‹çindekiler - Kitap Okur...

‹çindekilerÖnsöz ............................................................................................................ xii

Bitkisel Kaynakl› Ham Maddelerin Kullan›m›nda Kalite, Etkinlik ve Güvenlik................................................................. 2

G‹R‹fi - TAR‹H ÖNCES‹NDE (TIBB‹) B‹TK‹LER ........................................ 3Paleontolojik Ça¤ ......................................................................................... 3Milattan Önce (M.Ö. 50.000-0) ................................................................... 4Milattan Sonra (M.S. 0-1900) ........................................................................ 5DO⁄AL HAZ‹NE KAYNA⁄I OLARAK B‹TK‹LER ....................................... 6B‹TK‹SEL KAYNAKLI HAM MADDE: TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹LER ... 7T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Özellikleri ..................................................... 7Farmakope ve Bitkisel Ürünler ................................................................... 9

Türk Farmakopesi Standartlar› .............................................................. 11Farmakope’de Bitkisel Droglarda Kalite ile ‹lgili Kriterler .................. 12

B‹TK‹SEL ÜRÜNLER‹N KULLANIMI ÖNCES‹NDE D‹KKAT ED‹LECEK HUSUSLAR .................................................................. 14Etkinlik .......................................................................................................... 15Kalite ............................................................................................................. 16Güvenilirlik ve Güvenlik ............................................................................. 16Özet................................................................................................................ 18Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 19Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 20S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 20Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 21Yararlan›lan ‹nternet Adresleri ..................................................................... 21Yararlan›labilecek Di¤er Kaynaklar.............................................................. 21

T›bbi ve Aromatik Bitki ve Bitkisel Ürünlerin Kullan›m›nda Etik .................................................................... 22

G‹R‹fi .............................................................................................................. 23ET‹K NED‹R? ................................................................................................ 24Günlük Hayatta Etik .................................................................................... 27B‹YOET‹K ..................................................................................................... 28Biyolojik Çeflitlilik ve Çevre - Bitki Eti¤i ..................................................... 30TIBB‹ AROMAT‹K B‹TK‹LER‹N KULLANIMINDA ET‹K.............................. 31T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Etik Üretimi .................................................. 32T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Pazarlamas› ve Ticaretinde Etik.................... 33T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Etik ve Etik Olmayan Kullan›m› .................. 33TIBB‹ AROMAT‹K B‹TK‹LER‹N KULLANIMINDASAKINCALI DURUMLAR .............................................................................. 36Baz› Uygulama ve Önlemler ....................................................................... 37Özet ............................................................................................................... 44Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 45Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 46Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 46Ek 1 ................................................................................................................ 48

‹ ç indek i ler iii

1. ÜN‹TE

2. ÜN‹TE

Bitkisel Ham Maddelerin Kullan›ma Haz›rlanmas›.............. 50G‹R‹fi ............................................................................................................. 51B‹TK‹SEL FARMASÖT‹K ÜRÜNLERDE GACP VE GMP ........................... 53T›bbi Bitkilerde ‹yi Tar›m ve Toplama Uygulamlar› (GACP) ..................... 54‹yi Üretim Uygulamalar› (GMP) ................................................................... 56D‹ST‹LASYON VE EKSTRAKS‹YON YÖNTEMLER‹ ‹LE HAZIRLAMA........ 58Distilasyon ..................................................................................................... 58Ekstraksiyon................................................................................................... 59Perkolasyon ................................................................................................... 59Maserasyon .................................................................................................... 59‹nfüzyon ve Dekoksiyon .............................................................................. 60Perkolasyon Haz›rlanmas›............................................................................. 60Ekstreler (Extracta) ........................................................................................ 61Bitkisel Droglar (Plantae Medicinales)......................................................... 61Bitki Çaylar› (Plantae ad ptisanam) ............................................................. 63Tentürler (Tinctura)....................................................................................... 63Aromatik Sular ............................................................................................... 64FARMASÖT‹K fiEK‹L HAL‹NE GET‹RME...................................................... 65Çözeltiler ........................................................................................................ 65

fiuruplar.................................................................................................... 66Spiritler..................................................................................................... 67Eliksirler ................................................................................................... 68Posyonlar ................................................................................................. 68

Yar› Kat› Preparatlar...................................................................................... 69Merhemler................................................................................................ 69Jeller ......................................................................................................... 69Kremler .................................................................................................... 70Sabunlar ................................................................................................... 70Yak›lar...................................................................................................... 70

Kat› Preparatlar.............................................................................................. 70Tozlar ...................................................................................................... 70Granüleler ............................................................................................... 70Tabletler ................................................................................................... 70Kaplanm›fl Tabletler ............................................................................... 71Kapsüller (Capsulae gelatinae, Capsulae gelatinosae, Capsules gelatineuses, Gelules) ............................................................................ 72

Özet................................................................................................................ 74Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 75Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 76S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 76Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 77

Bitkisel Hammadde ve Ürünlerin Kullan›m›nda Dikkat Edilecek Hususlar .................................................................... 78

G‹R‹fi ............................................................................................................. 79B‹TK‹SEL ÜRÜNLER NEDEN ZARARLIDIR? ............................................... 80ÖNEML‹ YAN ETK‹LER‹ OLAN DO⁄AL ETK‹N B‹LEfiENLER .................. 81Aristoloik Asit ................................................................................................ 82Atropin ........................................................................................................... 82

‹ ç indek i leriv

3. ÜN‹TE

4. ÜN‹TE

β - Asaron ...................................................................................................... 82Berberin ......................................................................................................... 82Kalp Glikozitleri ........................................................................................... 83‹yot ................................................................................................................ 83Lektinler ......................................................................................................... 84Oksalatlar ...................................................................................................... 85Pirolizidin Alkaloitleri .................................................................................. 85Safrol .............................................................................................................. 86Salisilatlar ....................................................................................................... 87Siyanogenejtik Glikozitler ............................................................................. 87Tanenler ......................................................................................................... 88Tuyon ............................................................................................................ 88ÖNEML‹ YAN ETK‹LER‹ OLAN B‹TK‹SEL DROGLAR ................................ 89Karsinojenik Reaksiyonlar............................................................................. 89

Alkannae radix (Havaciva kökü) ........................................................... 89Senecio herba.......................................................................................... 89Eupatorii herba........................................................................................ 90Rubia tinctorii radix (Boyac› kökü) ....................................................... 90Rhamnus purshiana, Rhamni purshianae cortex (Cascara Sagrada) . 90

Cocae folium ................................................................................................. 90Farfarae folium ........................................................................................ 91Euphorbia herba ..................................................................................... 91

Kalp-Damar Sistemi Rahats›zl›klar›............................................................... 91Crataegi flos (Al›ç çiçe¤i)........................................................................ 91Ephedra herba (Deniz Üzümü).............................................................. 92Ginseng radix (Ginseng kökü)............................................................... 92Liquiritiae radix (Meyan kökü) ............................................................. 93

Gastrointestinal Rahats›zl›klar....................................................................... 94Eucalyptii folium (Ökaliptus yapra¤›).................................................... 94Eucalypti aetheroleum [Ökaliptus (uçucu) ya¤›] ................................. 94Elaterii fructus (Ac›düvel, Ac›dülek, Eflekh›yar›) ................................... 94Bromelainum (Ananas suyundan elde edilen proteolitik enzim)........ 95Echinaceae purpureae herba (Ekinezya)............................................... 95Cimicifuga racemosae rhizoma (Black Cohosh) .................................. 96Rusci aculeati rhizoma (Kuzukula¤›, Tavflan memesi) ......................... 96Taraxaci radix cum herba (Karahindiba¤)............................................. 96Hippocastani semen (Atkestanesi tohumu)........................................... 96Menthae aetheroleum (Nane ya¤›) ........................................................ 97Sabal fructus (Sabal meyvas›)................................................................. 97Urtica radix (Is›rgan otu kökü) .............................................................. 98Curcumae longae rhizoma (Zerdaçal) ................................................... 98Salicis cortex (Kavak kabu¤u)................................................................ 99Hydrastis rhizoma ................................................................................... 99

Solunum Sistemi Rahats›zl›klar› .................................................................... 100Strobili lupuli (fierbetçi otu) ................................................................... 100

Sinir Sistemi Rahats›zl›klar› ........................................................................... 100Kava kava rhizoma ................................................................................. 100Colae semen ............................................................................................ 100Mate ........................................................................................................ 101Tanacetii flos (Gümüfldü¤me) ................................................................ 101

‹ ç indek i ler v

Hyperici herba (Sar› Kantaron, Binbirdelik otu)................................... 102Salviae folium (Adaçay› yapra¤›) ........................................................... 102Gentianae radix (Centiyan kökü) ......................................................... 103

Üriner Sistem Rahats›zl›klar› ......................................................................... 104Frangulae cortex (Barut a¤ac› kabu¤u) ................................................. 104Sennae folium (Sinameki yapra¤›), Sennae acutifoliae fructus (Sinameki meyvas›) ................................................................................. 104Lini semen (keten tohumu).................................................................... 105Aloe (Sar›sab›r) ........................................................................................ 105Cardui mariae fructus (Devedikeni meyvas›) ...................................... 105Juniperi fructus (Ard›ç meyvas›) ............................................................ 106

Genel Alerjik Reaksiyonlar ........................................................................... 106Foeniculi fructus (Rezene meyvas›), Foeniculi aetheroleum (Rezene uçucu ya¤›) ............................................................................... 107Asparagi rhizoma (Kuflkonmaz)............................................................. 107Ginkgo biloba (Mabet a¤ac›) ................................................................. 107Pini aetheroleum (Çam ya¤›) ................................................................. 107Arnicae flos (Arnika)............................................................................... 108Helicis folium (Sarmafl›k)........................................................................ 108Capsici fructus (K›rm›z›biber)................................................................. 108Agni casti fructus (Hay›t meyvas›) ......................................................... 109Foenugraeci semen (Çörek otu) ............................................................ 109Allii sativi bulbus (Sar›msak).................................................................. 109Populi gemma (Karakavak tomurcu¤u)................................................. 110Angelicae radix (Melek otu kökü) ......................................................... 110Aurantii fructus (Portakal kabu¤u)......................................................... 110

Özet ............................................................................................................... 111Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 112Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 113S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 113Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 115

Zehirli, Narkotik ve Halusinojenik Bitkiler .......................... 116G‹R‹fi .............................................................................................................. 117ZEH‹R VE ZEH‹R ETK‹S‹ NED‹R? ............................................................... 117ZEH‹RLER‹N SINIFLANMASI......................................................................... 118TOKS‹K ETK‹ T‹PLER‹ ................................................................................. 120SEKESTRASYON VE AKÜMÜLASYON......................................................... 120TOKS‹K ETK‹ MEKAN‹ZMALARI ................................................................ 121Yal›n Toksik Etkiler ..................................................................................... 121Özel Toksik Etkiler ....................................................................................... 122‹mmün Reaksiyonlar ve Allerji .................................................................... 123Genetik Farkl›l›klara Ba¤l› Reaksiyonlar ve ‹diyosenkrazi ........................ 123Dayan›ks›zl›k veya Afl›r› Duyarl›k Reaksiyonlar› ........................................ 124Ba¤›ml›l›k ve Yoksunluk Reaksiyonlar› ...................................................... 124ZEH‹RL‹ B‹TK‹LER ....................................................................................... 124BA⁄IMLILIK VE BA⁄IMLILIK TÜRLER‹ ..................................................... 132BA⁄IMLILIK OLUfiTURAN D‹⁄ER B‹TK‹LER.............................................. 137B‹TK‹LER‹N SU‹ST‹MAL‹ ............................................................................. 137B‹TK‹LERLE TEDAV‹ VE ZEH‹RLENMELER ‹Ç‹N SON SÖZLER ............... 138Özet ............................................................................................................... 139

‹ ç indek i lervi

5. ÜN‹TE

Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 141Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 142S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 142Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 143

T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Halk Aras›nda Kullan›m› ....... 144G‹R‹fi .............................................................................................................. 145HALK ARASINDA B‹TK‹LER‹N KULLANIM ALANLARI............................... 145G›da................................................................................................................ 145Baharat ........................................................................................................... 147Çay Yap›m›nda .............................................................................................. 148‹laç ............................................................................................................... 149Boyar Madde ................................................................................................. 149Yakacak ......................................................................................................... 150Silah................................................................................................................ 150Nazarl›k ve Süs Eflyas› Olarak ...................................................................... 150Dekoratif ve Süs Bitkisi Olarak .................................................................... 150Büyü............................................................................................................... 150Parfümeri ve Kozmetik Sanayiinde .............................................................. 151Selüloz Sanayiinde ........................................................................................ 151Zararl›lara Karfl› ............................................................................................. 151Hayvan Yemi Olarak..................................................................................... 151Mesken Yap›m›nda ....................................................................................... 151HALK ARASINDA B‹TK‹LER‹N KULLANIM fiEK‹LLER‹ ............................. 152Toz ................................................................................................................. 152Hap................................................................................................................. 152Dekoksiyon.................................................................................................... 152‹nfüzyon......................................................................................................... 152HALK ARASINDA TEDAV‹ AMAÇLI KULLANIMDA B‹TK‹LER‹N YER‹ VE ÖNEM‹............................................................................................ 152HALK ‹LAÇLARI............................................................................................. 154B‹TK‹SEL HALK ‹LAÇLARI............................................................................ 154Anadolu’da Halk Aras›nda Uygulanan Tedavi fiekilleri .............................. 155Anadolu’da Halk Hekimli¤i Uygulamalar› ................................................... 155HALK ARASINDAK‹ TEDAV‹ AMAÇLI KULLANILAN B‹TK‹LERE ÖRNEKLER..................................................................................................... 156Özet................................................................................................................ 164Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 165Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 166Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 166

T›bbi ve Aromatik Bitkilerin G›da ve Baharat Olarak Kullan›m›...................................................................... 168

G‹R‹fi VE TAR‹HÇE ....................................................................................... 169B‹TK‹LER‹N GIDA VE BAHARAT OLARAKKULANIMINDA YER‹ VE ÖNEM‹ ............................................................... 171B‹TK‹LER‹N GIDA OLARAK KULLANIM fiEK‹LLER‹ VE ÖRNEKLER‹ ....... 173Çi¤ Olarak Yenenler ..................................................................................... 173Özel Bir ‹fllemden Sonra Kullan›lan Bitkiler ............................................... 174Piflirildikten Sonra Yenenler ......................................................................... 174

‹ ç indek i ler vii

6. ÜN‹TE

7. ÜN‹TE

Kavrularak Kullan›lan Bitkiler ...................................................................... 175Turflu Veya Salamuras› Yap›larak Yenenler ................................................ 175Baz› G›dalara Kat›larak Yenen Bitkiler ........................................................ 175Pekmez Haz›rlanmas›nda Kullan›lanlar ...................................................... 176Reçel Yap›m›nda Kullan›lan Bitkiler ............................................................ 176Kurutulduktan Sonra Kullan›lan Bitkiler...................................................... 176BAHARAT OLARAK KULLANILAN B‹TK‹LER ............................................. 177Baharat Nedir? ............................................................................................... 177

Köri .......................................................................................................... 179Köfte Baharat›.......................................................................................... 179Çin Baharat› ............................................................................................. 179Berbere .................................................................................................... 180Tavuk Baharat› ........................................................................................ 180

Baharat Olarak Kullan›lan Bitkiler ............................................................... 180Kekik (Thymus, Origanum, Satureja, Thymbra, Coridotyhmus Türleri)............................................................................. 180Nane (Mentha Türleri)............................................................................ 181Biberiye (Rosmarinus officinalis) .......................................................... 181O¤ulotu (Melissa officinalis) .................................................................. 182Fesle¤en, Reyhan (Ocimum basilicum) ................................................ 183Kimyon (Cuminum cyminum) .............................................................. 183Frenk Kimyonu (Carum carvi) ............................................................... 184Rezene (Foeniculum vulgare) ................................................................ 184Kiflnifl (Coriandrum sativum) ................................................................ 185Anason (Pimpinella anisum) ................................................................. 186Dereotu (Anethum graveolens) .............................................................. 186Maydanoz (Petroselinum crispum) ........................................................ 187Roka (Eruca sativa) ................................................................................ 188Çörek Otu (Nigella sativa)...................................................................... 188Safran (Crocus sativus) ........................................................................... 189Sumak (Rhus coriaria)............................................................................ 189Karabiber (Piper nigrum) ....................................................................... 190Çemen Otu (Trigonella foenum-graecum)............................................ 190Zencefil (Zingiber officinale) ................................................................. 191Karanfil (Eugenia caryophyllata) ........................................................... 192K›rm›z›biber (Capsicum annuum)......................................................... 192

Özet ............................................................................................................... 194Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 195Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 196Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 196Yararlan›lan ‹nternet Adresleri ..................................................................... 197

Bitkisel Çaylar. ......................................................................... 198G‹R‹fi .............................................................................................................. 199B‹TK‹SEL ÇAYLAR......................................................................................... 199B‹TK‹SEL ÇAYLAR ‹Ç‹N UYGUN B‹TK‹ TEM‹N‹........................................ 200Bitkisel Çay Droglar›n›n Depolanma ve Paketlenmesi ............................... 201Bitkisel Droglar›n Depoland›¤› ve Sakland›¤› Kaplar›n Özellikleri............ 202Bitkisel Droglar Üzerinde Yap›lan Kalite Kontrol Testleri ........................ 202Bitkisel Droglarda Kontaminasyon............................................................... 203

‹ ç indek i lerviii

8. ÜN‹TE

Mikrobiyal Kirlenme ............................................................................... 203A¤›r Metal kirlili¤i.................................................................................... 204Bitki Koruma Ürünleriyle Oluflan Kirlenme .......................................... 204Radyoaktif Maddelerle Kirlenme............................................................ 205

B‹TK‹SEL ÇAY ÇEfi‹TLER‹............................................................................. 205Mono Çaylar .................................................................................................. 205Kar›fl›m Çaylar ............................................................................................... 206Paket Çaylar ................................................................................................. 209Poflet Çaylar ................................................................................................... 209Çözünür (Instant) Çaylar............................................................................... 210

Püskürterek Kurutulmufl (spray-dried) Çaylar....................................... 210Granüle Çaylar ........................................................................................ 210

B‹TK‹SEL ÇAY HAZIRLAMA......................................................................... 211Drog /S›v› Oran›............................................................................................ 211

Drogun Ö¤ütme Derecesi ...................................................................... 212Bitkisel Çay Haz›rlama Yöntemleri ....................................................... 212

B‹TK‹SEL ÇAYLARIN KULLANILDI⁄I RAHATSIZLIKLAR........................... 213Grip ve So¤uk Alg›nl›¤›nda .......................................................................... 214Ba¤›fl›kl›k Sistemi Rahats›zl›klar›nda ............................................................ 214Gastrointestinal Sistem Bozukluklar›nda...................................................... 214Safra Kesesi Rahats›zl›klar›nda ..................................................................... 214Psikolojik Rahats›zl›klarda ............................................................................ 215Böbrek ve Mesane Rahats›zl›klar›nda .......................................................... 215Kad›n Hastal›klar›nda.................................................................................... 215Zay›flama Çaylar›........................................................................................... 215BAZI FARMAKOPELERDE VE STANDART RUHSATLARDAYER ALAN KARIfiIM ÇAY REÇETELER‹....................................................... 216Özet ............................................................................................................... 220Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 221Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 222S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 222Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 223

Tamamlay›c› Tedavi Sistemleri ve Kullan›lan Bitkiler ........ 224G‹R‹fi .............................................................................................................. 225TAMAMLAYICI TEDAV‹ S‹STEMLER‹NDE B‹TK‹LER‹N YER‹ VE ÖNEM‹............................................................................................ 226GELENEKSEL Ç‹N TEDAV‹ S‹STEM‹............................................................ 226Akupunktur.................................................................................................... 228YUNAN‹ TEDAV‹ S‹STEM‹ ........................................................................... 229AYURVEDA.................................................................................................... 230HOMEOPAT‹ ................................................................................................. 233AROMATERAP‹.............................................................................................. 236F‹TOTERAP‹................................................................................................... 239Özet ............................................................................................................... 244Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 245Okuma Parças› ........................................................................................... .. 246Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 246Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 247

‹ ç indek i ler ix

9. ÜN‹TE

T›bbi Bitkilerin Farkl› Hastal›klarda Kullan›m›..................... 252G‹R‹fi .............................................................................................................. 249DO⁄AL ÇEVRE VE YAfiAM-HASTALIK ‹L‹fiK‹S‹ ......................................... 249DO⁄AL ÇEVRE VE HASTALIK ‹LAÇ ‹L‹fiK‹S‹ ............................................. 249F‹TOTERAP‹ NED‹R?..................................................................................... 250B‹TK‹SEL ÜRÜNLER ‹LE TEDAV‹................................................................. 251B‹TK‹SEL ÜRÜNLER ‹LE TEDAV‹ ED‹LEB‹LEN HASTALIKLAR ................. 251Sinir Sistemi Hastal›klar›nda Bitkisel Ürünlerin Kullan›m› ........................ 252Duyu Sistemi Hastal›klar›nda Bitkilerin Kullan›m› ..................................... 263Hareket Sistemi Hastal›klar›nda Bitkilerin Kullan›m› .................................. 265Sindirim Sistemi Hastal›klar›nda Bitkilerin Kullan›m› ................................ 268Dolafl›m Sistemi ve Kan Hastal›klar›nda Bitkilerin Kullan›m› ................... 276Solunum Sistemi Hastal›klar›nda Bitkilerin Kullan›m› ............................... 281Boflalt›m Sistemi Hastal›klar›nda Bitkilerin Kullan›m› ................................ 285Metabolizma ve Endokrin Sistem Hastal›klar›nda Bitkilerin Kullan›m› ..... 286Üreme Sistemi ile ‹lgili Bitkilerin Kullan›m› ............................................... 288Deri Hastal›klar›nda Bitkisel Ürünlerin Kullan›m› ..................................... 290Enfeksiyon ve Ba¤›fl›kl›k Sistemi Hastal›klar›nda Bitkisel Ürünlerin Kullan›m›........................................................................................................ 293Kanser Hastal›klar›nda Bitkisel Ürünlerin Kullan›m› ................................. 294B‹TK‹SEL ÜRÜNLER‹N KULLANIMINA ‹L‹fiK‹N SON SÖZLER ................. 295Özet ............................................................................................................... 296Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 297Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 298Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 299

Kiflisel Bak›m Ürünlerinde Kullan›lan T›bbi ve Aromatik Bitkiler.......... ............................................................................ 300

G‹R‹fi .............................................................................................................. 301K‹fi‹SEL BAKIM ÜRÜNLER‹ ......................................................................... 302K‹fi‹SEL BAKIM ÜRÜNLER‹NDE KULLANILANB‹TK‹LER‹N GÜVENL‹⁄‹ ............................................................................. 303B‹TK‹LER‹N K‹fi‹SEL BAKIM ÜRÜNLER‹NDE KULLANIMI ....................... 305Aromaterapi .................................................................................................. 306Ayurvedik Cilt Bak›m›................................................................................... 306Bal ile Cilt Bak›m› ......................................................................................... 307Jojoba Ya¤› ile Cilt Bak›m› .......................................................................... 307Shea Ya¤› ile Cilt Bak›m› ............................................................................. 307Bitkisel Antioksidan Maddeler ................................................................... 307Bitkisel Ya¤lar .............................................................................................. 308Di¤er Bitkisel Cilt Bak›m› Madde ve Ürünleri ........................................... 310SONUÇ .......................................................................................................... 314Özet ............................................................................................................... 315Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 316Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 317S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 317Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 317

‹ ç indek i lerx

10. ÜN‹TE

11. ÜN‹TE

T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Tar›m ve Hayvanc›l›k Alanlar›nda Kullan›m› ............................................................. 318

G‹R‹fi .............................................................................................................. 319TARIM VE HAYVANCILIK ............................................................................ 319TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹LER‹N TARIM ALANINDA KULLANIMI ........ 321TARIMDA KULLANILAN B‹TK‹SEL ÜRÜNLERE ÖRNEKLER ...................... 327TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹LER‹N HAYVANCILIKTA KULLANIMI .......... 329HAYVANCILIKTA KULLANILAN B‹TK‹LERE ÖRNEKLER........................... 333Özet................................................................................................................ 335Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 336Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 337Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 337Yararlan›lan ‹nternet Kaynaklar›................................................................... 338

Sözlük ................................................................................... 339

‹ ç indek i ler xi

12. ÜN‹TE

Önsöz

Do¤al kaynaklar›n tedavi amac›yla kullan›lmas› insanl›k tarihi kadar eskidir.

‹nsano¤lu bitkilerin kök, yaprak, çiçek, meyve gibi çeflitli k›s›mlar›n›n tedavi edici

etkileri oldu¤unu deneme-yan›lma yöntemi ile veya tesadüfler sonucu ö¤renmifltir.

Bitkiler o dönemlerde de, gelifli güzel de¤il, dönemin flifac›lar›n›n önerilerine göre

kullan›l›yordu. Daha sonra bitkilerin kimyasal yap›s› ayd›nlat›lm›fl ve içerdikleri

etkili maddeler saf olarak izole edilmifl, böylece “saf ve standart ilaç” kavram›n›n

temelleri at›lm›flt›r. Bunun en güzel örne¤i, sö¤ütten Salisilik Asit’in izole edilme-

si ve yap›s›n›n ayd›nlat›lmas›d›r. 1890 Y›l›nda bu bileflikten basit bir kimyasal

ifllemle sentetik olarak elde edilen “Aspirin” (Asetil salisilk asit) insanl›¤›n yarar›na

sunulmufltur. Morfin, kodein, kinin, rezerpin gibi maddeler bitkilerden izole edilen

ilk bilefliklerdir. Do¤al kaynaklardan elde edilen bu model bileflikler yap›s›

ayd›nlat›ld›ktan sonra, üzerinde çeflitli kimyasal grup de¤ifliklikleri yap›larak daha

aktif ve daha az yan etkili sentetik türevler gelifltirilmifltir. Eczac›l›k Fakültelerinin

Farmakognozi Anabilim Dallar› do¤al kaynaklardan yeni bilefliklerin izolasyonu

ve yap› ayd›nlatmas›, Farmasötik Kimya Anabilim Dallar› bu bilefliklerin sentetik

yollarla elde edilmesi ve türevlendirilmesi, Farmasötik Teknoloji Anabilim Dallar›

ise bu bitkisel ürünlerin ve sentetik ilaç etken maddelerinin uygun dozaj flekline

getirilmesini sa¤layan bilim dallar›d›r. Ancak bilimsel yollarla standardize edilerek

ve farmasötik dozaj flekline getirilerek haz›rlanan ürünler tedavide güvenle kul-

lan›labilen ilaçlar haline gelebilirler.

Son y›llarda t›bbi ve aromatik bitkiler konusunda bilimsel temelden yoksun

popüler bir gündem yarat›lmaktad›r. Görsel ve yaz›l› bas›nda, bu popüler günde-

mi haks›z ç›kar sa¤lamak amac›yla kullanan kifli ve kurulufllar, insanlar›n sa¤l›k

konusundaki hassasiyetinden de yararlanarak, etik ve bilimsel olmayan yay›nlar

yapmaktad›rlar. Yap›s› ve güvenilirli¤i ispatlanmam›fl çeflitli bitki veya bitki

kar›fl›mlar›n›, hastal›klar›n tedavisine önererek, insanlar› rasyonel tedavi seçenek-

lerinden uzaklaflt›r›p ciddi sa¤l›k sorunlar›na neden olmaktad›rlar. Bitkisel ürün-

lerin kullan›l›fl›yla ilgili olarak “do¤al maddeler oldu¤u için hiç bir zararl› etkileri

yoktur” gibi bir yanl›fl görüfl toplumumuzda hakimdir. Eczaneler d›fl›nda çeflitli

marketlerde sat›lan, g›da deste¤i olarak isimlendirilen bu ürünlerin bir k›sm›n›n

ciddi yan etkiler yapt›¤›, hatta ölümlere neden oldu¤u bilinmektedir. Bu arada,

gerekli bilimsel flartlar› sa¤lamamas› nedeniyle, Sa¤l›k Bakanl›¤›’ndan ruhsat ala-

mam›fl bitkisel içeri¤e sahip olan bu ürünler, g›da deste¤i kapsam›nda Tar›m

Bakanl›¤›ndan ruhsatland›r›larak kendilerine bir ç›k›fl yolu bulabilmifllerdir. Bu

üzerinde tart›fl›lmas› gereken önemli bir sorundur. Bitkisel ürünler için “do¤ald›r

zarars›zd›r” veya “faydas› olmasa dahi, en az›ndan zarar› olmaz” ifadeleri tam

olarak gerçe¤i yans›tmamaktad›r. Bilimsel olarak haz›rlanmayan hiçbir ürün güve-

nilir de¤ildir.

Önsözxii

Bitkisel ilac›n elde edildi¤i bitkinin yetiflti¤i yer, mevsim koflullar›, bitki

k›s›mlar›n›n toplanma zaman› gibi çok çeflitli faktörler, içindeki etken maddenin

miktar›n› ve dolay›s›yla etkinli¤ini de¤ifltirebilmektedir. Kullan›lacak bitkilerin

standart miktarda etken madde içermeleri gerekmektedir. Herhangi bir yerden

toplanan bitki ayn› cins ve tür olsa dahi, içeri¤indeki etken madde miktar› farkl›

olabilece¤inden doz ayarlamas› mümkün olamayacak ve amac›na uygun bir tedavi

yap›lamayacakt›r. Kurutma, paketleme, haz›rlama ve depolama ifllemlerinin stan-

dardize edilmesi son derece önemlidir. Farmakopeler ve monograf kitaplar› bitki

ve bu bitkilerden elde edilen ürünlerin standardizasyonu amac›yla haz›rlanm›fl bil-

imsel kaynaklard›r. Ayr›ca bu standardizasyon, GAP (Good Agricultural Practice,

‹yi Tar›m Uygulamalar›) ve GMP (Good Manufacturing Practice, ‹yi ‹malat

Uygulamalar›) gibi uluslar aras› kurallara uyularak güvence alt›na al›nmaktad›r.

12 üniteden oluflan ve T›bbi ve Aromatik Bitkilerle ilgili k›sa, kapsaml›, görsel

ve aç›klay›c› bilimsel bilgiler verilen bu kitab›n haz›rlanmas›, uzun bir planlama

ve organizasyon sonucu profesyonel bir ekip taraf›nca gerçeklefltirilmifltir. Bu

süreçte her türlü imkan› sa¤layan Say›n Rektörümüze, Prof. Dr. Ayd›n Ziya Özgür’e,

ünite yazarlar›na, tasar›m birimine ve tüm eme¤i geçenlere sonsuz teflekkürlerimi

sunar›m.

Editör

Doç.Dr. Lütfi GENÇ

Önsöz xiii

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Bitkisel kaynakl› ham maddelerin tarihsel geliflimini de¤erlendirebilecek,Bitkisel kaynakl› ham maddeleri tan›mlayabilecek,Bitkisel kaynakl› ham maddelerinden elde edilen ürünleri (droglar›) karfl›lafl-t›rabilecek,Bitkisel kaynakl› ham maddeler ile t›bbi ve aromatik bitkilerin kaliteleriniFarmakopelere göre s›n›fland›r›p yorumlayabilecek,Bitkisel kaynakl› ham maddeler ile t›bbi ve aromatik bitkilerin kullan›mlar›n›ve güvenli¤ini aç›klayabileceksiniz.

‹çerik Haritas›

• Bitkisel ham maddeler • T›bbi ve aromatik bitkiler • Drog• Farmakope

• Kalite• Etkinlik• Güvenlik ve güvenilirlik

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNN

N

N

1TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹LER‹N KULLANIMALANLARI VE ET‹⁄‹

T›bbi ve AromatikBitkilerin Kullan›m

Alanlar› ve Eti¤i

• G‹R‹fi - TAR‹H ÖNCES‹NDE (TIBB‹)B‹TK‹LER

• DO⁄AL HAZ‹NE OLARAKB‹TK‹LER

• B‹TK‹SEL KAYNAKLI HAM MADDE:TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹LER

• B‹TK‹SEL ÜRÜNLER‹N KULLANIMIÖNCES‹NDE D‹KKAT ED‹LECEKHUSUSLAR

Bitkisel Kaynakl›Ham MaddelerinKullan›m›nda Kalite,Etkinlik ve Güvenlik

G‹R‹fi - TAR‹H ÖNCES‹NDE (TIBB‹) B‹TK‹LER

Paleontolojik Ça¤ Bitkilerin kullan›m› insanl›k tarihi kadar eskidir. Ancak, çok eski dönemlere ait ka-y›tlar ve belgeler olmad›¤› için etnobotanik (daha spesifik olarak arkeo-botanik ve-ya paleo-botanik) çal›flmalar ve arkeolojik bulgularla, ayr›ca ça¤›m›zdaki ilkel top-lum ve topluluklar›n davran›fl ve uygulamalar› do¤rultusunda bitkilerin kullan›m›ile ilgili sadece tahminler yap›lmaktad›r. Önceleri sadece g›da olarak kullan›lan bit-kiler, daha sonra içgüdüsel, deneme yan›lma yoluyla veya etraftaki hayvanlar›ndavran›fllar› gözlemlenerek, zaman içinde insanlar taraf›ndan daha farkl› flekillerdede¤erlendirilmeye bafllanm›flt›r. ‹nsanlar, do¤adan kazan›lan bilgi ve tecrübelerle,nesilden nesile aktar›lan bilgilerle “faydal› bitkilerden” çeflitli flekillerde yararlan-m›flt›r: G›da, içecek, tatland›r›c›, korucuyu, yem, boya, kozmetik, tütsü, adak, ya-kacak, bar›nma ve izolasyon malzemesi gibi... ‹nsanlar ayr›ca çok çeflitli kullan›m-lar yan›nda t›bbi amaçlarla, yani ilaç olarak günümüze dek bitkilerden faydalan-m›flt›r ve faydalanmaya halen devam etmektedir.

Hayvanlar t›bbi bitki kullan›yor! Maymunlar hastaland›klar›nda etraflar›ndaki çeflitli bit-kileri aray›p bulur ve kullan›rlar (fiekil 1.1). Koyunlar›n yaraland›klar›nda civan perçemi-ni (Achillea millefolium L.) daha çok tükettikleri gözlenmifltir; bitkinin ayr›ca sindirimfaaliyetlerine de katk›da bulundu¤u bilinmektedir. Benzer flekilde mide barsak sorunla-r›nda kedi ve köpekler otcul olmamalar›na ra¤men çim ve benzeri yeflil bitkileri yerler.

.

Bitkisel Kaynakl› Ham Maddelerin

Kullan›m›nda Kalite, Etkinlik ve Güvenlik

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

Milattan Önce (M.Ö. 50.000-0) Günümüze dek, keflfedilmifl en eski bulgular aras›nda M.Ö. 50.000 y›llar›na ait, Ana-dolu ve Mezopotamya topraklar›ndaki fianidar Ma¤ras›nda bulunan Neanderthal is-keletleri ve çeflitli bitkilere ait polenler vard›r. Fransa’da Chauvet Ma¤ras›nda ve bafl-ka ma¤aralarda, yaklafl›k M.Ö. 30.000 y›llar›na dayanan, “Paleolitik Ça¤ dönemi” ar-keolojik bulgular› ve kal›nt›lar› aras›nda günümüzde de kullan›lan baz› t›bbi bitkile-re ait fosil kal›nt›lar bulunmufltur. Yine arkeolojik çal›flmalar sonucunda M.Ö.10.000’de, ilk tar›msal faaliyetlere dair arkeo-botanik kan›tlar tespit edilmifltir.

M.Ö. 3.300 y›llar›nda yaflam›fl olan ve çok iyi koflullarda korunmufl olarak bu-lunan “Buz adam› Ötzi” 90’l› y›llarda tesadüfen Avusturya Alpleri’nde keflfedilmiflve bak›r ça¤› dönemine ait önemli bilgiler vermifltir. Yan›nda bulunan bitkilerdenbaz›lar›n›n koruyucu ve t›bbi amaçlarla kullan›ld›¤› düflünülmektedir.

Tarih boyunca insanlar büyücü, flaman, otac›, hekim, herbalist, aktar gibi bitkiuzmanlar› olarak çeflitli flekillerde t›bbi ve aromatik bitkilerden yararlanmas›n› bil-mifllerdir. Günümüzde halen bu gelenek ve kültürlerine ba¤l› olan ve bunlar› de-vam ettiren toplumlar mevcuttur.

Bitkilerin tedavi amac›yla kullan›ld›¤› yerleri ve yöreleri irdeleyiniz!

