nem oranı düşer, günlük ve yıllık sıcaklık farkı artar, yağışlar azalır.

b. Etrafındaki kara kütlelerinin etkisiÜlkemiz denizlerle çevrili olmasına rağmen, kuzeydoğuda Sibirya’nın, güney-

de Afrika ve Arabistan yarımadasının etkisinde kalmaktadır. Özellikle kış döneminde Sibirya üzerinde oluşan soğuk hava kütlesinin etkisiyle iç ve Doğu Anadolu’da kışlar soğuk geçer. Yaz döneminde ise ülkemiz, Afrika Kıtası ve Arabistan üzerinden gelen sıcak ve kuru havanın etkisinde kalır. Ülkemizin güney ve güneydoğu kesimlerinde kavurucu rüzgârlar görülür.

c. Etrafındaki basınç merkezlerinin etkisiTürkiye, kışın kuzey kutbundan gelen soğuk hava kütlelerinin, yazın da tropi-

kal kuşaktan gelen sıcak hava kütlelerinin etkisindedir.

ç. Yeryüzü şekillerinin etkisiÜlkemizde yeryüzü şekilleri kısa mesafelerde önemli değişiklikler gösterir. Bu

da bölgeler arası hatta aynı bölge içinde farklı özellikte iklimlerin görülmesine ne-den olur. Ülkemizdeki yeryüzü şekillerinin iklime etkisi şu şekilde gerçekleşmektedir.

Yükselti: Ülkemizde ortalama yükselti fazladır. Batıdan doğuya doğru gidildik-çe yükselti artmaktadır. Yükseltinin artmasına bağlı olarak hava sıcaklığının azalma-sına, kış yağışlarının daha çok kar şeklinde düşmesine ve kar örtüsünün uzun süre yerde kalmasına neden olur.

Dağların uzanış yönü: Ülkemizin kuzey ve güneyinde dağların kıyıya paralel uzanması, denizin ılıtıcı etkisinin iç kesimlere sokulmasını engeller. Bu durum kıyı kesimlerle iç kesimler arasında önemli sıcaklık farklarının ortaya çıkmasına ve iç ke-simlerde karasallığın artmasına neden olur. Böylece Karadeniz ve Akdeniz’in kıyı ke-

Page 139: Coğrafya – 3

139

COĞRAFYA 3

simi iç kesimlerinden daha fazla yağış alır. Fakat Ege bölgesinde kıyıya dik uzanan dağlar arasındaki çöküntü alanları deniz etkisinin 200 km iç kesimlere kadar sokul-masına neden olur.

Bakı: iklim üzerinde etkili olan faktörlerden biri de bakıdır. Ülkemizin Kuzey Yarım Küre’de yer almasından dolayı, dağlarının güneye bakan yamaçları, kuzeye göre daha fazla güneş enerjisinden yararlanır. Bunun sonucunda güney yamaçlarda kuzeye göre;

Türkiye’de İklim Elemanları1. Sıcaklık: Ülkemizin her yerinde sıcaklığın dağılışı aynı değildir. Enlem, yük-

selti, nemlilik, karalar ve denizlerin dağılışı sıcaklık üzerinde rol oynayan etkenlerdir. Bir yerin iklim özelliklerini tanımak için, yıllık ortalama ile en sıcak ve en soğuk ayla-rın ortalama sıcaklık değerlerinin bilinmesi gerekir.

Türkiye’de Yıllık Ortalama Sıcaklığın DağılışıTürkiye’nin yıllık ortalama sıcaklık değerleri 4 °C ile 20 °C arasında değişmek-

tedir.

Kıyılarımız ile iç bölgelerimiz arasında oldukça büyük sıcaklık farkları vardır. Bu farklılık; yükselti, deniz etkisi ve karasallığa bağlı olarak meydana gelir. Yıllık ortala-ma sıcaklık, yükseltinin etkisiyle batıdan doğuya doğru azalır.

Resim 07.22

Page 140: Coğrafya – 3

140

COĞRAFYA 3

Ocak ayında ortalama sıcaklığın dağılışı

Ocak ayı ortala sıcaklıkların-da bölgelerimiz arasında büyük farklılıklar görülür. Bu farklılıkların ortaya çıkmasında enlem, karasal-lık ve yükselti farkları rol oynar. Ül-kemizde ocak ayı sıcaklık değerleri incelendiğinde kıyı bölgelerimiz ve Güneydoğu Anadolu hariç 0 °C’ un altına düşer.

Temmuz ayında ortalama sı-caklığın dağılışı

Ülkemizde temmuz ayın-da sıcaklık ortalamaları yüksektir. Fakat yine de sıcaklıklar, bölgeler arasında hatta bölge içlerinde bile değişiklikler göstermektedir.

2. Türkiye’de Basınç ve Rüzgârlar: Türkiye, Dünya’da etkili olan büyük basınç merkezlerinin doğuş sahası olmamakla birlikte, etrafındaki merkezlerin etkisi altın-dadır. Ülkemiz konumundan dolayı kutuplar ve Ekvator arasında geçiş yolu üzerin-de bulunur. Genel olarak kışın kutupsal, yazın ise tropikal hava kütlelerinin etkisi altındadır.

Türkiye’de etkili olan başlıca basınç merkezleri şunlardır:

İzlanda Dinamik Alçak Basıncı60° kuzey enlemleri üzerinde bulunan İzlanda ve çevresinde kış mevsiminde

etkili olan basınç alanıdır. Özellikle Sibirya yüksek basıncı zayıfladığında etkisi artar. Ülkemize, Avrupa ve Akdeniz üzerinden gelir ve bol yağış bırakır.

Sibirya Termik Yüksek BasıncıSibirya üzerinden gelen ve kış aylarında etkili olan basınç merkezidir. Kış mev-

siminde ülkemiz soğuk ve kuru olan Sibirya yüksek basıncının etkisinde kalırsa kış mevsimi çok soğuk geçer. Kar yağışları artar.

Basra Termik Alçak BasıncıYaz aylarında Basra körfezi çevresinde sıcaklığın artmasıyla ortaya çıkar. Ülke-

mize Güneydoğu’dan sokularak sıcak ve kuru bir etki yapar.

Resim 07.23: Ocak ayı sıcaklık dağılışı

Resim 07.24: Temmuz ayı sıcaklık dağılışı

Page 141: Coğrafya – 3

141

COĞRAFYA 3

Azor Dinamik Yüksek Basıncı30° enlem üzerinde bulunan Azor adaları çevresindeki basınç merkezidir.

Afrika’nın batısında bulunur. Ülkemizde yaz aylarında etkilidir ve bu mevsimin kurak geçmesine neden olur.

Rüzgârlar: Türkiye’de rüzgârlar; günlük ve yerel rüzgârlar olmak üzere ikiye ayrılır. Bu rüzgârların oluşmasında ülkemizin çevresindeki basınç merkezleri, yer şekilleri, yıllık ve günlük ısınma farklılıkları etkilidir. Ülkemizdeki günlük rüzgârlar meltemlerdir. Meltemlere Ege kıyılarımızda imbat adı verilir.

Türkiye’de etkili olan başlıca yerel rüzgârlar şunlardır;

Poyraz: Kuzeydoğudan esen bu rüzgâr; kışın soğuk ve sert, yazın ise serin ve kurudur. Genellikle fırtına şeklinde esen poyraz, kışın kar ve yağmur getirebilir. Çoğu zaman tipi karakterini kazanan kar fırtınası yolların kapanmasına neden olur.

Karayel: Kuzeybatıdan esen soğuk rüzgârdır. Marmara Denizi ve çevresiyle Karadeniz’de genellikle fırtına şeklinde etkili olur. Kış aylarında kar ve yağmur yağış-ları getirebilir.

Page 142: Coğrafya – 3

142

COĞRAFYA 3

Yıldız: Ülkemizde kuzeyden esen soğuk bir rüzgârdır. Kışın, kuzeyden esen yıl-dız kar ve yağmur getirebilir.