Bitkilerin kullan›mlar› ile ilgili ilk yaz›l› metinler aras›nda M.Ö. 3.500-3.000 y›l-lar› civar›nda Sümerler’in çivi yaz›s›yla kil tabletlere iflledikleri tar›msal ve t›bbi re-çete bilgileri say›labilir. Geleneksel Çin tebabetinin kökenlerinin dayand›¤› iddiaedilen, M.Ö. 3.000-2.700 y›llar›nda yaflam›fl efsanevi Çin imparatoru Shennong’a aitt›bbi bitki ve tar›m› ile ilgili bilgiler daha sonraki yüz y›llarda kaleme al›n›p günü-müze ulaflt›r›lm›flt›r. M.Ö. 1.700’lü y›llarda Babil kral› Hammurabi, içinde t›bbi vearomatik bitkiler ve sa¤l›kla ilgili kanunlar›n da (kodeks) bulundu¤u bir yaz›t› bü-yük bir an›t tafla iflleterek sonsuzlaflt›rm›flt›r. Yaklafl›k M.Ö. 1.500 y›llar›nda yaz›ld›-¤› düflünülen ve en az 1.000-1.500 y›l öncesinin bilgilerini içerdi¤i tahmin edilenEbers papirüsleri ise, günümüze ulaflan t›bbi ve aromatik bitkiler ile ilgili en eskive önemli yaz›l› kaynaklardand›r. Ayn› flekilde Hindistan’da, binlerce y›ll›k t›bbi vearomatik bitki kullan›mlar›yla ilgili geleneklere dayal› ve Ayurveda ö¤retisini içe-ren Charaka Samhita ve Sushruta Samhita adl› eserlerin yaklafl›k M.Ö. 100 y›llar›n-

4 T›bbi ve Aromatik Bi tk i ler in Kul lan›m Alanlar › ve Et i¤ i

fiekil 1.1

Do¤al ortam›ndat›bbi bitki kullananbir maymun.(http://www.actionbioscience.org/biodiversity/figures/plotkin2.jpg)

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P


1

da kaleme al›nmas›na karfl›l›k kökeninin M.Ö. 2.000 y›l›na dayand›¤› san›lmakta-d›r. Helenistik dönemde, hekimli¤in de piri olarak kabul edilen Hipokrat (M.Ö.460-377) t›bbi bitkiler ile ilgili bilgiler ve yaz›l› eserler b›rakm›flt›r. Aristoteles (M.Ö.384-322) ve ö¤rencisi Theophrastus (M.Ö. 370-287)’un günümüzdeki bitki sistema-ti¤ine önemli katk›lar› olmufl, bitkilerin s›n›fland›r›lmas› ile ilgili çok say›da eser ka-leme alm›fllard›r.

Milattan Sonra (M.S. 0-1900)Önceleri Roma ‹mparatorlu¤u’nda, Milad’›n bafllang›ç› ile Bizans’ta, Arap (di¤erad›yla Unani veya Yunani) ve Osmanl› medeniyetleri dönemlerinde ayr›ca OrtaÇa¤ Avrupa’s›nda (örne¤in manast›rlarda) t›bbi ve aromatik bitkiler araflt›r›lm›fl,kullan›lm›fl ve zaman zaman yaz›l› kaynaklara aktar›lm›flt›r. Adana, Kozan yak›nla-r›nda Anavarza’da dünyaya gelen Pedanius Dioskorides (M.S. 40-90) taraf›ndanderlenen t›bbi ve aromatik bitki kullan›mlar›n› içeren “de Materia Medica” dahasonra yüz y›llarca baflka eserlere de önemli bir kaynak olmufltur (fiekil 1.2). Pliny,Mitridat, Bergamal› Galen (di¤er ad›yla; eczac›l›¤›n piri Galenus), Dinaveri, El-Bi-runi, ‹bni-Sina (Avrupa’da bilinen ismi ile Avicenna), Paracelsus, Gegrard, Parkin-son, Sertürner, Pelletier gibi çok say›da de¤erli araflt›r›c›lar t›bbi ve aromatik bitki-lerle ilgili önemli çal›flmalar ve eserler b›rakm›fllard›r.

‹pek ve baharat yollar› (fiekil 1.3) sosyal hayat ile birlikte öncelikle Asya ve Av-rupa’da t›bbi ve aromatik bitkilerin tar›m›n›, teknolojisini, nakliyesini, ticaretini vekullan›m›n› as›rlarca etkilemifltir.

51. Ünite - Bi tk ise l Kaynakl › Ham Maddeler in Kul lan›m›nda Kal i te , Etk in l ik ve Güvenl ik

fiekil 1.2

Dioskorides’in “deMateria Medica”adl› eseri (ViennaDioscorides, DeMateria Medica,512).(http://www.hsl.virginia.edu/historical/rare_books/herbalism/assets/materia_medica.jpg)

Bitkisel kaynakl› ham maddeler as›rlarca do¤adan yabani olarak temin edilmifl-tir. Çok az bir k›sm› g›da amaçl› olarak kültüre al›n›p tar›m› gerçeklefltirilmifltir. Sa-y›lar› daha da az olan ancak genelde ticari de¤eri yüksek olan baharat bitkilerinintar›m› yap›lm›flt›r. T›bbi amaçlarla kullan›lan bitkilerin tar›m› ise daha çok 19. yüz-y›ldan sonra gerçekleflmifltir. Günümüzde de genelde t›bbi bitkilerin tar›m›, üreti-mi (daha çok Uzakdo¤u ve Güney Amerika), standardizasyonu, amblajlanmas› vepazarlanmas› (Avrupa ve Amerika) ayr› ülkelerde gerçekleflmektedir ekonomik fa-aliyetler aç›s›ndan önemli ticari boyutlara ulaflm›flt›r.

DO⁄AL HAZ‹NE KAYNA⁄I OLARAK B‹TK‹LER Ço¤unlu¤u tropiklerde olmak üzere, dünyada yaklafl›k 425.000 çiçekli bitki oldu¤utahmin edilmektedir. Ayr›ca her y›l 1.000-3.000 yeni bitki türü keflfedilmektedir. Ana-dolu üç farkl› eko-co¤rafik bölge ile - ismen; Avrupa-Sibirya, Akdeniz ve ‹ran-Turanbölgeleri - biyoçeflitlilik aç›s›ndan flansl› bir bölge olup floras›nda 10.000 civar›nda bit-ki türünü bar›nd›rmaktad›r. Daha önemlisi, Türkiye’de yetiflen yaklafl›k 3.500 bitki tü-rünün endemik olmas›d›r. Günümüzde dünyada genelinde tedavide kullan›lan bitki-lerin say›s› 50.000’den fazla oldu¤u tahmin edilirken, ülkemizde bu say› yaklafl›k 1.000civar›ndad›r. Dünyada tar›m› yap›lan bitki say›s› yaklafl›k 7.000 olarak tahmin edilirkenbu rakam›n içinde en fazla 200-300 t›bbi ve aromatik bitki oldu¤u düflünülmektedir.

T›bbi bitkiler ile ilgili resmi kay›tlar›n ve istatistiklerin çok sa¤l›kl› olmad›¤› gözönünde bulundurularak, dünya pazar›nda y›lda yaklafl›k 700.000 ton bitki tüketilirkensadece Avurapa’da bu miktar›n 440.000 ton oldu¤u san›lmaktad›r. ‹statistiksel ve ticariverilere göre, tezgah üstü pazarda 2004 y›l›nda 120’den fazla ülkeye dünya çap›nda enaz 10 milyar Avro hacminde önemli ekonomik girdi sa¤lanm›flt›r.

Daha önce de belirtildi¤i üzere, di¤er önemli bir husus, bu ham maddelerin genel-de do¤adan rastgele toplamak suretiyle tedarik edilmekte oldu¤u gerçe¤idir. Bu tür bi-linçsiz uygulamalar ile çevre ve bitki çeflitlili¤i tehdit alt›nda olup, birçok canl› ve bitkitürünün bu flekilde yok oldu¤u rapor edilmektedir. Günümüzün di¤er bir gerçe¤i de;halen daha birçok 3. Dünya ülkesinin modern t›p ve sa¤l›k olanaklar›ndan yoksun ol-mas›d›r. Hastal›k durumlar›nda, tedavide kullanmak üzere ulaflabildi¤i ilk ve belki detek kaynak, çevresindeki do¤ada yetiflen bitkilerdir. Dünya Sa¤l›k Örgütü (WHO) ve-rilerine göre, özellikle az geliflmifl ülkelerde dünya nüfusunun yaklafl›k %80’i, tedaviiçin t›bbi bitkilere muhtaçt›r. Çin ve Hindistan gibi Asya ülkelerinin nüfus kalabal›kl›¤›ve ço¤unlu¤unun yoksullu¤u, yüz y›llarca t›bbi ve aromatik bitkilerin kullan›ld›¤› ge-leneksel tedavi sistemlerinin yayg›n, ayn› zamanda ekonomik bir flekilde ifller ve etkinolmas›n› sa¤lam›flt›r. Ayr›ca, do¤ada yabani olarak yetiflen bu bitkiler yerliler taraf›ncatoplan›p sat›l›r bu flekilde önemli bir ekonomik gelir elde edilir.


fiekil 1.3

Tarih boyuncabaharat yolu veipek yollar›.

Modern sa¤l›k hizmetlerinde teflhis ve tedavi hekim ve eczac› denetiminde yap›lmal›d›r.T›bbi bitkiler ilaçlara, fitoterapi de modern tedaviye alternatif de¤ildir!

B‹TK‹SEL KAYNAKLI HAM MADDE: TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹LER

T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Özellikleri T›bbi ve aromatik bitkiler, ilaç ve g›da/g›da katk› maddesi aras›nda geçifllere sahipbitkilerdir. “T›bbi bitkiler” genellikle belirli rahats›zl›k ve hastal›klar›n önlenmesin-de, tedavisinde ve ilaç yap›m›nda kullan›l›rken “aromatik bitkiler” daha çok kokuve tat (= aroma) özelliklerine sahip olmalar›dan dolay› çeflni ve g›da veya içecek-lerde katk› olarak kullan›l›r. Hem koku ve tat özellikleri olan, ayr›ca tedavi özelli-kerinden dolay› ilaç olarak kullan›lan bitkilere t›bbi ve aromatik bitkiler denilmek-tedir. Bitkinin kokusu, genelde sahip oldu¤u uçucu bilefliklerden (uçucu ya¤)kaynaklanmaktad›r. Aromatik bitkilerden, genelde distilasyon ile elde edilen uçu-cu ya¤lar, koku ve tat özelliklerinden baflka kozmetik ve parfümeride yayg›n ola-rak kullan›l›r. Örne¤in, kültürü de yap›lan pelin otu (Artemisia absinthium L.) an-tiparaziter ilaç olarak kullan›m› yan›nda özel tat ve kokusundan dolay› ayr›ca ab-sint, vermut gibi alkollü içkilerin üretiminde kullan›l›r (bkz. fiekil 1.4).

Baharat nedir? Örnek veriniz.

Bu ünite kapsam›nda, t›bbi ve aromatik bitkiler (TAB) tedavi amaçl› kullan›m-lar› ve ham madde kaynaklar›na özgü özellikleri aç›s›ndan de¤erlendirilecektir. Ta-

71. Ünite - Bi tk ise l Kaynakl › Ham Maddeler in Kul lan›m›nda Kal i te , Etk in l ik ve Güvenl ikS O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



fiekil 1.4

Eski ça¤lardan beribilinen t›bbi vearomatik bitki:Artemisiaabsinthium L.(Vienna Dioscorides,De Materia Medica,512).(http://www.hsl.virginia.edu/historical/rare_books/herbalism/assets/apsynthion.jpg)

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T


rihsel geliflim içinde çok say›da bitkinin çeflitli biyolojik aktivitelerinden dolay› te-davide ve ilaç olarak kullan›lm›fl olmas›, bu uygulamalar›n rasyonel ve do¤ru uy-gulamalar oldu¤unu göstermez!

K›saca ilaç, “belirli standartlar›” olan, do¤al veya sentetik, özel bir madde /maddeler karfl›m›d›r.

Dünya Sa¤l›k Örgütü’ne göre ilaç; “fizyolojik sistemleri veya patolojik durumla-r›, alan›n yarar› için de¤ifltirmek veya incelemek amac›yla kullan›lan veya kullan›-m› öngörülen bir madde veya üründür.” T›pta kullan›lan ve biyolojik etkinli¤i olansaf bir kimyasal madde ya da ona eflde¤er olan bitkisel veya hayvansal kaynakl›,standart miktarda aktif madde içeren bir kar›fl›md›r. Eczac›l›k Bilimlerinde Farmako-lojinin ve Farmakognozinin konusu içinde geçen droglar, genel anlamda tedaviamac›yla kullan›lan her türlü do¤al ve sentetik maddeyi ifade eder. Baflka bir ifadeile ilaç, bir veya birkaç dro¤u içeren, hastaya en yararl› olacak flekilde uygulanabi-lecek, tedavi edici dozlar içinde toksik olmayan etkin madde veya maddelerdir.

‹laçla ilgili daha fazla bilgiye AÖF Farmakoloji önlisans ders kitab›ndan, ayr›ca O¤uz Ka-yaalp, Farmakoloji kitab›ndan ulaflabilirsiniz.

Örnek olarak bitkilerde drog olarak kullan›lan k›s›m veya ürünler Tablo 1.1’de s›-ralanm›flt›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Drog: ‹laç yap›lmas›ndakullan›lan do¤al organik,inorganik veya sentetikkökenli, tedavi özelli¤i olanbütün ham maddelereverilen genel isimdir. Ancakdaha çok bitkisel kaynakl›ham maddeler veyabitkilerin ilaç olarakkullan›lan k›sm› “drog”olarak tan›mlan›r.

Drog (Latince) Türkçe

Aetheroleum Uçucu ya¤

Amylum Niflasta

Balsamum Balsam

Carbo Kömür - karbon

Cera Mum

Extracta Ekstre

Extracta fluida S›v› ekstre

Extracta sicca Kuru ekstre

Extracta spissa Yumuflak ekstre

Gallae Maz›

Gummi Zamk

Gummi resina Reçineli zamk

Latex Lateks - eksudat

Oleoresina Ya¤l› reçine

Oleum Ya¤ (sabit ya¤)

Oleum virginale S›zma sabit ya¤

Pix Katran

Plantae ad ptisanam T›bbi çay

Plantae medicinalis Bitkisel drog

Plantae medicinalis preparatore Bitkisel drog preparatlar›

Resina Reçine

Succus Usare - bitki özsuyu

Tinctura Tentür

Tablo 1.1Drog olarakkullan›lan bitkiselham maddeler veürünlere örnekler.

T.C. Sa¤l›k Bakanl›¤›, ‹laç Eczac›l›k Genel Müdürlü¤ü’nün bitkisel ürünler ile il-gili kulland›¤› genel tan›mlamalara bakacak olursak:

Bitkisel T›bbi Ürün: Bir ürünün içeri¤ini oluflturan aktif maddelerden bir veyadaha fazlas› veya bir veya daha fazla preparat veya bir veya daha fazla say›da butip bitkisel kaynakl› preparatla birleflen bitkisel maddelerdir.

Bitkisel Maddeler: Bütün olarak parçalara ayr›lm›fl ya da kesilmifl bitkiler, bit-ki parçalar›, yosunlar, mantarlar, ifllenmemifl ve genelikle kuru ve bazen de tazeliken. Spesifik numunelere tabi olan eksudalar da bitkisel maddeler olarak de¤er-lendirilirler. Bitkisel maddeler kesin olarak kullan›lan bitki parças› ve binominalsisteme göre botanik ad› ile tan›mlan›r [Kaynak: 11.05.2009 tarih ve 3186 say›l› Ma-kam Oluru ile yürürlü¤e konan GMP k›lavuzu, EMEA ve ICH k›lavuzlar›; Farma-sötik Ürünlerin ‹yi ‹malat Uygulamalar›na (GMP) ‹liflkin K›lavuz].

Bitki topland›ktan veya hasat edildikten sonra farkl› ifllemlere tabi tutularakhem stabilitesi hem de kalitesi art›r›labilmektedir. fiekil 1.5’te gösterildi¤i üzereham bitki ile fitofarmasötik ürün aras›nda katma de¤er aç›s›ndan çok farkl›l›k ola-bilir. Ham madde ile ilgili her ifllem bir maliyet ve altyap› gerektirir, sonras›ndaürünün kalitesinin tescillenmesi ile birlikte pazarda daha fazla talep görür. Dolay›-s›yla piramitteki her ürünün belirli kalite standartlar›nda arz - talep iliflkisi ve onaba¤l› olarak da bir ticari de¤eri vard›r.

Bitki veya bitkisel kaynakl› ham maddeler, en yayg›n olan g›da veya aromatiközellikleri d›fl›nda bitkisel ilaç olarak kullan›l›rlar. Ancak t›bbi amaçlar ile kullan›-lacak bitkilerin etkilerini pratik, tekrarlanabilir, güvenilir olarak sa¤layabilmek için,ilaç ham maddelerinde oldu¤u gibi, bitkisel ham maddelere ait özel farmakopestandartlar›na ihtiyaç vard›r. Aksi halde, bitkisel ürünleri ilaç olarak standardize et-mek mümkün olmaz.

Farmakope ve Bitkisel Ürünler Yukar›da k›saca verilen Farmakope bilgileri do¤rultusunda anlafl›laca¤› üzere t›b-bi bitkisel ürünler k›saca; hastal›klar› iyilefltirmek, fliddetini hafifletmek, hastal›klar-dan korunmak, tedaviye yard›mc› olmak amac›yla bir veya birçok bitkinin çeflitlik›s›mlar›n›n do¤rudan veya çeflitli ifllemlerden geçirilmesinden sonra haz›rlan›pambalajlanm›fl halde pazara sunulan do¤al t›bbi ürünler veya preparatlard›r.


fiekil 1.5

T›bbi ve aromatikbitkisel ürünpiramiti ve katmade¤erleri.

Farmakope: Etkinmaddelerin ve ilaçlar›ncanl›larda koruma, teflhis vetedavi amaçl› olarakkullan›labilmeleri içingerekli ve geçerli özellikleribildiren resmi kaynak,kodeks.

Bir bitkiyi veya bitki organ›n› t›bbi ve farmasötik olarak de¤erlendirmek ve kullanmaküzere uluslararas› standartlara ihtiyaç vard›r.

T›bbi bitkilerin etkinli¤ini, kalite kriterlerini, güvenilirli¤ini kay›t alt›na alan çoksay›da kaynak vard›r: Örne¤in, ulusal ve uluslararas› farmakope, kodeks ve ben-zeri standartlar [Avrupa Farmakopesi (EP), Alman Farmakopesi (DAB) /Kodeksi(DAC), ‹ngiliz Farmakopesi (BP), ‹ngiliz Bitkisel ‹laç Farmakopesi (BHP), Ameri-kan Farmakopesi (USP), Japon Farmakopesi, Çin Farmakopesi, Hint AyurvedikFarmakopesi (API), Komisyon E monograflar› ve ESCOP monograflar› gibi] ilaç et-kin ve yard›mc› maddeleri ve bitkisel droglar› içerir. Örneklerde görülebilece¤iüzere sadece bitkisel drog monograflar, konusunda özelleflmifl farmakopeler vestandart kitaplar mevcuttur.

Bu standartlar›n›n d›fl›nda kalan do¤al ürünlerin t›bbi ve farmasötik anlamda birde¤eri yoktur. Di¤er taraftan, g›da ve kozmetik amaçlarla kullan›lan do¤al ürünle-rin de kabul edilir standartlarda olmas› istenir. Bu durumda ilgili mevzuatlar, G›daKodeksleri, Türk Standardlar› Enstitüsü (TSE), Kalite Yönetim Sistemleri (ISO 9001,ISO= Uluslararas› standart Organizasyonu), G›da Güvenli¤i Yönetim Sistemi (ISO22000 HACCP, HACCP = Hazard Analysis and Critical Control Points), AmerikanBaharat Ticaret Kurumu (American Spice Trade Association =ASTA) v.b. standartve kriterlerin dikkate al›nmas› gerekmektedir. Aksi halde, söz konusu bitki veya il-gili organ› sadece bir bitki türü ve k›sm› olarak nitelendirilebilir.

Türkiye’nin Avrupa Farmakope Komisyonu’na üyeli¤i, Bakanlar Kurulu karar›ile taraf olunan “Bir Avrupa Farmakopesi Gelifltirilmesine Dair Sözleflme” (10 Ekim1993 tarih ve 21724 say›l› Resmi Gazete’de yay›mlanan Milletleraras› Sözleflme Ka-rar 93/4735) Resmi Gazete’de yay›mlanarak 22 fiubat 1994’de resmiyet kazanm›flve yürürlü¤e girmifltir. Bu sözleflme ve 767 say›l› “Türk Kodeksi Hakk›ndaki Ka-nun” gere¤i ifllemler yap›lmakta olup, 6. bask›s› 2007’de yap›lan Avrupa Farmako-pesi ve ekleri Avrupa’da oldu¤u gibi ülkemizde de yasal uyma zorunlulu¤u olanresmî bir belge niteli¤indedir. Sa¤l›k Bakanl›¤› taraf›ndan Farmakope Komisyo-nu’na haz›rlatt›r›lan “Türk Farmakopesi - Avrupa Farmakopesi Adaptasyonu” 21Ekim 2004 y›l›nda (2004/6421 no’lu karar, 25620 say›l› Resmi Gazete ) yürürlü¤egirmifltir. Türkiye’nin de üye verdi¤i çok genifl bir uzmanlar grubu taraf›ndan titiz-likle haz›rlanan ve sürekli güncellenen Avrupa Farmakopesi’de halen 200’den faz-la bitkisel drog monograf› mevcuttur. Tablo 1.2’de Avrupa Farmakopesi’nde yeralan baz› bitkilsel droglara ait örnekler verilmifltir.

10 T›bbi ve Aromatik Bi tk i ler in Kul lan›m Alanlar › ve Et i¤ iS O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Farmakope’de ayr›ca çok say›da bitkisel preparat ve ürünün monograflar›naulaflmak mümkündür. Eczac›lar›n temel kitab› olan farmakopedeki standartlar, sen-tetik ve do¤al ilaç ham maddelerinin kalite s›n›rlar›n› ve yap›lmas› gereken standarttest ve miktar tayini yöntemlerini belirledi¤i için ilaç kalitesinin, güvenilirli¤inin veetkinli¤inin güvencesini sa¤lar. Tedavide kullan›lmas› önerilen bitkisel droglar bustandartlar› karfl›layamad›¤› anda etki göstermeyece¤i gibi tehlike unsuru da olabi-lir. Bitkilerin ilaç olarak kullan›m› ile ilgili uzman ve dan›flman bu konuda e¤itim al-m›fl eczac›lard›r. Ancak unutulmamal›d›r ki eczac› teflhis ve tedavi yapmaya yetkilide¤ildir. Hekimin önerdi¤i ilac› veya eflde¤erini haz›rlay›p hastaya vermekten so-rumludur.

Türk Farmakopesi Standartlar› Bu bölümde, bir bitkinin t›bbi amaçlarda kullan›labilmesi için gerekli özellikleri,nitelikleri farmakopede yer alan flekli ve tan›mlar›yla verilecektir.

Türk Farmakopesi I’e (T.C. Sa¤l›k Bakanl›¤›, 2004) göre Bitkisel Droglar =Plantae medicinales (1433):

“...genellikle bütün, parçalanm›fl veya kesilmifl bitkiler, genellikle kuru haldeancak bazen taze, ifllenmemifl bitki parçalar›, algler, mantarlar, likenlerden iba-rettir. Özel bir ifllemden geçmemifl baz› salg› ürünleri (eksüdatlar) de bitkisel drogkabul edilir. Bitkisel droglar ikili isimlendirme sistemine göre (cins, tür, varyete veotör) geçerli bilimsel botanik isimleriyle tan›mlan›rlar.” Örnek: T›bbi ve aromatikbitki: Hypericum perforatum L. - Drog: Hyperici herba.


Latince Drog ad› Türkçe Drog Elde edildi¤i bitki

Acaciae gummi

dispersione desiccatumArap zamk›, liyofilize

Acacia senegal L. Willd.,

A. seyal Del., di¤er Afrika

Acacia’lar›

Aloes extractum siccum

normatumSar›sab›r standart kuru ekstresi Aloe türleri

Arnicae tincture Öküzgözü tentürü Arnica montana L.

Belladonnae folii extractum

siccum normatum

Güzelavratotu yapra¤› standart

kuru ekstresiAtropa belladonna L.

Belladonnae pulvis normatus Güzelavratotu tozu Atropa belladonna L.

Myrtilli fructus siccum Çobanüzümü meyvesi, kuru Vaccinium myrtillus L.

Myrtilli fructus recens Çobanüzümü meyvesi, taze Vaccinium myrtillus L.

Capsici oleoresina raffinata

et quantificata

Ac› biber meyvesi oleorezini,

rafine ve ayarl›Capsicum türleri

Hyperici extractum Sar› kantaron ekstresi Hypericum perforatum L.

Colophonium Kolofan Pinus türleri

Plantaginis ovatae seminis

tegumentumSar› karn›yar›k tohum k›l›f›

Plantago ovata Forssk.

(P. isphagula Roxb.)

Liquiritiae extractum fluidum

ethanolicum normatum

Meyan kökü etanollü s›v› eks-

tresi, standartGlycyrrhiza glabra L.

Peruvianum balsamum Peru balzam›Myroxylon balsamum (L.) Harms

var. pereirae (Royle) Harms

Tablo 1.2Bitkisel Drogmonograf› örnekleri.

Farmakope’de ayr›ca bitkisel droglar›n üretimleri ile ilgili de bir paragraf mev-cuttur: “... tar›m ürünü veya yabani bitkilerden elde edilirler. Uygun toplama, ta-r›m, hasat, kurutma, parçalama ve depolama flartlar›n›n sa¤lanmas› bitkisel dro-¤un kalitesi için esast›r.”

Farmakope’de Bitkisel Droglarda Kalite ile ‹lgili Kriterler “Bitkisel droglar, toprak, toz, kir ile mantar, böcek ve di¤er hayvan kirliliklerinimümkün oldu¤unca içermemelidir. Çürümüfl olmamal›d›r. Ar›nd›rma ifllemi uy-gulanm›flsa, bitkinin bilefliklerinin bundan etkilenmedi¤inin ve zararl› art›klar›nkalmad›¤›n›n gösterilmesi gerekir. Bitkisel droglar›n ar›nd›r›lmas›nda etilen oksitkullan›lmas› yasakt›r.” fleklinde s›ralanm›flt›r.

Ayr›ca, “...monografta aksi belirtilmemiflse, yabanc› madde (2.8.2) testi uygu-lan›r. Ta¤flifli mümkün bitkisel droglar için uygun bir özel test uygulan›r. Müm-künse, bitkisel droglar, bütün kül (2.4.16), hidroklorik asitte çözünmeyen kül(2.8.1), ekstre edilebilir madde, fliflme indisi (2.8.4) ve ac›l›k de¤eri gibi testlereuyum göstermelidir. Kurutmada kay›p (2.2.32) testi, monograf›nda aksi belirtil-memiflse, bitkisel droglara uygulan›r. Uçucu ya¤ miktar› yüksek droglar için sumiktar tayini (2.2.13) yap›l›r. Bitkisel droglar pestisit art›¤› (2.8.13) gereklerineuymal›d›r. Gereksinimler dahilinde, bitkinin do¤as›, gerekli hallerde bitkinin kul-lan›laca¤› preparat, varsa bitki üzerinde yap›lm›fl olan ifllemlerin tam kayd› dikka-te al›n›r. Pestisit art›¤› miktar› genel yönteme ek yöntemle tayin edilebilir. Bitkiseldroglar›n a¤›r metallerle kirlenme tehlikesi göz ard› edilmemelidir. Bir monografa¤›r metal veya belli elementlerin s›n›rlar›n› vermemiflse, gerekli hallerde, bu limit-lere gereksinim duyulabilir.

Bir veya birden çok bitkisel drog içeren ürünlerin mikrobiyolojik kalitesi konu-sundaki tavsiyeler, Farmasötik preparatlar›n mikrobiyolojik kalitesi (5.1.4-katego-ri 4) metninde yer al›r.”

Tahflifl, Pestisit, Aflatoksin: bkz. Sözlük

Bitkisel Drog Preparatlar›= Plantae medicinales praeparatore (1434) Bitkisel drog preparatlar›, bitkisel droglar›n ekstraksiyon, distilasyon, s›kma, fraksi-yonlama, saflaflt›rma, yo¤unlaflt›rma veya fermentasyon gibi ifllemlere tabi tutulma-s›yla haz›rlan›rlar. Bunlar parçalanm›fl veya toz edilmifl bitkisel droglar, tentürler,ekstreler, uçucu ya¤lar, s›k›lm›fl usareler ve ifllenmifl salg› ürünleri (eksüdatlar) dir.

Bitki çaylar›, bitki çaylar› (1435) monograf›na uyum gösterir. Çözünebilir bit-ki çaylar›, kullan›m öncesi hemen haz›rlanan, bir veya daha fazla bitkisel drogpreparat›ndan oluflan toz veya granüllerden ibarettir.

Gerekli yerlerde aflatoksin s›n›rlar›na ihtiyaç duyulabilir. Baz› özel durumlar-da, radyoaktif kirlenme tehlikesi dikkate al›n›r.

Aksine bir hüküm veya öneri yoksa, bitkisel droglar›n miktar tayini uygun biryöntemle yap›l›r.

Bitkilerde drog olarak kullan›lan k›s›mlar Tablo 1.1’de s›ralanm›flt›r. Bitkiselpreparat örnekleri daha detayl› olarak baflka ünitelerde ifllenecektir (daha geniflbilgi için bkz. Ünite 3.-Bitkisel Ham Maddelerin Kullan›ma Haz›rlanmas›).

Baz› bitkisel ürünlere ait önekler fiekil 1.6’da gösterilmifltir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Bitki Çaylar›= Plantae ad ptisanam (1435) Bitki çaylar›, a¤›zdan kullan›m niyetiyle dekoksiyon, infüzyon veya maserasyonlahaz›rlanarak kullan›lan bir veya birden çok bitkisel drogdan ibarettir. Preparatlarkullan›mdan hemen önce haz›rlan›rlar.

Bitki çaylar› genellikle büyük ambalaj veya poflet halinde temin edilirler. Kulla-n›lan bitkisel droglar, ilgili Avrupa Farmakopesi monografar›na, yoksa Bitkiseldroglar (1433) genel monograf›na uyum gösterirler.

Bitki çaylar›n›n mikrobiyolojik kalitesi (5.1.4-kategori 4) hakk›ndaki tavsiyeler,ilgili haz›rlama yöntemini (kaynar veya kaynamayan su kullan›m›) dikkate al›r.

Bitkisel çaylara örnek veriniz.

Ekstreler= Extracta (0765) Ekstreler, genellikle kuru bitkisel veya hayvansal droglardan üretilen s›v›, kat› veyayar›-kat› k›vamda yo¤un preparatlard›r. Baz› preparatlar için, ekstre edilecekdrog, enzim inaktivasyonu, ö¤ütme veya ya¤›ndan ar›nd›rma gibi bir ön ifllemetabi tutulabilir.

Ekstreler, etanol veya baflka bir uygun çözücü kullanarak, maserasyon, perko-lasyon veya baflka bir uygun, valide edilmifl yöntemle haz›rlan›rlar. Ekstraksiyon-dan sonra, gerekti¤inde, istenmeyen maddeler uzaklaflt›r›labilir.

Perkolasyonla üretim. Gerekti¤inde, ekstre edilecek drog uygun bir ebata ufala-n›r. Kullan›lacak çözücünün belirli miktar› ile iyice kar›flt›r›l›r ve uygun bir sürebeklemeye b›rak›l›r. Perkolatöre aktar›l›r ve üzerine sürekli çözücü ilave edilerek,musluk uygun bir ak›fl h›z›na göre ayarlan›p yavafl yavafl perkole edilir. Ekstraksi-yon sonunda dro¤un s›k›lmas›yla elde edilen ekstre perkolatla birlefltirilebilir. Ma-serasyonla üretim. Aksine bir hüküm yoksa, ekstre edilecek drog uygun bir ebataufalan›r ve kullan›lacak çözücünün belirli miktar› ile iyice kar›flt›r›l›r. Kapal› birkapta uygun bir süre beklemeye b›rak›l›r. Süre sonunda ekstre süzülerek al›n›r ve


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

fiekil 1.6

Ham madde olaraktaze bitki ve kurudrogtan hareketleelde edilen t›bbi vearomatik bitkiselürünler.

gerekirse drog s›k›l›r ve elde edilen ekstre di¤eriyle birlefltirilir. ‹stenen k›vam› eldeetmek için, uygun yöntemlerle, genellikle alçak bas›nçta ve bozulmay› en azda tu-tacak s›cakl›kta, ekstre yo¤unlaflt›r›l›r. Ekstredeki çözücü art›¤› belirtilen s›n›r de-¤erlerin alt›nda olmal›d›r. Standart ekstreler, uygun inert maddeler kullanarak ve-ya üretimde baflka bitkisel veya hayvansal ekstrelerin kullan›m›yla bilefliklerin iste-nen miktarda olmas›n› sa¤layacak flekilde haz›rlan›rlar. S›v›, yumuflak ve kat› eks-treler tan›mlamalarda mevcuttur (TÜRK FARMAKOPES‹ I, 2004).

Su ekstraksiyonu ile hangi bitkisel ürünler elde edilebilir?

En yayg›n kullan›lan bitkisel ham madde ve ürünlerle ilgili güncel bilgileri Far-makope’lerden sa¤lanabilir ve ürünün ham maddeden itibaren standartlara uygunolup olmad›¤› kontrol edilebilir.

Sa¤l›k Bakanl›¤›’nda di¤er t›bbi ürün ve preparatlar›n yan›nda “ara ürün” olaraknitelendirilen ruhsatl› yaklafl›k 170 bitkisel preparat kay›tl›d›r. Bunlar›n haricindestandardize edilmifl Sa¤l›k Bakanl›¤› onayl› 700’den fazla de¤iflik farmasötik dozajformunda nitelendirilen ayr›ca 200’den fazla bitkisel preparat mevcuttur (RxMedia).

B‹TK‹SEL ÜRÜNLER‹N KULLANIMI ÖNCES‹NDE D‹KKAT ED‹LECEK HUSUSLAR Bitkilerin t›bbi amaçlarla kullan›labilmesi için öncelikle yukar›da belirtildi¤i gibi Far-makope koflullar›n› sa¤lamal›d›r. Konvansiyonel ilaçlar için zaten geçerli olan kalite,etkinlik ve güvenilirlik (güvenlik), t›bbi ve aromatik bitkiler aç›s›ndan da de¤erlendi-rilmeli ve bu amaçla kullanmadan önce bir kriter teflkil etmelidir (bkz. fiekil 1.7).


Ara Ürün: Tedaviye yard›mc›ve sa¤l›¤› koruyucu do¤al(bitkisel, hayvansal, mineralvb.) ve di¤er farmasötikürünler.

Orijinal T›bbi Ürün (Yeni‹laç): Etkin madde/maddeleraç›s›ndan bilimsel olarakkabul edilebilir etkinlik,kalite ve güvenli¤e sahipoldu¤u kan›tlanarak,Türkiye’de pazara ilk defasunulmak üzereruhsatland›r›lm›fl/izinverilmifl ürünü ifade eder.(‹laç ve Eczac›l›k GenelMüdürlü¤ü)

Drog (Latince) Türkçe

Bulbus So¤an

Cortex Kabuk

Epicarpium ‹ç meyva kabu¤u

Flos/ Flores Çiçek/ çiçekler

Folium/Folia Yaprak / yapraklar

Fructus Meyve

Gemmae/Turiones Dal tomurcuklar›

Herba Toprak üstü

Lignum Odun

Mesocarpium Pulpa - etli k›s›m

Pericarpium D›fl meyve kabu¤u

Pulpa Etli mezokarp

Radix Kök

Rhizoma Toprak alt› gövde

Semen Tohum

Seminis tegumentum Tohum kabu¤u

Sporae Sporlar

Stipes/stipites Dal sap›/saplar›

Summitates Dal uçlar›

Tuber/tubera Yumru/ yumrular

Tablo1.3Farmakope’de geçenve drog olarakkullan›lan bitkiorganlar›.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Bir ilaçta olmazsa olmaz nedir?

Avrupa ‹laç De¤erlendirme Ajans› (EMEA= European Medicines Agency) bün-yesinde 1997’de T›bbi Bitkisel Ürünler Çal›flma Grubunun kurulmas› (HMPWP) ilebirlikte her ülkede farkl› flekillerde ruhsatland›r›lmakta olan t›bbi bitkisel ürünleriuyum sa¤lamak üzere incelemeye alm›fl, bu yönde çal›flmalar bafllatm›flt›r.

http://www.emea.europa.eu/htms/human/hmpwp/working.htm

Etkinlik Avrupa ‹laç De¤erlendirme Ajans›, t›bbi bitkisel ürünün ruhsat alabilmesi için, ilgi-li farmakolojik ve toksikolojik çal›flmalar› tamamlanm›fl olmas› ve ürünün etkinli-¤inin klinik deneylerle ve bulgularla kan›tlanm›fl ve endikasyonun belirlenmifl ol-mas›n› talep eder. Konvansiyonel ilaçlarda oldu¤u gibi, t›bbi ve aromatik bitkiler-de ve preparatlar›nda farmakolojik etki ve etkinlik için klinik araflt›rma sonuçlar›istenir. Kontrol gruplar› ile karfl›laflt›rmal› (plasebo etkisi dahil) olarak farmakodi-namik, farmakokinetik, toksikolojik ve di¤er klinik deney ve araflt›rmalar sonucuelde edilecek bulgularla ilgili ürünlerin etkinli¤i ve güvenli¤i ispatlanmal›d›r. Ayn›flekilde fitoeflde¤er preparatlar da farmakope standartlar›na uygun olmal›d›rlar.

Avrupa’da çok iyi tan›mlanm›fl ve uzun süredir pazarda bulunan t›bbi amaçlar-la kullan›lan bitkisel ürünler için uygulanan Sa¤l›k Bakanl›klar›nca basitlefltirilmiflruhsatland›rma sistemi de mevcuttur (CD 1999/83/EC). Ürünün etkili bileflikleri ileilgili farmakolojik ve toksikolojik veriler, yay›nlanm›fl güncel kapsaml› bilimselkaynaklardan ve yay›nlardan sa¤lan›r, etkinlik ve güvenilirlik ilgili kan›tlarla belge-lenir. Bu durumlarda bitkisel ürünler ile ilgili esneklikler de vard›r. Örne¤in; Baz›etkiler için kan›t istenmemekle birlikte ‘geleneksel olarak ... için kullan›lmaktad›r’,‘bu ürünün ... etkinli¤i ispatlanmam›flt›r’ (vb. ifadeler) kullan›labilir (EME-A/HMPWP/15/99).