Lodos: Akdeniz, Ege ve Marmara kıyılarında etkili olan lodos, güneybatıdan esen sıcak ve kuru bir rüzgârdır. Estiği zaman sıcaklığı biraz yükseltir. Bu nedenle kış mevsiminde kar erimelerine neden olur.

Kıble: Güneyden esen sıcak yerel rüzgârdır. Akdeniz kıyılarında yer yer yamaç yağışlarına neden olurken, iç kesimlerde sıcak ve kuru etki yapar.

Etezyen: Yazın kuzey sektörlü olarak esen bu rüzgârlar serinletici bir etkiye sa-hiptir. Marmara ve Ege kıyılarımızda etkilidir. Zaman zaman Torosları aşarak Akdeniz kıyılarına ulaşan etezyen, fön etkisi yaparak şiddetli sıcakların görülmesine neden olur.

Keşişleme: Yaz mevsiminde et-kili olan bu rüzgâr, çölün sıcak hava-sını ülkemizin güneydoğusuna ge-tirir. Güney ve güneydoğudan esen keşişleme, sıcak ve kuru karaktere sahiptir. Bu nedenle kavurucu sıcak-lara yol açar. Aynı zamanda bitkileri kurutur ve buharlaşmayı arttırır.

3. Türkiye’de Nemlilik ve Yağış

Resim 07.26: Türkiye’de yağışın dağılışı

Günbatısı Gündoğusu

Karayel

Lodos

Poyraz

Kesişleme (Samyeli)

Yıldız

Kıble

Page 143: Coğrafya – 3

143

COĞRAFYA 3

Nemlilik ve yağış, iklimin başlıca elemanlarındandır. Yağış nemin bir sonucu-dur. Çünkü nemin olmadığı ya da yeterli miktarda bulunmadığı yerlerde yağış oluş-maz. Ülkemizde yağışın dağılışı bölgelerimize göre farklılık gösterir. Bu farklılıkların nedenleri arasında denizsellik, karasallık, yükselti ve bakı başta gelir. Nemlilik ve ya-ğış bitkilerin dağılışı, yerleşme ve ekonomik faaliyetlerin dağılışında etkilidir.

Türkiye’de Fazla Yağış Alan Yerler:

Türkiye’de Az Yağış Alan Yerler:

TÜRKİYE’DE İKLİM ÇEŞİTLERİTürkiye, matematik konumu nedeniyle ılıman kuşakta yer alan bir ülkedir. Bu

kuşakta genel olarak Akdeniz ikliminin etkisi görülür. Fakat ülkemizin etrafındaki denizlerin etkisi, yükselti ve dağların uzanış yönü gibi özel konum şartları nedeniyle ülkemizde başlıca üç farklı iklim tipi etkilidir. Bunlar;

iklim

Page 144: Coğrafya – 3

144

COĞRAFYA 3

1. Karadeniz iklimiÜlkemizin Karadeniz

kıyılarında görülen bu ikli-min en belirgin özelliği, her mevsimin yağışlı geçmesi-dir. Yağışların büyük bölümü sonbahar ve kış mevsiminde düşer. Ülkemizde en fazla ya-ğış Karadeniz ikliminde gö-rülür (Rize 2400 mm). Denizin ılıtıcı etkisi nedeniyle yaz ve kış sıcaklıkları arasında büyük farklılıklar oluşmaz. Kıyı kesimlerinde yazlar nispeten serin, kışlar ılık geçer. Bitki örtüsü ormandır.

Ara

lık

250 25

Yağış (mm)RİZE

Sıcaklık (°C)

200 20

150 15

100 10

50 5

0 0

Şuba

t

Nis

an

Haz

iran

Ağu

stos

Oca

k

Mar

t

May

ıs

Tem

muz

Eylü

lEk

imK

asım

Resim 07.28: Rize’nin yıllık sıcaklık ve yağış grafiği

Resim 07.29: Yamaç yağışları

2. Akdeniz iklimiTürkiye’de geniş bir etki alanı olan Akdeniz ikliminde yazlar sıcak ve kurak, kış-

lar ılık ve yağışlı geçer. Yıllık yağış miktarı 600 ile 1000 mm arasında değişir. Karak-teristik bitki örtüsü kızılçamlar ve bunların tahrip edilmesiyle oluşmuş makilerdir. Akdeniz iklimi, ülkemizin Akdeniz ve Ege kıyıları ile Güney Marmara’da etkilidir. Bu kıyılar boyunca kuzeye doğru gidildikçe farklılık gösterir.

Resim 07.27: Türkiye’de görülen iklimler

Page 145: Coğrafya – 3

145

COĞRAFYA 3

Resim 07.31: Cephe yağışlarıResim 07.30: Antalya’nın yıllık sıcaklık ve yağış grafiği

Ara

lık

250

300

25

Yağış (mm) ANTALYA Sıcaklık (°C)

200 20

150 15

100 10

50 5

0 0

Şuba

t

Nis

an

Haz

iran

Ağu

stos

Oca

k

Mar

t

May

ıs

Tem

muz

Eylü

lEk

imK

asım

3. Karasal iklimiBu iklim tipi, denizden uzak ya da deniz etkisine kapalı iç kesimlerde görülür.

Karasal iklimin en belirgin özelliği yaz ve kış ile gündüz ve gece arasındaki sı-caklık farklarının fazla olmasıdır. Karasal iklimde en yağışlı mevsim ilkbahar ve kıştır. Bu iklim; İç Anadolu, Doğu, Güneydoğu Anadolu, iç batı Anadolu ve Ergene havza-sında etkilidir.

Ara

lık

250 25

Yağış (mm)KONYA

Sıcaklık (°C)

200 20

150 15

100 10

50 5

0 0

Şuba

t

Nis

an

Haz

iran

Ağu

stos

Oca

k

Mar

t

May

ıs

Tem

muz

Eylü

lEk

imK

asım

Resim 07.28: Konya’nın yıllık sıcaklık ve yağış grafiği

Resim 07.29: Konversiyonel yağışlar

Page 146: Coğrafya – 3

146

COĞRAFYA 3

Türkiye’de Yağış RejimleriYağışın yıl içerisinde gösterdiği değişikliğe (azalıp çoğalmaya) yağış rejimi de-

nir.

Türkiye’nin coğrafi özelliklerine bağlı olarak farklı yağış rejimleri görülür.

Yağış rejimleri En fazla yağış En az yağış Yağış türü ve

tipiDüzenli/Düzensiz

Karadeniz yağış rejimi

Sonbahar İlkbaharYağmur-yamaç yağışları

Düzenli

Akdeniz yağış rejimi

Kış YazYağmur-cephe yağışları

Düzensiz

Karasal yağış rejimi (Orta Anadolu)

İlkbahar YazKar-yağmur yükselim yağış

Düzensiz

Marmara yağış rejimi

Kış-İlkbahar YazKar-yağmur ya-maç ve cephe yağışları

Kısmen düzenli

Karasal yağış rejimi (Kuzey Anadolu)

Yaz KışKar-yükselim yağış

Düzensiz

Türkiye’de Donma OlayıDonma, suyun katı hale geçmesi olayıdır. Sıcaklığın 0 °C’nin altına düşmesiyle

gerçekleşir. Ülkemizde donma, özellikle sonbahar, kış ve ilkbahar aylarında görülen iklim olayıdır.

Bitki gelişiminin hızlandığı, ilkbahar ve tarım sektöründeki etkileri nedeniyle sonbahar dönemlerinde görülen donma oldukça zararlıdır.

BİLGİ NOTU

Page 147: Coğrafya – 3

147

COĞRAFYA 3

Donlu gün sayısı,

Donlu gün sayısının güneyden kuzeye doğru artmasının nedeni enlem, batı-dan doğuya doğru artmasının nedeni yükseltidir. Ayrıca kıyıdan iç kısımlara doğru karasallığın etkisiyle artış gösterir.