Daha detayl› bilgi için EMEA - HMPC sayfalar›n› inceleyiniz! http://www.emea.euro-pa.eu/htms/general/contacts/HMPC/HMPC.html


fiekil 1.7

Tüm ilaçlar›ntemeli, belirli birstandartta vekalitedeolmalar›d›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T


AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P K ‹ T A P

T

Kalite T›bbi ve aromatik bitkilerin toplanmas›, tercihan tar›msal üretimi [üretim kalitesi =GAP (Good Agricultural Practice)] aflamas›ndan itibaren ve sonras›nda ‘iyi üretim uy-gulamalar›’ [=GMP (Good Manufacturing Practice)] ile elde edilen ürünler ilgili kali-te kontrol yöntemleri ile ortaya konulmal›. Burada bitkinin türü (hatta genetik kay-na¤› veya kültür formu, kültivar›), yetiflme veya yetifltirme koflullar›, mevsimsel, eko-lojik özellikleri (kontaminasyonlar dahil), ilgili organlar›, toplama flekli ve zaman›,kurutma koflullar›, üretim ve standardizasyonu, üretim öncesi/esnas›ndaki ve sonra-s›ndaki etkin veya standart madde kontrolleri ve miktar tayinleri bitkinin t›bbi vearomatik amaçlarla kullan›l›p kullan›lamayaca¤›na dair parametreleri sa¤lar. Eldeedilen veriler ve parametreler ilgili farmakopelerdeki de¤erler ile karfl›laflt›r›lmak su-retiyle dro¤un nihai kalitesi hakk›nda karar verilir. Kontaminasyonlar ise mikrobiyal,parasiter, yanl›fl tar›msal ilaçlama (pestisit) ve gübreleme, ayr›ca zehirli a¤›r metaller(Civa, Kurflun, Aluminyum, Krom, Kadmium v.b.) fleklinde olabilir. Bu tip kontami-nasyonlar›n varl›¤› ilgili analitik ve spektroskopik yöntemler ile farmakope limitleridahilinde olup olmad›¤› kalite kontrol yöntemlerinde veya spesifikasyonlardatan›mlanm›flt›r.

Bitkisel materyallerin kaliteleri konusu ile ilgili daha fazla bilgi için program içindeki“Bitki Kimyas› ve Kalite Kontrol Yöntemleri Kitab›”na bak›n›z.

Güvenilirlik ve Güvenlik Bitkisel ham maddelerin ve t›bbi ve aromatik bitkilerin etkinli¤i kadar güvenilirli¤i vegüvenli¤i önem tafl›maktad›r. Kullan›lacak bitkisel materyal zararl› ve kanserojenmaddeler içerebilmektedir. Bazen bitkiler benzerlikten dolay› zehirli bitkiler ilekar›flt›r›labilir ve istenmeyen sonuçlar ortaya ç›kabilir. Özellikle son zamanlardabitkilerde ilaç etkin maddeleriyle yap›lan bilinçsiz tahflifl ile büyük sorunlaryaflanmaktad›r.

Zay›flamada kullan›lan bitkiler + sibutramin!

B‹TK‹SEL ÜRÜNLER ZARARSIZDIR! Araflt›r›n›z - sorgulay›n›z!

Bu konuda tedbiren T.C. Sa¤l›k ve Tar›m Bakanl›klar› aktarlarda ve baharatc›-larda bulundurulmamas› gereken madde ve bitkiler listesi yay›nlam›flt›r [ bkz. Ünite2’de (T›bbi ve Aromatik Bitki ve Bitkisel Ürünlerin Kullan›m›nda Etik) ]. Denetimyetersizli¤i ve konu ile ilgili kiflilerin ve meslek mensuplar›n›n e¤itimsizli¤i söz ko-nusudur. Sa¤l›k Bakanl›¤› denetiminde ruhsatland›r›lan bitkisel ürünlerde geneldebu tür problemler yaflanmamaktad›r. Bu tip ürünlerin daha çok eczanelerde ve ec-zac› dan›flmanl›¤›nda tüketiciye sunulmas›n›n önemli bir katk›s› vard›r. Ayr›ca butip ürünler kalite ve etkinlik kriterlerini farmakope düzeyinde sa¤layabilmektedir.

Kalite konusundaki kriterlerden sonra etkinlik için do¤ru kullan›m da çokönemlidir. Öncelikle bitkisel etken maddelerin de bir raf ömrünün oldu¤unu unut-mamak gerekir. Yanl›fl saklama koflullar›nda en kaliteli ürün k›sa sürede zararl›,alerjik, toksik bir ürün haline dönüflebilir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6

Örnek: Keten tohumu (Lini semen) ezilerek sunuldu¤unda çok k›sa sürede tü-ketilmelidir, zira k›sa sürede içerdi¤i ya¤ asitleri oksitlenir.

Baz› ekstreler nemlendi¤inde mikrobiyal kontaminasyona maruz kal›r. Günefl›fl›¤› ve ›s› da genelde bitkisel preparatlarda istenmeyen kimyasal maddelerin olu-flumuna sebep olabilir.

‹laç olarak kullan›lacak bitkilerde kalite kadar miktar önemlidir. S›radan bitki-lerde yap›lmas› mümkün olmayan ancak farmakope standard›ndaki droglarkullan›larak gerekli doz ayarlanmas› yap›labilir. Çünki bitkiler doza ba¤l› olarakeriflkin, yafll› ve bebeklerde de farkl› etkiler gösterebilir. Bu tip bitkisel ürünlermutlaka bir hekim, eczac› ve bitkisel tedavi veya ilaçlar konusunda uzman kiflilerdenetiminde kullan›lmal›.

K›sacas› bitkisel ham maddeler ve onlardan elde edilen ürünler, do¤adan tüke-ticiye kadar olan zincirde ve sonras›nda etkinlikleri kadar kullan›mda sa¤l›k ve gü-venilirlik ile ilgili hiç bir risk tafl›mamal›d›r.



Bitkisel kaynakl› ham maddelerin tarihsel gelifli-

mini de¤erlendirebilmek.

Günümüzde de yayg›n bir flekilde kullan›lan t›b-bi ve aromatik bitkilerin kullan›mlar› insanl›k ta-rihi kadar eskidir. Tarihsel süreç içinde, bitkidenmodern fitoterapötik/fitofarmasötik maddeye ge-çifl teknolojinin sundu¤u imkanlarla tedavidehakl› yerini alm›flt›r. Bitkisel kaynakl› ham mad-deler her aç›dan modern ilâçlara kaynak teflkiletmifl ve halen daha etmektedir.

Bitkisel kaynakl› ham maddeleri tan›mlayabilmek.

Özellikle az geliflmifl ve geliflmekte olan toplum-larda, do¤al ürünler, bitkisel kaynakl› hammad-deler bir çok kullan›m› ile günlük hayatta önem-li bir yer tutmaktad›r. T›bbi ve aromatik bitki ola-rak bitkilerin kullan›lmayan k›s›mlar› neredeyseyoktur. Bitkiden bitkiye, kaynaktan kayna¤a de-¤iflmekle birlikte yer alt› organlar›ndan yer üstüorganlar›na ve hatta eksüdatlar gibi patolojikürünlerine kadar bitkisel ham maddeler kulla-n›lmaktad›r. Ayr›ca kurutulmufl, sonras›nda ö¤ü-tülmüfl ve çeflitli yöntem ve tekniklerle ifllenmiflekstre, ya¤, pastil gibi ürünleri, bunlardan hare-ketle haz›rlanm›fl farmasötik flekilleri mevcuttur.

Bitkisel kaynakl› ham maddelerinden elde edilen

ürünleri (droglar›) karfl›laflt›rabilmek.

Her bitki, her drog do¤al yap›lar› gere¤i farkl›l›k-lar içermektedir. Ancak bir bitkiden elde edilendro¤un standart bir ürün haline getirlmesi teda-vide ilaç olarak kullan›lmas› aç›s›ndan önemlidir.Aksi halde bu ürün sadece bir bitki olarak kulla-n›l›r ve hiç bir terapötik etki gözlenemez.

Bitkisel kaynakl› ham maddeler ile t›bbi ve aro-

matik bitkilerin kalitelerini farmakopelere göre

s›n›flay›p yorumlayabilmek.

Çeflitli ülkelerde farkl›l›k gösterebilecek farma-kope kriterleri genel itibariyle dro¤un kalitesinietkilemez: E¤er uluslararas› ithalat-ihracat yap›la-caksa, ilgili ülkelerin standartlar› önem kazan›r.

Bitkisel kaynakl› ham maddeler ile t›bbi ve aro-

matik bitkilerin kullan›m›n› ve güvenli¤ini aç›k-

layabilmek.

Bitkilerin kullan›m› ile ilgili en büyük sorun gü-venlik ile ilgili olan sorundur. Botanik materyal-ler bir birine benzerlik gösterdi¤inden s›k s›k ka-r›flt›rmalar olabilir. Di¤er taraftan da tahflifl ile deistenmeyen etkiler gözlenebilir. Ayr›ca modernhayat›n getirdi¤i çevresel ve mikrobiyolojik kirli-lik drog olabilecek bitkisel materyali olumsuz et-kilemektedir. Bu amaçla farmakope kalite kon-trol kriterleri sürekli güncellefltirilip tehlikeli mad-deleri veya kontaminantlar› en erken safhada tefl-his etmek üzere monograflar ve yöntemler gelifl-tirmektedir.

Özet

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç

1NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi t›bbi ve aromatik bitkilerinkullan›m alanlar›ndan biri de¤ildir?

a. Yiyecek / G›dab. ‹çecekc. Nakliyed. Kozmetike. ‹laç

2. Afla¤›dakilerden hangisi t›bbi ve aromatik bitkilerinkullan›m› ile ilgili yaz›l› kaynaklardan biri de¤ildir?

a. Materia medicab. Orhun yaz›tlar›c. Ebers papirusleri d. Hammurabi kanunlar›e. Sushruta Samhita

3. Afla¤›dakilerden hangisi ipek ve baharat yollar›n›netkiledi¤i alanlardan biri de¤ildir?

a. Tar›mb. Bitki teknolojisic. Ticaretd. Nakliyee. Hayvanc›l›k

4. Afla¤›daki ifadelerden hangisi bitkiler ile ilgili yanl›flbir ifadedir?

a. Anadolu üç farkl› eko-co¤rafik bölgeye sahiptir.b. Türkiye’de yetiflen yaklafl›k 3.500 bitki endemik-

tir.c. Endemik bitkiler belirli bir bölgeye has nadir

bitkilerdir.d. Çevre ve bitki çeflitleri tehdit alt›nda de¤ildir.e. Birçok 3. Dünya ülkesi modern t›p ve sa¤l›k ola-

naklar›ndan yoksundur, tedavide bitkiler kulla-n›l›r.

5. Afla¤›dakilerden hangisi t›bbi bitkisel ürünlerinkullan›m› öncesinde dikkat edilecek faktörlerden biride¤ildir?

a. Etkinlikb. Kalitec. Güvenilirlikd. Maliyetie. Güvenlik

6. Afla¤›dakilerden hangisi drog olarak kullan›lan bit-kisel ham madde ve ürünlere bir örnek de¤ildir?

a. Sabit ya¤b. Reçinec. Ekstred. Bitki banyosue. Balsam

7. Afla¤›dakilerden hangi standart t›bbi ve aromatik bit-kilerin tedavide kullan›lmas› ile ilgilidir?

a. Farmakopeb. TSE Standartlar›c. ISO 9001d ASTAe. Codex alimentarius

8. Afla¤›dakilerden hangisi t›bbi ve aromatik bitkilerinfarmakopeye göre ilaç olarak s›n›fland›r›lmas›n› gerek-tiren özelliklerinden biri de¤ildir?

a. Güvenilir olmas›b. Farmakope koflullar›n› sa¤lamas›c. Kaliteli olmas›d. Etkin olmas›e. Aromatik olmas›

9. Afla¤›dakilerden hangisi bitkisel drog monograf› ör-ne¤i de¤ildir?

a. Liyofilize ekstreb. Sar› kantaron ekstresic. Sar› karn›yar›k tohumud. Peru balsam›e. Lale çiçe¤i

10. Afla¤›dakilerden hangisi t›bbi ve aromatik bitkiselürün de¤ildir?

a. Pestisitb. Standardize ekstrec. Uçucu ya¤d. Droge. Taze bitki ve aromatik bitki

Kendimizi S›nayal›m


1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl-Tarih Öncesinde Bit-kiler” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.

2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl-Tarih Öncesinde Bit-kiler” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.

3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl-Tarih Öncesinde Bit-kiler” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.

4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “ Do¤al Hazine: Kayna¤› Ola-rak Bitkiler” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.

5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisel Ürünlerin Kullan›m›Öncesinde Dikkat Edilecek Hususlar” bölümünütekrar gözden geçiriniz.

6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “T›bbi ve Aromatik BitkilerinÖzellikleri” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.

7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Farmakope ve BitkiselÜrünler” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.

8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Farmakope ve BitkiselÜrünler” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.

9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Farmakope ve BitkiselÜrünler” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.

10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Farmakope ve BitkiselÜrünler (fiekil 1.5)” bölümünü tekrar gözdengeçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

Bitkisel tedaviler daha çok modern sa¤l›k hizmetlerininulaflamad›¤›, geliflmemifl ve d›fl etkilere ve göçlere ka-pal› kalm›fl kökleri çok eski kültür ve medeniyetlere da-yanan toplum ve topluklarda daha s›k gözlenir. Günü-müzde de halen daha baz› ilçe ve köylerde “koca kar›”ilaçlar› kullan›lmaktad›r, örne¤in Karadeniz yaylalar›n-da, Toroslarda, ‹ç Anadolu Köylerinde.

S›ra Sizde 2

Baharat nedir? Örnek veriniz.

Baharat: Kifliden kifliye ve kültüre göre farkl›l›k göste-rebilen koku ve aroma, ac›l›k, ekflilik gibi lezzet özel-likleri yan›nda ifltah› art›ran, sindirimi kolaylaflt›ran, g›-dalar›n bozunmas›n› önleyen bitkilerin çeflitli k›s›mla-r›ndan elde edilen bütün veya ö¤ütülmüfl (ufalt›m›fl)kuru veya taze ürünlerdir. Örnek: Kekik (Origanum

onites L.), Defne (Laurus nobilis L.), Çörek otu (Nigella

sativa L.), Maydanoz [Petroselinum crispum (Mill.)Nyman & A.W.Hill].

S›ra Sizde 3

Nane çay› (Menthae folium), Ihlamur çay› (Tiliae flos),Papatya çay› (Matricariae flos).

S›ra Sizde 4

So¤uk maserat, infüzyon, dekoksiyon, su ekstresi (liyo-filizat) (pastil terkibine girer).

S›ra Sizde 5

‹ster bitkisel ister konvansiyonel ilaç olsun, ilaçta ara-nan en önemli özelliklerden biri kalitedir. Bunun ya-n›nda etkinlik ve güvenilirli¤i/güvenli¤i de ilaçlar›n ol-mazsa olmazlar› aras›ndad›r. Farmakopelerdeki monog-raf ve standartlar temelde ve evrensel anlamda bunusa¤lamaya çal›fl›r. Bu standartlar›n alt›nda kalan her türmadde “ilaç” niteli¤ini kesinlikle tafl›mad›¤› gibi potan-siyel zararl› maddedir.

S›ra Sizde 6

Bitkiler ve bitkisel ürünlerde toksik ve zararl› olabilir.Hatta yanl›fl, sorumsuz ve dikkatsiz kullan›mlarla, kifli-lerde ölümcül hasarlar do¤urabilir.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›


Anonim (1974). Türk Farmakopesi, T.C. Sa¤l›k ve Sos-yal Yard›m Bakanl›¤› Say›:435, Milli E¤itim Bas›me-vi, ‹stanbul.

Anonim (2004). Türk Farmakopesi I, Avrupa Farma-

kopesi Adaptasyonu, T.C. Sa¤l›k Bakanl›¤›, ‹laç veEczac›l›k Genel Müdürlü¤ü, Ankara

Anonim (2005). European Pharmacopoeia, 6th Editi-on, Council of Europe, Strasbourg Cedex,

Bafler, K.H.C. (2009). Avrupa Farmakopesinin Bitkisel

Droglar›, Modern Fitofarmakoterapi veFamaselitikler,1,14-24

Bafler, K.H.C. (1997). T›bbi ve Aromatik Bitkilerin

Ilâç ve Alkollü Içki Sanayilerinde Kullan›m›, ‹s-tanbul Ticaret Odas› Yay›nlar›, Yay›n No: 1997-39,Mega Ajans Reklamc›l›k ve Matabaac›l›k Ltd. fiti., ‹s-tanbul.

Eskinazi, D. (1999). Botanical Medicine: Efficacy,

Quality Assurance, and Regulation, Mary AnnLiebert, Inc., New York.

Evans, W.C. (2009). Trease and Evans’ Pharmacog-

nosy, 16th Ed., W.B. Saunders, Edinburgh. Gurib-Fakim, A. (2006), Medicinal plants: Traditions of

yesterday and drugs of tomorrow, Molecular Aspectsof Medicine 27, 1-93

Güner, A., Özhatay, N., Ekim, T., Bafler, K.H.C. (2001)Flora of Turkey and East Aegean Islands, Vol.11,Edinburgh University Press, UK.

Heinrich, M., Barnes, J., Gibbons, S., Williamson, E.M.(2004). Fundamentals of Pharmacognosy and

Phytotherapy, Churchill Livingstone; London. Kartal, M. (1999) Avrupa Birli¤i Ülkelerinde T›bbi

Bitkisel Ürünlerin Ruhsatland›r›lmas›, Turhan

Baytop Anma Kitab›, ‹stanbul.fiarer, E. (2006). Fitoterapi Terimleri Sözlü¤ü, Sen-

drom T›p Dergisi Eki, Logos Yay›nc›l›k. Tunçtan, B., ve Buharal›o¤lu, K. (2005) Farmakoloji Te-

rimleri Sözlü¤ü- T›p terimleri sözlü¤ü, Sendrom T›pDergisi, Ek, Logos Yay›nc›l›k.

Yararlan›lan ‹nternet Adreslerihttp://tdkterim.gov.tr/bts/ http://www.emea.europa.eu/htms/human/hmpc/in-

dex.htm http://www.escop.com/ http://www.iegm.gov.tr/

KAL‹TE

EMEA/HMPWP/18123/00 Rev.5 Compilation of gene-ral quality questions addressed by the HMPWPEMEA/HMPWP/21/99Final proposals for Comments onthe Committee for Proprietary Medicinal Products(CPMP) Note for Guidance on Stability Testing after aType II Variation to a Marketing Authorisation

ETK‹NL‹K

(EMEA/HMPWP/15/99) Note for Guidance on FixedCombinations of Herbal Medicinal Products with Long-Term Marketing Experience - Guidance to FacilitateMutual Recognition and Use of Bibliographic Data)

GÜVENL‹K

EMEA/HMPWP/11/99 Proposal for a Note for Guidan-ce on Non-clinical Testing of Herbal Drug Preparationswith Long-term Marketing Experience - Guidance toFacilitate Mutual Recognition and Use of BibliographicData

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklar

Yararlan›labilecek Di¤er Kaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Genel olarak etik ve deontoloji kavramlar›n› tan›mlayabilecek,T›bbi ve aromatik bitkilerin üretiminden tüketimine kanuni, etik ve deontolojik yaklafl›mlar› de¤erlendirebilecek,T›bbi ve aromatik bitkilerin kullan›m› ile ilgili etik sorunlar› yorumlayabilecek,T›bbi ve aromatik bitkiler ile ilgili etik kurallar› aç›klayabileceksiniz.


• T›bbi ve aromatik bitkiler (TAB)• Etik• Etik kod ve uygulamalar• Ahlak • Biyoetik• Deontoloji

• Kanun ve yönetmelikler• Biyoçeflitlilik• Biyokorsanl›k• Ham madde kalitesi • TAB kullan›mda sak›ncal›

durumlar

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NN

NN



• G‹R‹fi • ET‹K NED‹R? • B‹YOET‹K • TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹LER‹N

KULLANIMINDA ET‹K • TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹LER‹N

KULLANIMINDA SAKINCALIDURUMLAR


T›bbi ve AromatikBitki ve BitkiselÜrünlerin Kullan›mdaEtik

G‹R‹fiProgram kapsam›ndaki ünitelerde insanl›k tarihi boyunca t›bbi ve aromatik bitki-lerin (TAB) kullan›m› ile ilgili geliflim süreçleri kapsaml› bilgiler ve örnekler ile ve-rilmifltir. TAB’lardan günümüzde de farkl› alanlarda çok farkl› flekillerde yararlan›l-maktad›r. fiekil 2.1’de TAB kullan›mlar› ile ilgili baz› örnekler gösterilmifltir.

Günlük kullan›mda bitkiler tohum aflamas›ndan itibaren, ilgili kullan›m alanla-r›na göre farkl› yasa ve mevzuatlara tabii olur, ayr›ca yasalar›n d›fl›nda çeflitli afla-malarda ve kapsamlarda etik konular ile karfl› karfl›ya kal›r. Örne¤in, TAB tohumtemini (genetik kaynak), ›slah, yetifltirme ve hasat (tar›m), iflleme (parçalama/kes-me, kurutma, ekstraksiyon vb.), son ürün (paketleme, ambalajlama), pazarlama vesat›fl (ticaret) gibi ifllem ve eylemler etik konularla do¤rudan ilgilidir. Ayr›ca etik d›-fl›nda, ilgili meslek gruplar›n›n TAB ile ilgili uygulad›klar› deontolojik kurallar, etikkodlar ve ilkeler bulunabilmektedir.

Bu ünite kapsam›nda TAB ve çeflitli bitkisel ürünlerin tohumdan itibaren sonkullan›c›ya ulaflmas› aflamalar›na kadar geçen süreçteki etik kurallara, kodlara, il-kelere ve deontolojik uygulamalara genifl bir bak›fl aç›s› verilecektir.

T›bbi ve Aromatik Bitki veBitkisel ÜrünlerinKullan›m›nda Etik

fiekil 2.1

Günlük hayattat›bbi ve aromatikbitkilerinkullan›m›.

ET‹K NED‹R? Etik davran›fllar ve kodlar insanl›k tarihi kadar eskidir. Ahlak, etik vb. konulardakiilk kay›tl› kaynaklara yaklafl›k M.Ö. 2.600 y›llar›nda meflhur M›s›rl› hekim ‹mhotepile, daha sonras›nda ise M.Ö. 1.800 y›llar› civar›nda “Hammurabi Yasalar›”nda veM.Ö. 400 y›llar›ndan günümüze kadar uzanan “Hipokrat Yemini”nde rastlamakmümkündür. Birey ve toplumlar tarih boyunca etik gibi konular›n da içinde bulun-du¤u felsefe ile ilgili konular› düflünmüfl, fikir yürütmüfl ve gelifltirmifltir.

‹nsanlar etik de¤erlendirme konusunda deneyim ve çabalarla, elefltirel düflün-ce sonucu baz› yarg›lara arac› olup bunlar› zaman içinde gelifltirmifllerdir. Yani, as-l›nda etik, düflünüp ak›l yürütmeye, emin olgulardan ç›kan mant›¤a, genel kabulgörmüfl, paylafl›lan deneyimlere ve temel içgüdülere dayanmaktad›r. Baflka bir ba-k›fl aç›s›yla etik, as›rlar boyu süren uzun bir deneyim süzgecinden geçmifl güçlü veuygulanabilir ilkeler veya kurallard›r.

Etik, köken olarak Yunanca ethos, yani “töre” sözcü¤üne dayanmaktad›r. Te-melde felsefi yaklafl›m ile “yanl›fl› do¤rudan ay›rmak” amac›yla, “ahlak” kavram›n›sorgulad›¤› için, birçok kaynakta, “ahlak bilimi” olarak da nitelendirilmektedir.Türk Dil Kurumu’nun (TDK) Güncel Türkçe Sözlü¤ü’ne göre ahlak: “bir toplumiçinde kiflilerin uymak zorunda olduklar› davran›fl biçimleri ve kurallar›”d›r.

Baflka bir ifade ile, etik, yaz›l› olmayan ancak herkes taraf›ndan bilinen ve uyul-mas›, uygulanmas›, say›lmas› beklenen toplumsal kurallar ve hatta kanunlar olarakda kabul edilir. Antropoloji, tarih, sosyal yaflam, politika, ekonomi, sa¤l›k gibi ko-nularda etik kurallar daima mevcuttur. Daha özel flekliyle etik, biyolojide ve yaflambilimlerinde “biyoetik”; ekolojide “çevresel etik”; eczac›l›kta “eczac›l›k eti¤i”, t›p vetedavide “t›p eti¤i” olarak uygulama bulmaktad›r.

Daha çok t›p ve eczac›l›k alan›nda kullan›lan, temelde oldukça farkl› kavram-lar olmas›na ra¤men, bazen deontoloji ve etik kavramlar› birbiriyle kar›flt›r›labil-mektedir.

Deontoloji, Eski Yunanca’dan gelen bir sözcük olan deonto, yani “görev” ve“yükümlülük”dür. K›saca, bir ifli gerçeklefltirirken “uyulmas› gereken kurallar›n bü-tünü” olarak özetlenebilir. ‹nsan›n belirli ödevleri oldu¤unu kabul eden ahlâki ö¤-retilerden kaynaklanan, görev ve kurallar›n farkl› mesleklerdeki uygulamalar›n› in-celer. Deontoloji asl›nda tüm meslekleri kapsayan ve ilgili meslek sahiplerinin,mesleklerini uygularken yapmalar›, uymalar›, dikkat etmeleri gereken çeflitli kural-lar› kapsamaktad›r. Baflka bir ifade ile deontoloji mesleklerini uygulayan kiflilerindavran›fllar›n› belirleyen bir bilim dal› olarak da tan›mlanabilir.

Mesleki anlamda etik, daha çok uyulmas› gereken ahlak kurallar›n› kapsarken,deontoloji ise uygulanmas› zorunlu kurallar olarak nitelendirilebilir.

Etik kod, ilgili meslek alan›ndaki ödevlerin, haklar›n, erdemli ve iyi davran›flla-r›n nas›l olmas› gerekti¤ini belirleyen yaz›l› metinlerdir. Yani k›saca; “genel ilkelerve kabul edilen kurallar” olarak da tarif edilebilir. Hekimlik, hemflirelik, herbalist-lik gibi de¤iflik meslek gruplar›na ait yay›nlanm›fl ulusal ve uluslararas› etik kodlarbulunmaktad›r.

Mesleki etik kodlara örnek olarak Amerikan Herbalistler Loncas› Etik Kodlar›(Herbalists Code of Ethics - American Herbalists Guild) verilebilir (Henüz Türkiyeyüksek e¤itim ve ö¤retiminde herbalist e¤itimine yönelik bir program yoktur).

Daha detayl› bilgi için bak›n›z Websitesi: http://americanherbalistsguild.com/ethics.


Etik, töre bilimi, çeflitlimeslek kollar› aras›ndataraflar›n uymas› veyakaç›nmas› gerekendavran›fllar ve/veya ahlâki,ahlâkla ilgili konular olaraktan›mlanmaktad›r (Türk DilKurumu, TDK).

Felsefe: Varl›¤›n ve bilgininbilimsel olarak araflt›r›lmas›veya bir bilimin / bilgialan›n›n temelini oluflturanilkeler bütünü, dünya görüflü(TDK).

Deontoloji, kiflinin meslekietkinlikleri s›ras›nda,meslektafllar›na ve toplumakarfl›, uymak ve uygulamakzorunda oldu¤u kurallar,tutum ve davran›fllar›nbilgisi, yükümlülüklerbilgisi, normatif bilgi olaraktan›mlanmaktad›r (TDK).

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Genelde, kurallar kiflilere seçme veya yarg›lama olana¤› vermez. Bu durumdailkeler devreye girer. ‹lkeler, daha genel ve temel niteliktedir, genelde davran›fl bi-çimini belirlemez, ancak kiflisel sorumluluklar› vurgular, de¤erlendirme yapma veyarg›da bulunma olana¤›n› verir. Sonuçta ayn› ilkeye ba¤l› kalarak farkl› davran›flve uygulamalar görmek mümkün olur.

Hukuki kurallar›n, yani yasal düzenlemelerin toplumsal ve bireysel yaflam› ye-terince kontrol edemedi¤i noktalarda etik kurallar devreye girer. Her ikisi bir biri-nin tamamlay›c›s› olabilir. Ancak yapt›r›m aç›s›ndan hukuk ve etik aras›nda önem-li farkl›l›klar bulunmaktad›r; yasalarca belirlenmifl s›n›rlar içinde para veya hapisgibi maddi-fiziki cezaland›rmalar uygulan›rken, etik cezalar tamamiyle manevibask›larla s›n›rs›z flekillerde yap›labilir. Kanuni cezan›n süresi tan›ml› ve s›n›rl›d›r,fakat etik ceza vicdani olarak ömür boyu sürebilir.

Zamanla etik kurallar yasal düzenlemeler ile kanuni özellik de kazanabilir. So-nuçta hukuki kurallar kiflilerin uygulamalar›n› “zorunlu” olarak yap›lmas›n› sa¤lar-ken, etik kodlar ve uygulamalar ise “gereklilik” ba¤lam›nda kalmas›n› sa¤lar, buflekilde disiplinli çal›flmalara olanak verir.

Etik, huku¤un yetersiz oldu¤u, hüküm ve karar veremedi¤i durumlarda uygulanmal›.

252. Ünite - T ›bbi ve Aromatik Bi tk i ve Bi tk ise l Ürünler in Kul lan›m›nda Et ik

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Hukuk ile ilgili K›sa bilgiler:Yasama organlar›nca tebli¤ edilen yasa (kanun) veya mevzuat, yürürlükte olan veuygulanan yaz›l› hukuk kurallar›d›r. T.C. Anayasas›’na göre yasama yetkisi TürkiyeBüyük Millet Meclisi’ne (TBMM) aittir. Kanun önerileri (=Kanun Tasar›s›) milletve-killeri ve Bakanlar Kurulu’nca yap›l›r; TBMM üyelerinin haz›rlad›¤› kanun önerile-rine ise Kanun Teklifi denir. Tasar› ve teklifler TBMM’inde ilgili komisyonlarca gö-rüflülüp tart›fl›ld›ktan sonra kabul gören öneriler Genel Kurul’a havale edilir, bura-da da kabul edilen öneriler Cumhurbaflkan›’n›n da onay› ile Resmi Gazete’de yay›n-lan›r ve kanunlafl›r.Meslek ile ilgili yasa veya mevzuat, sunulacak hizmetlerin örgütlenmesi, planlanma-s›, yürütülmesi, hizmet yetkilileri, görev ve sorumluluklar›n tan›mland›¤› yasa, tü-zük, yönetmelik ve kararnamelerden oluflur. Ayr›ca konu ile ilgili yapt›r›m ve ceza ileilgili k›s›mlar da bulunabilir. Kanunlar›n yürürlü¤e girecekleri tarih, kanun met-ninde yaz›l› de¤ilse Resmi Gazete’de yay›nland›ktan 45 gün sonra ilgili numaras›y-la birlikte yürürlü¤e girer.Tüzük, ilgili kanunun uygulanmas›n› göstermek veya emretti¤i ifl veya görevleri ta-n›mlamak üzere Bakanlar Kurulu taraf›nca yay›nlanan hukuk kurallar› olarak ta-n›mlanabilir.Yönetmelik ise Baflbakanl›k, Bakanl›klar ve belediye, üniversite gibi di¤er kamu tü-zel kiflilerinin kendi görev alanlar› içinde yasalar›n ve tüzüklerin uygulanmas›n›sa¤lamak üzere yay›nlad›klar› hukuk kurallar›d›r.Kararname, Bakanlar Kurulu’nca verilmifl ve Cumhurbaflkan› taraf›nca imzalan-m›fl olan kararlard›r. Kanun Hükmünde Kararname ise TBMM’nde Anayasa esas-lar› dahilinde hükümetin baz› konularda ç›kard›¤› yaz›l› hukuk metinleridir.Genelge, üst makamlar›n alt makamlara belirli güncel konuda ilgili birimlere iletilmeküzere bilgilendirme veya yönlendirme amaçl› yazd›klar› ve gönderdikleri resmi yaz›.Bireylerin veya toplumlar›n adalet ve hukuk çerçevesinde yetkilendirilmesi ile kazan-d›rd›¤› hak ve özgürlükler vard›r ki bunlar›n bafl›nda “insan haklar›” gelmektedir.Ancak bunun yan›nda tüm bireyler yasalara uymak zorunda olup hukuki ödev, so-rumluluk ve yükümlülükler tafl›r.

Hukuki sorumluluk insan hayat›nda tüm toplumlarda farkl›l›klar göstermeklebirlikte her yerde vard›r. Di¤er bir ifade ile; hukuki sorumluluk, yasalar›n insanla-ra yapmay› emretti¤i eylemlerin gerçeklefltirilmesi veya yasaklad›¤› eylemlerin ya-p›lmamas› durumudur. Aksi halde kanunda tan›mlanm›fl suç unsuru gerçekleflir vecezay› gerektirir. Ceza-, ‹dare-, Ticaret-, Çevre Kanunu gibi temel ve genel toplum-sal kurallar ve yapt›r›mlar d›fl›nda Tablo 2.1’de örnekleri verilmifl konu ile ilgili ba-z› özel hukuk kurallar› da verilebilir.

Tarih Numara ve Say›(R.G.:Resmi Gazete)

Bafll›k

14.04.1928 NO: 1219 (R.G: 863) Tababet ve fiuabat› Sanatlar›n›n Tarz› ‹cras›na DairKanun

26.05.1928 NO: 1262 (R.G: 898) ‹spençiyari ve T›bbi Müstahzarlar Kanunu

24.12.1953 NO: 6197 (R.G: 8591) Eczac›lar ve Eczaneler Hakk›nda Kanun

01.11.1984 R.G: 18562 ‹spençiyari ve T›bbi Müstahzarlar ‹malathaneleriYönetmeli¤i

01.10.1985 NO: 5777 Aktarda, Baharatç›larda ve Benzeri Dükkanlarda Sat›l-mas› Mahzurlu ve Tehlikeli Olan Maddeler Genelgesi

19.06.1986 NO: 3298 R.G.: 19139 Uyuflturucu Maddelerle ‹lgili Kanun

15.08.1986 R.G: 19196 Farmasötik ve T›bbi Müstahzar, Madde, Malzeme,Terkipler ile Bitkisel Preparatlar›n Geri Çekilmesi veToplat›lmas› Hakk›nda Yönetmelik

03.03.1994 NO: 15O5 Befleri ‹spençiyari ve T›bbi Müstahzar ‹malathaneleriYönetmeli¤i Uygulama K›lavuzu (GMP)

18.12.1994 R.G.: 22145 Bitkisel ve Hayvansal Ürünlerin Ekolojik MetodlarlaÜretilmesine ‹liflkin Yönetmelik

1995 NO: 4077 Tüketicinin Korunmas› Hakk›nda Kanun

02.03.1995 R.G: 22218 Befleri T›bbi Ürünler Ruhsatland›rma Yönetmeli¤i

08.03.1995 R.G: 22221 Tüketicinin Korunmas› Hakk›nda Kanun

25.11.1999 R.G: 23887 T›bbi Farmasötik Ürünler Ruhsatland›rma Yönetmeli-¤inde De¤ifliklik Yap›lmas›na Dair Yönetmelik -”AraÜrün K›lavuzu”

27.12.2001 R.G: 24623 Nesli Tehlike Alt›nda Olan Yabani Hayvan ve Bitki Tür-lerinin Uluslararas› Ticaretine ‹liflkin Sözleflmenin Uy-gulanmas›na Dair Yönetmelik

23.10.2003 R.G.: 25268 Befleri ve T›bbi Ürünlerin Tan›t›m Faaliyetleri Hakk›n-da Yönetmelik

27.02.2004 NO: 517 G›dalar›n Üretimi, Tüketimi ve Denetlenmesine DairKanun Hükmündeki Kararname

21.10.2004 R.G.: 25620 TÜRK FARMAKOPES‹ I-Avrupa Farmakopesi Adap-tasyonu 2004

19.01.2005 R.G.: 25705 Befleri T›bbi Ürünler Ruhsatland›rma Yönetmeli¤i’nde“Bitkisel T›bbi Ürünler” - Ayr› Bir Bölüm Alt›nda Ku-rallara Ba¤lanm›flt›r.


Tablo 2.1Sa¤l›k, tedavi, ilaç,t›bbi bitkiler iledo¤rudan veyadolayl› olarak ilgilibaz› kanun,talimatname,yönetmelik,genelgeler vb.

Günlük Hayatta Etik ‹nsan ve toplum davran›fllar›n› yönlendiren kural, ilke, yasa gibi kayna¤› belli ve-ya belirsiz s›n›rlamalar her zaman bir flekilde vard›r. Çeflitli sebepler ve iliflkilerdendolay› insanlar sürekli bilinçli veya bilinçsiz flekilde etik de¤erlendirme süreçleriniyaflarlar. Günümüzde etik, basit olarak kifliler aras› tutum ve davran›fllar›n iyi-kötü,do¤ru-yanl›fl, ya da onaylanabilir-onaylanamaz fleklinde de¤erlendirilmesi olaraktan›mlanabilir. Evrensel veya toplumsal boyutta insani de¤erlerin iyi, do¤ru, kabuledilir eylemler olmas› bunlar›n kötü, yanl›fl ve kabul edilemez davran›fl ve tutum-lardan ayr›labilmesi; asl›nda etik de¤erlerin ve süreçlerin iflledi¤ini gösterir. Baflkabir deyiflle etik, “çeliflen taleplerin” ve “iyilerin” bireyler aras› tart›flma ve/veya ça-t›flmalar›n› çözecek ilkeleri belirlemek için gerçeklefltirilen eylemdir.