BİLGİ NOTU

Türkiye’de Sis OlayıSis, yere yakın havanın yoğunlaşmasıyla oluşan bir çeşit buluttur. Sis, görüş

mesafesini etkiler. Görüş mesafesinin 1 km’nin altına düştüğü günlere sisli günler adı verilir. Sis olayı kış mevsiminde etkilidir. Sisli gün sayısı en fazla ülkemizin ku-

Sis olayının başlıca etkileri şunlardır;

Page 148: Coğrafya – 3

148

COĞRAFYA 3

NELER ÖĞRENDİK?

Türkiye’nin 36-42 derece kuzey enlemleriyle 26-45 derece doğu boylamları arasında yer aldığını

Yer şekillerinin oluşumunda en etkili iç kuvvetin orojenez (dağ oluşumu) ol-duğunu

Ülkemizin yer şekillerini biçimlendiren en önemli dış kuvvetin akarsular oldu-ğunu

Türkiye’de batıdan doğuya gidildikçe yüksekliğin arttığını

Türkiye’nin bütünüyle alp orojenez kuşağında bulunduğunu

Türkiye’de yer şekilleri çeşitliğinin nedenleri arasında tektonik olayların gö-rülmesi, çeşitli dış kuvvetlerin etkisinde kalması, arazinin farklı taş ve tabakalardan oluşması, jeolojik devirlerde çeşitli iklimlerin etkisinde kalmasının gerekçe olarak gösterilebileceğini

Türkiye’de iklimi etkileyen faktörlerini, matematik konum, etrafındaki denizler, etrafındaki karalar, etrafındaki basınç merkezleri, yükselti, dağların uzanış yönü ve bakı olduğunu

Türkiye’de iklim elemanlarının sıcaklık, basınç, rüzgâr, nem ve yağış olduğunu

Türkiye’de meltem, poyraz, karayel, yıldız, lodos, kıble, keşişleme ve fön rüzgârlarının görüldüğünü

Karadeniz kıyılarında yamaç yağışlarının iç bölgelerde konveksiyonel yağışın özellikle kış mevsiminde batı ve güney kıyılarımızda cephe yağışının görüldüğünü

Türkiye’de Karadeniz, Akdeniz ve Karasal iklimlerin görüldüğünü Karadeniz ikliminde yazların serin kışların ılıman ve her mevsimin yağışlı geçtiğini Akdeniz ikli-minde yazların sıcak ve kurak kışların ılık ve yağmurlu geçtiğini karasal ikliminde ise yazların sıcak ve kurak kışların soğuk ve kar yağışlı geçtiğini öğrendik.

Page 149: Coğrafya – 3

149

COĞRAFYA 3

ETKİNLİK 1Aşağıdaki haberi okuyarak soruları cevaplandırınız.

SICAKLIKTA 37 YILIN REKORUÇöl sıcakları ülkeyi teslim aldı. Aşırı sıcaktan bunalanlar, park, bahçe ve su kenar-

larını doldurdu. Balıkesir’de eriyen asfalt, sürücülere zor anlar yaşattı. Termometrenin 41’i gösterdiği Şanlıurfa, 1975 yılından bu yana en sıcak haziranı yaşadı.

Türkiye kavurucu sıcakların etkisine girdi. Bir anda 10 derece birden yükselerek mevsim normallerinin üzerine çıkan sıcaklık özellikle hasta, yaşlı ve çocukları bunalttı. Vatandaşlar ev, işyeri gibi kapalı alanlar yerine park, bahçe ve ağaç gölgelerinde otur-mayı tercih etti. En sıcak illerden Şanlıurfa’da termometre 41 derece ile 37 yılın en yük-sek seviyesine ulaştı. Meteoroloji, yurt genelinde yüksek sıcaklık uyarısı yaptı. Sıcaklığın, mevsim normallerinin üzerinde seyretmeye devam edeceğini duyurdu.

Çorum’un Sungurlu ilçesinde normalin yaklaşık 8 derece üzerinde hissedilen sı-caklık, vatandaşları olumsuz etkiledi. Havanın bu kadar sıcak olacağını bilmeden dışarı çıkanlar, gölgelik alanlara sığınmaya çalıştı. Parklara akın edenlerden kimileri banklar-da oturmayı kimi gölgeliklerde uyumayı tercih etti. İnsanlar giysileriyle başlarını örterek güneşten korunmaya çalıştı.

Muğla için günün en yüksek hava sıcaklığı, Meteoroloji Genel Müdürlüğü’nün in-ternet sitesinde 35 derece olarak yer aldı. Kent merkezindeki termometreler ise 39 dere-ceyi gösterdi. Aşırı sıcak en çok tarlalarında hasat yapanları etkiledi. Kavurucu sıcağa aldırış etmeden buğday hasadı yapan tarım işçileri, hava kararmadan saman balyala-rını kamyona yüklemek için büyük çaba sarf etti.

Edirne’de de benzer görüntüler yaşandı. Meteoroloji’ye göre şehirde hava sıcaklığı 34, nem oranı yüzde 54 olarak ölçüldü. Bunaltıcı sıcaktan korunmak için vatandaşlar, Meriç Nehri kenarındaki çay bahçeleri ile İzzet Arseven Kent Ormanı’nı doldurdu. Bazı vatandaşlar da Selimiye Camii avlusundaki ağaçların gölgesinde yatarak dinlendi.

Balıkesir’de ise iki gündür devam eden bunaltıcı sıcak, sokakları boşalttı. Kavu-rucu sıcaklıkta dışarıya çıkmak zorunda olanlar, her buldukları gölgeye sığınırken bazı kişiler de parklarda serinlemeye çalıştı. Eriyen asfaltta zorlanan sürücüler, lastiklerin adeta yola yapıştığını söyledi.

Uzmanlar, yaşlı, çocuk ve kronik rahatsızlığı olanları güneş ışınlarının dik geldiği 10.00 ile 16.00 saatleri arasında dışarı çıkmamaları konusunda uyardı.

Page 150: Coğrafya – 3

150

COĞRAFYA 3

Sıcaklığın en yüksek olduğu ay : ………………………….…

En yüksek sıcaklık değeri : ………………………….…

Sıcaklığın en düşük olduğu ay : ………………………….…

En düşük sıcaklık değeri : ………………………….…

Yağışın en fazla olduğu mevsim : ………………………….…

Yağışın en az olduğu mevsim : ………………………….…

Yıllık yağış miktarı : ………………………….…

1. Habere konu olan şehirlerimiz hangileridir? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

.……………….……………….……………….……………….……………….

2. Vatandaşlar aşırı sıcaktan korunmak için neler yapmaktadır? . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

.……………….……………….……………….……………….……………….

3. Aşırı sıcaklıklar ne gibi sorunlara yol açmıştır? ……….………………………

.……………….……………….……………….……………….……………….

4. Uzmanlar hangi saatler arasında dışarıya çıkılmamasını tavsiye etmiştir? …… .……………….……………….……………….……………….……………….

ETKİNLİK 2Aşağıdaki sıcaklık ve yağış grafiklerini inceleyerek soruları cevaplayınız

Ara

lık

250 25

Yağış (mm)RİZE

Sıcaklık (°C)

200 20

150 15

100 10

50 5

0 0

Şuba

t

Nis

an

Haz

iran

Ağu

stos

Oca

k

Mar

t

May

ıs

Tem

muz

Eylü

lEk

imK

asım

Page 151: Coğrafya – 3

151

COĞRAFYA 3

Sıcaklığın en yüksek olduğu ay : ………………………….…

En yüksek sıcaklık değeri : ………………………….…

Sıcaklığın en düşük olduğu ay : ………………………….…

En düşük sıcaklık değeri : ………………………….…

Yağışın en fazla olduğu mevsim : ………………………….…

Yağışın en az olduğu mevsim : ………………………….…

Yıllık yağış miktarı : ………………………….…

Ara

lık

250

300

25

Yağış (mm) ANTALYA Sıcaklık (°C)

200 20

150 15

100 10

50 5

0 0

Şuba

t

Nis

an

Haz

iran

Ağu

stos

Oca

k

Mar

t

May

ıs

Tem

muz

Eylü

lEk

imK

asım

Page 152: Coğrafya – 3

152

COĞRAFYA 3

Sıcaklığın en yüksek olduğu ay : ………………………….…

En yüksek sıcaklık değeri : ………………………….…

Sıcaklığın en düşük olduğu ay : ………………………….…

En düşük sıcaklık değeri : ………………………….…

Yağışın en fazla olduğu mevsim : ………………………….…

Yağışın en az olduğu mevsim : ………………………….…

Yıllık yağış miktarı : ………………………….…

Ara

lık

250 25

Yağış (mm)KONYA

Sıcaklık (°C)

200 20

150 15

100 10

50 5

0 0

Şuba

t

Nis

an

Haz

iran

Ağu

stos

Oca

k

Mar

t

May

ıs

Tem

muz

Eylü

lEk

imK

asım

Page 153: Coğrafya – 3

153

COĞRAFYA 3

7. ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI

1. I.Türkiye’nin ortalama yüksekliği fazladır. II.Doğudan batıya gidildikçe yükseklik azalır. III. Ege’de dağlar kıyıya dik uzanır. IV.Akdeniz kıyıları çok girintili ve çıkıntılıdır.