Göreceli olmayan h›rs›zl›k, sahtekarl›k, hilecilik, yalanc›l›k, bencillik gibi kötüve olumsuz davran›fllar dünyadaki birçok topluluk ve toplumda etik olmayan dav-ran›fllar olarak kabul görür. Bu anlamda etik, genelde evrensel olup her yer/me-kân ve zamanda koflulsuz olarak geçerlili¤ini ortaya koyar. Ancak hayati sebepler-den dolay›, bireyin bir durumda yalan söylenmesi ve baflka olas› kötülüklerin önü-ne geçilebilmesi aç›s›ndan kabul ve hatta takdir görebilir. Basit bir yalan veya sah-tekarl›k ile bir kiflinin hayat›n›n kurtar›lmas› baz› kiflilerce övgü ve takdir ile karfl›-lanabilir. Yani genel durum de¤erlendirilmesi ile, özel durumlara ait çok farkl› biretik bak›fl aç›s› ve sonuç yarg›s› ortaya ç›kabilir. Dolay›s›yla sonuç yarg›s›nda bu-lunmadan önce olaylar ayr›nt›l› ve farkl› bak›fl aç›lar› ile incelenmelidir, birden faz-la etik de¤er ve ilke ile de karfl› karfl›ya kal›nabilecek özel durumlar da olabilir. Ör-ne¤in bir olay› t›bbi etik aç›s›ndan de¤erlendirmeden önce evrensel etik de¤erleriaç›s›ndan incelenmesinde fayda olabilir.

Felsefe bak›fl aç›s›ndan, di¤er insanlar taraf›nca kiflilerin nas›l, niçin, nerede de-¤erlendirilece¤i de as›rlard›r devam eden inceleme konusu olmufltur. Ayr›ca etikaç›dan: “Kötü, yanl›fl, olumsuz nedir, temeli neye dayan›r?” gibi sorular da insano¤-lunun varoluflundan bugüne dek fikir yürüttü¤ü felsefi konular olup tart›fl›lm›fl vehalen daha tart›fl›lmaktad›r.


Tarih Numara ve Say›(R.G.:Resmi Gazete)

Bafll›k

12.10.2006 R.G.: 2631 Kozmetik Yönetmeli¤i

26.10.2009 R.G.: 27388 G›da ve Yem Amaçl› Genetik Yap›s› De¤ifltirilmifl Orga-nizmalar ve Ürünlerinin ‹thalat›, ‹fllenmesi, ‹hracat›,Kontrol ve Denetimine Dair Yönetmelik

Ayr›ca uluslaras› nitelikte baz› yönetmeliklere ve düzenlemelere örmekler

1995 CAC/RCP 4 Baharatlar ve Kurutulmufl Aromatik Bitkiler ‹çin Hijye-nik Uygulama Yönetmeli¤i (Codex Alimentarius Ko-misyonu)

2002 EMEA/HMPWP/31/99 GACP- ‹yi Tar›msal Hasat ve Toplama Uygulamalar› ileilgili Düzenlemeler

2004 2004/27/EC2004/24/EC

EMEA -HMPWP (güncel HMPC) Taraf›nca Bitkisel ‹lâç-larla ‹lgili Düzenlemeler

2009 EMEA/HMPC/3626/09 Bitkisel ‹laçlar›n Stabilitesi (Taslak)

Tablo 2.1devam›

Etik ne de¤ildir?

• Ahlakla ilgilidir, ancak ahlak de¤ildir.• Din veya inanç de¤ildir.• Gelenek, görenek, örf, adet ya da töre de¤ildir.• Hukuk de¤ildir.• Toplum veya gruplarda de¤ildir (ancak birey ferdi olarak etik olmal›!).

B‹YOET‹K Günümüzde etik özel ve genel anlamda, hem insan - insan(lar) aras›, hem de in-san - do¤a (çevre) ile ilgili davran›fllara, yani yaflam bilimlerine müdahildir. T›bbive biyolojik bilimlerde meydana gelen geliflmeler, çeflitli teknolojik geliflmelereba¤l› olarak bilimsel sonuçlar›n etik aç›lardan meydana getirdi¤i kapsaml› sorunla-r›n incelenmesi ve irdelenmesiyle geliflen etik alan› biyoetik olarak tan›mlanmak-tad›r. Kelime anlam›ndan hareketle “canl› eti¤i” bütün bir yaflam› ve ögelerini ko-nu alan bir etik bak›fl aç›s›d›r (bkz. fiekil 2.2).

Evrensel boyutta biyoetik, son yüzy›l›n sonlar›ndan itibaren, felsefenin ve dü-flüncenin önemli bölümlerinden biri haline gelmifltir. Ayn› zamanda önemli sorun-lar› da beraberinde getirmifltir; insan tav›r ve davran›fllar›n›n ne oldu¤u, ne olaca¤›ve ne olmas› gerekti¤i gibi konularda düflünce ve tart›flmalar ortaya koymufltur. Bukonularda öncülük etmifl olan t›bbi etik zamanla yetersiz kalm›fl, biyoetik hem t›b-bi hem de sosyal ve siyasal sorunlar›n merkezinde yer alan bir konuma gelmifltir.T›bbi etikten do¤mufl olan biyoetik hayat›n hemen hemen her alan›na girmifl vetart›fl›l›r olmufltur. fiekil 2.3’te görüldü¤ü üzere biyoetik çevre eti¤i, bilim eti¤i, hay-van eti¤i gibi konu ve sorunlar› da genifl anlamda içine almaktad›r.

Biyoetik do¤rudan ya da dolayl› olarak tüm canl› yaflam› ilgilendiren biyolojiyi,hatta biyosferi kapsamakta, öte yandan bundan dolay› meydana gelen ahlâki,toplumsal ve politik konular› içermektedir. Bu kapsamda sorun sadece insan kay-nakl› ve yaflam› olmad›¤› için biyoetik, t›p eti¤inden ayr›l›r ve onu da kapsayacakflekilde genifl anlamda düflünülebilir.


fiekil 2.2

Canl› eti¤i -biyoetik kapsam›.

Biyosfer: Üzerinde hayatolan yeryüzü bölgesi.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Gen teknolojisi, klonlama, do¤um, yapay üreme, kürtaj, ölüm, ötenazi, ilaçsanayi, ilaç araflt›rma ve deneyleri, hayvan ve insan deneylerini içermektedir. Öje-ni ve bunlarla birlikte canl›larla ilgili bilimsel ve teknolojik geliflmelerin sonuçlar›,s›n›rlar› ve kullan›m ilkeleri biyoetik’in belli bafll› konular› olup sadece bunlarda s›-n›rl› de¤ildir. Dolay›s›yla biyoetik alan›ndaki konular baz› akademisyenlerin, he-kimlerin, siyasetcilerin, teknikerlerin, felsefecilerin ya da baflka herhangi bir kesi-min tek bafl›na tart›fl›p sahiplenecekleri konular olmay›p disiplinler aras› niteli¤iolan sorunlard›r. Sonuç olarak yetki ve sorumlulu¤a sahip olan yasa koyucu otori-te ve yönetim olmas›na ra¤men, biyoetik: “Ne?, Nas›l yap›lmal›d›r?, Nereye kadaryap›labilir?, S›n›rlama olmal› m›?” gibi sorular çercevesinde bir anlamda herkesi içi-ne almaktad›r. Ça¤›n bilimsel ve teknolojik imkânlar›, insanlara yaflam›n temeliniyani biyolojisini de¤ifltirebilecek olanaklar sa¤lam›flt›r. De¤iflimin do¤ru ya da yan-l›fl; iyi ya da kötü oldu¤una karar vermek, neyin nereye kadar ne flekilde kabuledilebilece¤ine dair gerçekçi sorular sormak ve yan›tlar üretmek biyoeti¤in prob-lem kapsam alanlar›d›r.

fiekil 2.2 ve Tablo 2.2’de görülece¤i üzere günlük hayatta çeflitli alanlarda, k›s-men hukuki boflluklardan do¤an k›smen de evrensel anlay›fl ve beklentiden do¤ansorunlara cevap ve tart›flma/araflt›rma niteli¤inde olan etik kurallar bazen yaz›l›halde de bulunabilir.

Konumuzla ilgili olarak; t›bbi ve aromatik bitkilerle ilgili etik sorunlar, öncelik-le t›bbi özelliklerinden dolay› “t›bbi etik”; aromatik bitki özelliklerinden dolay› da“çevre, bilim ve sosyal etik” kapsam›nda de¤erlendirilmelidir. Daha önce de k›sa-ca bahsedildi¤i üzere TAB hammaddesi olan bitki, bulundu¤u çevre içinde (Fau-na ve Flora) do¤al hayat›n› sürdürürken çevre zararl›s› insan ile etkileflti¤i andanitibaren etik konular gündeme gelmektedir. Tablo 2.2’de listelenen di¤er konubafll›klar› bazen çok dolayl› olarak TAB ile ilgili olabilirken bu ünite kapsam›ndadetaylar›na girilmemifltir.


fiekil 2.3

Biyoetik ve di¤eretik konular.

Kürtaj, istenmeyen gebeli¤insonland›r›lmas›d›r.

Ötenazi, canl›lar›nyaflamlar›n›n geneldetedavisi olmayanhastal›klardan dolay›dayan›lamayacak olarakalg›lanmas› sonucu yasalolmayan çeflitli flekillerdekiyaflam sonland›rmaifllemidir.

Öjeni, do¤ufltan sakat, zekaözürlü ve hasta ceninlerinay›klanmas› ve sa¤l›kl›bireylerin ço¤alt›lmas›yoluyla daha sa¤l›kl› vedaha iyi bir toplumyaratmay› hedefleyenbilimsel temelli bir toplumfelsefesidir.

“Yasal olan herfley etik, ancak etik olan her fley yasal de¤ildir.”

Biyolojik Çeflitlilik ve Çevre - Bitki Eti¤iGünümüz modern dünyas›nda t›bbi, aromatik ve di¤er tüm bitkiler insano¤lununciddi tehditleri alt›ndad›r. Etik aç›dan detayl› bir flekilde de¤erlendirilmesi gerekenkonular flunlard›r:

• Endüstriyel kirliklerden ve at›klardan dolay› hava, çevre, su kirlili¤i sadecebitkileri de¤il asl›nda insano¤lu dahil tüm canl›lar› etkilemektedir.

• Bitkilerin endemik ve nadir türler olmas› halinde, ilgili bölgelerde çeflitli se-beplerden dolay› afl›r› toplama, ilgili türlerin varl›¤›na tehdit oluflturmakta-d›r.

• Geçmiflte olumsuz örne¤i çok yaflanm›fl olan biyokorsanl›k ise bu alanda eti-¤in ilgilendi¤i di¤er özel konulardan biridir. Geliflmemifl ve geliflmekte olanülkelerde yerel halk›n biyolojik ekolojik kaynaklar› ve yüzlerce y›ll›k bilgibirikiminin biyokorsanl›kla gasp edilmesi önemli sorunlar aras›ndad›r. Tür-kiye dahil di¤er t›bbi ve aromatik bitki zengini ülkelerde yabanc›lar›n biyo-lojik materyal temininde uzun y›llar boyunca herhangi bir engelleme olma-m›flt›r. Son 20-30 y›l içinde Latin Amerika, Karayipler ve di¤er ya¤mur or-manlar›nda yerel halk›n kulland›¤› onbinlerce bitki türünün tan›nm›fl ilaçdevleri taraf›ndan patentlendi¤i bilinmektedir. Bazen bütün bitki, bazen bit-kinin çeflitli vejetatif organlar›, bazen tohumlar› kaçak ve kanun d›fl› yön-temlerle bulunduklar› ve do¤al olarak yetifltikleri ülkelerden farkl› ülkelerenakledilip büyük miktarlarda üretilip yine kanun d›fl› yollardan piyasaya ve-rilebilmektedir.

Türkiye’de yetiflen baz› so¤anl› bitkilerin yüz y›llard›r yurtd›fl›na sat›ld›¤› bilin-mektedir. Bitkilerin do¤al ortamlar›ndan sökülerek park ve bahçelerde kullan›lma-s›, ›slah materyali ve t›bbi bitki olarak de¤erlendirilmesi d›fl taleplerini art›rm›fl,1960’l› y›llarda ülkemizde cazibe kazanan bu türler do¤adan bilinçsizce ve tonlar-ca kontrolsüz olarak toplanarak do¤a talan edilmifltir. Böylece baz› türlerin yok ol-ma tehlikesi karfl›s›nda kanuni önlemlerin al›nmas› bir gereklilik olmufltur. Genifl


Tablo 2.2Biyoetik alan konuve kapsamlar›naörnekler.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Etik Alan› Konular›

T›bbi Ömür uzatma, Ölüm, Ölüm yard›m›, Organ ba¤›fl›, Yard›mc› üreme

teknikleri, ‹nfertilizasyon, in vitro Fertilizasyon, Sterilizasyon, Gen testleri,

Gen terapisi /transferleri, Öjenik

Çevre Çevre y›k›m› ve yap›m›, Kaynak kullan›m›, Biyotop- ve Tür korumas›,

Do¤a öz-zenginli¤i, Do¤a koruma, Avlanma, Biyotop olmayan türlerin

do¤aya b›rak›lmas›

Bilim S›n›rlar ve tart›fl›ma geniflli¤i, Oluflum ve de¤erlendirme ba¤lant›lar›,

Biyolojik düflünme (biologismus), Konsept farkl›laflmas›, Objektivite ve

manipülasyon

Hayvan (vahfli,

evcil, deney vb.)

Hayvan koruma, Hayvan deneyleri, Havyan haklar›, Kanuni bak›m

(hayvanat bahçesi, ev, dükkan vb.), ‹flkenceli bak›mlar, Transgenik havyanlar

Sosyal ve Ekonomik Irkç›l›k, Cinsiyet ayr›m›, Ekonomik ay›r›m, Ekonomi modelleri, Engellilere

davran›fllar, ba¤›ml›l›k, fiiddet ve bar›fl, Soyk›r›m, Halk politikas›

Siyasal ve Hukuki Yolsuzluk, Yarg› ve adalet, fiefafl›k, Objektiflik, Adanm›fll›k, ‹lkeler, Sadakat

çapl›, bitki ve do¤ay› koruma amaçl› “Do¤al Çiçek So¤anlar›n›n Sökümü, Üretimive Ticaretine ‹liflkin Yönetmelik” ad›yla, 24 A¤ustos 2004 tarih ve 25563 say›l› Res-mi Gazete’de yay›mlanarak yürürlü¤e girmifltir. Bu yönetmelik gere¤ince do¤al çi-çek so¤anlar›n›n üretimi, hasad›, depolanmas› ve ihracat› Tar›m Bakanl›¤›n›n de-netimi ve kontrolüne verilmifltir.

Ticaretle Ba¤lant›l› Fikri Mülkiyet Haklar› Anlaflmas› (TRIPS), 1995’ten bu ya-na Türkiye’de de kabul görmüfl ve 26.06.2004 tarihinde yürürlü¤e giren 5194 say›-l› Kanun’la güncellenmifl bir anlaflmad›r. Ancak sadece “yeni ürün” veya “orijinalteknik ile üretilen” biyoteknolojik ürün gibi sanayiye uygulanabilir olan bulufllarpatent ile korunabilir. Ancak bitkiler yeni keflfedilmifl olsa bile patentlenemez. Bu-nunla birlikte yeni kullan›m ve uygulama alanlar› fikri mülkiyet alt›na al›nabilir. Fa-kat, bitkilerin de içinde bulundu¤u biyolojik ürünleri ve bunlar›n farkl› türlerinindo¤al çaprazlama yoluyla üretimini kapsamayabilir. TRIPS Anlaflmas›’n›n bir mad-desi; “yeni bitki çeflitlerinin ve türlerinin korunmas›”na dair bir hüküm içermekte-dir. Buradaki düzenlemeye göre üye devletler bitki çeflitlerini patent veya etkili vekendine özgü bir sistem ile veya bu iki yöntemin birlikte uygulanmas›yla koru-makla yükümlüdürler. Türkiye’de yeni bitki türleri patent ile korunmamaktad›r,ancak Tar›m Bakanl›¤›n›n 08.01.2004 tarih ve 5042 say›l› “Yeni Bitki Çeflitlerine AitIslahç› Haklar›n›n Korunmas›na ‹liflkin Kanun” ile korunmaktad›r. Ayr›ca, 1994’teTürkiye’nin de imzalad›¤› Uluslararas› Rio Biyolojik Çeflitlilik Sözleflmesi (BÇS):

• Biyolojik çeflitlili¤in korunmas›,• Biyolojik çeflitlili¤in sürdürülebilir kullan›m›,• Geleneksel bilginin korunmas›, • ‹lgili devletlerin genetik kaynaklar› üzerinde egemen olmas›, • Genetik kaynaklara eriflimin izne tabi olmas›,• Genetik kaynaklar›n kullan›m› sonucu ortaya ç›kan faydalar›n (örn.: patent)

eflit olarak paylafl›m› ve ilgili teknolojilerin uygun transferigibi baz› korumalar getirmifltir. Ancak bu tip korumalar biyolojik çeflitlilik aç›s›n-dan oldukça zengin olan Türkiye için yeterli görülmemifltir ve çevre konusundaUlusal Biyolojik Çeflitlilik Stratejisi ve Eylem Plan› (UBÇSEP) haz›rlanm›flt›r.

Sonuç olarak, büyük ve küçük çaptaki biyokorsanl›¤› önlemek için önceliklegenetik kaynaklar korunmal› ve etnobotanik geleneksel bilgiler kay›t alt›na al›n-mal›d›r. Bunlar›n yan›nda uluslar aras› kanun ve kurallar›n yetersiz kald›¤› durum-larda ise etik kurallar göz önünde bulundurulmal›, dikkate al›nmal› ve uygulanma-l›d›r.

TIBB‹ AROMAT‹K B‹TK‹LER‹N KULLANIMINDA ET‹KEvrensel olarak kaliteli TAB temini gittikçe daha karmafl›k bir hale gelmektedir.Ruhsatland›rma yetkilileri, müflteriler ve tüketiciler ‹yi Tar›m ve Toplama Uygula-malar› (Good Agricultural and Collection Practices - GACP) ayr›ca ‹yi Üretim Uy-gulamalar›n›n (Good Manufacturing Practices - GMP) kullan›m› ile ham bitkiselmateryalin daha iyi bir kalitede olmas›n› talep etmektedir. Bu aflamada bitkisel ma-teryalin sürdürülebilir ve etik olarak temini tüketici taraf›ndan hassasiyetle izlen-mekte ve pazarda farkl›laflmalara olanak sa¤lamaktad›r. Ayr›ca etik koflullarda üre-tilmifl kaliteli, etkin, güvenli, hijyenik bitkisel ham madde en iyi piyasa de¤erinibulabilmektedir. Dünya Sa¤l›k Örgütünün konu ile ilgili çok say›da baflvuru kay-na¤› vard›r (Bkz. Yararlan›lan Kaynaklar).


T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Etik Üretimi TAB tohumlar›n›n etik koflullarda temininden sonra, uygun arazi ve iklim koflulla-r›nda insan ve çevreye zarars›z (organik) üretimi ile etkin madde aç›s›ndan en ve-rimli üretimi kontrollü bir flekilde gerçeklefltirilmelidir. Daha sonra GACP k›lavuz-lu¤unda öncelikle mekanik hasat ve hasat sonras› uygun ambalaj ve yabanc› mad-de ve mikroorganizma kontaminasyonu engellenerek depolanmas› hedeflenmek-tedir. Tüm ifllemler s›ras›nda görev alacak personelin etik kurallara uygun olarakseçilmesi ve e¤itilmesi, uygun koflullarda çal›flt›r›lmas›, nakliye koflul ve kurallar›,kullan›lacak araç gereç seçimi gibi konular da genel olarak GMP k›lavuzu kapsa-m›nda de¤erlendirilmelidir.

TAB’lar›n küresel piyasa talepleri baz› türlerin gelecek nesillere aktar›lmas› ko-nusunda ciddi etik sorunlar do¤urmufltur. Özellikle geliflmekte olan ülkelerde ye-tiflen veya yetifltirilen türler daha fakir çevre ve koflullarda daha geliflmifl ve zengintoplumlar için büyük ölçüde toplat›l›p, nadiren tar›msal olarak üretildi¤i göz önün-de bulundurulursa her aç›dan sömürülme potansiyeli her zaman olmufltur. Tar›m-dan ziyade do¤al koflullardan toplama yoluyla temin edilen kökleri TAB için butehlike üst seviye olup türlerin yok olma tehlikesi de mevcuttur. Baz› türler bu fle-kilde afl›r› toplama yolu ile yok edilmifltir. Etik duyarl›l›¤› olan al›c› kurulufllar ise,bu noktalarda daha sorumlu davranarak TAB üretimi gibi konularda projeler gelifl-tirerek hem kendilerini hem de do¤ay› koruma alt›na almaktad›rlar. Baflka bir ör-nek etik uygulama ise: Tar›m› yap›lamayan, sertifikal› organik TAB üretimi olma-d›¤› durumlarda, tar›m ilac› kullan›lmayan do¤al/organik üretim yapan çiftçilerdenal›m yap›lmaktad›r. Ya da etik ve sürdürülebilir olarak toplan›p serbest ticareti ya-p›lan ürünler al›nmaktad›r. Uluslararas› tehdit alt›nda olan türler e¤er do¤al kay-naklardan temin edilmifl ise kesinlikle al›nmamaktad›r.

Nesli Tehlike Alt›nda Olan Yabani Bitki ve Hayvan Türlerinin Uluslararas› Tica-retini Düzenleyen (CITES) Anlaflma 1994 y›l›nda Türkiye Büyük Millet Meclisindeonaylanarak, resmi üyelik ifllemleri 1996 y›l›nda tamamlanm›fl ve Türkiye resmiolarak CITES üyesi olmufltur. Halen CITES kapsam›nda birçok t›bbi ve aromatikbitki türü için, 27 Aral›k 2001 tarih ve 24623 say›l› Resmi Gazete’de yay›mlanan“Nesli Tehlike Alt›nda Olan Yabani Hayvan ve Bitki Türlerinin Uluslararas› Tica-retine ‹liflkin Sözleflmenin Uygulanmas›na Dair Yönetmelik” uygulanmaktad›r.

Bu arada önemli bir husus olan ve son zamanlarda alternatif kaynak olarak tekrargündeme gelen geneti¤i de¤ifltirilmifl organizmalar (GDO) ve bitki tohumla-r›nda yap›lan genetik çal›flmalar gösterilmektedir. Do¤al koflullardaki organizmala-r›n iç dengelerini ve di¤er organizmalar aras›ndaki dengeyi bozma, türler aras›ndagen ak›fl›n› h›zland›rarak do¤al sürece zarar verme, hayvan genlerinin veya baflkabitkilerin genlerinin geneti¤i de¤iflitirilen bitkilerde kullan›lmas› ve organizmalardakullan›lmas› gibi pek çok konu etik sorunlar içermekte ve toplumca sorgulanmak-tad›r. Biyoteknoloji flirketleri dünyadaki açl›¤a çare bulunaca¤›n›, birçok hastal›¤›tedavi edeceklerini, tar›mda süreklili¤i ve verimlili¤i art›rabileceklerini ve bunabenzer çok say›da pozitif sonuçlar elde edeceklerini bildirmektedirler. Ancak ya-p›lan çal›flmalar, birçok etik soruyu da beraberinde getiren, bu flirketlerin baflta to-hum, bitki ve bitkisel ürün, baz› g›dalar, önemli t›bbi ürünler ve ilaç gibi stratejiksektörlerini kontrol alt›nda tutarak tekel oluflturma hedeflediklerini düflündürmek-tedir.


T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Pazarlamas› ve Ticaretinde EtikBitkinin veya bitkisel ürünün dikkatle hasat ve nakliyesinden sonra ifllenmesi, am-balajlanmas› sonras›nda istenen kalitede ve flekilde h›zla pazara arz› gerçeklefl-mektedir. Uzman kiflilerce yap›lacak ilk fiziksel inceleme ile öncelikle bitkinin ha-sarl› ve kontaminasyonlu olup olmad›¤› kontrol edilir. Daha sonra organoleptikde¤erlendirme ile bitkinin görünüfl, boyut, renk, koku ve tat gibi özellikleri ince-lenip bitkisel materyalin kalitesi hakk›nda h›zla fikir edinilir. Saklama koflullar›naba¤l› olarak, tüm bu faktörler olumlu ve olumsuz olarak bitkinin etkin madde içe-ri¤ine dolay›s›yla kalitesine etki edebilir. E¤itimli personel, bitkinin uygun üretimtekniklerini, zararl›larla mücadele ve korumada kullan›labilecek uygun herbisit vepestisit maddeleri iyi bilmesi gerekir. Üretici, etik kurallar› çerçevesinde, iyi bir do-kumantasyonla ilgili kalite kontrolleriyle sertifikal› iyi bir bitkisel ürünü, uygun birfiyatla, iyi bir hizmetle son tüketiciye dek izleyerek ve kalitesini sa¤layarak verme-lidir.

Di¤er taraftan, Asya ve Uzakdo¤u’dan ithal edilen TAB son zamanlarda güven-lik ve güvenilirlik aç›s›ndan endifle vermektedir. Özellikle benzer bitki türlerininyanl›fll›kla veya özellikle ta¤flifl amac›yla bir baflka TAB ile harmanlanmas› ve ölüm-cül kazalara neden olmufltur. Ayr›ca daha de¤ersiz bitkisel materyallerin ilavesiyleoluflan maddi zararlar etik kurallar aç›s›ndan tekrar bir de¤erlendirme yap›lmas› ih-tiyac› do¤urmufltur. Di¤er k›sa vadeli ve nispeten güvenli bir çözüm ise ilgili ülke-lerdeki TAB tar›m› ve ürünlerin bu yolla temini fleklinde olmufltur. Avrupa Birli¤i2004/24/EC no’lu direktifine göre Birlik içinde kullan›lacak olan geleneksel, bitki-sel çay, tezgah üstü preparatlar vb. fleklindeki t›bbi bitkilerin güvenli, kaliteli vestandardize olmalar› istenmektedir.

TAB son y›llarda internet ortam›ndan da pazara sunulmaktad›r. Bazen ürünleruluslaras› kaynakl› olabilmektedir, ancak co¤rafik kaynaklar› ve kaliteleri flüpheliolan birçok ürünün de piyasaya sunuldu¤u bilinmektedir. Hatta baz› kanun d›fl›,tehlikeli, zehirli, uyuflturucu, uyar›c› vb. bitkisel ürünlerin de pazarlanmas› ve sa-t›lmas› yasal boflluklar›n yan›nda büyük etik sorunlar› da içermektedir.

G›da, kozmetik ve ilaç kaliteleri ilgili standartlar Kodeks ve Farmakope’lerdeayr›nt›l› bir flekilde ilgili monograflarca belirlenmifltir.

T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Etik ve Etik Olmayan Kullan›m› Son y›llarda, baz› kiflisel tedavilerde, fiekil 2.4.’te görülen konvansiyonel bilimselt›p ve eczac›l›k d›fl›ndaki farkl› yaklafl›mlar da giderek daha fazla uygulama alanla-r› bulmaktad›r. Tamamlay›c› ve Alternatif T›p alan›nda çal›flmalar, Amerikan UlusalSa¤l›k Merkezi (NCCAM) taraf›nca kapsaml› bir flekilde izlenmekte ve de¤erlendi-rilmektedir. Genelde “tamamlay›c› ve alternatif tedavi” olarak adland›r›lan bu yak-lafl›mlar ço¤u kez ciddi bir kavram kargaflas›na da yol açmaktad›r. “Tamamlay›c›tedavi”, günümüz bat› t›bb›yla birlikte (konvansiyonel bilimsel t›p), onun etkisiniazaltmadan, hastan›n durumunu iyilefltirmek üzere kullan›lan tedaviye destek ama-c›yla yap›lmaktad›r. “Alternatif tedavi” ise bat› t›bb›n›n yerine kullan›lan geneldekan›tlanmam›fl tedavilerdir. Hastalar› bu konularda ayd›nlatmak ve uyarmak hekimve sa¤l›k personeline düflen en önemli etik görevlerdendir. Ancak hekim, eczac›ve di¤er sa¤l›k personeli d›fl›nda ço¤u e¤itimsiz, çeflitli vas›flarla, pek çok hastal›-¤›n sözde tedavisi ile u¤raflan kifliler bulunmaktad›r. Ayr›ca konu ile ilgili kitaplar,


dergiler, öneriler, reçeteler vb. dokümanlar yaz›l› ve görsel medya, son zamanlar-da internette de genifl yer almaktad›r.

T›p ve sa¤l›k mensuplar› deontolojisi veya eti¤i çerçevesinde evrensel temel il-keler;

• Özerkli¤e sayg›,• Yararl›l›k,• Zarar vermeme,• Adalet,

olarak hasta haklar›n› da içine al›p kapsayacak flekilde s›ralanmaktad›r. Ancak sa¤-l›k meslek guruplar› temel e¤itiminde dahi bu konularda yeterince bilgi ve örnekverilememektedir.

Zaman zaman: • “Alternatif tedavilerin herhangi birinin etkili oldu¤unu ispatlayacak klinik

kan›tlar yoktur.” “Alternatif tedaviler genelde yaln›zca tavsiye niteli¤indedir vedoktor reçetesi veya muayenesi yerine geçmez.”

• “Tedavi için mutlaka hekiminizle görüflün.”• “Bu ürünler bitkisel g›da takviyeleridir. ‹laç de¤ildir. Ürünlerin do¤ru kulla-

n›m› konusunda doktorunuzun, eczac›n›z›n ya da diyet uzman›n›z›n tavsiyeleri-ne uyunuz. Bitkisel ürünler herhangi bir rahats›zl›k, hastal›k, teflhis amac› ile kul-lan›lamaz. Doktorunuzun reçete yazd›¤› ilaçlar›n muadili olarak kullan›lmama-l›d›r vb. flekilde ilgili alanlarda ve uygulamalarda duyarl›l›k ve sorumluluk göste-rilmekte ve etik kurallar çerçevesinde, baz› uyar›lara yer verilmektedir.

Ancak etik sorunlar hekim, eczac› ve di¤er sa¤l›k personelinin d›fl›nda çeflitli ki-fliler ve yöntemlerle tedavi giriflimlerinin uygulamaya dönüfltürülmesiyle bafllamak-tad›r. Öncelikle ülkemizde yayg›n olarak faaliyet gösteren aktar ve baharatç›lar, ta-rihsel geliflim içinde, yo¤un arz ve talep üzerine, teflhis ve tedavide etik aç›danönemli bir problem teflkil etmektedir. Burada hastalar›n tedavisini amaçlayan, ger-


Hastalıktedavi

fiekil 2.4

Hastal›klardatedavi alternatifleri.


çekte yetkili ve e¤itimli olmayan kifliler, bilerek veya bilmeyerek, hastaya verilebi-lece¤i zarar, hasar ve olas› tehlikeli sonuçlar›n yapt›r›m› yoktur. Çeflitli kanunlarla(bkz. Tablo 2.1) s›n›rland›r›lm›fl olmas›na ra¤men, farkl› seviyelerde etik ve deon-tolojik kurallar›n ifllememesinden dolay› aktarlar, baharatç›lar vb. e¤itimli ve e¤i-timsiz kifliler hastalara bazen fahifl ücretler karfl›l›¤›nda teflhis ve tedavi ad› alt›ndagenelde uygunsuz ve bilimsel temelden uzak ifllem ve yöntemler uygulamaktad›r.

Genelde hastalar›n teflhis ve tedavide ilk tercihleri uzman hekim olmas›na ra¤-men baflar›s›z ve olumsuz tedavilerde veya kronik hastal›klarda alternatif tedavilerdevreye girmektedir. Hastalar ilaç konusunda yetkin olan eczac›lara da zaman za-man dan›flmaktad›r. Ancak kötüye kullan›lan ve günümüzde çok yayg›n olan: Ki-lo alma (anoreksi, zay›fl›k durumlar›nda) ve kilo verme problemleri (obezite, flifl-manl›k durumlar›nda), selülit, kolesterol düflürücü, saç problemleri (örne¤in kel-lik), tüy dökücü, kanser, fleker hastal›¤› (diyabet), sedef hastal›¤› (psöriasis), roma-tizma, migren ve her tür a¤r›, ülser, antiaging (yafllanmaya karfl›), antioksidan, cin-sellik (k›s›rl›k, performans art›r›c› vb.), tafl düflürücü, zihin aç›c›, sigara b›rakt›r›c›,vb. durumlarda hastalar bazen de¤iflik kaynaklardan yararlanarak kendilerini bukonularda uzman ilan eden ehliyetsiz kiflilere yönelmektedirler. Bunun yan›ndahastalar do¤rudan kendi kendilerini tedavi etme giriflimlerinde bulunmaktad›r. An-cak en yayg›n ve en popüler tercih genelde kendisini herbalist diye tan›tan sahte-karlar, aktar ve baharatç›lar›n tavsiye etti¤i tedavi yöntemleridir. fiekil 2.4’te yayg›nolarak tercih edilen tedavi flekilleri verilmifltir.

Ülkemizde, teflhis ve tedavi anlam›nda sa¤l›k hizmeti sunma hakk› “Tababet ve fiuabat›Sanatlar›n›n Tarz› ‹cras›na Dair Kanun” ile sadece hekimlere verilmifltir. Ayn› flekilde,“‹spençiyari ve T›bbi Müstahzarlar Kanunu” ve “Eczac›lar ve Eczaneler Hakk›nda Ka-nun” ile her türlü ilaç yapma ve verme hakk› sadece eczac›lara verilmifltir.

Aktarlar satt›klar› maddelerden bileflim veya ilaç yaparak müflteriye sunamaz-lar. Ancak satmalar›na izin verilen maddeleri tek tek sa¤layabilirler. Ülkemizdeherbalist diye bir tan›m yasal olarak bulunmad›¤›ndan aktarlar herbalist de¤ildir.Daha önce de belirtildi¤i gibi Türkiye’de bu konuda herhangi bir e¤itim program›ve ünvan› yoktur.

Yurt›fl›nda baz› ülkelerde resmi olarak tedavi yapma yetkisine sahip alternatiftedavi uzmanlar› vard›r. Bu alanlarda faaliyet gösteren sa¤l›k personeli meslek il-kelerinin yan›nda, deontoloji ve etik kodlar› uygulamaktad›rlar. Bu konuda Ame-rika’da bitkiler ile tedavi yapan kiflilerin uydu¤u etik kurallar› örnek verebiliriz. Bit-kiler ile tedavi yapacak e¤itimli kifliler öncelikle bir loncaya, birli¤e veya derne¤eüye olmak durumundalar. Ancak herbalist olarak hizmet verecek uzman, loncayagirmeden önce etik kodlar› içeren belgeyi (bkz. örnek) okuyup imzalamas› ve bu-nun da lonca taraf›ndan yaz›l› olarak onaylanmas› gerekiyor.

Amerikan Herbalistler Loncas› (American Herbalists Guild, AVG) Etik Kodlar›.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Ö R N E K

TIBB‹ AROMAT‹K B‹TK‹LER‹N KULLANIMINDA SAKINCALI DURUMLAR Baz› (t›bbi ve aromatik) bitkiler ve onlar› içeren ürünler:

• Ba¤›ml›l›k yapabilir ve kötü amaçla kullan›labilir,• Doping, uyar›c› ve öforizan (canl›l›k ve enerji veren) özelliklere sahip olabilir, • Anoreksik (ifltah kesici, zay›flamaya yard›mc›) olarak kullan›labilir, • Abortif (çocuk düflürücü) olarak uygulanabilir,• Takviye edici g›dalar kapsam›nda de¤erlendirilebilir ve fizyolojik etki göste-

rebilir,• Aristolohik asit, pirolizidin alkaloitleri vb. karaci¤ere zararl› maddeleri içere-

bilir [Bkz. tehlikeli bitkiler listesi],• Hamile, lo¤usa, bebek ve ihtiyarlarda farkl› ve fliddetli fizyolojik etkiler gös-

terebilir, • G›da, bitki ve ilaçlarla etkileflebilir,• Mikroorganizma (aflatoksin), a¤›r metal, pestisit ve radyasyon içerebilir,• ‹laç etkin maddeleri (ifltah kesici, afrodiziyak, laksatif vb.) ile tahflifl edilip

piyasaya sunulabilir,• Bitkisel alerjenler içerebilir.Bitkisel ürünleri kullanmadan önce, yukar›da s›ralanan hususlar dikkate al›na-

rak, konunun uzmanlar› taraf›ndan bilgi ve destek al›nmal›d›r. Aksi halde sadeceetik olarak de¤il hukuksal boyutta yapt›r›mlar uygulanabilir.

Günümüzde t›bbi bitki ve ürünleri, s›kl›kla g›da takviyesi olarak de¤erlendiril-mektedir. Ancak, g›da takviyesi tan›mlamalar›na göre bu tip ürünler içinde kesin-likle fizyolojk etkileri olan bitki, bitkisel kaynakl› maddeler, bitki ekstreleri vb.maddeler bulunmamal›d›r. Bunlar› ihtiva eden preparatlar ise “bitkisel ilaç” olarakde¤erlendirilmektedir ve genelde Sa¤l›k Bakanl›klar› taraf›ndan onaylan›p kontroledilmektedir. Ancak ülkemizde çok say›da bitkisel ürün Sa¤l›k Bakanl›¤› onay› ilede¤il, Tar›m Bakanl›¤› ruhsat› ile “G›da Takviyesi” olarak piyasaya verilmektedir.

TAB’lar sadece t›bbi özelliklerinden dolay› de¤il ayn› zamanda koku ve tatözelliklerinden dolay› yiyecek ve içeceklerde lezzet ve tat vermek amac›yla da kul-lan›lan bitki veya kar›fl›mlar›d›r. Bu durumda bitkisel materyal G›da Kodeksi veyaTürk Standartlar› Enstitüsünün standartlar›na uymal›d›r (bkz.TS 7417 / Eylül -1989).

Ayr›ca bak›n›z: Yaflam›n ‹çinden 3.


• Bilgilendirilmifl izin/ tam aç›klama

• Gizlilik

• Profesyonel nezaket

• Profesyonel ifl birli¤i a¤›

• E¤itim faaliyetleri

• Tarafs›z hakemlik

• D›fl kaynak göstermek

• Gereksiz tedaviye engel olmak

• Çevreye karfl› sorumluluk

• ‹nsanc›l hizmet

• Bitkisel ürün kalitesi

• Cinsel davran›fl

Etik kodlar›na uyaca¤›m› taahüt ediyorum. ‹MZA

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Baz› Uygulama ve Önlemler Son y›llarda T.C. Sa¤l›k Bakanl›¤› ve Bakanl›¤›na ba¤l› ‹laç ve Eczac›l›k Genel Mü-dürlü¤ünce: “Sa¤l›k Bakanl›¤› ‹laç ve Eczac›l›k Genel Müdürlü¤ünün resmi inter-net sitesinde 5777 say›l› Daimi Genelgesi tekrar duyurulmufltur”. Genelgenin birörne¤i Ek 1’de aynen verilmifltir.

Tablo 2.3’te ise aktarlarda ve benzeri iflletmelerde sat›lmamas› gereken bitkiler,droglar, preparatlar ayr›ca tehlikeli madde ve bilefliklerin listesi verilmifltir. Tar›mBakanl›¤› ayr›ca kullan›labilecek bitkiler listesi de yay›nlamaktad›r.


Ön yaz›s›nda;“Aktar, herbalist, baharatç› ve benzeri dükkanlarda, ilaç niteli¤i olan bitkive droglar, anorganik/organik madde, bitkisel çay ve kar›fl›mlar›n e¤itimi ol-mayan kifliler taraf›ndan hiç bir denetime tabi olmaks›z›n pazarlanmas›,sat›lmas›; bu kiflilerin ticari ç›karlar› do¤rultusunda kifli ve hastalar› yanl›flyönlendirerek halk sa¤l›¤›n› tehdit etmesi, bu iflletmelerde sat›fl› yap›lanürünlerin hijyenik olmayan koflullar›nda ve özel saklama kurallar›n› gözet-meksizin muhafaza edilmesi, hatta halka sat›lmas› kesinlikle yasak olanmaddelerin sat›fl›n›n sonucunda toplum sa¤l›¤›n› tehdit edildi¤i konusundaçal›flmalar yürütülmektedir”. “Sa¤l›k Bakanl›¤› ‹laç ve Eczac›l›k Genel Müdürlü¤ünce, aktar, baharatç›v.b. dükkanlar›n bir disiplin alt›na al›nmas› amac›n› tafl›yan tedbirlerin yerald›¤› Genelgenin gere¤inin yerine getirilmesi için konunun taraf›n›zca ya-k›ndan takip edilmesi ve bu Genelgeye uygun olmayan durumlar›n önlen-mesini teminen ‹l Sa¤l›k Müdürlüklerine resmi baflvuruda bulunulmas›; ya-p›lan baflvurulardan sonuç al›namamas› durumunda konudan Birli¤imi-zin derhal haberdar edilmesini rica ederim.”‹fadesi yer almaktad›r.

Latince Türkçe

1. Bulbus Scillae Adaso¤an› ve preparatlar›

2. Cantharide Kantarit, kuduz böce¤i ve preparatlar›

3. Creosotum Katran ruhu, kreozot

4. Flos Cinae Horasani ve preparatlar›

5. Flos Pyrethri Pire otu ve preparatlar›

6. Folia Belladonnae Güzel avrat otu ve preparatlar›

7. Folia Digitalis Digitalis, yüksük otu ve preparatlar›

8. Folia Hyoscyami Banotu ve preparatlar›

9. Folia Jaborandi Jaborandi yapra¤› ve preparatlar›

10. Folia Stramonii,

F1ores Stramonii

Tatula yaprak ve çiçe¤i ve preparatlar›

11. Fructus Coculi Bal›k otu ve preparatlar›

12. Fructus Colocynthi Ebu Cehil karpuzu ve preparatlar›

13. Fuctus Ecbali Elaterii Cirtatan, eflek h›yar›, usare tozu ve di¤er preparatlar›

14. Fructus Papaveris Haflhafl flurubu ve di¤er preparatlar›

15. Gummi Guttae Patalomba, katalamba

Tablo 2.3Sa¤l›k Bakanl›¤›n›n01.10.1985 tarih ve5777 say›l› daimigenelgesine göre“Aktarlarda veBaharatç›larda veBenzeriDükkanlarda,Sat›lmas› Mahzurluve Tehlikeli OlanMaddeler”.


16. Herba Belladonnae Güzelavrat otu ve preparatlar›

17. Herba Cannabis

Folia Cannabis

Kenevir, kendir ve preparatlar›

18. Herba Conii Bald›ran ve preparatlar›

19. Herba Rutae

Flores Rutae

Sedef otu ve preparatlar›

20. Oleum Chenopodii Kenepod esans› ve preparatlar›

21. Oleum Ricini Hint ya¤›

22. Opium ve prep. Afyon ve preparatlar›

23. Podophyllinum Podofilin ve podofilotoksin ve preparatlar›

24. Radix Ipecacuanhae Alt›n kökü ve preparatlar›

25. Radix Pyrethri Pire otu ve preparatlar›

26. Rhizoma Filicis Erkek E¤relti otu ve preparatlar›

27. Rhizoma Hellebori Çöpleme) ve preparatlar›

28. Secale Cornutum Çavdar mahmuzu ve preparatlar›

29. Semen Calabar Ka1abar bak1as› ve preparatlar›

30. Semen Colchici Çi¤dem ve preparatlar›

31. Semen Crotonis,

Oleum Crotonis

Kroton tohumu, Kroton tohumu ya¤›, Habb el milük ya¤›

32. Semen Ricini Hint ya¤› bitkisi tohumu, Bezr-i h›rva

33. Semen Sabadillae Bit otu, papaz otu ve preparatlar›

34. Semen Staphisagriae Bit otu ve preparatlar›

35. Semen Strychni Strychnos türlerinin tohumlar›-kargabüken, inyas baklas›ve

preparatlar›

36. Summitates Sabinae Kara ard›ç ve preparatlar›

37. Tubera Aconiti Kurtbo¤an ve preparatlar›

38. Radix Mandragorae Adam-Adem otu ve preparatlar›

Anorganik, Organik Maddeler ve Di¤erleri

39. Acidum Chlorhydricum Hidroklorik asit ve tuz ruhu

40. Acidum Hydrocyanicum Hidrosiyanik asit ve bileflikleri

41. Acidum Oxalicum Okzalik asit

42. Acidum Phosphoricum Fosforik asit

43. Acidum Sulfuricum Sülfürik asit

44. Acidum Nitricum Nitrik asit

45. Aconitinum Akonitin ve tuzlar›

46. Ammonium Amonyak

47. Aqua Laurocerasi Taflan suyu ve preparatlar›

48. Argenti Nitras Gümüfl nitrat ve cehennem tafl›

49. Arsenicum Arsenik ve bileflikleri

50. Atropinum Atropin ve bileflikleri

51. Aurum Alt›n ve bileflikleri

52. Bromum Brom ve bileflikleri

53. Cupri Sulphas Göztafl› ve di¤er bak›r tuzlar›

Tablo 2.3Devam›

Avrupa Birli¤inin 2004/24/EC direktifi bitkisel ilaçlarla ilgilidir ve bitkisel bütünilaçlar›n Sa¤l›k Bakanl›¤› izni ve kontrolü ile sat›lmas›n› önermektedir. 2004/24/ECdirektifi do¤rultusunda haz›rlanan ve bitkisel ilaçlarla ilgili olan yasal mevzuat›nyürürlü¤e girmesi y›llard›r üzerinde çal›fl›lan bir husustur.

Tablo 2.4’te ise Tar›m ve Köyiflleri Bakanl›¤› Koruma ve Kontrol Genel Müdürlü-¤ünce yay›nlanan 90’dan fazla “Zehirli ve zararl› olduklar› için g›da amaçl› kullan›m-larda yasaklanmas› gereken bitkileri” içeren liste verilmifltir. Ayr›ca denetimlerde kulla-n›lan ve dikkat edilen 13 maddelik kontrol listesi Tablo 2.5’te gösterilmifltir. Bu bilgiler01.10.1985 tarihli Sa¤l›k Bakanl›¤›n›n aktarlarla ilgili genelgesinde de yer almaktad›r.

Tüm bu önlemler, t›bbi ve aromatik bitkilerin ve ürünlerinin son kullan›c›lara,do¤ru bir flekilde sunulmas›n› ve kullan›lmas›n› sa¤lamay› hedeflemektedir. Ancakgenel olarak meslek içi etik kodlar ve deontolojik ilkeler ve bunlar›n titizlikleuygulanmas›, toplumun her kesimini güvence alt›na alacakt›r. Zamanla bu prob-lemli konular› çözüme ulaflt›rabilecek kanunlar›n ve yapt›r›mlar›n ç›kmas› farkl›toplumsal kesimleri ve ilgili bakanl›klarca istenmekte ve hedeflenmektedir.


54. Chloralum Klor

55. Chloroformum Kloroform

56. Digitalinum Dijitalin ve benzeri kalp glikozitleri

57. Deli bal, zehirli bal

58. Hydrargyrum Civa ve bileflikleri

59. Ergot Ergo alkaloitleri

60. lodum ‹yot ve bileflikleri

61. Iodoformium ‹yodoform

62. Plumbum Kurflun ve bileflikleri

63. Picrotoxium Pikrotoksin ve benzeri maddeler

64. Pilocarpinum Pilokarpin ve bileflikleri

65. Phosphorum Fosfor ve bileflikleri

66. Potassii Stibyli Tartaras Potasyum antimon tartarat, kusturucu tartar ve

preparatlar›

67. Potasii Chloras Potasyum klorat

68. Phenolum Fenol

69. Spiritus Aetheri Lokman ruhu, eter

70. Strychninum Striknin ve Brusin benzeri maddeler

71. Zincum Çinko ve bileflikleri

Tablo 2.3Devam›


Bitkinin Latince Ad› Bitkinin Türkçe Ad› Kullan›lan k›s›m

Aconitum sp. Kurtbo¤an, kaplanbo¤an Yumru ve Tüm Bitki

Adonis sp. Keklikgözü otu Topraküstü

Amsinckia hispida - Tüm Bitki, Kök*

Anamirta cocculus Bal›k Otu Meyve

Anchusa sp. S›¤›rdili, ar›otu, güriz Tüm Bitki, Kök

Aristolochia sp. Zeravent kökü Tüm Bitki ve Kök

Artemisia cina Horasani –Semen Contra ad›yla dasat›lmaktad›r

Tohum, Çiçek

Artemisia maritima - Çiçek, Topraküstü

Asarum sp. Azaron, afflarotu Tüm Bitki ve Kök

Asperugo procumbens Tüm Bitki ve Kök*

Atropa belladonna Güzelavrat otu Tüm Bitki, Kök

Brachyglottis repens Tüm Bitki, Kök*

Bryonia alba fieytan flalgam›, Bin kulaç, Yaban kaba¤› Kök

Caltha sp. Batakl›k nergisi Tüm Bitki, Kök

Cannabis sativa Kenevir, Kendir Topraküstü (tohumlar› hariç)

Catharanthus roseus Cezayir menekflesi Tüm bitki ve kök

Chenopodium ambrosioidesvar. anthelminticum

Kenopod, Kazaya¤› Uçucu Ya¤

Chrysanthemum vulgare (Sin.Tanacetum vulgare)

Solucanotu Topraküstü

Citrullus colocynthis Ac›karpuz, Ebu cehil karpuzu Meyve

Clematis sp. Akasma, Filbahri, Fukaraotu, Yaban sarmafl›¤› Yaprak

Colchicum autumnale Ac› çi¤dem Tohum, So¤an

Conium maculatum Bald›ran Topraküstü, Meyve

Convallaria majalis Müge Topraküstü

Convolvulus scammonia Mahmude Kök, Reçine

Cordia sp. - Tüm Bitki, Kök

Coronilla sp. Akrepkuyru¤u, Bahçetac›, Yalanc› burçak Topraküstü

Croton tiglium Kroton Tohum, Ya¤

Crotolaria sp. - Tüm Bitki, Kök

Cynoglossum sp. Köpekdili Topraküstü ve Kök

Cytisus sp. (Sin. Laburnum sp.) Sar›salk›m tohumu Tohum

Datura sp. Tatula Kök, Çiçek, Tohum, Yaprak

Daphne sp. Dafne, Mezeryon, Yabani taflan, Havadana,Develikotu, Kurtba¤›, S›r›mba¤›

Gövde kabu¤u

Delphinium staphisagria Kokarot, Mevzek, Hezâren, Bitotu Tohum

Digitalis sp. Yüksük otu Yaprak

Dryopteris filix-mas Erkek e¤relti otu Rizom

Duboisia sp. Dubosia Tüm bitki ve Kök

Ecballium elaterium Eflekh›yar›, C›rtatan, Ac›kavun, Ac›dülek Meyve, Meyve Usaresi, Kök

Echium sp. Engerekotu Tüm Bitki, Kök

Ephedra sp. fieytançam›, Deniz üzümü, Alyanak Topraküstü

Tablo 2.4Kullan›lmas› sak›cal›ve yasak olan bitkive ilgili k›s›mlar›

sp.= Tür; Sin. = Sinonim, efl anlaml›

Kaynak:http://www.kkgm.gov.tr/birim/gidakont/zehirli_bitkiler_listesi.zip.



Erechtites hieracifolia - Tüm Bitki, Kök*

Eupatorium sp. S›tmaotu Tüm Bitki, Kök

Exogonium purga (Sin.Ipomoea purga)

Ipomea Kök, Reçine

Farfugium japonicum - Tüm Bitki, Kök

Genista tinctoria Genista Tüm bitki

Helleborus orientalis Çöpleme Rizom

Heliotropium sp. Aygünçiçe¤i, Bozot, Si¤ilotu Tüm Bitki, Kök

Hyoscyamus sp. Banotu Topraküstü, Kök, Tohum

Ipomoea purga (Sin.Exogonium purga)

Ipomea Kök, Reçine

Juniperus sabina Kara ard›ç Meyve, Dal Uçlar›

Laburnum sp. (Sin. Cytisus sp.) Sar›salk›m tohumu Tohum

Ledum palustre - Tüm Bitki

Lithospermum officinale T›bbi taflkesenotu, ‹nciotu Tüm Bitki, Kök

Lobelia inflata Lobelya Topraküstü

Lycium sp. Tekedikeni, Sincandikeni, Yalanc› yasemin Topraküstü, meyve

Lycopus europaeus - Tüm Bitki, Kök

Mandragora officinarum (Sin.M.autumnale)

Adam Otu, Adem otu Kök

Mallotus philipinensis (Sin.Rottlera tinctoria)

Kamala, Mallotus Meyve ve üzerindeki salg›tüyleri

Myosotis sp. Mine, Unutma beni, Boncukotu, Kuflgözü Tüm Bitki, Kök

Nerium oleander Zakkum Yaprak, Kök, Tüm Bitki

Papaver somniferum Haflhafl Kelle, Tüm Bitki (Tohumlarhariç)

Parsonia heterophylla - Tüm Bitki ve Kök*

Petasites sp. - Tüm Bitki ve Kök

Physostigma venenosum Kalabar baklas› Tohum

Pilocarpus jaborandi Jaborandi Yaprak

Podophyllum sp. Podofilum Kök, reçine

Pyrethrum sp. (Tanacetum sp.) Pire otu Çiçek

Rauwolfia serpentina Y›lanotu Kök

Ricinus communis Hint ya¤› bitkisi, Keneotu, Hintbaklas› Meyve, Sabit Ya¤

Rottlera tinctoria (Sin. Mallotusphilipinensis)

Kamala, Mallotus Meyve ve üzerindeki salg›tüyleri

Ruta graveolens Sedef otu Topraküstü

Schoenocaulon officinale Bitotu Tohum

Scopolia carniolica, S. japonica Skopoliya Tüm Bitki, Kök

Secale Cornutum Çavdar mahmuzu Sklerot

Senecio sp. Senekiyo, Tilki üzümü Çiçek, Tüm Bitki ve Kök

Solanum dulcamara Yaban yasemini, K›r yasemini Tüm Bitki, Meyve

Solanum nigrum ‹tüzümü, Bambilotu, Giritotu, Köpek memesi

Tüm Bitki, Meyve

Tablo 2.4 devamDevam›



Stephania tetrandra Stefania Kök

Strophantus sp. Strofantus Tohum

Strychnos sp. Kargabüken, ‹nyas baklas› Tohum

Symphytum sp. Karakafesotu Tüm Bitki ve Kök

Tanacetum vulgare (Sin. Chrysanthemum vulgare)

Solucanotu Topraküstü

Teucrium chamaedrys K›samahmutotu Topraküstü, Yaprak

Tussilago sp. Öksürükotu Tüm Bitki ve Kök

Uragoga ipecacuanha ‹peka, Alt›n kökü Kök

Urginea maritima (Sin. Scilla maritima)

Ada so¤an› So¤an›

Veratrum sp. Çöpleme, Kökenfiye, Suhutkökü Kök ve Topraküstü

Vinca minor ( Sin. Vinca mayor) Cezayir menekflesi Topraküstü

Viscum album Ökseotu, Burc, Gökçe, Çekem Tüm Bitki

Xysmalobium undulatum Ksimalobiyum Kök

Tablo 2.4 Devam›

1 Aktar-baharatç›n›n ruhsat tarihi ve ruhsat numaras›

Evet/hay›r Aç›klama:

2Sat›fla sunulan anorganik, organik madde; bitki ve droglar kapal›muhafazal› kaplarda saklan›yor mu? (01.10.1985/5777 Madde 2-A)

3Sat›fla sunulan ürünlerin hijyenik koflullara uymas› sa¤lan›yor mu? ( 01.10.1985/5777 Madde 2-A)

4Tar›m ilaçlar› ve insan sa¤l›¤›na zararl› olabilecek maddelerin sat›fl›mevcut mu? ( 01.10.1985/5777 Madde 2-B)

5Aktar-baharatç›da insektisit sat›fl› var m›? Varsa orijinal ambalajlardasat›fl› sa¤lan›yor mu? (01.10.1985/5777 Madde 2-C)

6Aktar-baharatç›da vitrinlerinde; sat›lan kimyasal bitkisel madde vedroglar›n kullan›l›fl› ile ilgili etiket, ilan vb. herhangi bir yaz› var m›? ( 01.10.1985/5777 Madde 2-D)

7Özel ambalajlar›nda sat›fl iznine sahip droglar›n ambalajlar›ndafarmakolojik etkileri ile ilgili bilgi var m›? (Nane vb. bitkilerde dahiolmamal›) (01.10.1985/5777 Madde2-E)

8Aktar-baharatç›da bozuk, küflü, kurtlu, eskimifl ve insan sa¤l›¤›nazararl› drog vb. maddelerin sat›fl› var m›? ( 01.10.1985/5777Madde 2-F )

9Aktar-baharatç›da herhangi bir bitkisel kar›fl›m yap›l›yor mu?Bunlar›n s›v› veya kat› preparatlar› haz›rlan›yor ve sat›l›yor mu?(01.10.1985/5777 Madde 2-G)

10Sat›lan droglar›n üzerinde hangi bitkiye ait oldu¤u Türkçe ve Latincedo¤ru olarak yaz›lm›fl m›? Yanl›fl isimlerle sat›fl yap›l›yor mu?(01.10.1985/5777 Madde 2-H)

11Aktar-baharatç›da sat›lan bütün droglar›n Türkçe ve Latince birlistesi var m›? ( 01.10.1985/5777 Madde 2-I)

12Aktar ve baharatç›da sat›lmas› mahzurlu ve tehlikeli olan maddeler(Listede ad› geçenler) sat›fla sunuluyor mu? ( 01.10.1985/5777 Madde2-I )

13Sat›fltaki droglar›n temin edildi¤i toptanc›lar›n isim ve adreslerinelerdir?

Tablo 2.5Aktar-Baharatç›Denetleme Formu.

Tüm bu önemler, t›bbi ve aromatik bitkilerin ve ürünlerinin son kullan›c›lara,do¤ru bir flekilde sunulmas›n› ve kullan›lmas›n› sa¤lamay› hedeflemektedir. Ancakgenel olarak meslek içi etik kodlar ve deontolojik ilkeler ve bunlar›n titizlikleuygulanmas›, toplumun her kesimini güvence alt›na alacakt›r. Zamanla bu prob-lemli konular› çözüme ulaflt›rabilecek kanunlar›n ve yapt›r›mlar›n ç›kmas› farkl›toplumsal kesimleri ve ilgili bakanl›klarca istenmekte ve hedeflenmektedir.



Genel olarak etik ve deontoloji kavramlar›n›

tan›mlayabilmek.

Günlük ve mesleki hayatta etik, etik kodlar, mes-lek ilkeleri, deonloji gibi konularda kafl›lafl›labi-lecek sorunlar say›s›zd›r. Ancak olas› çözüm yol-lar›, basit olarak “iyi – do¤ru” veya “kötü – yan-l›fl” de¤erlendirmeleri ile daha objektif bir flekil-de zaman içinde ve edinilen tecrübeler ile yapa-bilir. Konu ve kapsam itibariyle etik, felsefi bo-yutta da farkl› düflünce ve bak›fl aç›lar› sunar.Etik düflünce ve davran›fllar zaman içinde yerle-flik kanunlar› oluflturur.

T›bbi ve aromatik bitkilerin üretiminden tü-

ketimine dek kanuni, etik ve deontolojik yak-

lafl›mlar› de¤erlendirebilmek.

Bitki tohum temini, geneti¤i de¤ifltirilmifl biyo-teknolojik tohumlar, iyi üretim ve tar›m uygula-malar›, kaliteli ürün hasat›, ambalajlanmas› ve ta-fl›nmas› esnas›nda etik bak›fl aç›lar›, geçerli vetaslak halindeki kanun ve yönetmelikler; deon-tolojik olarak t›bbi ve aromatik bitkilerin kullan›-m›, tedavi gibi özel konularda dikkat edilmesigereken hususlar, kalite, güvenilirlik ve etkinlikaç›s›ndan de¤erlendirme gibi konularda bilgi vekaynaklar son y›llarda çok artm›flt›r. Önemli olanbu bilgiler do¤rultusunda ne tür uygulamalar ya-p›l›p yap›lmamas› gerekti¤ine k›sa sürede ve h›z-la karar verebilmesidir. Tüketici, müflteri ve po-tansiyel ma¤dur olarak karfl›lafl›labilecek etik so-runlar›n say›s› ve boyutu belirli baz› temel ilkelerile uygulay›c›lar taraf›ndan en aza indirilebilir.

T›bbi ve aromatik bitkilerin kullan›m› ile ilgi-

li etik sorunlar› yorumlayabilmek.

T›bbi ve aromatik bitkiler e¤itimsiz, bilinçsiz vecahil kifliler taraf›ndan özellikle tedavi amaçl› ola-rak kullan›lmas› halinde beraberinde birçok etiksorun getirecektir. Geri dönüflü olmayacak ha-sarlar› engellemek amac›yla t›bbi bitkilerin kulla-n›m› ile ilgili her aflamada tedbirler al›nmas› ge-rekmektedir. En ideal durum kanun yap›c› mer-cilerin uzman görüflleri do¤rultusunda konu ileilgili yapt›r›mlar› kanun ile güvence alt›na alma-s›d›r.

T›bbi ve aromatik bitkiler ile ilgili etik kuralla-

r› aç›klayabilmek.

Öncelikle kaliteli bitkisel materyalin -yani her-hangi bir kontaminasyon ve zararl› madde içer-meyen, bileflimi belli olan bitki veya bitkisel ürün-ler- amac›na uygun ve güvenli bir flekilde kulla-n›m› sa¤lanmal›d›r. T›bbi amaçlarla kullan›lacakhammaddenin etkinli¤i de güvence alt›na al›n-m›fl olmal›d›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi t›bbi ve aromatik bitkilerineti¤i ile do¤rudan ilgili de¤ildir?

a. Tohum teminib. Tar›m›c. Hasat›d. Pazarlamas›e. Peyzaj›

2. Afla¤›dakilerden hangisi do¤rudan biyoeti¤in konu-lar›ndan biri de¤ildir?

a. T›p eti¤ib. Hayvan eti¤ic. Bilim eti¤id. Kamu eti¤ie. Çevre eti¤i

3. Afla¤›dakilerden hangisi sa¤l›k eti¤i temel ilkelerin-den biri de¤ildir?

a. Özerkli¤e sayg›b. Çevreye karfl› sorumlulukc. Yararl›l›kd. Zarar vermemee. Adalet

4. T›bbi ve aromatik bitkiler ile ilgili afla¤›daki ifade-lerden hangisi yanl›flt›r?

a. T›bbi ve aromatik bitkiler ile ilgili kanunlaryoktur.

b. Bitkilerin t›bbi kullan›mlar›ndan dolay› etik ku-rallara ihtiyaç vard›r.

c. T›bbi bitkilerin zararl› etkileri olabilir.d. T›bbi ve aromatik bitkiler bir çok sektörü

etkilemektedir.e. T›bbi ve aromatik bitki pazarlanmas› etik kural-

lar gerektirir.

5. Kiflilerin mesleki etkinlikleri esnas›nda meslekdaflla-r›na ve topluma karfl› uygulamak zorunda oldu¤u ku-rallara ne denir?

a. Antropolojib. Sosyolojic. Deontolojid. Etnolojie. Psikoloji

6. Afla¤›dakilerden hangisi biyokorsanl›¤a örnek de-

¤ildir?

a. Bitki tohumlar›n›n ülke d›fl›na ç›kar›lmas›b. Süs bitkilerinin canl› olarak ülke d›fl›na ç›kar›lmas›c. T›bbi bitkiler ile ilgili geleneksel bilgilerini ticari

ürüne dönüfltürülmesid. T›bbi bitkiler ile ilgili araflt›rma yap›lmas›e. Bitkilerin do¤ada afl›r› toplanmas›

7. Afla¤›dakilerden hangisi t›bbi ve aromatik bitki kul-lan›m›nda aktarlar aç›s›ndan etik sorun oluflturur?

a. T›bbi kalitede aromatik bitki satmak b. Tedavi amaçl› kar›fl›mlar yapmakc. Bitkisel çay haz›rlamakd. Baharat kar›fl›mlar› satmake. Hayvansal ürünler satmak

8. Afla¤›daki maddelerden hangisinin bitkilerde bulun-mas› etik aç›dan sak›ncal› de¤ildir?

a. Radyoaktif maddeb. Pestisitlerc. Mikroorganizmad. Bitki k›s›mlar›e. A¤›r metaller

9. Afla¤›dakilerden hangisi aktarlarda sat›lmas› sak›n-cal› madde veya ürünlerdendir?

a. Deli bal b. Çam bal›c. Sitrik asitd. Pamuke. Kitre zamk›

10. Afla¤›dakilerden hangisi kullan›lmas› sak›ncal› bitki-lerden biri de¤ildir?

a. Aconitum türlerib. Datura türleric. Mentha türlerid. Digitalis türlerie. Ephedra türleri



1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” bölümünü tekrargözden geçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Biyoetik” ile ilgili bölümütekrar gözden geçiriniz.

3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “T›bbi ve Aromatik BitkilerinEtik ve Etik Olmayan Kullan›m›” bölümünütekrar gözden geçiriniz.

4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Günlük Hayatta Etik”bölümünü tekrar gözden geçiriniz.

5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Etik nedir” ve “GünlükHayatta Etik” ile ilgili bölümleri tekrar gözdengeçiriniz.

6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Biyolojik Çeflitlilik ve Çevre- Bitki Eti¤i” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “T›bbi ve Aromatik BitkilerinKullan›m›nda Etik” bölümünü tekrar gözdengeçiriniz.

8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “T›bbi ve Aromatik BitkilerinEtik ve Etik Olmayan Kullan›m›” ile ilgilibölümünü tekrar gözden geçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “T›bbi ve Aromatik BitkilerinKullan›m›nda Sak›ncal› Durumlar” bölümünütekrar gözden geçiriniz.

10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “T›bbi ve Aromatik BitkilerinKullan›m›nda Sak›ncal› Durumlar” bölümünütekrar gözden geçiriniz.

Ayd›n, E. (2001). T›p Eti¤ine Girifl, Pegem A Yay›nlar›,Ankara.

Brody, H., Rygwelski, J.M., Fetters, M.D. (1999). Ethics

at the Interface of Conventional and Complementary

Medicine in: Essentials of Complementary and

Alternative Medicine, Jonas, W.B.B., Levin, J.S.(eds), Lippincott Williams & Wilkins.

Crellin, J.K., Ania, F. (2002). Professionalism and

Ethics in Complementary and Alternative

Medicine, New York, Haworth Integrative HealingPress.

Ernst, E., Cohen, M.H., Stone, J. (2003). Ethical problems

arising in evidece based complementary and

alternative medicine, J. Med. Ethics, 2004, 30(2):156–159.

Jonas, W.B.B., Levin, J.S. (1999). Essentials of

Complementary and Alternative Medicine,

Lippincott Williams & WilkinsÖzçelikay, G., Özcömert, G.H., fiar, S., Asil, E. (1997).

Eczane Eczac›l›¤› ve Etik, Turkiye Klinikleri T›bbiEtik, 5:6-9

Radest, H.B. (2006). Biomedical Ethics, PrometheusBooks, New York.

Salek, S., Edgar, A. (2002). Pharmaceutical Ethics,

John Wiley & Sons, New York.Türk Eczac›lar› Birli¤i Yay›nlar› (1986). Aktarlarda,

baharatç›larda ve benzeri dükkanlarda sat›lmas›

mahzurlu ve tehlikeli droglar, TEB Yay›nlar› 14,Teknik Rapor Dizisi 3, Ankara.

Türk Eczac›lar› Birli¤i Yay›nlar› (2001). Eczac›l›k-‹laç

Yasa ve Yönetmelikleri. Ankara: FersaMatbaac›l›k.

Uzbay, T. (2008). Alternatif ve Tamamlay›c› T›p: Etik

Boyutlar›. 9. Türkiye Eczac›l›k Kongresi, 13-16Kas›m 2008, ‹stanbul. Özet kitab›, s. 46.

Veatch, R.M., Haddad, A. ( 2008). Case Studies in

Pharmacy Ethics, 2nd Edition, New York: OxfordUniversity Press.

WHO (1998). Regulatory Situation of Herbal

Medicines – A worldwide Review, Geneva.WHO (2001). Legal Status of Traditional Medicine

and Complementary Alternative Medicine- AWorldwide Review, Geneva.

WHO, IUCN, WWF (1993). Guidelines on The

Conservation of Medicinal Plants, Geneva.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklar


WHO (2007). WHO Guidelines for Assessing Quality

of Herbal Medicines with Reference to

Contaminants and Residues, Geneva.http://www.tdk.gov.tr/http://www.etik.gov.tr/http://www.biyoetik.org.tr/http://ethisphere.com/http://www.gata.edu.tr/dahilibilimler/onkoloji/kdat.ht

m#etikhttp://www.kkgm.gov.tr/http://www.kkgm.gov.tr/birim/gidakont/bitki_listesi_1

3072009.ziphttp://www.kkgm.gov.tr/birim/gidakont/zehirli_bitkile

r_listesi.zip http://www.iegm.gov.tr/http://www.tisd.org.tr/http://www.aifd.org.tr/Sektorel-Bilgiler/Bakanlik-ve-

ilgili-Kurum-Duyurulari.aspxhttp://www.ieis.org.tr/asp_sayfalar/index.asp?menuk=

14&sayfa=305www.codexalimentarius.net/download/standards/27/C

XP_042e.pdfhttp://www.who.int/medicines/library/trm/whoedm-

trm-2001-2/legalstatus.pdfhttp://herbalnet.healthrepository.org/http://www.mevzuat.adalet.gov.tr/

Ayr›ca

Codex Alimentarius (2001). Code of Practice, general

principles of food hygiene, 2nd ed. Rome, JointFAO/WHO Food Standards Programme (documentCodex Alimentarius GL 33).

Codex Alimentarius (2001). Guidelines for the

production, processing, labelling and

marketing of organically produced food. Rome,Joint FAO/WHO Food Standards Programme(Codex Alimentarius GL 32, Rev. 1).

Codex Alimentarius (1995). Code for hygienic

practice for spices and dried aromatic plants.

Rome, Joint FAO/WHO Food Standards Programme(Codex Alimentarius CAC/RCP 42).


T.C.SA⁄LIK ve SOSYAL YARDIM BAKANLI⁄I

‹laç ve Eczac›l›k Genel Müdürlü¤ü

...................................................VAL‹L‹⁄‹’NEKonu: Aktarlar, Baharatç›lar ve Benzeri Dükkanlar Hk. - DA‹M‹ GENELGE

Say›: 5777

Aktar, baharatç› ve benzeri dükkanlarda pek çok bitkisel madde sat›lmakta, bu bitkisel maddelereczac›l›k mesle¤i ile ilgisi olmayan kifliler taraf›ndan (Aktar, baharatç› vb.) de¤iflik hastal›klara karfl› tavsiyeedilmekte, hatta baz› terkipler halinde sat›lmaktad›r. Baz› dükkanlarda ise kendilerine hekim süsü veren,fakat tababetle hiçbir ilgisi bulunmayan yetkisiz, bilgisiz, kulaktan dolma bir fleyler ö¤renmifl kifliler, bitkiseltedaviden medet uman hastalar› muayene etmekte, adeta teflhis koymakta ve baz› bitkisel kar›fl›mlarlatedaviye çal›flmaktad›rlar.

Bu tip dükkanlarda sat›lan ve ilâç niteli¤i olan bitkiler, hijyen kaideleri d›fl›nda sat›lmakta, tar›milâçlar›, böcek öldürücü ilâçlar..v.b... zehirli olan maddelerle beraber bulundurulmaktad›r.

Gerek bitkisel ilâçlar›n hijyen kaideleri d›fl›nda sat›lmas›, gerekse bu halk ilâçlar›n›n bilgisiz kiflilercetavsiyesi, sonradan telafisi mümkün olmayan durumlara neden olmaktad›r.

Konuya büyük önem veren Bakanl›¤›m›z, bitkisel ilâçlarla tedavide yanl›fl ve sa¤l›¤a zararl› birdurumun olmamas› için baz› önlemler alm›flt›r. Bu nedenle,1. ‹linizde bulunan bitkisel ilâç satan aktar. baharatç› v.b. gibi dükkanlar tespit edilecek, bu dükkanlar›nbundan böyle aç›lmalar›nda Sa¤l›k ve Sosyal Yard›m Müdürlü¤ünün izni aranacakt›r.

Halen faaliyette bulunanlar›n bir listesi adresleri ile beraber en k›sa sürede Bakanl›¤›m›za gönderilecektir.2. Halen faaliyette bulunan bu tip dükkanlarda,a) Sat›lan anorganik, organik madde, bitki ve droglar kapal› muhafazal› kaplarda saklanacak ve müflteriyehijyenik flartlarda sunulacakt›r.b) Tar›m ilâçlar› ve insan sa¤l›¤›na zarar veren veya verebilecek olan kimyasal maddeler sat›lmayacakt›r.c) ‹nsektisitler ancak orijinal birim ambalajlar›nda olmak flart› ile sat›lacakt›r.d) Dükkanlar›n vitrinlerinde,sat›lan kimyasal- bitkisel madde ve droglar›n kullan›l›fl› ile ilgili etiket,ilan veyabenzeri yaz› kesinlikle bulunmayacakt›r. e) Özel ambalajlar›nda bulunan ve sat›lmas›na izin verilmifl olan droglar›n ambalajlar›nda farmakolojiketkisi ile ilgili bilgi bulunmayacakt›r.(Mesela; Nane, adaçay›, ›hlamur gibi bitkilerin ambalajlar›nda bile, etkive kullan›l›flla ilgili herhangi bir ifade bulunmayacakt›r.f) Bozuk, küflü, kurtlu, eskimifl ve insan sa¤l›¤›na zararl› drog ve benzeri maddelerin sat›lmas›na müsaadeedilmeyecektir.g) Hiçbir bitkisel kar›fl›m yap›lmayacak, bunlar›n s›v› veya kat› preperatlar› haz›rlanmayacak vesat›lmayacakt›r.h) Sat›lan droglar›n üzerinde hangi bitkiye ait oldu¤u Türkçe ve Latince do¤ru olarak yaz›lacak,yanl›flisimlerle yap›lan sat›fllar önlenecektir.I) Bu tip dükkanlarda sat›lan bütün droglar›n Türkçe ve Latince bir listesi bulundurulacakt›r.i) Aktarlarda,baharatç›larda sat›lmas› mahzurlu ve tehlikeli olan maddeler ekte mevcuttur. Sat›lmas›mahzurlu ve tehlikeli maddelerle ilgili liste d›fl›nda dahi olsa, insan sa¤l›¤›na zarar verecek miktarlarda etkilimaddeler tafl›yan droglar sat›lmayacakt›r.3. Bu tip t›bbi bitkiler satan dükkanlar›n,bitkisel droglar› nereden temin ettikleri sorulacak,bu toptanc›lar›nadresleri Bakanl›¤›m›za bildirilecektir. 4. ‹laç ve Eczac›l›k fiube Müdürlü¤ünce yap›lacak ilk kontroldebelirtilen emirler ilgililere bir tutanakla tebli¤ edilecek 2 ay içinde gerekli flartlara uymalar› istenecektir.5.Gerekli flartlar›,belirtilen tarih aras›nda yerine getirmemifl olan dükkanlar, derhal kapat›lacak ve haklar›ndaTCK. 526. maddesi gere¤ince ifllem yap›lacakt›r.