Yukarıdakilerden hangisi Türkiye’nin yeryüzü şekilleri özelliklerinden değil-dir?

A. I B. II C. III D. IV

2. Kuzey Anadolu Dağları ve Toroslar ……………….. orojenez kuşağı üzerinde yer alır.

Yukarıda boş bırakılan alana aşağıdakilerden hangisi yazılabilir?

A. Alp

B. Kayalık C. UralD. And

3. Aşağıdaki dağlardan hangisi volkanik kökenli değildir?

A. Ağrı

B. Erciyes C. Kaçkar D. Hasandağ

4. Akarsular tarafından derince yarılmış çevresine göre yüksekte olan düzlüklere plato denir.

Buna göre aşağıdakilerden hangisi plato değildir?

A. Haymana

B. Çukurova C. ArdahanD. Uzunyayla

Page 154: Coğrafya – 3

154

COĞRAFYA 3

5. Akarsuların taşıdıkları alüvyonların kıta sahanlığı üzerinde biriktirmesiyle delta ovaları oluşur.

Aşağıdaki akarsu delta eşleştirmelerinden hangisi yanlıştır?A. Kızılırmak-Bafra B. Yeşilırmak-Çarşamba C. Göksu-Silifke D. Gediz-Çukurova

6. Dalgaların getirdiği malzemeler zamanla koyun önünde birikerek kıyı oku-nu oluşturur.kıyı okunun koyun ağzını tamamen kapatmasıyla da lagün oluşur.

Aşağıdakilerden hangisi lagün gölüne örnek olarak verilebilir?A. Büyükçekmece Gölü B. Burdur gölü C. Van Gölü D. Abant Gölü

7. * Karacaören mağarası * Cennet ve Cehennem obrukları * Elmalı polyesi Yukarıdakilerin ortak özelliği aşağıdakilerden hangisidir?

A. Karstik yapıda olmaları B. Batı Anadolu’da bulunmaları C. Birikim şekilleri olmaları D. Rüzgarın etkisiyle oluşmaları

8. Türkiye’de en fazla yağış alan il aşağıdakilerden hangisidir?A. Bursa B. RizeC. AdanaD. Erzurum

9. I. Konya II. Sivas III. Trabzon IV. İzmir Yukarıdaki şehirlerin hangilerinde karasal iklim görülür?

A. I, II B. I, III C. II, III D. III, IV

Page 155: Coğrafya – 3

155

COĞRAFYA 3

10.

I

II

III

IV

Haritada numaralandırılarak gösterilen yörelerin hangisinde buzul etkisinin gö-rüldüğü söylenemez?

A. I B. II C. III D. IV

11. I. Mersin II. Bartın III. Bursa IV. Erzurum Yukarıdaki şehirlerin hangilerinde Akdeniz iklimi görülür?

A. I, II B. I, III C. II, III D. III, IV

12. Türkiye’de batıdan doğuya doğru gidildikçe yükseklik artar. Buna göre aşağıdaki şehirlerden hangisinin yıllık ortalama sıcaklığı diğerlerin-den düşüktür?

A. Aydın B. Düzce C. Ağrı D. Amasya

13. Türkiye’nin iklimi üzerinde matematik konumu, yer şekillerinin çeşitliliği, çevresindeki denizler ve kara kütlelerinin varlığı etkili olmuştur. Aşağıdakilerden hangisi ülkemizin iklimi üzerinde etkili değildir?

A. Okyanus B. Bakı C. Enlem D. Yükselti

Page 156: Coğrafya – 3

156

COĞRAFYA 3

14. Aşağıdaki grafikte, Antalya ilinin aylara göre sıcaklık ve yağış miktarları göste-rilmiştir.

Ara

lık250

300

25

Yağış (mm) ANTALYA Sıcaklık (°C)

200 20

150 15

100 10

50 5

0 0

Şuba

t

Nis

an

Haz

iran

Ağu

stos

Oca

k

Mar

t

May

ıs

Tem

muz

Eylü

lEk

imK

asım

Grafikteki bilgilere göre,aşağıdakilerden hangisi söylenemez?A. En sıcak ay temmuz dur. B. En çok yağış kış aylarında görülür. C. Kar yağışı yaygındır. D. Akdeniz iklimi görülür

15. I. Poyraz II. Karayel III. Lodos IV. Samyeli Yukarıdaki rüzgârlardan hangileri ülkemizde sıcaklığı artırır?

A. I, IIB. II, III C. II, IV D. III, IV

Page 157: Coğrafya – 3

157

COĞRAFYA 3

16. I. Yazlar serin, kışlar ılıman ve her mevsim yağışlıdır. II. Yazlar sıcak ve kurak, kışlar ılıman ve yağışlıdır. Yukarıda özellikleri verilen iklim türleri sırasıyla hangi seçenekte doğru veril-miştir?

I II A. Akdeniz iklimi Karadeniz iklimiB. Karasal iklim Akdeniz iklimi C. Karadeniz iklimi Karasal iklim D. Karadeniz iklimi Akdeniz iklimi

17. Aşağıdaki şehirlerimizden hangisinin yağış rejimi düzenlidir?

A. Antalya B. Zonguldak C. AnkaraD. Van

18. Aşağıdaki ovaların hangisinin oluşumunda karstik süreçler etkili olmuştur?

A. Konya ovası B. Iğdır ovasıC. Elmalı ovası D. Bafra ovası

19. Makiler tüm kıyılarımızda görülür. Ancak Güney kıyılarımızdan Kuzeye doğru

Yalancı Maki dediğimiz Garigler yer alır. Maki bitki örtüsünün kıyılarımızda farklı yükseltilerde bulunmasının asıl sebebi aşağıdakilerden hangisidir?

A. Boylam B. Bakı C. Enlem D. Denizsellik

20.

Türkiye’nin oluşumu ile ilgili yukarıda meydana gelen olaylar aşağıdaki kuvvet-lerin hangisi ile açıklanır.