Halk sa¤l›¤›n› genifl ölçüde,olumsuz yönde etkileyen bu tip dükkanlar›n bir disiplin alt›na al›nmas›tedbirleri, telafisi olmayan rahats›zl›klar›n meydana gelmesini önlemek amac› ile uygun görülmüfltür.Konu üzerinde hassasiyetle durulmas›n› rica ederim.

BAKAN ADINA

Dr. Adil OLCAY -Müsteflar Vekili

Ek 1. Sa¤l›k Bakanl›¤›’n›n ilgili Valiliklere göndermifl oldu¤u 01.10.1985 tarihli ve 5777 no’ludaimi genelge

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Çaydan g›da deste¤ine kadar t›bbi bitkilerden ürün haz›rlanmas›n› tan›mla-yabilecek,Bitkilerin kullan›ma haz›rlanmas›n›n özel bir öneme sahip oldu¤unu yorum-layabilecek, “Do¤ald›r-zarars›zd›r” söylemi ile hekim ve eczac›ya dan›flmadan bitkiselürün kullan›m›n›n yanl›fll›¤›n› ve bitkilerle tedavi suistimalini aç›klayabile-ceksiniz.


• Bitkisel ilaç• ‹yi Tar›m ve Toplama

Uygulamalar›• Üretimde standardizasyon • ‹yi ‹malat Uygulamalar›• Ekstra, tentür

• ‹nfüzyon, dekoksiyon• Aromatik su• Tablet• fiurup• Kapsül

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

• G‹R‹fi• B‹TK‹SEL FARMASOT‹K

ÜRÜNLERDE GACP VE GMP• D‹ST‹LASYON VE EKSTRAKS‹YON

YÖNTEMLER‹ ‹LE HAZIRLAMA• FARMASÖT‹K fiEK‹L HAL‹NE

GET‹RME


N

N

N



Bitkisel Ham MaddelerinKullan›ma Haz›rlanmas›

G‹R‹fi ‹nsanlar yüzy›llar boyunca içgüdüsel olarak, hayvan davran›fllar›n› gözlemleyerekveya deneme yan›lma yoluyla hangi bitkilerin zehirli, hangilerinin g›da, hangileri-nin ise ilaç amac›yla kullan›labilece¤ini ö¤renmifl ve bu bilgiler sürekli aktar›larakgünümüze kadar ulaflabilmifltir. Daha sonra bitkilerin kimyas› keflfedilmifl, içlerin-deki etkili maddeler tek ve saf olarak izole edilmifl ve böylece sentetik ilaç kavra-m›n›n temelleri at›lm›flt›r. Sö¤üt a¤ac›ndan asetil salisilik asidin izole edilmesi, ya-p›s›n›n ayd›nlat›lmas› ve sentetik olarak elde edilmesi bunun en güzel örneklerin-dendir. Benzer flekilde morfin, kodein, kinin, rezerpin gibi maddeler ilk izole edi-lenler aras›ndad›r. Günümüzde t›bbi ve aromatik bitkilerden, fonksiyonel g›da, bit-kisel çay, baharat, koku ve tat maddesi, bitkisel preparat gibi çok farkl› flekillerdeyararlan›lmaktad›r. Ayr›ca yeni ilaçlar keflfedilmekte ve geleneksel t›pta kullan›lanbitkilerin yararl› ve zararl› özellikleri ispatlanmaktad›r.

T›bbi bitkiler, etkinli¤i, güvenli¤i, kalitesi ve standardizasyonu ile ilgili hiçbirçal›flma yap›lmadan ve bitkisel ilaç haline getirilmeden ilaç olarak kullan›lmas›toplumda çok ciddi problemler yaratmaktad›r.

Bitkisel ilaç, bitkilerden ilaç etken maddesi elde edilerek veya etken maddeyisaf olarak de¤il, ekstre (kar›fl›m halinde) ya da tentür (bitkilerin alkol veya bafl-ka uygun çözücülerde çözünebilen k›s›mlar›n› içeren s›v› ilaç) fleklinde kullan›la-bilmeleri mümkündür.

Bu ürünlerdeki aktif maddelerin terapötik etkinli¤i kan›tlanm›fl ve valide edil-mifl uygun analitik metotlarla miktarlar› tayin edilmifl olmal›d›r. Bitkisel ilaçlardada, konvansiyonel ilaçlarda aranan kalite, güvenlilik ve etkililik flartlar›n›n bulun-mas› istenir.

Bitkinin yetiflti¤i yer, mevsim koflullar›, bitki k›s›mlar›n›n topland›¤› mevsim gi-bi çok çeflitli faktörler, bitkisel ilac›n içindeki etkin madde miktar›n› ve etkilili¤inide¤ifltirebilmektedir Bu nedenle bitkisel ilaçlar›n standardize (standart etkin mad-de miktar›na sahip olma) edilmesi son derece önemlidir. Herhangi bir yerden top-lanan bitki ayn› cins ve tür ad›n› tafl›sa dahi içeri¤i farkl› olabilece¤inden doz ayar-lamas› mümkün olamayacak ve istenen etki görülemeyecek ya da toksik etkilerortaya ç›kacakt›r. ‹stenilen standart miktarlar Eczac›l›¤›n Anayasas› say›lan Farma-kopelerde [Türk Farmakopesi I (2004), Avrupa Farmakopesi (EP, 2005), AmerikanFarmakopesi (USP 31), gibi] ve çeflitli monograf kitaplar›nda yer al›r. Bu kaynak-larda, bitkilerin botanik özellikleri, kimyasal içerikleri, kullan›l›fl yeri ve dozu, uya-r›lar, önlemler, bitki-ilaç etkileflmeleri vb. önemli bilgiler bulunmaktad›r.

Bitkisel Ham MaddelerinKullan›ma Haz›rlanmas›

Bitkisel ‹laç; bitkisel drogveya kar›fl›mlar›n› oldu¤ugibi veya de¤iflikpreparatlar› halinde etkilik›s›m olarak tafl›yan bitmifl,etiketlenmifl, t›bbi ürünlerveya müstahzarlard›r.

Bitkilerden do¤ru flekilde faydalan›lmas› flu faktörlere ba¤l›d›r: 1. Do¤ru bitkinin, do¤ru zamanda toplanm›fl olmas›, do¤ru k›sm›n›n kullan›l-

mas›, 2. Taze kullan›lacak bitkinin bozulmadan kullan›lmas›, kurutulacak veya ifl-

lemden geçirilecekse bunun uygun flekilde yap›lmas›, 3. Do¤ru yöntemle, do¤ru flekilde haz›rlanmas› ve do¤ru dozda al›nmas›, 4. Bitkisel ürünün uygun miktar ve do¤ru kimyasallar› içermesi, 5. Bitkisel ürün ile ilgili bilimsel literatürlerin uzmanlarca do¤ru okunmas›, de-

¤erlendirilmesi ve do¤ru t›bbi tavsiyenin al›nmas›. Bu konulara dikkat edildi¤i takdirde bitkilerden yararlan›labilir. Günlük hayat›-

m›zda kulland›¤›m›z ›hlamur, nane, kekik, adaçay›, rezene, dereotu meyvesi, ana-son, papatya, salep, zencefil, kakule, vs. gibi masum bitkiler sadece basit rahats›z-l›klar›n semptomatik tedavisinde kullan›labilir. Daha ciddi hastal›klarda mutlakamodern t›bb›n olanaklar›ndan yararlanmak ve hekim ve ecazac›ya dan›flmak gere-kir. Üzerinde yeterince toksisite testleri ve klinik deneyler yap›lmam›fl veya çokuzun süredir halk aras›nda güvenli ve etkili kullan›m› bilinmeyen bitkilerle kulak-tan dolma eksik bilgilerle kesinlikle tedavi yap›lmamal›d›r.

GACP (‹yi Tar›m ve Toplama Uygulamalar›, Good Agricultural and CollectionPractice) ve GMP (‹yi ‹malat Uygulamalar›, Good Manufacturing Practice) kuralla-r›na göre herhangi bir standardizasyon yapmadan bitkilerin tedavi amac›yla kulla-n›lmas› kabul edilemez. Fitofarmakoterapi, bitkisel ilaç (Fitofarmaka veya Fito-farmasötik) ile tedavi anlam›na gelmektedir. Bitkisel ilaç olarak kullan›lacak bitki-lerin do¤ru tan›mlanm›fl ve isimlendirilmifl, tercihen kültür bitkisi, etkin maddemiktar› farmakope limitlerine uygun, bitkiler GACP kurallar›na göre yetifltirilmifl ol-mal› (toprakta a¤›r metal, insektisit, pestisit art›klar› bulunmamal›) ve üretimin ya-p›ld›¤› yerde GMP kurallar› uygulanmal›d›r.

‹yi Tar›m Uygulamalar›na ‹liflkin Yönetmelik (Resmi Gazete Yay›m Tarihi: 08.09.2004,Resmi Gazete Say›s›: 25577)Befleri T›bbi Ürünler ‹malathaneleri Yönetmeli¤i (Resmi Gazete Yay›m Tarihi: 23/10/200,Resmi Gazete Say›s›: 25268, Sa¤l›k Bakanl›¤›)Türk G›da Kodeksi G›dalarda Maksimum Bitki Koruma Ürünleri Kal›nt› Limitleri Tebli¤i(Resmi Gazete Yay›m Tarihi: 11.01.2005 Resmi Gazete Say›s›:25697)Farmasötik ve Tibbi Müstahzar, Madde, Malzeme, Terkipler ile Bitkisel Preparatlar›n Ge-ri ve Toplat›lmas› Hakk›nda Yönetmelik (Resmî Gazete Yay›m Tarihi: 15.08.1986, ResmiGazete Say›s›: 19196)

Bu nedenle, hekim ve eczac›lar›n bu iflin kendi alanlar› ile ilgili oldu¤unun bi-lincinde olarak davranmalar› ve bitkisel ürünleri yukar›daki kriterlere göre de¤er-lendirmeleri gerekmektedir. Bas›n yoluyla tedavi yöntemleri verilerek kiflileri ken-di kendine tedaviye yönlendirmekten ivedilikle vazgeçilmesi gerekmektedir. Bura-da hekim ve eczac›lar›n bu konuya ciddi olarak e¤ilmeleri ve sahiplenmeleri ge-rekmektedir ve de televizyon program yap›mc›lar›na da önemli görevler (do¤ru ki-flilerle do¤ru bilgilendirme) düflmektedir.

T›bbi bitkilerin Tar›m Bakanl›¤›n›n denetimine verilerek g›da deste¤i olarakruhsatland›r›lmas› toplum sa¤l›¤› aç›s›ndan da çok sak›ncal›d›r. Çünkü toplum g›-da deste¤i olarak gördü¤ü bu ürünleri zarars›z olarak nitelemekte ve rahat kullan-maktad›rlar. Tar›m Bakanl›¤› t›bbi bitkileri ilgi alan›ndan ç›karmal›d›r. Bu konudaSa¤l›k Bakanl›¤› üzerine düflen görevi yerine getirmelidir. ‹nsanlar günlük hayatla-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



r›nda g›dalar›, t›bbi bitkileri ve sentetik ilaçlar› beraber kullanmaktad›r. Buna para-lel olarak, t›bbi bitkiler kullan›lan di¤er ilaçlarla etkileflebilir ve istenmeyen sonuç-lar ortaya ç›kabilir. Dolay›s›yla, bunlar›n beraber de¤erlendirilmeleri ve tek nokta-dan kontrol edilmeleri yani Sa¤l›k Bakanl›¤› denetiminde olmas› daha ak›lc› ola-cakt›r. Örne¤in kalp hastas› olan bir kimse aspirinle birlikte çevreden duyduklar›ile (doktor ya da eczac›ya dan›flmadan) unutkanl›¤›na karfl› Ginkgo biloba içerenbir preparat kulland›¤› takdirde en basiti sürekli burun kanamas› olmak üzere çe-flitli kanamalarla karfl›laflmas› mümkündür [Ginkgo biloba ile asetil salisilik asit (As-pirin) etkileflmesi].

‹laçta doz ve standardizasyon çok önemli oldu¤una göre, t›bbi bitkilerin bilinç-siz kullan›mlar› sonucu oluflmas› muhtemel istenmeyen etkilerin önlenmesi ve is-tenen etkilerin görülebilmesi için t›bbi bitkiler GACP kurallar›na göre yetifltirilmelive GMP kurallar›na göre haz›rlanmal› ve de Sa¤l›k Bakanl›¤›ndan izinli ya da ruh-satl› olarak piyasaya ç›kart›lmal›d›r.

Basit bir yaklafl›mla, bir t›bbi bitki yapra¤›n›n do¤rudan kullan›m› veya uygun ifl-lemlerden geçirilerek tablet fleklinde kullan›m› aras›nda pratik olarak ne fark vard›r?sorusunu cevaplayal›m. Her ikisi de içerdikleri kimyasallar yoluyla vücutta etkileri-ni gösterirler. Tabletin özelli¤i içindeki kimyasal›n dozunun ayarlanm›fl olmas›d›r.Yaprakta ise kimyasallar daha düflük dozda bulunurlar ve birden fazla bileflen ihti-va etti¤i içinde bunlar›n içinde faydal› olanlar oldu¤u gibi zararl› bileflenlerde var-d›r. Aralar›nda doz fark› ve içerik tekdüzeli¤i fark› vard›r. Bu nedenle bitkisel drog-lar›n kullan›ma haz›rlanmas› son derece önemlidir. Bitkisel ürünlerin içindeki kim-yasallar, tüketme (ekstraksiyon) ve fraksiyonland›rma gibi ifllemlerle zenginlefltirile-rek etkili doza ulafl›labilir. Anlafl›labilece¤i gibi bir maddeyi ilaç yapan onun vücu-da verilebilecek flekle sokulabilmesi, uygun dozu ve standardizasyonudur.

Bitkisel preparatlar›n karmafl›k bileflimi:1. Terapötik etkisi bilinen bileflikler (Effektör maddeler)2. Preparata/dro¤a has maddeler (Marker)3. Farmakolojik etkinli¤i art›ran bileflikler (Absorpsiyonu art›ran maddeler=

Ko-effektör)4. Az miktarlarda bulunan inorganik tuzlar, karbonhidratlar, amino asitler gibi

do¤al bileflenler (inert maddeler)5. Potansiyel negatif etkili maddeler (Alerjenler - toksinler)6. Çözünmeyen matriks maddeleri (selüloz, lignin)T›bbi ve aromatik bitkilerin e¤itimli personel ile uygun üretim teknikleri kulla-

n›larak kullan›ma haz›rlanmal›d›r. Üretici, iyi bir dokümantasyon ve kalite kontrol-leriyle güvenilir bir bitkisel ürünü etik kurallar çerçevesinde tüketiciye sunmal›(Bkz. Ünite 2. T›bbi ve Aromatik Bitki ve Ürünlerin Kullan›m›nda Etik). Kitab›n buünitesinde GACP ve GMP kurallar› ve bitkisel ürünlerin kolay ve pratik kullan›mahaz›rlanmas› ile ilgili k›sa bilgiler verilecektir.

B‹TK‹SEL FARMASÖT‹K ÜRÜNLERDE GACP VE GMP Dünya Sa¤l›k Teflkilat› (WHO)’n›n tan›m›na göre; bitkisel ilaç, hastal›klar› tedavietmek veya korunmak amac›yla haz›rlanm›fl bitkisel droglar› veya kar›fl›mlar›n› ol-du¤u gibi veya bitkisel kar›fl›mlar› halinde etkili k›s›m olarak tafl›yan bitmifl, etiket-lenmifl t›bbi ürünlerdir. ‹malatç›, farmasötik ürünleri amaçlanan kullan›mlar›na veruhsatland›rma gerekliliklerine uygun olarak, güvenilirlik, kalite ve etkinlikteki (biryetersizlik nedeniyle hastay› riske sokmayacak flekilde) üretmek zorundad›r. Bitki-sel ilaç haz›rl›¤›: bitkinin yetifltirilmesi, toplama ve hasat, kurutma, ham maddele-

533. Ünite - Bi tk ise l Hammaddeler in Kul lan›ma Haz› r lanmas›

rin paketlenmesi, depolanmas›, korunmas›, pilot çal›flmalar, formülasyon testleri,kalite güvence testleri, laboratuvar kalite testleri, üretim, ambalajlama, stok yöne-timi ve da¤›t›m› gibi aflamalardan oluflmaktad›r.

T›bbi amaçlar için kullan›lan ham bitki materyalinin kalitesinde tutarl›l›k ve tek-rarlanabilirlik, klinik etkinli¤in tekrarlanabilirli¤i aç›s›ndan çok önemlidir. Kaliteliürün elde etmede; bafllang›ç materyallerinin kalitesi, üretim formülü ve yöntemi,bitmifl ürün kontrolleri, stabilitesi gibi birçok faktör etkilidir. Örne¤in bitkinin yetifl-ti¤i yerin co¤rafyas›, çevre flartlar›, tar›msal faktörler, bitkinin geliflme evresi, topla-ma zaman›, iflleme flekli vb. flartlar, bafllang›ç materyalindeki aktif madde grubununmiktar›n› ve içeri¤ini de¤ifltirebilir. T›bbi bitkilerin do¤al olarak yetiflmesinin farkl›flartlardan etkilenmesi nedeniyle t›bbi amaçla yetifltirilen bitkinin toksik bitkilerlekontaminasyonu; aktif bileflenin kaybolmas› vs., üretim ve ön ifllemler bitkisel ilaç-lar›n kalitesi üzerinde direkt bir etkiye sahiptir. Standardizasyon için; ilaç haz›rlama-da kullan›lacak t›bbi bitkilerin kültür bitkisi olmas› büyük önem tafl›maktad›r. Bitki-sel ürünlerde üretim kalitesi ancak GACP ve GMP kurallar›na uymakla sa¤lan›r.

T›bbi Bitkilerde ‹yi Tar›m ve Toplama Uygulamlar›(GACP)‹yi Tar›m ve Toplama Uygulamalar›, Avrupa Birli¤i ülkelerinde kullan›lan ve tica-rette bulunan her çeflit bitkinin yetifltirilmesi, toplanmas› ve ifllenmesinin belirli ku-rallar dahilinde yap›lmas› için uygulanan bir k›lavuzdur. Aromatik ve t›bbi bitkile-ri iflleyen ve ticaretini yapanlar GACP ilkelerine uymal›d›r. ‹yi Tar›m ve ToplamaUygulamalar›n›n ana amac›; bitkisel ham materyalin, tüketicinin ihtiyac›n› karfl›la-mas›n› ve bu yüksek kalite standartlar›na uymas›n› sa¤lamakt›r. Mikrobiyal konta-minasyonu en aza indirmek için bitkilerin hijyenik olarak üretilmesinde ekme, ifl-leme ve depolama s›ras›nda olabilecek negatif etkilerin s›n›rland›r›lmas› için bitki-lerin üretilmesinde dikkat edilecek hususlar› içerir.

Bu k›lavuz, uygun tohum materyalinin seçiminden, yetifltirme alanlar›na, hasat,hasat sonras›ndaki nakliyedeki kontaminasyondan kaç›nma, personelin e¤itimi veçal›flma flartlar›, nakliye kurallar› ve araç-gereçlerin seçimine kadar uzanan öneri-leri kapsar. Bu kurallardan baz›lar› afla¤›da özetlenmifltir:

1. Tar›msal T›bbi Bitkilerin Seçilmesi ve Tan›mlanmas›2. Tohumlar›n ve Di¤er Üretim Materyallerinin Tan›mlanmas› 3. Yetifltirme ile ‹lgili Kurallar: Ekim, Arazi seçimi, Ekolojik çevre ve sosyal etki-

ler, ‹klim, Toprak ve gübreleme, Sulama ve drenaj, Bitki bak›m› ve korun-mas›

4. Hasat ile ‹lgili Kurallar5. Ürün Toplama Sonras› ‹fllemler (Primer ifllemler): Kontrol ve S›n›fland›rma: Hedeflenmifl t›bbi bitkiler ve/veya k›s›mlar›n›n yol

açt›¤› çapraz kontaminasyon için görsel kontrol, yabanc› madde için görsel kon-trol, organoleptik de¤erlendirme; hasar, görünüfl, boyut, renk, koku ve olas› tat gi-bi kontrolleri kapsar.

Primer ifllemler: Y›kama, dondurma, distilleme, kurutma gibi ifllemleri içermek-tedir. Hasat edilmifl ürün iflleme tesisatlar›na ulaflt›¤›nda paketlerinden boflalt›lma-l›d›r. Distilasyon gibi özel durumlar d›fl›nda günefle direkt maruz b›rak›lmamal› veya¤murdan korunmal›d›r. Kullan›lan binalar temiz ve havaland›r›lm›fl olmal›, çiftlikhayvanlar› için kullan›lmam›fl olmal›d›r. ‹fllem ekipman› temiz tutulmal›, düzenliolarak bak›m› yap›lmal›d›r. Materyalin özelli¤ine göre çeflitli kurutma yöntemleriuygulan›r. Uçucu ya¤ içeren drog hemen kurutulmazsa ya da içerdi¤i uçucu ya¤


distilasyonla ekstre edilmezse içeri¤i de¤iflebilir. Nemli droglar küflenebilir. Buyüzden kurutma aparat› bitkilerin topland›¤› yere mümkün oldu¤unca yak›n olma-l›d›r. ‹laç ham maddesi üretilecek aktif ham madde içerikleri ve tip dikkate al›na-rak en uygun koflullar seçilmelidir. Mikrobiyal kontaminasyonu ve di¤er organiz-malar›n üremesini engellemek için droglar kurutma iflleminden önce sterilize edi-lebilir. Kurutma koflullar› kaydedilmelidir.

6. Uygulama Yap›lan Tesislerle ‹lgili Kurallar: Binalar, su kaynaklar›, at›k su veçöp ar›t›lmas›, soyunma odalar› ve tuvaletler, dezenfeksiyon alanlar›, ›fl›kland›rma,havaland›rma gibi konular hakk›nda dikkat edilmesi gereken hususlar› içerir.

7. Ambalajlama: Kurutulmufl ürün, zararl›lardan korumak için paketlenmelidir.Tekrarlanan kontrollerden sonra ürün paketlenmeli, temiz kuru torbalar, çantalarve kutulara konmal›d›r. Etiket non-toksik materyalden yap›lmal›, etiket bilgileri Av-rupa Birli¤i ve ulusal etiketleme kurallar›na göre düzenlenmelidir.

8. Depolama ve Tafl›ma: Ambalajlanan materyal ve uçucu ya¤lar kuru ve iyi ha-valanan binalarda depolanmal›d›r. Bu binalarda günlük s›cakl›k dalgalanmalar› limit-lidir. Taze ürünler 1-5°C aras›ndaki s›cakl›klarda, dondurulduklar› zaman ise -18°C(uzun dönem depolamalar›nda -20°C alt›) depolanabilirler. Ürün böceklerden, kufl-lardan, kemirgenlerden ve evcil hayvanlardan korunmal›d›r. Pencere ve kap› aç›kl›k-lar› tel a¤larla koruma alt›na al›nmal›d›r. Çuval, tahta kutu, mukavva kutu, kâ¤›ttançantalar gibi eflyalar içinde droglar nemin %10-12’sini tutacak flekilde saklan›r. Zarar-l›lar›n sald›r›lar›na karfl› dezenfeksiyon yap›lmal› ve lisansl› personel taraf›ndan nakilifllemi yap›lmal›d›r. Sadece kay›tl› kimyasallar kullan›lmal›d›r.

9. Ekipman: Tüm cihazlar kolayl›kla monte edilebilmeli, servisleri iyi olmal› vedüzenli olarak temizlenmelidirler. Gübre ve pestisit ölçüm makineleri düzenli ola-rak kalibre edilmelidir.

10. Personel ve Yeterlilikleri: Personelin yeterli botanik ve farmakognozi bilgisiolmal›d›r. Personel GMP’nin Avrupa direktiflerine uymal›d›r. Bitkisel materyalle eltemas› bulunan personelin sa¤l›k ve hijyene sahip olmas› istenir ve personele hij-yenik sorumluluklar› hakk›nda yeterli e¤itim verilmelidir. Personelde aç›k yara ol-mas› durumunda, toksik veya potansiyel alerjik materyalle çal›fl›lmas› durumundauygun koruyucu elbise veya eldiven giymelidir.

11. E¤itim: Ürünle ilgilenen ya da üretim aflamas›n› idare eden tüm personelinyüksek bir e¤itim almas› gerekir. Personelin üretim teknikleri, herbisit ve pestisit-lerin uygun kullan›m›n› bilmeleri gerekir.

12. Dokümantasyon: Bütün ana materyaller ve ifllem basamaklar›n›n kayd› tu-tulmal›d›r. Farkl› kültür alanlar›ndan örnekler homojen kar›fl›m oluflturacaklar› ga-ranti ise kar›flt›r›lmal›d›r. Ayr›ca kar›flt›rma prosedürleri doküman haline getirilme-lidir. Yap›lan bütün ifllemlerin tarihi, niceli¤i ve tipi doküman›n temel bilgileridir,üretim boyunca kullan›lan kimyasallar, dezenfeksiyon ajanlar› ve di¤er maddeler(örne¤in; gübreler, pestisit ve herbisitler, yetiflme kurallar› vb.) dokümanda bulun-mal›d›r. Üretici ile al›c› aras›ndaki bütün anlaflmalar forma ilave edilmelidir. GACPprensiplerinin uyguland›¤›n›n da gösterilmesi gerekir. Ayl›k hesap denetim sonuç-lar› bir ayl›k denetim raporuyla dokümana eklenmelidir (bütün dokümanlar›nkopyas›, referans indeksi, ayl›k hesap raporu, analiz sonuçlar›) ve 10 y›l süre ile bubilgiler muhafaza edilmelidir. Yetiflme periyodu boyunca meydana gelen özel du-rumlar›n da kay›tlar› tutulmal›d›r.

13. Kalite Garantisi: Üretici ve müflteri aras›ndaki t›bbi ve aromatik bitkilerhakk›ndaki konsültasyonlar, kalite ile ilgili sorular› göz önünde tutarak, örne¤in;aktif bileflenler ve di¤er karakteristik içerikler, üretim miktar›n›n limitleflmesi, bit-


kisel ürünlerdeki kimyasal at›klar, ulusal ya da uluslararas› organizasyonlarca te-mel al›nan spesifikasyonlar dokümana yaz›lmal›d›r.

‹yi Üretim Uygulamalar› (GMP)Farmasötik ürünlerin kalite standartlar›na ve amaçlanan kullan›m flekline göre üre-tilmesini ve kontrol edilmesini güvence alt›na alan standart kurallar bütünüdür.GMP kurallar› ilaç üretiminde uygulanan temel prensipler olup, bitkisel ilaç üreti-mi için de geçerlidir.

GMP’nin Temel Gereklilikleri: Uygun kalifiye ve e¤itimli personel (e¤itimi, hij-yeni...), uygun tesisler ve alan, uygun ekipman ve hizmetler, do¤ru materyal, kap-lar ve etiketler, onaylanm›fl prosedürler ve talimatlar, uygun depolama ve tafl›ma,dokümantasyon ve arflivlemedir. Herhangi bir seriyi, sat›fl ve da¤›t›m sonras›, geriçekme imkân› veren bir sistem olmal›d›r. Pazarlanm›fl ürünlere iliflkin flikâyetler in-celenmeli, kalite hatalar›n›n sebepleri araflt›r›lmal›, hatal› ürünlere iliflkin uygunönlemler al›nmal› ve durumun tekrar› önlenmelidir. Bitkisel Farmasötik Ürünlerde ‹yi Üretim (GMP) Uygulamalar›:

Konvansiyonel ilaç üretiminde uygulanan GMP kurallar›na ek olarak, karmafl›kve de¤iflken yap›lar› ve belirlenmifl etkin maddelerinin s›n›rl› say›da bulunmas› ne-deniyle bitkisel farmasötik ürünlerin üretiminde bafllang›ç maddelerinin kontrolü,saklanmas›, ifllenmesi özel bir öneme sahiptir (T.C. Sa¤l›k Bakanl›¤›, 1994; WHO,2005, 2006). Kullan›lacak droglar›n iyi tar›m (GACP) uygulamalar›na tabi olaraküretilmesi ve toplanmas› gerekmektedir. Bitkisel farmasötik ürünlerde iyi üretimuygulamalar›n› özet olarak vermek gerekirse:

1. Bafllang›ç Maddelerinin Özellikleri: Genel GMP k›lavuzunda aç›klananbilgilere ilave olarak, ham haldeki t›bbi bitkilere ait olan flu özellikleri içermeli-dir: Botanik ismi, Bitkinin kayna¤›na iliflkin detaylar (menflei ülke, hasat zama-n›, toplama usulleri vb. ), Bitkinin tümünün mü yoksa yaln›zca bir parças›n›n m›kullan›ld›¤› ve kurutulmufl bitki sat›n al›nd›¤›nda kurutma sistemi belirtilmelidir.Bitkinin tan›m›, makroskopik ve/veya mikroskopik incelemesi, uygulanabilirhallerde, bilinen etkin maddelerin teflhisi de dahil olmak üzere uygun tan›mla-ma testleri, madde miktarlar›n›n tayini, olas› pestisit bulaflmas›n›n belirlenmesi-ne uygun metotlar ve kabul limitleri, toksik metaller vb. bulaflt›r›c›lar ta¤flifl test-leri, yabanc› materyal için testler kay›tlanmal›d›r. Fungal ve mikrobiyal bulaflt›r›-c›larla di¤er haflere art›klar›n›n azalt›lmas›na yönelik olarak yap›lan herhangi birifllem belgelendirilmelidir. Bu tür prosedürlere iliflkin spesifikasyonlar mevcutolmal› ve spesifikasyonlar›nda prosesin, testlerin ve kal›nt› limitlerinin detaylar›yer almal›d›r.

2. Tesisler: 2. 1. Depolama Alanlar›: Ham (ifllem görmemifl ) bitkiler ayr› alanlarda depo-

lanmal›d›r. Depo alanlar› iyi havaland›r›lmal› ve hayvan/haflerelerin içeri giriflini veçapraz bulaflmay› önleyecek flekilde donanm›fl olmal›d›r. Depolama alanlar›n›n te-mizli¤ine ve bak›m›na özel dikkat gösterilmelidir. Bitkilerin, ekstrelerin ve tentür-lerin özel nem, ›s› ve ›fl›k korumas› koflullar›nda depolanmas› gerekebilir. Bu ko-flullar sa¤lanmal› ve izlenmelidir.

2.2. Üretim Alan›: Temizli¤i kolaylaflt›rmak ve çapraz bulaflmay› önlemek ama-c›yla, ham bitkilere ait örnek alma, tart›m, kar›flt›rma ve üretim gibi tozlanma olu-flan ifllemler s›ras›nda toz toplama sistemi ve yaln›zca bu amaç için tahsis edilmifltesis kullan›m› gibi özel önlemler al›nmal›d›r.


3. Üretim Kurallar›: Proses talimatlar›, kurutma, k›rma, eleme gibi ham bitkiüzerinde yap›lan ifllemleri aç›klamal›d›r. Kurutma zaman› ve ›s›s› ile parçalanan ve-ya partikül büyüklü¤ü kontrolü için kullan›lan metotlar› da tarif etmelidir. Bitkiselbir drog preparat›n›n üretimindeki talimatlar, çözücülerin detaylar›n›, ekstraksiyonzaman ve ›s›s›n›n, yo¤unlaflt›rma kademesinin ve kullan›lan metotlar›n detaylar›n›içermelidir.

4. Örnekleme: Örnek alma ifllemi bu konuda özel uzmanl›¤› olan personel ta-raf›ndan özel bir dikkatle yap›lmal›d›r. Her seri kendi belgeleri ile tan›mlanmal›d›r.

5. Kalite Kontrol: Tan›mlama testlerini yapabilmek, ta¤flifl olup olmad›¤›n› sap-tayabilmek, fungal üreme veya haflere art›klar› bulunuflunu veya ham bitkilerdenoluflan bir teslimat›n homojen olup olmad›¤›n› belirleyebilmek aç›s›ndan, kalitekontrol personelinin bitkisel farmasötik ürünler hakk›nda özel uzmanl›¤› olmal›d›r.

Bitmifl ürün üzerinde yap›lan kontrol testleri, stabilitesini, etken maddelerin bi-leflimini kalitatif ve kantitatif olarak belirleyecek flekilde olmal›. Terapötik aktivite-leri bilinen bileflikleri içeren bitkisel drog veya bitkisel drog preparatlar› söz konu-su ise, bu bileflikler de belirlenmeli ve kantitatif olarak tayin edilmelidir. E¤er birbitkisel ilaç, birçok bitkisel dro¤a ait olan preparatlar› veya birden çok bitkisel dro-¤u içeriyorsa ve her bir etken maddenin kantitatif analizini yapmak mümkün de-¤ilse, birden çok etken maddenin toplam kantitatif analizi yap›labilir.

Sonuç olarak, GMP insanlar›n sa¤l›kl› bir flekilde hayatlar›n› sürdürebilmeleri,hastal›klardan korunmalar› ve yaflam kalitelerini art›rmalar› için kullan›lan bitkiselpreparatlar da dâhil tüm ilaç vb. ürünlerin üretiminden, üretilen preparat›n hasta-ya ulaflmas›na kadar uygulanan kurallar bütünüdür. ‹yi Tar›m ve Toplama Uygula-malar›’na ve ‹yi Üretim Uygulamalar›’na göre üretim yapmak, ilac›n kalitesini ga-ranti alt›na almakt›r.


D‹ST‹LASYON VE EKSTRAKS‹YON YÖNTEMLER‹ ‹LEHAZIRLAMA

DistilasyonDam›tma olarakta bilinen en eski ay›rma ifllemidir. Bir kar›fl›mdaki farkl› kaynamanoktas›na sahip bir veya birden fazla bilefleni ›s›ya ba¤l› olarak fiziksel olarak ay›r-may› sa¤lar. Distilasyon ifllemi, farmasötik alanda, uçucu ya¤ eldeki, suyun ve di-¤er uçucu bileflen içeren maddelerin saflaflt›r›lmas›nda ve do¤al ham maddelerdenfraksiyonlu distilasyon ile bileflenlerin ayr›lmas›nda çok yayg›n olarak kullan›l›r.

Distilasyon iflleminde, kar›fl›m halindeki maddelerden kaynama noktas› en dü-flük olan bileflen buharlafl›r ve buharlar farkl› flekildeki so¤utuculardan (kondansa-tör) geçirilerek birbirinden ayr›l›r (fiekil 3.2). Elde edilen ürüne distilat, geri kalank›sma da kal›nt› ad› verilir. Kal›nt›dan distilaya madde kaç›fl› so¤utucular›n boyuve tasar›m› de¤ifltirilerek ve distilasyon ortam›na cam veya porselen bilyalar konu-larak önlenebilir.

Preparat Örnekleri:I. Ihlamur hidrolas› haz›rlan›fl›: 1000 k drogtan 5000 k ürün al›nabilir. Buna

göre hesaplanan miktarda taze ›hlamur çiçe¤i uygun inceli¤e getirilip, gere-


fiekil 3.1

Afyon bitkisininkapsülündenmorfine.

ken miktarda hidrola elde edilinceye kadar orta bir atefl üzerinde su buha-r›yla distile edilir.

II. 100 g kremde 5.35 g Hamamelis Virginiana distilat› (0.64 g Hamammelis keton-lar›) içeren krem formülasyonu, cilt yan›¤› ve tahrifllerde ve pifliklerde kullan›l›r.

EkstraksiyonDroglarda bulunan bileflikleri çözücü yard›m› ile elde etme yöntemidir. Çözücüolarak su, alkol ve di¤er organik çözücüler kullan›larak bitkisel, hayvansal veyasentetik ham maddelerin izolasyonu, bileflenlerinin ayr›lmas›, toksik maddelerdenar›nd›r›lmas› ve kararl›l›¤›n›n art›r›lmas› amaçlar›yla, belirli s›cakl›k ve bas›nçta ya-p›lan bir ifllemdir. Her ekstraksiyon iflleminin koflullar› ham maddeye özgüdür vebu tip preparatlar›n haz›rlanmas›, preparat›n kararl›l›¤› göz önünde bulundurula-rak, kullan›m›ndan k›sa süre önce yap›lmal›d›r. Yani taze haz›rlanmal›d›r. Baz›maddeler, ekstraksiyon iflleminden hemen önce, enzim etkinli¤inin durdurulmas›(stabilizosyonu), ö¤ütme ve ya¤lar›n uzaklaflt›r›lmas› gibi ön ifllemler gerektirebilir.Ekstraksiyon iflleminde kullan›lan çözücüler kal›nt› b›rakmamal›d›r.