A. VolkanizmaB. Dalga aşındırması C. Orojenik hareketlerD. Epirojenik hareketler

Page 158: Coğrafya – 3

158

COĞRAFYA 3

1. ÜNİTEETKİNLİK

ETKİNLİK VE DEĞERLENDİRME SORULARININ CEVAPLARI

Yer şekli : ………………………………

Kayaç : ………………………………

………………………………

Yer şekli : ………………………………

Kayaç : ………………………………

………………………………

Yer şekli : ………………………………

Kayaç : ………………………………

………………………………

Yer şekli : ………………………………

Kayaç : ………………………………

………………………………

Yer şekli : ………………………………

Kayaç : ………………………………

………………………………

Yer şekli : ………………………………

Kayaç : ………………………………

………………………………

Traverten

Kireçtaşı

(Kalker)

Peribacası

Volkanik tüf

Mağara

Kireç taşı

(Kalker)

Tor topografyası

Granit

Polye

Kireç taşı

(Kalker)

Kanyon vadi

Kireç taşı

(Kalker)

Page 159: Coğrafya – 3

159

COĞRAFYA 3

1. ÜNİTE TEST SORULARININ CEVAPLARI 1. B 2. D 3. C 4. A 5. C

6. A 7. B 8. B 9. A 10. D

11. D 12. A 13. C 14. B 15. B

16. C 17. A 18. D 19. D 20. A

1. Levha sınırları ile deprem kuşakları arasında paralellik vardır

2. Anadolu Yarımadası, Arabistan ve Avrasya levhaları arasında yer alır.

3. Büyük Okyanus kıyılarına ateş çemberi denir.

4. Türkiye’de deprem görülme ihtimali azdır.

5. Yer kabuğundan aşağıya doğru inildikçe her 100 metrede sıcaklık 1 dere-ce, artar.

6. Levhaların birbirinden uzaklaştığı yerde okyanus tabanı genişler.

7. Yer altına sızan suların ısınmasındaki temel etken magmadır.

8. Manto ile yer kabuğu arasında konveksiyonel akıntılar oluşmaktadır.

9. İskandinavya Yarımadası’nda deprem riski azdır.

10. Birbirine yaklaşan levhalar boyunca şiddetli depremler görülür.

11. Levhaların sınırları fay hatları ile paralellik göstermez.

12. Atlas Okyanusu’nun oluşumunda Amerika levhası ile Afrika levhasının bir-birinden uzaklaşması etkili olmuştur.

13. Ülkemizde aktif volkanik faaliyetler görülmektedir.

14. Yeryüzündeki volkanların büyük çoğunluğu Atlas Okyanusu kıyılarında yer almaktadır.

15. Yer kabuğunu oluşturan levhalar rüzgarların etkisiyle hareket etmektedir.

16. Kıtaların kayma teorisini ilk kez ortaya atan bilim insanı Alfred Wegener’dir.

17. İki okyanusal kıtanın birbirine yaklaştığı yerde volkanik ada yayları oluşur.

18. Sıcak su kaynakları karstik bölgelerde yaygındır.

19. Kaplıca sularının sıcaklığı yıl boyu fazla değişir.

20. Kıtasal ve Okyanusal levhaların birbirine yaklaştığı yerlerde, Okyanusal levha kıtasal levhanın altına dalar. Buraya dalma batma alanı denir.

D

D

D

Y

Y

D

D

D

D

D

Y

D

Y

Y

Y

D

D

Y

Y

D

2. ÜNİTEETKİNLİK

Page 160: Coğrafya – 3

160

COĞRAFYA 3

2. ÜNİTE TEST SORULARININ CEVAPLARI 1. D 2. C 3. D 4. A 5. B

6. C 7. D 8. A 9. D 10. C

11. C 12. C 13. A 14. D 15. C

16. A 17. A 18. C 19. C 20. D

3. ÜNİTEETKİNLİK 1

ETKİNLİK 2Yukarıdaki kaynaklardan hangisi ülkemizde yoktur? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

İKLİM BİTKİ ÖRTÜSÜ TOPRAK TİPİ

Ekvatoral Yağmur ormanları Laterit

Sert Karasal Tayga Podzol

Muson Muson ormanları Kahverengi orman toprakları

Çöl Kaktüs Çöl toprakları

Akdeniz Maki Terra rossa (kırmızı toprak)

Okyanusal Karışık ormanlar Kahverengi orman toprakları

Step Step (Bozkır) Kahverengi bozkır topraklar

Karasal Çayır Çernezyom (kara topraklar)

Tundra Tundra Tundra

Vadi (Yamaç)

Fay

Karstik

GayzerGayzer

Artezyen

Page 161: Coğrafya – 3

161

COĞRAFYA 3

3. ÜNİTE TEST SORULARININ CEVAPLARI 1. A 2. A 3. A 4. B 5. A

6. B 7. A 8. C 9. C 10. B

11. D 12. A 13. D 14. C 15. C

16. B 17. C 18. A 19. D 20. B

4. ÜNİTEETKİNLİK

Nüfus artış hızını artıran faktörler Nüfus artış hızını azaltan faktörler

Doğum oranının artması Eğitim seviyesinin yükselmesi

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Sağlık koşullarının iyileşmesi

Bebek ölümlerinin azalması

Göç verme oranının azalması

Beslenme koşullarının iyileşmesi

Göç alma oranının artması

Ortalama yaşam süresinin artması

Doğum oranının azalması

Çalışan kadın sayısının artması

Bebek ölümlerinin artması

Doğal afetlerin artması

Salgın hastalıkların artması

Milli gelirin artması

Page 162: Coğrafya – 3

162

COĞRAFYA 3

4. ÜNİTE TEST SORULARININ CEVAPLARI 1. C 2. D 3. A 4. B 5. C

6. B 7. B 8. D 9. D 10. C

11. C 12. D 13. C 14. A 15. A

16. A 17. C 18. C 19. A 20. B

5. ÜNİTEETKİNLİK 1

EROZYON KURAKLIK DEPREM EĞİTİM SAĞLIK

İŞ İMKANLARI SAVAŞ TERÖR MÜBADELE ÇIĞ

DOĞAL KAYNAKLAR SEL GÜVENLİK TİCARET TARIM

DOĞAL NEDENLER SOSYAL NEDENLER

DEPREM EĞİTİM

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

SİYASİ NEDENLER EKONOMIK NEDENLER

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

EROZYON

KURAKLIK

SEL

ÇIĞ

SAVAŞ

TERÖR

MÜBADELE

SAĞLIK

GÜVENLİK

TARIM

İŞ İMKÂNLARI

DOĞAL KAYNAKLAR

TİCARET

Page 163: Coğrafya – 3

163

COĞRAFYA 3

ETKİNLİK 2Aşağıda boş bırakılan yerleri uygun sözcüklerle tamamlayınız.

1. 4.yüzyılın sonlarına doğru gerçekleşen …………………… Göçü,tarihteki en önemli göç hareketlerinden biridir.

2. Lozan Barış Antlaşması’yla Türkiye ve Yunanistan arasında nüfus ………… ve sözleşme protokolü imzalanmıştır.

3. Bir ülkede, bilim ve tekniğin gelişmesine katkıda bulunabilecek kişilerin daha iyi bir ücret, daha iyi çalışma ortamı imkanları nedeniyle daha geliş-miş ülkelere göç etmesine ……………………… göçü denir.

4. Türkiye’den Avrupa ülkelerine yönelik ilk ……………………… göçü 1958-1961 yılları arasında yaşanmıştır.

5. Göçler ülke sınırları içerisinde gerçekleşiyorsa ……………………… göç, ülkeler ya da kıtalar arasında gerçekleşiyorsa ……………………… göç adını alır.

6. Yeni Dünya olarak adlandırılan ……………………… ’ya yapılan göçler 19. yüzyılda büyük bir hız kazanmıştır.

7. İnsanların kendi istekleri dışında gelişen olaylar sonucunda bulundukları yerden taşınmasın ……………………… göç denir.

8. Hızlı bir şekilde ………………………alan şehirlerde trafik,eğitim,sağlık ve konut sorunları yaşanır.

9. ………… veren yerlerde nüfus ve hane sayısında azalma olur.

10. NASA’da çalışan Türk bilim insanları ……………………… göçüne örnek-tir.

11. Somali’de kuraklıktan dolayı yapılan göç, ……………………… Göçtür.

12. Suriye’ den iç savaş nedeniyle ülkemize yapılan göç ……………………… göçtür.

13. Göçler, …………… edilen yerlerde kültürel çeşitliliğe de neden olmak-tadır.

14. Ülkemizden en fazla işçi göçü alan Avrupa ülkesi ……………………… dır.