Yayg›n olarak kullan›lan farmasötik amaçl› ekstraksiyon ifllemleri aras›nda ma-serasyon, perkolasyon, mekanik ekstraksiyon ve süper kritik s›v› ekstraksiyonu sa-y›labilir. Ekstreler, s›v›, kat› veya yumuflak praparatlard›r. ‹stenilen k›vama getiril-me ifllemi, genellikle, düflük bas›nçta ve bileflenlerin parçalanmayaca¤› s›cakl›klar-da çözücünün ortamdan uzaklaflt›r›lmas›yla yap›l›r.

PerkolasyonSürekli bir ekstraksiyon yöntemi olan perkolasyon iflleminde, öncelikle, ekstraksi-yonu yap›lacak ham madde uygun boyuta getirilir. Kullan›lacak çözücünün bir k›s-m› ile ›slat›larak belli bir süre ( ~4 saat) bekletilir. Perkolatöre konularak, uygunh›zda akacak flekilde üstten çözücü eklenir. ‹fllem sonunda perkolatör içindeki ka-lan madde s›k›l›r ve perkola ile kar›flt›r›l›r.

MaserasyonSo¤ukta haz›rlanan ve çözücüsü alkol(etanol) ve su olan preparatlard›r.

Maserasyon haz›rlanmas›: Ufalanm›fl bitki k›s›mlar› üzerine alkol eklenir vekapal› bir kapta ›fl›ktan uzakta (~7 gün) maserasyona b›rak›l›r. Ara s›ra çalkalanankar›fl›m bu süre sonunda tülbentten s›k›larak süzülür. Bir iki gün bekletilerek da-ras› al›nm›fl bir kaba pileli süzgeç ka¤›d›ndan süzülür ve süzüntü istenilen miktaraalkol ile tamamlan›r. Kat› madde ayr›l›r, s›k›l›r ve s›v› k›s›m ile birlefltirilir.


fiekil 3.2

Su Buhar›distilasyonu.

‹nfüzyon ve DekoksiyonS›cakta maserasyon ile haz›rlanan ve çözücüsü su olan preparatlard›r.

‹nfüzyon haz›rlanmas›: Küçük parçalara ayr›lm›fl olan drog infüzyon kab›nakonulur, üzerine kaynar distile su ilave edilip kapak kapat›larak 5 dakika s›cak subanyosunda s›k s›k kar›flt›r›larak bekletilir. Daha sonra su banyosundan al›n›p odatemparatüründe so¤umaya b›rak›l›r. So¤uduktan sonra pamuklu tülbentten süzü-lür. Drog üzerinden geçirilen distile suyla gerekli miktara tamamlan›r.

Dekoksiyon haz›rlanmas›: Uygun inceli¤e getirilmifl drog dekoksiyon kab›nakonulup üzerine so¤uk distile su ilave edilir ve kapak kapat›l›r. Kaynar su banyo-sunda s›k s›k kar›flt›r›larak yar›m saat ›s›t›l›r, s›cakken pamuklu tülbentten süzülür.Drog üzerinden s›cak distile su geçirilerek eksilen miktar tamamlan›r.

• ‹nfüzyon ve dekoksiyonlar daima taze ve % 2 oran›nda drog kullan›larakhaz›rlan›r.

• Hatmi kökü, keten tohumu gibi müsilaj ve niflasta tafl›yan droglar›n dekok-siyonlar› so¤ukta haz›rlan›r.

• ‹nfüzyonda çiçek ve yaprak k›s›mlar›, dekoksiyonda ise kabuk, kök ve göv-de k›s›mlar› kullan›l›r.

Preparat Örnekleri:%2 Hatmi, Poligala, Ihlamur veya Ökaliptus infüzyonu haz›rlan›fl›: Formül için

gereken drog uygun inceli¤e getirildikten sonra infüzyon kab›na konulur. Üzerinehesaplanan miktarda s›cak distile su ilave edilir ve su banyosunda s›k s›k kar›flt›r›-larak 5 dakika bekletilir. So¤uduktan sonra üzerinde küçük bir pamuk bulunantülbentten süzülür ve istenilen a¤›rl›¤a distile su ile tamamlan›r.

Perkolasyon Haz›rlanmas›Drog ile çözücünün sürekli temas etmesiyle yap›lan ekstraksiyon ifllemidir. Perko-latörde yap›l›r; elde edilen ürüne “perkola” denir. Perkola haz›rlamada uygulananifllemler: Dro¤un uygun incelikte ufalanmas›, dro¤un çözücü ile ›slat›lmas›, ›slakdro¤un perkolatöre yerlefltirilmesi, perkolatörde ön maserasyon, perkolan›n ak›fl h›-z›n›n ayarlanmas›. Ak›fl h›z›, dro¤un cinsine ve miktar›na göre ayarlan›r. Dro¤un far-makopedeki monograf›na göre mevcut drog miktar›n›n belli yüzdesi ön perkolaolarak toplan›r ve ayr›l›r. Elde edilen son perkola su banyosunda veya baflka uygunyöntemlerle yo¤unlaflt›r›l›r ve perkolalar birlefltirilip uygun flekilde ambalajlan›r.

Preparat Örne¤i :Extrait fluide de polygalaPoligala kökü k.mSeyreltik alkol (% 70) k.m

Haz›rlan›fl›; Drog, miktar›n›n yar›s› kadar alkol ile kapsülde kar›flt›r›l›r ve a¤z›kapal› olarak 2 saat bekletilir. Perkolatöre yerlefltirildikten sonra perkolatör muslu¤uaç›k b›rak›l›p üstten çözücü ilave edilir ve alttan çözücü damlay›nca musluk kapat›l›r.Dro¤un üzerindeki çözücü seviyesi 2-3 cm olana kadar çözücü konur. 24 saat mase-rasyona b›rak›l›r. Bir gün sonra musluk dakikada 6 damla ak›tacak flekilde ayarlan›rve daras› al›nm›fl bir kaba drog miktar›n›n % 85’i kadar ön perkola al›n›r (fiekil 3.3).


k.m.: “kâfi miktar” veya y.m.“yeter miktar” anlam›nagelen k›saltmad›r.

Ekstreler (Extracta)Kuru bitkisel veya hayvansal droglardan üretilen s›v›, kat› veya yar›-kat› k›vam›n-da yo¤un preparatlard›r. Baz› preparatlar için, ekstre edilecek drog, enzim inakti-vasyonu, ö¤ütme veya ya¤›ndan ar›nd›rma gibi bir ön iflleme tabi tutulabilir.

Ekstreler, etanol veya baflka bir uygun çözücü kullanarak, maserasyon, perko-lasyon veya baflka bir uygun, valide edilmifl yöntemlerle haz›rlan›rlar (fiekil 9.4).Ekstraksiyondan sonra gerekti¤inde istenmeyen maddeler uzaklaflt›r›labilir.

Etikette flu hususlar yer al›r: - Kullan›lan bitkisel veya hayvansal drog, - Taze drog kullan›ld›ysa belirtilmelidir, - Kullan›lan çözücünün ad› ve % h/h cinsinden etanol miktar›, - Etkin bilefli¤in miktar› ve/veya bafllang›ç materyalinin son s›v› ekstreye oran›,- ‹lave edilmifl herhangi bir antimikrobik koruyucunun ad› ve miktar›.Avrupa Farmakopesinde yer alan baz› ektreler: Çobanüzümü taze meyvesi ra-

fine veya standart kuru ekstresi (Myrtilli fructus recentis extractum siccum raffina-tumet normatum), Boldo yapra¤› kuru ekstresi (Boldi folium extractum siccum),Kaskara kabu¤u standart kuru ekstresi (Rhamni purshianae extractum siccum nor-matum), K›nak›na kabu¤u standart s›v› ekstresi (Cinchonae extractum fluidum nor-matum), fieytant›rna¤› kökü kuru ekstresi (Harpagophyti extractum siccum), Baru-ta¤ac› kabu¤u standart kuru ekstresi (Frangula corticis extractum siccum norma-tum), Aliç yapra¤› ve çiçe¤i kuru ekstresi (Crataegi folii cum flore extractum sic-cum), ‹peka standart s›v› ekstresi (Ipecacuanhae extractum fluidum normatum),Meyan kökü etanollü s›v› ekstresi, standart (Liquiritiae extractum fluidum ethano-licum normatum), Papatya s›v› ekstresi (Matricariae extractum), Afyon kuru ekstre-si, standart (Opii extractum siccum normatum), Çark›felek kuru ekstresi (Passiflo-rae herbae extractum siccum), Sinameki yapra¤› standart kuru ekstresi (Sennae fo-lii extractum siccum normatum), Sar› kantaron kuru ekstresi ayarl› (Hyperici her-bae extractum siccum quantificatum), Kediotu sulu ekstresi (Valerianae extractumaquosum siccum), Sö¤üt kabu¤u kuru ekstresi (Salicis corticis extractum siccum).

Bitkisel Droglar (Plantae Medicinales)Genellikle bütün, parçalanm›fl veya kesilmifl bitkiler, kuru halde ancak bazen taze,ifllenmemifl bitki parçalar›, algler, mantarlar, likenlerden ibarettir. Özel bir ifllemdengeçmemifl baz› salg› ürünleri (eksüdatlar) da bitkisel drog kabul edilir. Bitkisel


fiekil 3.3

Perkolatörünekstraksiyonahaz›rlanmas›.

droglar ikili isimlendirme sistemine göre (cins, tür, varyete ve otör) geçerli botanikisimleriyle bulunmal›d›r.

Bitkisel droglar, tar›m ürünü veya yabani bitkilerden elde edilir. Uygun topla-ma, tar›m, hasat, kurutma, parçalama ve depolama flartlar›n›n sa¤lanmas› dro¤unkalitesi için flartt›r. Bitkisel droglar, toprak, toz, kir, mantar, böcek ve di¤er hayvankirliliklerini mümkün oldu¤unca içermemelidir. Çürümüfl olmamal›d›r. Ar›nd›rmaifllemi uygulanm›flsa, bitkinin bileflenlerinin bundan etkilenmedi¤inin ve zararl› ar-t›klar›n kalmad›¤›n›n gösterilmesi gerekmektedir (fiekil 3.5 ve fiekil 3.6).


fiekil 3.4

Bitkisel drogtanekstre haz›rlan›fl›.

fiekil 3.5

Drog-ekstre oran›n›etkileyen faktörler.

fiekil 3.6

Drog/Ekstre Oran›(DEO).

Bitki Çaylar› (Plantae ad ptisanam)A¤›zdan kullan›m niyetiyle dekoksiyon, infüzyon veya maserasyonla haz›rlanarakkullan›lan bir veya birden çok bitkisel drogdan ibarettir. Preparatlar kullan›lmadanhemen önce haz›rlan›rlar. Genellikle büyük ambalaj veya poflet halinde temin edi-lirler. Kullan›lan bitkisel droglar, ilgili Avrupa Farmakopesi monograflar›na, yoksaBitkisel droglar genel monograflar›na uyum gösterirler.

Bu konu ile ilgili daha detayl› bilgiye “T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› veEti¤i” adl› kitab›n “ Bitkisel Çaylar” bafll›kl› 8. Ünitesinden ulaflabilirsiniz.

Tentürler (Tinctura)Genellikle kuru bitkisel veya hayvansal droglardan üretilen s›v› preparatlard›r. Ba-z› preparatlar, ekstre edilecek drog, enzim inaktivasyonu, ö¤ütme veya ya¤›ndanar›nd›rma gibi bir ön iflleme tabi tutulabilir.

Tentürler, maserasyon, perkolasyon veya baflka bir uygun, valide edilmifl yön-temle, uygun konsantrasyonda alkol kullan›larak haz›rlan›rlar. Tentürler, ekstrele-rin uygun konsantrasyonda alkolde çözündürülmesiyle de elde edilebilirler. Ge-nellikle ya 1 k›s›m dro¤a 10 k›s›m ekstraksiyon çözücüsü veya 1 k›s›m dro¤a 5 k›-s›m ekstraksiyon çözücüsü hesab›yla haz›rlan›rlar. Bekletilince az miktarda çökel-ti oluflabilir, bileflimi önemli ölçüde de¤ifltirmedi¤i sürece bu kabul edilebilir birdurumdur. Ifl›ktan korunarak saklan›rlar.

Etikette flu hususlar yer al›r: - Kullan›lan bitkisel veya hayvansal drog, - Taze bitkisel veya hayvansal drog kullan›ld›ysa belirtilmelidir, - Kullan›lan alkolün konsantrasyonu, - Etkin bilefli¤in miktar› ve/veya bafllang›ç materyalinin ekstraksiyon s›v›s›na

veya bafllang›ç materyalinin tentüre oran›, - ‹lave edilmifl herhangi bir antimikrobik koruyucunun ad› ve miktar›.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



fiekil 3.7

Bitkisel droglar›nkullan›mahaz›rlan›rkengeçirdi¤i aflamalar.

Avrupa Farmakopesinde yer alan baz› tentürler: Öküzgözü tentürü (Arnicaetinctura), Güzelavratotu yapra¤› standart tentürü (Belladonnea folii tinctura norma-ta), Turunç meyve kabu¤u tentürü (Aurantii amari epicarpii et mesocarpii tinctu-ra), Ac› biber meyvesi standart tentürü (Capsici tinctura normata), Seylan tarç›n›kabu¤u tentürü (Cinnamomi corticis tinctura), ‹peka standart tentürü (Ipecacuan-hae tinctura normata), Mürrüsafi tentürü (Myrrhae tinctura), Afyon tentürü (Opiitinctura normata), T›bbi adaçay› tentürü (Salviae tinctura), ‹ncibar tentürü (Torme-nillae tinctura), Kediotu tentürü (Valerianae tinctura).

Aromatik SularAromatik sular, uçucu ya¤lar›n, bitkilerin suda çözünebilen uçucu k›s›mlar›n›n ve-ya di¤er hofl kokulu uçucu maddelerin berrak veya hafif bulan›k, doymufl, sulu çö-zeltileridir. Genellikle oral olarak kullan›lacak preparatlar›n haz›rlanmas›nda aro-matize edici ajan olarak kullan›l›rlar. Haz›rlanma yöntemleri:

1. Distilasyon, 2. Çözündürme: a. Basit çözündürme, b. Yard›mc› maddeler kul-lanarak çözündürme, 3. Dilüsyon’dur.

Distilasyon yöntemi ile aromatik su haz›rlanmas›nda genelde su buhar› distilas-yonu kullan›l›r. Bu yöntemde drog üzerine s›cak su buhar› gönderilir, fakat çokyo¤un buhar drog üzerine ani olarak gönderilmemelidir, aksi halde bitki bozula-bilir ve kötü koku oluflabilir. Ayr›ca toz bitki parçalar›n›n distilaya geçmemesi içinifllemden önce dro¤u hafif ›slatmak yararl›d›r. Elde edilen distila süzülür. Bu yön-tem ile haz›rlanan aromatik sulara örnek olarak ›hlamur hidrolas› gösterilebilir.

Örnek preparatlar: I. Tarç›n suyu

Tarç›n esans› 1.50 kAlkol 99.00 kTalk 15.00 kDistile su (40-50°C) 900.00 k

Haz›rlan›fl›: Esans alkol içersinde çözündürülür ve talk ile kar›flt›r›l›r. Kar›fl›mkaynat›lm›fl ve 40-50°C’ye so¤utulmufl distile su ile çalkalan›r ve dinlenmeye b›ra-k›l›r. Daha sonra alkol ile ›slat›lm›fl pileli süzgeç ka¤›d›ndan süzülür, eksilen mik-tar distile su ile tamamlan›r.

II. Sodyum sitrat 2 gBasit flurup 10 gNane suyuDistile su aa 40 g s.3 x 1 coch. parv.

Haz›rlan›fl›: Sodyum sitrat, hesaplanan miktar distile suda çözündürülür. Ha-z›rlanan çözelti nane suyu ile kar›flt›r›l›r ve üzerine basit flurup ilave edilir. Dozkontrolü yap›larak hastaya verilir.

Bu konu ile ilgili daha detayl› bilgiye K›l›nç ve Kutbay’›n Bitki Co¤rafyas› (Palme Yay›nc›-l›k, 2007) kitab›ndan ulaflabilirsiniz.

Bitkisel ürünleri ekstraksiyon ifllemine tabi tutmam›z›n ne gibi yararlar› olabilir?

Bitkisel ürünleri gelifligüzel kullanmak do¤ru mudur?


aa: Latincesi “ana” olan“her birinden eflitmiktarlarda” anlam›nagelen reçete k›saltmas›d›r.

coch. parv: Latincesi“cochlera parvum” olan“çay kafl›¤›” anlam›na gelenreçete k›saltmas›d›r.

S: Latincesi “signa,signetur” olan “etiketyap›flt›r›n›z” anlam›na gelenreçete k›saltmas›d›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

FARMASÖT‹K fiEK‹L HAL‹NE GET‹RMEÇok eskidenberi kullan›lan bitkisel droglar›n karmafl›k ve de¤iflken yap›lar›, mad-de içeriklerinin çok say›da olmas› ve düflük oranlarda bulunmas› nedeniyle zamanzaman fayda yerine zarar görülmüfltür. Dolay›s›yla gelifli güzel kullan›m yerine,uygun dozajda ve formülüsyonlarda haz›rlanmalar› gerekir. Bu nedenle bitkilerinkullan›ma haz›rlanmas›nda uzman kiflilerin (hekim, eczac›) denetiminde olmal›d›r.Kullan›m› kolay, saklanmas› uygun çeflitli farmasötik flekillerin üretimi k›saca aç›k-lanacak ve bu formülasyonlara örnekler verilecektir.

ÇözeltilerS›v› dozaj flekilleridir, içlerinde bir veya daha fazla madde çözünmüfl olan, berrakve tek fazl› sistemlerdir. Çözeltiler tek faz olarak görünmelerine ra¤men asl›nda ikifazdan oluflurlar;

a. Molekül veya iyon düzeyinde çözünmüfl madde (çözünen =da¤›lan), b. Bu maddeyi çözen s›v› faz (çözücü = da¤›lma ortam›) d›r.Genel tan›m olarak, sistemde az miktarda bulunan faz çözünen, çok miktarda

bulunan faz ise çözücü olarak de¤erlendirilir. Çözünen, kat›, s›v› veya gaz olabilir.Tuz kat›, alkol s›v› ve amonyak gaz haldeki çözünenlere örnek verildi¤inde ve herbiri suda çözündürüldü¤ünde sistem tek faz olarak görülür. Çözeltiler içinde etkenmadde veya maddeler, tat, koku, renk maddeleri, koruyucu ve tampon maddeleryer alabilir. Çözücü olarak genellikle su kullan›l›r, ancak alkol, gliserin, propilenglikol, polietilen glikol, eter, aseton, gibi çözücüler tek bafllar›na veya belli oran-larda kar›flt›r›larak kullan›labilirler.

Çözeltilerin en önemli avantaj›, doz da¤›l›mlar› homojen oldu¤u için her kulla-n›mda eflit doz al›nabilmesidir.

Çözeltilerin kullan›l›fl yollar› esas al›nd›¤›nda, oral çözeltiler (fluruplar, eliksir-ler, spiritler), enjeksiyonluk çözeltiler, göz, kulak ve buruna uygulanan çözeltiler,inhalasyon çözeltileri, a¤›z bofllu¤una uygulanan çözeltiler, deriye uygulanan çö-zeltiler, rektal ve vajinal çözeltiler olarak s›n›fland›r›lm›flt›r.

Bütün ilaçlar gibi, çözeltilerin de raf ömrü boyunca ve hasta kullan›m›na ulafla-na kadar etkin, stabil ve güvenilir olmalar› gerekmektedir. Aksine bir kay›t yoksa25°C’yi geçmeyen s›cakl›kta ve ›fl›ktan uzakta saklanmal›d›

Bitkisel kaynakl› ilaç flekilleri ile ilgili daha detayl› bilgilere www.rxmediapharma.com ad-resinden ulaflabilirsiniz.


Dozaj fiekli ‹çeri¤i

Çözelti 1 damla 1.76 mg Sinameki Ekstresi içerir.

Çözelti 100 mL damla 4.0 g ginkgo biloba yapraklar› kuru ekstresi içerir.

Çözelti 100 mL çözelti: 75.6 mL Echinacea purpurae bitkisinin çiçekli taze toprak üstü k›s›mlar›ndan preslenerek elde edilen özsuyu ve 24.4 ml Etanol (%90) içerir.

Çözelti 100 g çözelti: 9 g Vitex agnus castus meyvesinin (Hay›t a¤ac›) tentürü (1:5), su veetanol içerir.

Çözelti 50 mL’de: Fucus vesiculosus L (Deniz yosunu), Rhamnus frabgula L (Barut a¤ac›), Betulaalba L (Hufl a¤ac›), Foeniculum vulgare Mill (rezene), bitkisel gliserin ve distile su içerir.

Çözelti-Bu¤u 48 mL çözelti; 0.8 g mentol, 2 g ökaliptol, 0.80 g gomenol, 2.0 g terebentin esans›, 20.0g benjuan tentürü ve alkol içerir.

Çözelti-Bu¤u 40 g çözelti; 1.0 g mentol, 2.0 g ökaliptol, 2.0 g nane esans›, 2.0 g reaktifiye terementi esans› ve 33.0 g alkol içerir.

Çözelti-Bu¤u 40 g çözelti; %5 ökaliptol, %2.5 mentol, gomenol esans›, çam esans›, gome benjoin, etanol ve distile su içerir.

Bu¤u: Yüksek buharlaflmakabiliyeti olan maddelerin(kafur, mentol, gibi) atefltetutularak veya s›cak suyaboflalt›larak meydana gelenbuhar›n teneffüsedilmesidir.

Tablo 3.1Oral çözeltiformülasyonlar›naörnekler

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



fiuruplarEtken madde veya aromatize edici maddeler içeren sakkaroz veya di¤er flekerlerinsudaki konsantre çözeltileridir. Yaln›zca flekerin suda çözündürülmesi ile haz›rla-nan fluruplara “basit flurup” denir. fiuruplar›n haz›rlanmas›nda kontaminasyonuönlemek amac› ile çok temiz çal›fl›lmas› gerekir. Baflka bir kay›t yoksa sanayide ha-z›rlanan flurup temiz bir membran filtreden, laboratuvarda ise temiz çift kat tül-bentten süzülür. Haz›rlanmas› için fleker kapakl› erlende hafif ›s›da, su içersindeçözündürülüp bir tafl›m kaynat›l›r. Taze haz›rlanm›fl s›cak distile su ile istenilenhacime tamamlan›r. fiuruplar›n haz›rlanma flekilleri;

1. Çözündürme yöntemi ile haz›rlanan fluruplar;a. S›cakta (basit flurup, kodein flurubu)b. So¤ukta ( turunç çiçe¤i flurubu)

2. Kimyasal reaksiyon ile haz›rlananlar,3. Bitki ekstreleri ile haz›rlananlar ( akdiken flurubu),4. Bitki maserasyonu, dijestiyonu ve perkolasyonu ile haz›rlananlar,5. Ekstre ve tentürler ile haz›rlanan fluruplarfiuruplar tatl› ve viskoz çözeltilerdir ve tatland›r›c› olarak USP 31’e göre % 85

a/h fleker içerirler. fiuruplara fleker ve di¤er tatland›r›c›lar›n yan› s›ra kristallenme-yi engellemek, çözünürlü¤ü ve tad› de¤ifltirmek için sorbitol veya gliserin ve kokuvermek için aromatik maddeler ilave edilir. Diyabetli kifliler için haz›rlanan flurup-larda tatland›r›c› olarak sorbitol veya yapay tatland›r›c› (aspartam veya sakkarin)kullan›l›r. fiekerin sulu çözeltilerinin bozulmas› hidroliz ve fermantasyonla olur.fieker konsantrasyonu farmakopelerde belirtilen oranlarda oldu¤unda ortamdamikroorganizma üreyemez. Ancak fleker konsantrasyonu düfltü¤ünde üreme bafl-lar ve önlem olarak koruyucu ilavesi gerekir. En çok kullan›lan koruyucular, metilparaben (%0.1), propil paraben (%0.05), butil parabenler (%0.02), benzoik asit,sodyum benzoat (%0.1-0.2), alkol (% 1 0-20) ve g1iserindir(%45). fiuruplarda alkolmiktar› fazla olunca fleker kristallenir.

fiuruplar çok dozlu fliflelerde ambalajlan›rlar ve belli bir dozu ölçen kafl›k veyaölçek ile al›n›rlar. Saklama flartlar› ve di¤er özellikleri farmakope standartlar›na uy-gun olmal›d›r.

fiuruplar›n haz›rlan›fl örnekleri: Ahududu flurubu T.K. (1954) Haz›rlan›fl›: Taze, k›rm›z› a¤aç çile¤i ezilir, üzeri

hafifçe örtülür ve al›nan bir numune, yar›s› kadar etanolle kar›flt›r›ld›¤›nda bulan›k-l›k meydana getirmeyinceye kadar oda ›s›s›nda b›rak›l›r. Kütle s›k›l›p, usare durulma-¤a b›rak›l›r, süzülür. Tamamiyle berrak olan usareye fleker ilavesi ile flurup yap›l›r.

‹peka flurubu veya oral ipeka çözeltisi (USP 31/NF26) haz›rlan›fl›: Perkolasyonlahaz›rlanan bir fluruptur. Toz ipeka 3 hacim alkol ve 1 hacim su ile 72 saat maseras-yon ve perkolasyona b›rak›l›r. Perkola 60°C’yi geçmeyen s›cakl›kta vakum alt›ndauçurularak 70 mL’ye getirilir ve 140 mL su ilave edilir, bir gece bekletilir ve süzülür.Filtre üstündeki bakiye y›kanarak süzüntüye ilave edilir ve sonra hepsi 40 mL kala-na kadar uçurulur. Bu çözeltiye 2.5 mL hidroklorik asit ve 20 mL alkol ilave edilir,kar›flt›r›l›r ve süzülür. Filtre üzerindeki çökelti, 30 hacim alkol + 3.5 hacim hidroklo-rik asit + 66.5 hacim su kar›fl›m› ile y›kan›r. 70 mL süzüntüye 100 mL gliserin ve 1000mL’ye tamamlamak üzere yeterli miktar flurup ilave edilir ve kar›flt›r›l›r.


Basit fiurup-Sirop slmple-Sirupus simplex T.K. (1954)ve Türk Farmakopesi(1974) Formül: fieker 64k,Su 36k, Haz›rlan››fl›: Daras›al›nm›fl bir kap içerisindefleker su ile yüksek olmayanbir ›s›da su banyosundaeritilir. Sonra devaml› olarakkar›flt›rarak bir tafl›mkaynat›l›r. Buharlafl›pazalan suyun yerine kaynarsu ilave edilir. S›cak ikenbezden geçirilir veyasüzülür. Is›n›n olumsuzetkisi nedeni ile USPmetoduna göre basit flurup›s›t›lmadan, Perkolasyonmetoduna görehaz›rlanmaktad›rBasit fiurup(BP 2008)fieker 667gSaf su y.rn. 1000g içinfieker suda çözünene kadar›s›t›l›r ve kaynar su ileistenilen hacmetamamlan›r. Gerekti¤indebir veya birkaç koruyucuilave edilebilir.

SpiritlerEsansl› Solusyonlar, Esansl› Tentürler, Tinctura Olei, Esprit, Spiritus, Teinture d’es-sence ad› ile de tan›mlan›r. Bir veya daha fazla maddenin %96’1›k veya seyreltik al-koldeki çözeltileridir. Haricen veya dahilen kullan›lan kat› maddeleri çözündürmeveya s›v› maddelerin biribiri ile kar›flt›r›lmas› ile haz›rlanan güzel kokulu, alkollü ve-ya hidroalkollü solusyonlard›r. Esanslar›n birço¤unun alkoldeki solusyonlar› da buisim ile bilinir. Baz› spiritler koku verici, lezzet düzeltici preparatlar olarak kullan›-l›r; di¤erlerinin ise tedavi edici etkileri vard›r. Reçeteler haz›rlan›rken bu grup pre-paratlar içerdikleri alkol nedeni ile formüllere so¤uk halde ilave edilmelidir.

Spiritler, buharlaflma ile meydana gelecek kayb› önlemek ve oksidasyon de¤ifl-melerini azaltmak için a¤z› s›k› kapal›, ›fl›k geçirmeyen renkli kaplarda ve serinyerde saklanmal›d›r.


Farmakope fiurup Formülasyonu

T.K. (1954) Ahududu flurubu -A¤aç çile¤i, FFoorrmmüüll:: A¤aç çile¤i usaresi 7 k, fieker 13 k

T.K. (1954)Akdiken flurubu, FFoorrmmüüll:: Akdiken usaresi 7 k, fieker 13 k

T.K. (1954) Hatmi flurubu, FFoorrmmüüll:: Hatmi kökü 2.5 k, etanol (%90) 2 k, fleker ve su y.m.

T.K. (1954) Nane flurubu, FFoorrmmüüll:: Nane yapra¤› 2k, etanol (%90) 1 k, fleker ve su y.m.

T.K. (1954) Tolu flurubu, FFoorrmmüüll:: Tolu balsam› 5 k, su 100 k, fleker y.m.

BP 2008Tatl› tolu çözeltisi, FFoorrmmüüll:: Sinamik asit 5.0 g, benzoik asit 2.5 g, etil sinamat 0.3 g, va-

nilin 0.1 g, tarç›n esans› 0.02 mL, fleker 500 g, alkol (%96) 350 mL, su y.m. 1000 mL

BP 2008 Tolu flurubu, FFoorrmmüüll:: Tatl› tolu çözeltisi 100 mL, flurup y.m. 1000 mL

BP 2008Limon fiurubu, FFoorrmmüüll:: Limon spiriti 5 mL,

sitrik asit monohidrat 25 g, invert flurup 100 mL, flurup k.m. 1000 mL

BP 2008 Portakal flurubu, FFoorrmmüüll:: Portakal tentürü 60 mL, flurup y.m. 1000 mL

USP 31/NF26Senna flurubu veya oral senna çözeltisi, FFoorrmmüüll:: Senna s›v› ekstresi 250 mL, esans k.m., fleker 635 g, distile su y.m. 1000mL

USP 31/NF26Tolu balsam› flurubu, FFoorrmmüüll:: Tolu balsam› tentürü 50 mL, magnezyum karbonat

10 g, fleker 820 g, distile su y.m. 1000 mL

USP 31/NF26Portakal flurubu, FFoorrmmüüll:: Portakal kabu¤u tentürü 60 mL, anhidr sitrik asit 5 g, talk

15 g, fleker 822 g, distile su y.m. 1000 mL

USP 31/NF26‹peka flurubu veya oral ipeka çözeltisi,FFoorrmmüüll:: Toz ipeka 70 g, gliserin 100 mL, flurup y.m. 1000 mL

Piyasada bulunan bitkisel kökenli baz› flurup formülasyonlar›

5 ml flurup: 45mg Sodyum bikarbonat, 0.00075 Dereotu ya¤›, 0.000375 Anason ya¤›, 0.000375ml Karaman Kimyon ya¤›, 0.5 mg Nane ucucu ya¤› ve fiekerli su içerir

Tablo 3.2Farmakopelerdekay›tl› bitkiselkökenli baz› flurupformülasyonlar›

k: k›s›m anlam›na gelen vegram olarak kabul edilenk›saltmad›r.

Nane spiriti (BP 2008)Nane esans› 100 mL Alkol (%90’1›k) y.m. 1000 mLHaz›rlanmas›: Nane esans› bir miktar % 90’1›k alkolde çözündürülür ve son-

ra alkolle istenilen hacme tamamlan›r. E¤er çözelti berrak de¤ilse saf ve steril talkile çalkalan›r ve süzülür.

Limon spiriti (BP 2008) Limon esans› (terpensiz) 100 mL Alkol (%96) y.m. 1000 mL Limon flurubu haz›rlanmas›nda kullan›l›r.

Eliksirler‹ksir, Elixir, Elixiria, Aliksir ad› ile de tan›mlanmaktad›r. A¤›z yolu ile kullan›lan,fleker veya di¤er bir tad maddesi ile tadland›r›lm›fl; su, alkol, aromatik su veya aro-matik bir madde içeren berrak, solusyon flekilli preparatlard›r.

Eliksirde çözücü olarak, alkol ve sudan baflka; gliserin ve flurup bulunur. Tadve aromatik kokular› nedeni ile s›va¤ olarak ve ayr›ca tedavi gayesi ile kullan›l›r.Etken madde içeren t›bbi eliksirler oldu¤u gibi s›va¤ olarak kullan›lan eliksir for-mülleri de vard›r. S›va¤ olarak kullan›lan eliksirlere Aromatik Eliksir; ilaçl› eliksir-lere de Pepsin Eliksiri örnek olarak gösterilebilir.

Eliksir formüllerinde alkol kayb›n› önlemek için a¤z› iyi kapal›, tercihan renklifliflelerde ve serin yerde saklanmas› gerekir.

Eliksir formülü örne¤i: Her 7.5ml: 250 mg Liyofilize Royal Jelly (Ar› Sütü) 3X -%4.2 10-HAD, 125 mg

Guarana See (Brezilya Kakaosu tohumu), 125 mg Spanish Bee Pollen (‹spanya Ar›Poleni), 50 mg Korean Ginseng (Kore Ginsengi), 50 mg Siberian Ginseng (SibiryaGinsengi), 50 mg American Ginseng (Amerika Ginsengi) ihtiva eder. Vücut enerjive dayan›kl›l›¤›n› art›r›r.

PosyonlarBir veya birkaç etken madde ile fleker ihtiva eden sulu preparatlard›r. Uzun sürestabil kalabilmeleri için, koruyucu olarak sodyum benzoat ve nipa esterleri kulla-n›l›r. Posyonlarda ilk önce flurup tart›l›r ve üzerine s›va¤ ilave edilir. Formüldeesans, tentür veya uçucu madde varsa bunlar önce flurup ile kar›flt›r›l›r. S›va¤da çö-zünmeyen etken maddeler toz edilir ve en son ilave edilir. Posyonlardaki bulan›k-l›k tedavi de¤eri olmayan maddelere ait ise süzülmesi flartt›r. Kolay ve çabuk bo-zulurlar. Taze haz›rlan›p kullan›lmal›d›rlar.

Örnek preparat: Kardiyal posyon

Nane suyu Melisa suyuTarç›n suyu Turunç çiçe¤i suyu aa 45.00 gBasit flurup 20.00 g

Haz›rlan›fl›: Nane suyu, melisa suyu, tarç›n suyu ve turunç çiçe¤i suyu ayr›ayr› tart›l›p kar›flt›r›l›r. Kar›fl›m üzerine basit flurup ilave edilir.


y.m.: “Yeter Miktar”anlam›na gelen k›saltmad›r.

Yar› Kat› PreparatlarBu grup preparatlar merhemler, patlar, kremler, sabunlar, yak›lar ve baz› jel flek-lindeki farmasötik formülleri kapsar. Uyguland›klar› cilt üzerinde y›kan›ncaya ve-ya silininceye kadar geçen süre içinde kal›rlar. Yar› kat› preparatlardan baz›lar› cil-de uygulanan etken maddeler için s›va¤ olarak kullan›l›r. Ayr›ca yumuflat›c›, koru-yucu, örtücü amaçla da s›va¤ olarak verilmektedirler. Bu preparatlar, etken mad-denin s›va¤ içindeki da¤›l›m flekline göre, etken maddenin çözündü¤ü, süspansi-yon ve emülsiyon tipi formülasyonlar olarak haz›rlan›rlar.

MerhemlerDeri veya vücut boflluklar›na uygulanan, oda s›cakl›¤›nda yar› kat›, vücut s›cakl›-¤›nda ak›flkanlaflan tek veya iki fazl› ilaç flekilleridir.

Etkin madde çözünmüfl veya emülsiyon ya da süspansiyon fleklinde da¤›lm›flhalde bulunur. Bir merhem formülünde bafll›ca iki k›s›m vard›r: etken madde ve-ya maddeler, s›va¤ (baz, excipient). Etken maddeyi tafl›yan ortama s›va¤ denir vebu merhem s›va¤› ayn› zamanda etkin madde içermeyen bir merhemdir.

JellerDo¤al veya sentetik zamklardan meydana gelen üç boyutlu polimer yap›l› esas birkütle içinde, kat› veya s›v› bir faz›n da¤›l›m› ile oluflan yar› kat› preparatlard›r. Jel-ler de etken maddelerin deriye uygulanmas› için, merhemler gibi tafl›y›c›/s›va¤ ola-rak kullan›labilirler. Jeller küçük kat› madde veya çözünmeyen parçac›klar›n›n s›-v› ortamda da¤›lmas› ile oluflmufllard›r. Jel oluflturmak üzere kullan›lan maddeler:Proteinler (Kollajen, Jelatin), Polisakkaritler (Aljinatlar, Agar, Karragen, Kitozan,Glisirizin), Yar› sentetik polimerler (Sodyum karboksimetilselüloz, Hidroksipropil-selüloz, Metil selüloz ve Hidroksipropilmetilselüloz), Sentetik polimerler (PolivinilAlkol, Poliakrilik asit kopolimerleri, Poliakrilamitler, Poloksamerler).



Merhem 1 g merhem 10 mg Centella asiatica ekstresi, lavanta esans› ve ›t›r esans› içerir.

Pomad 100 g pomad; 25 g Hamamelis virginiana distilat› içerir.

Pomad50.00 g pomad; 3.0 g kafur, 0.5 g mentol 1.75 g kapsikum oleoresin, 1.25 g kekik

ya¤› 1.25 g terebentin ya¤›, 1.25 g ökaliptüs ya¤›, 0.50 g lavanta ya¤› içerir.

Jel75 mL jel; 1.5 g glucosamine sülfat, 1.2 g chondroitin sülfat, zencefil ya¤›, lavanta

ya¤›, rezene ya¤›, ceviz ya¤›, nane ya¤›, okaliptus ya¤› ve portakal ya¤› içerir.