15. Geçmişten günümüze kadar olan göçlerin en önemli nedeni ………… faktörlerdir.

Kavimler

Mübadelesi

Beyin

İşçi

İçdış

Amerika

zorunlu

göç

Göç

beyin

doğal

siyasi

göç

Almanya

ekonomik

Page 164: Coğrafya – 3

164

COĞRAFYA 3

5. ÜNİTE TEST SORULARININ CEVAPLARI 1. A 2. C 3. D

4. B 5. C 6. A

7. A 8. D 9. D

10. D

6. ÜNİTEETKİNLİK 1

Meslek: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ekonomik faaliyet: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Meslek: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ekonomik faaliyet: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Meslek: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ekonomik faaliyet: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Meslek: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ekonomik faaliyet: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Meslek: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ekonomik faaliyet: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Meslek: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ekonomik faaliyet: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Öğretmen

Üçüncül

Şoför

Üçüncül

Balıkçı

Birincil

Doktor

Üçüncül

Fabrika işçisi

İkincil

Çiftçi

Birincil

Page 165: Coğrafya – 3

165

COĞRAFYA 3

Meslek: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ekonomik faaliyet: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Meslek: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ekonomik faaliyet: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Keresteci

Birincil

Grafiker / Tasarımcı

Dördüncül

7. ÜNİTEETKİNLİK 1

6. ÜNİTE TEST SORULARININ CEVAPLARI 1. C 2. A 3. B 4. A

5. A 6. D 7. B 8. C

9. D 10. D 11. B 12. A

13. D 14. C 15. A

SICAKLIKTA 37 YILIN REKORUÇöl sıcakları ülkeyi teslim aldı. Aşırı sıcaktan bunalanlar, park, bahçe ve su kenar-

larını doldurdu. Balıkesir’de eriyen asfalt, sürücülere zor anlar yaşattı. Termometrenin 41’i gösterdiği Şanlıurfa, 1975 yılından bu yana en sıcak haziranı yaşadı.

Türkiye kavurucu sıcakların etkisine girdi. Bir anda 10 derece birden yükselerek mevsim normallerinin üzerine çıkan sıcaklık özellikle hasta, yaşlı ve çocukları bunalttı. Vatandaşlar ev, işyeri gibi kapalı alanlar yerine park, bahçe ve ağaç gölgelerinde otur-mayı tercih etti. En sıcak illerden Şanlıurfa’da termometre 41 derece ile 37 yılın en yük-sek seviyesine ulaştı. Meteoroloji, yurt genelinde yüksek sıcaklık uyarısı yaptı. Sıcaklığın, mevsim normallerinin üzerinde seyretmeye devam edeceğini duyurdu.

Çorum’un Sungurlu ilçesinde normalin yaklaşık 8 derece üzerinde hissedilen sı-caklık, vatandaşları olumsuz etkiledi. Havanın bu kadar sıcak olacağını bilmeden dışarı çıkanlar, gölgelik alanlara sığınmaya çalıştı. Parklara akın edenlerden kimileri banklar-da oturmayı kimi gölgeliklerde uyumayı tercih etti. İnsanlar giysileriyle başlarını örterek güneşten korunmaya çalıştı.

Page 166: Coğrafya – 3

166

COĞRAFYA 3

Muğla için günün en yüksek hava sıcaklığı, Meteoroloji Genel Müdürlüğü’nün in-ternet sitesinde 35 derece olarak yer aldı. Kent merkezindeki termometreler ise 39 dere-ceyi gösterdi. Aşırı sıcak en çok tarlalarında hasat yapanları etkiledi. Kavurucu sıcağa aldırış etmeden buğday hasadı yapan tarım işçileri, hava kararmadan saman balyala-rını kamyona yüklemek için büyük çaba sarf etti.

Edirne’de de benzer görüntüler yaşandı. Meteoro-loji’ye göre şehirde hava sıcaklı-ğı 34, nem oranı yüzde 54 olarak ölçüldü. Bunaltıcı sıcaktan korunmak için vatandaşlar, Meriç Nehri kenarındaki çay bahçeleri ile İzzet Arseven Kent Ormanı’nı doldurdu. Bazı vatandaşlar da Selimiye Camii avlusundaki ağaçların gölgesinde yatarak dinlendi.

Balıkesir’de ise iki gündür devam eden bunaltıcı sıcak, sokakları boşalttı. Kavu-rucu sıcaklıkta dışarıya çıkmak zorunda olanlar, her buldukları gölgeye sığınırken bazı kişiler de parklarda serinlemeye çalıştı. Eriyen asfaltta zorlanan sürücüler, lastiklerin adeta yola yapıştığını söyledi.

Uzmanlar, yaşlı, çocuk ve kronik rahatsızlığı olanları güneş ışınlarının dik geldiği 10.00 ile 16.00 saatleri arasında dışarı çıkmamaları konusunda uyardı.

1. Habere konu olan şehirlerimiz hangileridir? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

.……………….……………….……………….……………….……………….

2. Vatandaşlar aşırı sıcaktan korunmak için neler yapmaktadır? . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

.……………….……………….……………….……………….……………….

3. Aşırı sıcaklıklar ne gibi sorunlara yol açmıştır? ……….………………………

.……………….……………….……………….……………….……………….

4. Uzmanlar hangi saatler arasında dışarıya çıkılmamasını tavsiye etmiştir? …… .……………….……………….……………….……………….……………….

Balıkesir, Şanlıurfa, Sungurlu,

Muğla, Edirne

gölgelerine sığındılar

Sürücüler ve çiftçiler zor

durumda kaldı.

ile 16 saatleri arası10

Parklara ağaç

Page 167: Coğrafya – 3

167

COĞRAFYA 3

Sıcaklığın en yüksek olduğu ay : ………………………….…

En yüksek sıcaklık değeri : ………………………….…

Sıcaklığın en düşük olduğu ay : ………………………….…

En düşük sıcaklık değeri : ………………………….…

Yağışın en fazla olduğu mevsim : ………………………….…

Yağışın en az olduğu mevsim : ………………………….…

Yıllık yağış miktarı : ………………………….…

Temmuz

Ocak

Sonbahar

İlkbahar

2000 mm nin üzerinde

Ara

lık

250 25

Yağış (mm)RİZE

Sıcaklık (°C)

200 20

150 15

100 10

50 5

0 0

Şuba

t

Nis

an

Haz

iran

Ağu

stos

Oca

k

Mar

t

May

ıs

Tem

muz

Eylü

lEk

imK

asım

ETKİNLİK 2

Page 168: Coğrafya – 3

168

COĞRAFYA 3

Sıcaklığın en yüksek olduğu ay : ………………………….…

En yüksek sıcaklık değeri : ………………………….…

Sıcaklığın en düşük olduğu ay : ………………………….…

En düşük sıcaklık değeri : ………………………….…

Yağışın en fazla olduğu mevsim : ………………………….…

Yağışın en az olduğu mevsim : ………………………….…

Yıllık yağış miktarı : ………………………….…

Temmuz

28

Ocak

10

Kış

Yaz

Ara

lık

250

300

25

Yağış (mm) ANTALYA Sıcaklık (°C)

200 20

150 15

100 10

50 5

0 0

Şuba

t

Nis

an

Haz

iran

Ağu

stos

Oca

k

Mar

t

May

ıs

Tem

muz

Eylü

lEk

imK

asım

Page 169: Coğrafya – 3

169

COĞRAFYA 3

Sıcaklığın en yüksek olduğu ay : ………………………….…

En yüksek sıcaklık değeri : ………………………….…

Sıcaklığın en düşük olduğu ay : ………………………….…

En düşük sıcaklık değeri : ………………………….…

Yağışın en fazla olduğu mevsim : ………………………….…

Yağışın en az olduğu mevsim : ………………………….…

Yıllık yağış miktarı : ………………………….…

Temmuz

Ocak

İlkbahar

Yaz

400 mm

Ara

lık

250 25

Yağış (mm)KONYA

Sıcaklık (°C)

200 20

150 15

100 10

50 5

0 0

Şuba

t

Nis

an

Haz

iran

Ağu

stos

Oca

k

Mar

t

May

ıs

Tem

muz

Eylü

lEk

imK

asım

7. ÜNİTE TEST SORULARININ CEVAPLARI 1. D 2. A 3. C 4. B 5. D

6. A 7. A 8. B 9. A 10. A

11. B 12. C 13. A 14. C 15. D

16. D 17. B 18. C 19. C 20. D

Page 170: Coğrafya – 3

170

COĞRAFYA 3

A

Akifer tabaka : İçerisinde yer altı suyu bulunduran tabaka.

Alpin çayırları : Genellikle dağların yük-sek kesimlerinde bulu-nan ot toplulukları.

Alüvyal setgölü : Ana akarsuya katılan di-

ğer bir akarsu yatağının ön kısmının ana akarsu-yun taşıdığı alüvyonlarla kapatılması sonucu olu-şan göl.

Antropojen bozkır : Antropojen step.

Art bölge (hinterland) : Bir limanı çeşitli etkinlik-

leri bakımından besle-yen ve ona ulaşım yolları ile bağlı olan alanların tamamı.

Artezyen : Geçirimli ve geçirimsiz tabakaların çanaklaş-tıkları yerlerde geçirimli tabaka içerisinde biriken su. Bu suların çanak ta-banından yüzeye çıkma-sı ile artezyen kaynakları oluşur.

B

Bağımlı nüfus : Çalışan nüfusun bakmakla yükümlü ol-duğu tüketici nüfus.

Bakı : Bir dağ yamacının, güne-şe göre ve atmosfer olay-larına karşı olan durumu, baktığı yön. Bir dağ ya-macının güneşlenme ve yağış alma durumu.

Baraj gölü : Akarsu yatağı üzerinde kurulan setlerin gerisin-de suların birikmesi ile oluşan göl.

Buzul : Sıcaklık değerlerinin sü-rekli 0 derecenin altında olduğu yüksek dağ zir-velerinde ya da kutup bölgelerinde karların ağırlaşarak sıkışması so-nucu oluşmuş buz kütle-si.

C–Ç

Çanak : Çevresine göre çukur alan.

Çığır : Bölüm.Bir ırmağın çeşitli bölümleri.

Çözülme : Taşların iklim elemanla-rının etkisiyle ufalanıp ayrışması.

Çözünme : Bir sıvı ile karışan katı, sıvı ve gaz durumun-daki bir maddenin bu sıvı içinde Homojen bir bütün oluşturabilecek biçimde karışması. Kireç taşının suların etkisiyle çözünmesi gibi.

SÖZLÜK

Page 171: Coğrafya – 3

171

COĞRAFYA 3

D

Dağınık yerleşme : Evlerin tek tek geniş bir

araziye yayılması ile orta-ya çıkan yerleşme biçimi.

Demografi : Nüfus bilimi. Nüfusun ni-telik ve nicelik gibi özel-liklerini inceleyen bilim dalıdır.

Demografikyatırım : Beslenme, barınma, eği-

tim gibi alanlar için yapı-lan harcamalar.

Denge profili : Geriye aşındırma sonucu akarsu yatağının, akarsu-yun ağzı ile kaynağı ara-sında boyuna profilinin en son erişeceği şeklidir.

Doğal nüfusartışı : Belli bir dönemdeki do-

ğumlar ve ölümler ara-sındaki fark.

Dolin : Karstik bölgelerde oluş-muş çanaklara verilen isim.

E

Ekvator : Kutuplara eşit uzaklıkta yer alan, Dünya üzerin-deki en büyük paralel çemberi.

Endemik bitki : İklim değişmeleri sonucu, yeryüzünde çok dar alanlarda kalmış bit-ki.

Erozyon : Ana kaya üzerindeki top-rak örtüsünün dış kuv-vetler tarafından aşındı-rılararak taşınması olayı.

F

Fay : Yer kabuğundaki kaya kütlelerinin bir düzlem boyunca kırılması ve yer değiştirmesi.

Faal nüfus : Çalışan, üretken nü-fus.15-65 yaş arası faal nüfus olarak kabul edilir.

G

Garig : Makilerin tahrip edilme-siyle ortaya çıkmış kısa boylu çalı topluluğu.

Gayzer : Volkanik bölgelerde kız-gın gazların etkisiyle bu-har haline gelen suların büyük bir basınçla fışkı-rarak yer yüzüne çıktığı kaynak.

Gideğen : Bir gölün fazla sularını dışarıya boşaltan akarsu. Göl ayağı.

Graben : Yer kabuğunun kırılarak çökmesi ile oluşan çö-küntü sahası.

H

Hidroelektrikenerji : Barajlardan su gücüne

dayalı elde edilen enerji

Page 172: Coğrafya – 3

172

COĞRAFYA 3

Hidrolojikdenge : Yağmur ve kar erimeleri

sonucu oluşan su mikta-rı ile buharlaşma, sızma bitki insan kullanımı so-nucu meydana gelen su kayıpları arasındaki den-geler.

Horizon : Özellikle toprak profille-rinde üst üste sıralanmış zonlar, kuşaklar.

Horst : Yer kabuğunun kırılarak yer değiştiren bölümle-rin yüksekte kalan kısmı

Humus : Bitkisel kalıntıların çü-rüyerek parçalanmaları sonucunda oluşmuş or-ganik madde.

I–İ

Ilıman kuşak : Kuzey Yarım Küre’de 30 derece ile 60 derece en-lemleri arasında, Güney Yarım Küre’de 27 derece ile 48 derece enlemleri arasında uzanan iklim kuşağı.

İç püskürük : Magmanın; yer kabuğu içindeki başka taşlar, ta-bakalar arasına sokulma-sı.

İstihdam : Bir görevde, bir işte kul-lanma.

İmalat sanayi : Ham maddelerin işlene-rek kullanıma hazır hale getirilmesi faaliyetleri.

J

Jeoloji : Yer bilimi. Yerkabuğu-nun yapısını inceleyen bilim dalı.

Jeomorfoloji : Karaların yüzey şekille-rini inceleyen bunların oluşumunu açıklayan bi-lim

Jeotermal enerji: Yerkabuğunun derinlikle-

rinden gelen sıcak sula-rın değerlendirilmesiyle elde edilen elektrik ener-jisi.

Jips : Alçı taşı. Beyaz renkli tor-tul taşı.

K

Kalifiyeeleman : İstenilen nitelikleri taşı-

yan konusunda iyi yetiş-miş nitelikli eleman.

Kalkolitik : Bakırın kullanılmaya baş-lanmasıyla nitelenen dö-nem.

Kaplıca : Fay hatlarından yerin derinliklerindeki sıcak suların yeryüzüne çıktığı kaynak.

Karsttopoğrafyası : Kireç taşlarının erimesi

ya da suda eriyik haldeki kireçlerin tekrar birikme-si sonucunda oluşan ve buna ait şekillerin bulun-duğu arazi.

Page 173: Coğrafya – 3

173

COĞRAFYA 3

Kayaç : Bir veya birden fazla mi-neralin bir araya gelme-siyle yer kabuğunu oluş-turan katı malzemeler.

Konglomera : Akarsu çakıllarının çi-mento ile birleşmesi so-nucu oluşan taşlar.

Kum taşı : Kum tanelerinin doğal bir çimento maddesi yar-dımıyla yapışması sonu-cu oluşan fiziksel tortul bir taş.

L

Lagün : Dalga ve akıntılar ile bir koyun önünün birikinti setiyle kapatılması sonu-cu oluşan göl.

Laterit toprak : Ekvatoral bölgelerin çok yıkanmış ve humus yö-nünden fakir olan kırmızı topraklar.

Lav : Volkanizma sırasında yanardağ zirvesinden çıkan, çok sıcak ve akıcı eriyik madde.

Liman : Gemilerin karaya yana-şarak yük ya da yolcu alıp verdikleri dalgalara karşı korunaklı kıyı.

M

Magma : Çok büyük basınç ve ısı altında yerin derinlikle-rinde oluşan erimiş mi-neral karışımı.

Mera : Hayvanların otlatıldığı otlaklar.

Mineral : Doğal olarak oluşan, bel-li bir kimyasal bileşime ve atomik düzene sahip, inorganik madde.

Moren : Buzul aşındırmasıyla or-taya çıkan çakıl veya top-rak

Mübadele : İki devlet arasında yapı-lan anlaşma gereği kar-şılıklı olarak insan değiş-mesi.

N

Neolitik : Taş devrinin son çağı.

Nüfus piramidi : Ülke nüfuslarının yaş

grupları ve cinsiyet ya-pısı ile genel özellikleri hakkında bilgi veren şe-killer

O–Ö

Oba : Doğu Anadolu’da yaygın olarak görülen geçici kır yerleşmeleri.

Okyanus : Kıtalar arasında birbirine bağlı geniş su kütleleri.

P

Paleolitik : Eski taş devri.

Peribacası : Volkanik tüflü arazilerde sel sularının aşındırma-sıyla oluşan şekiller.

Podzol toprak : Soğuk nemli iklim topra-ğı.

Page 174: Coğrafya – 3

174

COĞRAFYA 3

Profil : Yer kabartılarıyla çu-kurlarının yükseklik değerleri bakımından uzanışlarını, birbirleriyle ilgilerini göstermek için çizilen eğri.

Psödomaki : Makilerin tahrip edilme-siyle ortaya çıkmış çalı şeklinde kısa boylu or-man kalıntıları. Yalancı maki.

R

Rafting : Akım hızı yüksek akarsu-lar üzerinde şişme bot-larla takım halinde yapı-lan sportif faaliyet.

Relikt bitki : Eski dönemlerin iklim şartlarında yetiştiği hal-de günümüzde mevcut iklim şartları altında ya-şamaya çalışan kalıntı bitki.

Rendzina : Humuslu, karbonatlı toprak.

S–Ş

Sanayi : Ham maddelerin işlene-rek kullanıma hazır hale getirilmesini kapsayan faaliyetler ile maden çı-karma ve zenginleştirme faaliyetlerinin tümü.

Savan : Yazı yağışlı, tropikal iklim bölgelerinde görülen yüksek boylu ot toplu-lukları.

Serbest bölge : Bir ülkenin sınırları içeri-

sinde olan ancak güm-rük sınırları dışında bıra-kılan, genellikle yabancı sermaye girişini destekle amacıyla kurulan alan.

Silis : Kayaç yapan en yaygın elementlerden biri.

Şehir : Nüfusu 10 binin üzerin-de olan yerleşim merke-zi.

Şist : İyi derecede metamor-fizma geçirmiş yapraksı yapıdaki metamorfik ka-yaç türü.

T

Tayga : Sibirya’da iğne yapraklı ağaçlardan oluşan or-manlar.

Tektonik : Enerjisini yerin derinlik-lerinden alan ve yüzey şekillerinin oluşmasında etkili olan yer kabuğu hareketlerinin bütünü.

Traverten : Kireçli suların yüzeye çık-tıktan sonra buharlaşma-sı ve içindeki kalsiyum karbonatın çökelmesi sonucu oluşan gözenekli tortul taş.

Tsunami : Okyanus ve denizle-rin tabanında deprem ve volkanizmaya bağlı zemin kayması, taban çökmesi gibi olaylar so-

Page 175: Coğrafya – 3

175

COĞRAFYA 3

nucunda oluşan uzun periyotlu dev dalgalar.

Tundra : Kutuplara yakın bölge-lerde görülen iklim türü ve bitki örtüsü.

U–Ü

Ufalanma : Suların eritmesi ve çatlamalar yüzünden yeryüzündeki taşların dağılması,erimesi, parça-lanması olayı.

V

Vaha : Çöllerde suların yeryüzü-ne çıktığı kaynak ve çev-resi

Vertisol : Kilce çok zengin yağışlı dönemlerde bünyesine su alarak şişen kurak dö-nemlerde ise suyunun buharlaşması ile derin yarıklar şeklinde çatla-yan toprak.

Volkanik set gölü : Volkanizma ile oluşan

volkan konisinin akarsu vadisini kapatması ile oluşmuş göl.

Y

Yamaç kaynağı : Yer altına sızan sular

sonucu oluşan yer altı suyunun bir vadi yama-cında yüzeye çıkmasıyla meydana gelen kaynak-lar.

Yoğuşma : Atmosferdeki su buharı-nın soğuma sonucu sıvı hale geçmesi.

Page 176: Coğrafya – 3

176

COĞRAFYA 3

KAYNAKÇAAKURGAL, Ekrem, Anadolu Kültür Tarihi,Tubitak, Ankara, 1988.

ATALAY, İbrahim, Genel Fiziki Coğrafya, Ege Üniv. Basımevi, İzmir, 1994.

ATALAY, İbrahim, Türkiye Coğrafyası, İnkılap Kitabevi, İstanbul. 2000.

DOĞANAY, Hayati, Türkiye Beşeri Coğrafyası, Gazi Kitabevi, Ankara, 1994.

DURAN, Faik Sabri, Büyük Atlas,Kanaat Yayınları, İstanbul, 1976.

ERİNÇ, Sırrı, Jeomorfoloji-I, Öz Eğitim Yayınları. İstanbul,1996.

EROL, Oğuz, Genel Klimatoloji, Çantay Yayınları, İstanbul, 2005.

GÜNEY,Emrullah, Türkiye Hidrografyası, Diyarbakır, 2001.

HOŞGÖREN, M. YILDIZ, Hidrografyanın Ana Çizgileri, İst. Üniv. Yay. 1992.

İZBIRAK, Reşat, Sular Coğrafyası, Öğretmen Kitapları Dizisi, İstanbul, 1990.

İZBIRAK, Reşat, Coğrafya Terimleri Sözlüğü, MEB, Yay. İstanbul, 1992.

KARABAĞ, Servet, ŞAHİN, Salih, Türkiye Beşeri ve Ekonomik Coğrafyası, Gündüz Eğitim ve Yayıncılık,2003

KETİN, İhsan, Türkiye Jeolojisine Genel Bir Bakış, İ.T.Ü. Vakfı Yay. İstanbul, 1983.

MATER , Barış, Toprak Coğrafyası, Çantay Kitabevi, İstanbul, 1998.

Milli Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı, Coğrafya Öğretim Programı ve Kı-lavuzu, Ankara 2002.

ÖZEY, Ramazan, Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği, Aktif Yayınevi, İstanbul, 2002.

ŞAHİN, Cemalettin, Türkiye Fiziki Coğrafyası, Ders Kitapları Yayınevi,İstanbul,2002.

TANOĞLU, Ali, Nüfus ve Yerleşme, İstanbul Üniv. Yayınları, İstanbul.

TÜİK, Ankara, 2004.

TÜMERTEKİN, Erol, Beşeri Coğrafyaya Giriş, İstanbul, 1994.

YALÇINLAR, İsmail, Strüktral Jeomorfolji, Öz Eğitim Yayınları, İstanbul 1996.

Yararlanılan Web Adresleri

www.bayındırlık.gov.tr

www.cevreorman.gov.tr

www.dsi.gov.tr

www.meteor.gov.tr

www.tubitak.gov.tr

www.tüik.gov.tr

Page 177: Coğrafya – 3

177

COĞRAFYA 3

Dün

ya D

ilsiz

Har

itası

Page 178: Coğrafya – 3

178

COĞRAFYA 3

Dün

ya F

izik

i Har

itası

Page 179: Coğrafya – 3

179

COĞRAFYA 3D

ünya

Siy

asi H

arita

Page 180: Coğrafya – 3

180

COĞRAFYA 3

Türk

iye D

ilsiz

Har

itası

Page 181: Coğrafya – 3

181

COĞRAFYA 3Tü

rkiy

e Fiz

iki H

arita

Page 182: Coğrafya – 3

182

COĞRAFYA 3

Türk

iye M

ülki

İdar

e Böl

ümle

ri H

arita

Page 183: Coğrafya – 3

183

COĞRAFYA 3Tü

rkiy

e Har

itası

Page 184: Coğrafya – 3