Jel

30 mL jel; Calendula officinalis (%1.66), Malva silvestris (%1.66), Tilia cordata (%1.66),

Mentha piperita (%0.1), Aloe barbadensis (%0.1), pantenol (%0.66), hidrolize

glikozaminoglikan (%0.1) içerir.

Jel1 g Jel; 100 mg Extractum Cepae ( Allium cepae- So¤an zar›), 50 IU Heparin, 10 mg

Allantoin içerir.

Emülsiyon120 mL emülsiyon; 60 mL hint ya¤›, 30 g arap zamk›, distile su q.s. 120 mL,

sodyum sakarin, portakal esans›, muz esans› ve metil selüloz içerir.

Yak› 1 adet yak›: 47.52 mg kapsikum oleoresin’i (3.8 mg kapsaisin) içerir.

Sak›z Ar› sütü, Ginseng ve kafein içerir.

Tablo 3.3Bitkisel kökenli baz›merhem, pomad,losyon, jel veemülsiyonformülasyonlar›

KremlerOpak görünüfllü yar› kat› emülsiyon sistemleridir. K›vam ve viskoziteleri emülsiyo-nun tipine (s/y veya y/s oldu¤una göre ) ve ayr›ca iç fazdaki kat› maddelerin ya-p›s›na göre de¤iflir.

SabunlarCilt temizli¤i ve deri, saç vb. organlar›n tedavisinde kullan›l›rlar (kükürtlü, katran-l› sabunlar vb.). Çok fazla say›da bitkisel ürün kullan›larak haz›rlanan sabun for-mülasyonlar› vard›r.

Yak›larYa¤ asitlerinin kurflun oksitle oluflturdu¤u sabunlard›r.

RxMediaPharma@ 2009 ‹nteraktif ‹laç Bilgi Kayna¤›, www.rxmediapharma.com

Bitkisel ürünleri farmasötik flekil haline getirmenin yararlar› nelerdir?

Kat› Preparatlar

Tozlar Pulvis, Poudre, Powder ad› ile de isimlendirilen tozlar, haricen (serpme sureti ile)ve dahilen (kafl›k ölçüsü ile) kullan›lan; partikül büyüklü¤üne göre de kaba, inceveya mikronize flekilde toz edilmifl iki veya daha fazla say›da etken madde ile yar-d›mc› maddelerin homojen kar›fl›mlar›d›r. Toz preparatlar çeflitli flekillerde grupla-n›r. Kullan›l›fl flekline göre: 1. Oral yoldan, 2. Haricen kullan›lan ilaç flekilleri olarakgruplan›r. Formüllerindeki etken madde say›s›na göre; bir tek etken madde içeren-lere basit tozlar, birden fazla say›da etken madde içerenlere de bileflik tozlar denir.

Granüleler Do¤rudan do¤ruya ilaç olarak veya tabletlerin haz›rlanmas›nda ön basamak olarakkullan›lan birbirine kenetlenmifl asimetrik agregatlard›r. Granüle çekirde¤i az veyaçok poröz, kürevi ve silindir fleklinde olabilir. Birden fazla küçük çekirdekten olu-flur. Toz maddelerle çeflitli flekil ve görünüflte haz›rlanan farkl› parça büyüklü¤ün-de agregatlard›r. Kuru granülasyon ve yafl granülasyon tekni¤i ile haz›rlan›rlar.Granüleler direkt olarak da safleler/paketler içinde de verilebilirler. 25°C’yi geçme-yen oda s›cakl›¤›nda, nemden korunarak ambalajlar›nda saklanmal›d›r.

TabletlerEtken madde veya etken madde kar›fl›mla-r›n›n direkt olarak veya özel baz› yöntem-lerle formülasyonu yap›ld›ktan sonra, özelmakinelerde s›k›flt›r›lmas› ile haz›rlanan,farkl› büyüklük ve flekilde kat› içinde kat›grubuna dahil çok fazl› ilaç flekilleridir. K›-sa tan›m›yla bas›nçla flekillendirilmifl kat›preparatlard›r. Bir veya daha fazla etkenmadde ile yard›mc› maddeler içerirler. Et-ken madde veya etken madde kar›fl›mlar›


q.s.: Latincesi “quantumsufficiant” olan “kâfimiktar” anlam›ndakik›saltmad›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

fiekil 3.8

Farkl› ilaç flekilleri.

üzerine bas›nç uyguland›¤›nda maddelerin birbirleri ile kenetlenip dayan›kl› flekilalabilmesi için etken madde veya kar›fl›mlar›n›n plastik nitelik göstermeleri gere-kir. Plastik niteli¤i olmayan maddeler bas›nç uygulanarak gerekti¤i gibi flekillendi-rilemezler. Kohesif özelli¤i az olan bu maddelerden tablet haz›rlayabilmek içinmaddeler önce granüle haline getirilir.

Tablet tipleri: Midede da¤›lan tabletler (konvansiyonel tabletler), Çi¤neme tab-letleri, Dilalt› tabletleri, Pastil tipi tabletler, Çözelti tipi tabletler, Derialt› Tabletleri,Efervesan tabletler, Yüzeyi kapl› tabletler (Film kaplama, fieker kaplama-Draje) veVajinal tabletlerdir.

Haz›rlama teknikleri: Etken maddenin özelliklerine, birden fazla etken maddevarsa bunlar›n birbirleri ile olan etkileflme durumlar›na, tablette hedeflenen amacagöre (ani etki, sürekli etki gibi) de¤iflebilir. Buna göre seçilecek teknikler iki grupalt›nda toplan›r;

1. Direkt bas›nçla tablet haz›rlama yöntemi, 2. Granülasyondan sonra bas›nçla tablet haz›rlama yöntemi;a) Kuru granülasyondan sonrab) Yafl granülasyondan sonra

Kaplanm›fl Tabletler ‹stenmeyen lezzet ve kokuyu maskelemek, etken maddeyi korumak, geçimsizlikgösteren maddeyi ay›rmak, etken maddenin serbestleflmesini kontrol etmek ve ay-r›ca iyi bir görünüm sa¤lamak amac›yla kaplan›r. Kaplamada kullan›lan maddelerfleker (fleker kapl› tablet, draje), suda çözünen film oluflturucu maddeler (film kap-l› tablet) veya mide vasat›na dayan›kl›, barsakta da¤›lan maddeler (enterik kapla-ma) olarak s›n›fland›r›l›r.



TozBir bardakl›k toz; 1.5 g standardize Garcinia cambogia’dan elde edilen 750

mg hidroksisitrik asit içerir.

Granül

Bir ölçek granüle (5 g); 2.60 g Plantaginis semen ovatae, 0.11 g Plantaginis

teate ovatae, 0.62 g Sennae fructus angustifoliae, kimyon ya¤›, adaçay› ya¤›,

nane ya¤›, demir oksit ve fleker içerir.

Granül

5 g granül içinde: 3.25 g Plantago ovata Forsskal bitkinsin tohumlar›

(Ispagula tohumlar›) ve 0.11 g Plantago ovata Forsskal bitkisinin tohum

kabuklar›ndan elde edilen toz, kimyon ya¤›, adaçay› ya¤›, nane ya¤›, arap

zamk› ve titanyum dioksit içerir.

Tablet

Beher tablet; 180 mg bitkisel kömür, 50 mg kükürt, 105 mg senne

yapra¤› tozu, 25 mg rubarb ekstresi, 0,5 mg nane esans› ve 0,5 mg

rezene esans› içerir.

Film tabletBir film tablet; 19.2mg Ginkgo glikozidleri, 80 mg Ginkgo biloba yapraklar›

kuru ekstresi titan dioksit, sar› demiroksit içerir.

Enterik tabletBir enterik tablet; 20 mg Sennosid B’ye eflde¤er Senna ekstresi, fleker ve

titan dioksit içerir

TabletBir tablet; 90.0 mg Standardize edilmifl Camellia sinensis (yeflil çay) ve 50.0g kafeine eflde¤er kola nitida (Cola nut) ekstresi içerir.

Tablet Bir tablet; 200.0 mg enginar ekstresi içerir.

Tablo 3.4Bitkisel kökenli baz›toz, granül, tablet,draje ve pastilformülasyonlar›

Kapsüller (Capsulae gelatinae, Capsulae gelatinosae, Capsules gelatineuses, Gelules) Esas maddesi jelâtin olan de¤iflik görünüfl, flekil, renk ve büyüklükte sert veya yu-muflak muhafazalard›r. Kapsüller, ilaçlar›n a¤›z yolu ile kolay al›nmas›n› sa¤lar veiçlerinde bulunan maddelerin güzel olmayan koku ve lezzetleri gizlerler. Toz küt-le özel kapsül dolgu makinelerinde kapsüllerin içine doldurulur. ‹çlerine s›v› veyakat› haldeki etken ve yard›mc› maddeler konulabilir. Jelâtin kapsüller: Sert ve yu-muflak jelâtin kapsüller olmak üzere iki çeflittir.

Sert Jelâtin Kapsüller: Hastaya tek ve tam doz halinde ilaç verilmesine yarar.Toz halindeki ilaçlar›n birbiri ile geçimsiz olan maddelerin ayr› ayr› ya da granül,granüle, mikrokapsül veya tablet flekillerinde verilebilece¤i de¤iflik büyüklük verenkte silindir fleklinde üst üste gelip yerleflebilen çaplar› farkl› büyüklükte iki par-çadan yap›lm›fl muhafazalard›r. Sert jelâtin kapsüller, jelâtin, arap zamk›, boya vesu kar›fl›m›ndan özel teknikler ve özel makinelerle haz›rlan›r. Kapsüllerin üst par-ças›n›n çap› alt k›s›mdan daha genifl, fakat yüksekli¤i daha k›sad›r. Büyüklükleri,hacimlerinin alabilece¤i distile su miktar›na göre (8) tip olarak numaralanm›flt›r,numara de¤erleri büyüdükçe hacimleri küçülür.

Yumuflak Jelâtin Kapsüller: Yuvarlak veya oval flekilli, elastiki, güzel renkli oralyolla kullan›lan ilaç flekilleridir. fiekil, büyüklük ve renk bak›m›ndan çok çeflitlerivard›r. Sert jelâtin kapsüllere göre daha kolayca yutulabilir. Haz›rlan›fllar› özel tek-nik ve alete ihtiyaç gösterir. Bu kapsüllerde bal›k ya¤›, ya¤da eriyen vitamin pre-paratlar›, çözelti, süspansiyon veya emülsiyon fleklindeki formüller verilebilir.


Tablet Bir tablet; 200.0 mg enginar ekstresi içerir.

Film TabletHer film tablet; 4.0 mg Vitex agnus-castus L. meyvalar›n›n kuru ekstresiiçerir.

Tablet Bir tablet; 1.0 mg Chlorella (Yeflil alg›) ihtiva içerir.

TabletBir tablet; 160.0 mg Antosiyanidin (Üzüm çekirde¤i ve yaban mersiniekstrelerinden elde edilen) içerir.

Tablet‹ki tablet; 60.0 mg Ginkgo Biloba (Japon eri¤i), 100 mg Gotu Kola, 250 mgKara çam kabu¤u ekstresi, 25 mg K›rm›z› biber içerir.

TabletBir tablet; 80.0 mg Yaban mersini meyvesi ekstresi, 180 mg yaban mersinikonsantresi, 5 mg Beta-karoten içerir.

Draje Bir draje; 12.0 mg Senna glikozidleri, titan dioksid ve demir oksid içerir.

DrajeBir draje; 400 mg enginar yapraklar› kuru ekstresi ve titanyum dioksitiçerir.

DrajeEnterik kapl› bir draje. 66 mg kurutulmufl sar›msak tozu (0.3 mg allicin)içerir.

Pastil50 g formülasyonda; 0.07 g ökaliptus esans›, 0.10 g mentol, arap zamk›,fleker, jelatin, gliserin, boya (indigo carmine, tartrazine) içerir.

Tablo 3.4Devam›



Sert jelatin kapsülEnterik kapl› 1 sert jelatin kapsül; Nane ya¤› 187 mg ve boyar madde: ‹ndigo-

tin (E132) ve titanyum dioksit (E171) içerir.

Kapsül

Bir kapsül; 50.0 mg Vitamin B6, 150.0 mg Tanacetum parthenium (yaprak), 75.0

mg Magnesium sitrat, 50.0 mg Riboflavin, 75.0 mg Scutellaria lateriflora (herba)

ve 50.0 mg Vitamin B1 içerir.

KapsülHer kapsül; 520 mg Serenoa repens, 99 mg bitkisel kapsül kabu¤u, 5 mg mag-

nezyum stearate içerir.

Tablo 3.5Bitkisel kökenli baz›kapsülformülasyonlar›

KapsülBir kapsül; 205 mg Ar› Poleni, 160 mg Gotu Kola, 60 mg Ginkgo biloba (%24),

25 mg Siberian Ginseng Ext., 10 mg Royal jelly içerir.

Kapsül Bir kapsül: 250 mg %100 saf Propolis ve 300 mg Kuflburnu içerir.

Kapsül Her iki kapsül: 175 mg Deve dikeni tohum ekstresi içerir.

Kapsül

Bir kapsül; 175 mg Milk Thistle Deve Dikeni Ekstresi (%80 Silymarin içerir), 85

mg Dandelion Root Karahindiba, 60 mg Ginger Root Zencefil, 60 mg Burdock Ro-

ot Dul Avrat Otu, 35 mg Parsley Root Maydanoz, 60 mg Black Root Radish Siyah

Turp içerir.

KapsülBir kapsül; 140 mg Standardize Ay› üzümü Ekstresi, 70 mg Ard›ç Meyvas›, 70

mg Parmak otu, 70 mg Maydanoz, 70 mg Hatmi Kökü, 70 mg Zencefil içerir.

Kapsül Her bir kapsül; 250 mg Zencefil rizomu içerir.

Kapsül

Her Kapsül; 100 mg Ekinezya (Echinacea purpurea) bitkisi kuru ektresi, 50 mg

Kedi pençesi (Uncaria tomentosa) kabu¤u ekstresi, 50 mg Acerola (Malphigia

punicifolia) meyveleri kuru ekstresi, 50 mg Kuflburnu (Rosa Canina) meyveleri

kuru ekstresi, 20 mg Ekinezya (Echinacea purpurea) bitkisi kuru ekstresi ve 20

mg Ekinezya (Echinacea angustifolia) kök kuru ekstresi içerir.

Propolis: Ar›lar›n bitkitomurcuklar› ve a¤açkabuklar›ndan toplad›¤›reçinemsi bir maddedir.


T›bbi bitkilerden ürün haz›rlanmas›n› tan›mla-

yabilmek

• Hastal›klar›n tedavisinde destekleyici olarak kul-lan›lan bitkisel ürünler baflta olmak üzere çay-dan g›da deste¤ine kadar genifl bir yelpazeye sa-hip t›bbi bitkilerden ürün haz›rlanmas›, elde edi-lecek fayda aç›s›ndan son derece önemlidir. Bit-kilerle tedaviden iyi sonuç al›nmas›nda etkili fak-törleri dikkate alarak kullanmak gerekir.

Bitkisel ürünlerin kullan›ma haz›rlanmas›n›

aç›klayabilmek

• Bitkisel ham maddelerin kullan›ma haz›rlanma-s›nda yap›lan ifllemler; Distilasyon ve ekstraksi-yon yöntemleri ile ürün haz›rlama (Distilasyon,Perkolasyon, Maserasyon) ve Farmasötik flekil(Çözelti, fiurup, Paranteral çözelti, Krem, Pomat,Losyon, Jel, Sabun, fiampuan, Toz, Granüle, Tab-let, Kapsül, Draje, Supozituvar) haline getirme-dir. Piyasada çok say›da bitkisel kaynakl› ticariürün bulunmaktad›r.

Hekim ve eczac›ya dan›flmadan bitkisel ürün

kullan›m›n›n yanl›fll›¤›n› aç›klayabilmek

• Bitkisel ürünler kullan›ma haz›rlanmadan öncebirtak›m ifllemlere tabii tutulur. Karmafl›k ve de-¤iflken yap›lar›, çok çeflitli madde içermeleri veiçeriklerinin düflük olmas› sebebiyle gelifli güzelkullan›mlar› sak›ncal›d›r. “Do¤ald›r zarars›zd›r.”söylemi ile hekim ve eczac›ya dan›flmadan bitki-sel ürün kullan›m› yanl›flt›r. Bitkilerle tedavi suis-timale aç›k bir aland›r. Hiç zarar› yokmufl gibisunulan bitkisel ürünlerin kiflinin kulland›¤› sen-tetik ilaçlar ile etkileflimleri ve vücuttaki seyri ileilgili ciddi sorunlar ortaya ç›kabilir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi bir ekstraksiyon yöntemide¤ildir?

a. Distilasyonb. Perkolasyonc. fiurup d. Maserasyone. Dekoksiyon

2. Distilasyon ve ekstraksiyon yöntemleri ile ilgili afla-¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?

a. Bir kar›fl›mdaki farkl› kaynama noktas›na sahipbir veya birden fazla bilefleni fiziksel olarak ay›r-maya distilasyon denir.

b. Bitkilerde bulunan ve çözücüde çözünen bile-flikleri çözücü yard›m› ile elde etme yöntemi eks-traksiyondur.

c. Sürekli bir ekstraksiyon yöntemine perkolasyondenir

d. Tentürler, genellikle kuru bitkisel veya hayvan-sal droglardan üretilen s›v› preparatlard›r.

e. ‹nfizyon, so¤ukta haz›rlanan ve çözücüsü alkolve su olan preparatlard›r.

3. ‹nfüzyon ve dekoksiyonlarla ilgili afla¤›daki ifadeler-den hangisi yanl›flt›r?

a. ‹nfüzyon ve dekoksiyonlar taze haz›rlanmalar›-na gerek yoktur.

b. ‹nfüzyon ve dekoksiyonlar reçetede bir kay›tyoksa % 2 oran›nda drog kullan›larak haz›rlan›r.

c. Dekoksiyonlar s›cakken pamuklu tülbettensüzülür.

d. Hatmi kökü, keten tohumu gibi müsilaj ve ni-flasta tafl›yan droglar›n dekoksiyonlar› so¤uktahaz›rlan›r.

e. ‹nfüzyonda çiçek ve yaprak k›s›mlar›, dekoksiyon-da ise kabuk, kök ve gövde k›s›mlar› kullan›l›r.

4. Afla¤›dakilerden hangisi perkola haz›rlamada uygu-lanan ifllemlerden de¤ildir?

a. Dro¤un uygun incelikte ufalanmas› b. Dro¤un çözücü ile ›slat›lmas›c. Islak dro¤un perkolatöre yerlefltirilmesi d. Perkolatörde ön maserasyon ve ak›fl h›z›n›n ayar-

lanmas›e. Drog ile çözücü sürekli temas etmez

5. Afla¤›dakilerden hangisi farmasötik flekil de¤ildir?a. fiurupb. Tabletc. Kremd. Ekstree. Draje

6. fiuruplarla ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yan-l›flt›r?

a. Tatl› ve viskoz çözeltilerdir.b. Tatland›r›c› olarak fleker içerirler. c. Çözünürlü¤ü ve tad› de¤ifltirmek için sorbitol

veya gliserin ve koku vermek için aromatik mad-deler ilave edilmez.

d. Diyabetli kifliler için haz›rlanan fluruplarda tat-land›r›c› olarak sorbitol veya yapay tatland›r›c›(aspartam veya sakkarin) kullan›l›r.

e. fiekerin sulu çözeltilerinin bozulmas› hidroliz vefermantasyonla olur.

7. Afla¤›dakilerden hangisi yar›kat› preparatlardande¤ildir?

a. Merhemlerb. Drajelerc. Jellerd. Kremlere. Sabunlar

8. Afla¤›dakilerden hangisi bitkilerle tedaviden iyi so-nuç al›nmas›nda etkili bir yöntem de¤ildir?

a. Do¤ru bitkinin, do¤ru zamanda toplat›m›fl olmas›b. Taze kullan›lacak bitkinin çürümeden kullan›l-

mas›c. Kurutulacak veya ifllemden geçirilecekse bunun

uygun flekilde yap›lmas›d. Do¤ru yöntemle, do¤ru flekilde ve uygun miktar

hammadde kullan›larak haz›rlanmas› ve do¤rudozda al›nmas›

e. Hekim ve eczac›ya dan›flmadan kullanmak

9. Afla¤›dakilerden hangisi kat› dozaj flekillerindende¤ildir?

a. Kremb. Tozc. Tabletd. Drajee. Kapsül

10. Afla¤›dakilerden hangisi bitkisel ürünlerin farmasö-tik flekillerinden biri de¤ildir?

a. Tabletb. Kapsülc. Kremd. Çözeltie. Perkola



1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ekstraksiyon” ile ilgili bölü-münü tekrar gözden geçiriniz.

2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Distilasyon ve Ekstraksiyon”ile ilgili bölümünü tekrar gözden geçiriniz.

3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Maserasyon, ‹nfüzyon veDekoksiyon” ile ilgili bölümünü tekrar gözdengeçiriniz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Perkolasyon” ile ilgili bölü-münü tekrar gözden geçiriniz.

5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Farmasötik fiekil Haline Ge-tirme” ile ilgili bölümünü tekrar gözden geçiriniz.

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “fiuruplar” ile ilgili bölümü-nü tekrar gözden geçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yar› Kat› Preparatlar” ile il-gili bölümünü tekrar gözden geçiriniz.

8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” bölümünü tekrar göz-den geçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kat› Preparatlar” ile ilgilibölümünü tekrar gözden geçiriniz.

10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Farmasötik fiekil Haline Ge-tirme” ile ilgili bölümünü tekrar gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Bir bitkisel ürün içindeki farkl› kaynama noktas›na sa-hip bir veya birden fazla bilefleni fiziksel olarak ay›rma-y› sa¤lar. Bitkilerde bulunan ve çözücüde çözünen bi-leflikleri çözücü yard›m› ile elde etme yöntemidir. Böy-lece sadece bitki içindeki yararl› bileflik al›narak ilaçflekline dönüfltürülerek do¤ru flekilde kullan›ma haz›r-lanabilir.

S›ra Sizde 2

Kesinlikle de¤ildir. Bitkisel ürünlerin toplanmas›, sak-lanmas› ve kullan›ma haz›rlanmas› uzman kifliler tara-f›ndan yap›lmal›d›r. Özellikle ciddi hastal›klarda mutla-ka modern t›bb›n olanaklar›ndan yararlanmak gerekir.Üzerinde yeterince toksisite testleri ve klinik deneyleryap›lmam›fl veya çok uzun süredir halk aras›nda gü-venli ve etkili kullan›m› bilinmeyen bitkilerle kulaktandolma eksik bilgilerle yap›lacak tedavi giriflimi hüsran-la sonuçlanabilir. Bu konuda al›nmas› gereken ilk ve enönemli önlem, tedavide kullan›m› amaçlayan her türlüt›bbi bitkisel ürünün, ister ilaç, ister t›bbi çay isterse g›-da takviyesi olsun sadece eczaneler eliyle sat›lmas›n›sa¤lamak ve uzman tavsiyesi ile kullanmak olmal›d›r.

S›ra Sizde 3

Bitkileri de kullanmadan önce uygun farmasötik flekille-re dönüfltürmek gerekir. Bitkileri belirli ifllemlerdengeçirerek farmasötik flekil (tablet, kapsül, merhem, gibi)haline getirdikten sonra kullan›lmal›d›r. Bitki farmasötikflekil haline dönüfltürülmeden önce, bitki içindeki kim-yasallar, tüketme (ekstraksiyon) ve fraksiyonland›rmagibi ifllemlerle zenginlefltirilerek etkili doza ulafl›labilir.Bu flekilde haz›rlanan ürün hem standardize edilebilirhemde uygun ölçüde doze edilebilir. Direk bitkiyi kul-land›¤›m›zda ise içindeki kimyasallar daha düflük dozdabulunurlar ve birden fazla bileflen ihtiva etti¤i içindebunlar›n içinde faydal› olanlar oldu¤u gibi zararl› bile-flenlerde vard›r. Aralar›nda doz ve içerik tekdüzeli¤i far-k› vard›r. Bu nedenle bitkisel droglar›n kullan›ma haz›r-lanmas› son derece önemlidir. Anlafl›labilece¤i gibi birmaddeyi ilaç yapan onun vücuda verilebilecek flekle so-kulabilmesi, uygun dozu ve standardizasyonudur.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›


Abac›o¤lu, N., Onursal, E., Hatuno¤lu, K., Abac›o¤lu,H. (2009). Güncel Farmalist 2009 - Türkiye T›b-

bi ‹laç Rehberi, Palme Yay›nc›l›k, Ankara.Acartürk, F., A¤beyo¤lu, ‹., Çelebi, N., De¤im, T., De-

¤im, Z., Do¤anay, T., Takka, S., T›rnaks›z, F.( 2007).Modern Farmasötik Teknoloji, Türk Eczac›lar›birli¤i Eczac›l›k Akademisi Yaya›n›, Ankara.

Aktarlarda, baharatç›larda ve benzeri dükkanlarda

sat›lmas› mahzurlu ve tehlikeli droglar (1986),Türk Eczac›lar› Birli¤i (TEB) Yay›nlar› 14, TeknikRapor Dizisi 3, Ankara.

British Pharmacopeia 2008, The Stationary Office onBehalf of the Medicines and Healthcare productsRegulatory Agency (MHRA) , London.

Blumenthal, M.(2000). Herbal Medicine, Expanded

Commission E Monographs, American BotanicalCouncil, Integrative Medicine Communications,USA.

Çubukçu, B., Meriçli, A.H., Mat, A., Sar›yar, G., Sütlüp›-nar, N., Meriçli, F. (2002). Fitoterapi, ‹stanbul Üni-versitesi Yay›nlar›, ‹stanbul.

Demirezer, Ö.L. (2007). Tedavide Kullan›lan Bitkiler

“FFD Monograflar›” Nobel T›p Kitabevleri, ‹stan-bul.

EUROPAM (1998). Guidelines for Good AgriculturalPractice (GAP) of Medicinal and Aromatic Plants.

European Pharmacopeia 2005, 5th Edition, Councilof Europea, 67075, Strasbourg Cedex, France.

Food and Drug Administration (FDA) (2007). De-partment of Health And Human Serv›ces Rules andRegulations Vol. 72, No. 121.

Geçgil, fi. (1991). Farmasötik Teknolojiye Bafllan-

g›ç, Cihan Matbaac›l›k, ‹stanbul.Gürsoy, A. (2004). Farmasötik Teknoloji -Temel Ko-

nular ve Dozaj fiekilleri, Piksel Biliflim Matbaac›-l›k Reklamc›l›k ve Filmcilik Hizmetleri Ltd. fiti., ‹s-tanbul.

Kuruüzüm Uz, A. (2009). Bitkisel Farmasötik ÜrünlerdeGACP ve GMP, Modern Fitofarmakoterapi ve Do-

¤al Farmasötikler Vol 1(1), 54-58.Lüllmann, H., Mohr, K., Ziegler A., Bieger, D. Çeviren-

ler: Bozkurt, A., Pekiner, C., fiahin-Erdemli, ‹., Tun-cer, M., Uma, S. (2001). Renkli Farmakoloji Atla-

s›, Palme Yay›nc›l›k, Ankara.Ommaty, R. (2008). Vademecum- Modern ‹laç Reh-

beri, Medical Tribune yay›nc›l›k, ‹stanbul.

The United State Pharmacopeia/The National

Formulary 2008 (USP 31, NF26), The United StatesPharmacopeial Convention, 12601 Twinbrook park-way, Rockville, MD 20852.

Üstünes, L.(2009). RxMediaPharma@2009 ‹nteraktif‹laç Bilgi Kayna¤›, www.rxmediapharma.com

‹spençiyari ve T›bbi Müstahzar ‹malathaneleri Yö-

netmeli¤i Uygulama K›lavuzu (1994). T.C. Sa¤l›kBakanl›¤› ‹laç ve Eczac›l›k Genel Müdürlü¤ü, Sa-y›:1505, Ek 8, Ankara.

Türk Farmakopesi I (2004). Avrupa FarmakopesiAdaptasyonu, Gökçe Ofset Ltd.fiti., Ankara.

Türk Farmakopesi 1974, Milli E¤itim Bas›mevi, Is-tanbul.

World Health Organization (WHO) (1997). A guide to

good manufacturing practice (GMP) require-

ments, WHO, Cenevre. World Health Organization (WHO) (2003). WHO gu-

idelines on good agricultural and col1ection

practices (GACP) for medicinal plants, Cenevre. Yak›c›, C.(Editör), Özkan, Y. (Bölüm yazar›) (2006).

Sendrom II- Eczac›l›k Terimleri Sözlü¤ü, LogosT›p yay›n›, Ankara.

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Do¤al olan her zaman güvenli de¤ildir fikrini yorumlayabilecek,Bitkilerle tedavinin avantajlar›n› ve dezavantajlar›n› aç›klayabilecek, Bitkisel ürünlerin yan etkilerini tan›mlayabilecek ve kontrendikasyonlar›n›aç›klayabilecek,gerekli bilgi ve becerileri kazanabileceksiniz.


• Drog, Bitkisel ‹laç• Pirolizidin Türevi Alkaloidler• Fonksiyonel G›da, Nutrasötik• Bitkisel Ürünlerin Yan Etkileri• Bitkisel Ürünlerin Kontrendikas-

yonlar›

• Kalp Glikozitleri• Siyanogenejik Glikozitler• Aristoloik Asit• Berberin, Atropin, Okzalatlar• Safrol, β-Asaron, Lektinler

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNN

• G‹R‹fi• B‹TK‹SEL ÜRÜNLER NEDEN

ZARARLIDIR? • ÖNEML‹ YAN ETK‹LER‹ OLAN

DO⁄AL ETK‹N B‹LEfiENLER• ÖNEML‹ YAN ETK‹LER‹ OLAN

B‹TK‹SEL DORGLAR • D‹⁄ER ZEH‹RL‹ B‹TK‹LER


Bitkisel Hammaddeve ÜrünlerinKullan›m›nda DikkatEdilecek Hususlar



G‹R‹fi Bitkiler, yüzy›llard›r ülkemizde ve dünyan›n pek çok ülkesinde geleneksel tedavi-de halk ilac›, g›da deste¤i ve bitkisel ilaç olarak yayg›n biçimde kullan›lagelmekte-dir. Bitkiler ve bitkisel ilaçlar hakk›nda pek çok kifli do¤al olan güvenlidir gibi yan-l›fl bir düflünceye sahiptir. Bu düflünce tüm dünyada bu ürünlerin kullan›m›n›n h›z-la artmas›na neden olmufltur. Günümüzde kronik hastal›klar›n bafll›ca hastal›k veölüm nedeni olmas› nedeniyle geleneksel tedavi sistemlerine özellikle de bitkiselilaçlarla tedaviye ilgi giderek artm›fl ve bitkisel ilaçlar›n dünya ilaç pazar›ndaki ye-ri oldukça genifllemifltir. Avrupa Birli¤i Bilimsel Araflt›rma ve Gelifltirme Servisi(CORDIS), 2008 y›l› itibariyle tüm dünyada bitkisel ilaçlara yaklafl›k 50 milyar av-ro harcand›¤›n› aç›klam›flt›r. Bununla beraber, ‘’bitkiler veya bitkisel ilaçlar do¤al-d›r, o nedenle güvenlidir’’ görüflünün do¤ru olmad›¤› bilimsel çal›flmalarla da ka-n›tlanm›flt›r.

Kiflilerin doktor veya eczac› kontrolü d›fl›ndakendi kendilerine veya uzman olmayan kiflilerintavsiyesiyle kulland›klar› bitkisel ilaçlar ve ürünleryaflamlar›n› tehlikeye sokabilecek ciddi yan etki-lere yol açabilmektedirler. Ayr›ca bitkisel ürünle-rin modern t›pda kullan›lan di¤er ilaçlarla etkile-flebilme olas›l›¤› da unutulmamal›d›r. Bu ba¤lam-da, bitkilerin ve bitkilerden elde edilen ürünlerinbirçok etkin madde içerdi¤i göz önüne al›n›rsa,bunlar›n pek çok farmakolojik aktiviteden sorumlu olmalar› daha kolay anlafl›l›r.Bir bitkisel ürün bir hastal›¤› tedavi ederken, baflka bir istenmeyen durumun mey-dana gelmesine neden olabilir. Bu nedenle, bitkisel ürünlerin tedavi yetenekleri veyan etkileri her zaman birlikte de¤erlendirilmelidir. Uzmanlar ‘’a¤›za al›nan herfley, baflka bir fley ile etkileflim potansiyeline sahiptir’’ diye uyar›r. A¤›zdan al›nang›da ve bitkisel ürünler, ilaçlar gibi ayn› flekilde sindirim sistemine tafl›n›r. Bu ne-denle, bir ilaç, g›da veya baflka bir bitkisel ürün ile birlikte al›nd›¤›nda, birbiriyleetkileflebilir ve metabolize olabilirler. Baz› ilaçlar vücudun besinleri absorblamayetene¤ine engel olurken, ayn› flekilde baz› bitki ve g›dalar ise bir ilac›n etkisiniartt›rabilir veya azaltabilirler.

Bitkisel ilaçlar›n hamileler ve süt veren anneler de kulan›lmas› sak›ncal› oldu-¤u gibi bu ürünler 12 yafl alt›ndaki çocuklarda da kullan›lmamal›d›r. Çünkü çocuk-

Bitkisel Hammadde veÜrünlerin Kullan›m›nda

Dikkat Edilecek Hususlar

Bitkisel ilaç: Bitkisel drogveya kar›fl›mlar›n› oldu¤ugibi veya de¤iflikpreparatlar› halinde etkilik›s›m olarak tafl›yan bitmifl,etiketlenmifl t›bbiürünleridir. Bu ürünlerde,tedavi edici etkinli¤i oldu¤ukabul edilen aktifmaddelerin teflhisi ve miktartayinleri uygun analitikmetodlar kullan›larakyap›lmal›d›r. Bitkiselilaçlarda da konvensiyonelilaçlarda aranan kalite,güvenilirlik flartlar›n›nbulunmas› istenir.

lar›n fizyolojik yap›lar› yetiflkinlerden farkl›d›r ve metabolik enzim sistemleri tamolarak geliflmemifltir, vücut a¤›rl›klar›na göre doz ayarlamas› yap›lamad›¤› için tok-sik dozlara daha kolay ulafl›labilir. Ayr›ca, çok çeflitli ilaç kullanan yafll› hastalardada ilaç etkileflimleri daha önemli ve risklidir. Yüksek tansiyon, tiroid, genifllemiflprostat bezi, depresyon veya di¤er psikiatrik problemler, fleker, kalp, Parkinsonepilepsi, glokom ve felç gibi herhangi bir patolojik rahats›zl›¤› olanlar bir bitkiselürün kullanmadan önce mutlaka kendilerini tedavi eden doktora dan›flmal›d›r. Ay-r›ca karfl›lafl›lan ola¤and›fl› belirtiler göz ard› edilmemeli, mutlaka doktorla payla-fl›lmal›d›r. Özellikle cerrahi müdahele geçirecek olan hastalar, bitkisel ilaç kullan›-m› aç›s›ndan mutlaka sorgulanmal› ve bitkisel ilaç kullan›m›na operasyon tarihin-den yaklafl›k 2-3 hafta önce son verilmelidir.

Bu konuda ayr›nt›l› bilgi için http://www.holisticonline.com/HerbalMed/hol_herb_med_re-ac.htm adresine bakabilirsiniz.

B‹TK‹SEL ÜRÜNLER NEDEN ZARARLIDIR? Baz› besinlerin do¤al yollardan hastal›klar›n önlenmesi ve tedavisindeki etkinli¤i-nin bilimsel olarak ortaya konulmas›, sa¤l›¤›m›z›n korunmas›nda beslenme deste-¤inin önemini artt›rm›flt›r. Bu nedenle, fonksiyonel g›dalar, nutrasötikler ve do¤alsa¤l›k ürünleri daha fazla tüketilir hale gelmifltir.

Besleyici özellikleri d›fl›nda vücudumuza fizyolojik yararlar sa¤layan veya kro-nik hastal›k riskini azaltabilen besinlere fonksiyonel g›da; tek veya kar›fl›m haldebulunan bir veya birden çok bitki kimyasal›n›n bir g›da ürününün bileflimine gire-rek, destek veya sinerjik etkiyle kanser patojenezinde ve di¤er kronik hastal›klar›ngelifliminde koruyucu, önleyici ve muhtemelen tedavi edici etki gösteren ilaç fle-killerine ise nutrasötik ad› verilmektedir. Nutrasötik hem al›fl›lagelmifl hem defarkl› (tablet, kapsül, vs.) g›da ve g›da bileflenlerini tarif ederken, fonksiyonel g›dageleneksel g›da formlar›n› ifade eder.

Fonksiyonel g›da ve nutrasötik terimleri aras›nda ne fark vard›r.?

Gerek fonksiyonel g›da, gerek nutrasötik, gerekse fitofarmasötik olsun tüm bit-kisel ilaçlar›n farmakolojik etkinli¤i tafl›d›klar› aktif maddelerden ileri gelmektedir.Bitkilerin farmakolojik aktivitesinden, içerdi¤i tek bir etkin madde veya bir etkinmadde grubu sorumludur. Bu aktif bileflenler sayesinde bitkiler ve bitkisel ham-maddeler tedavi edici (terapötik), hastal›klardan koruyucu (profilaktik) veya tok-sik etki göstermektedirler. Bitkisel ürünlerin kullan›m›ndan kaynaklanan çok teh-likeli ve öldürücü yan etkiler rapor edilmifltir. Bu yan etkiler; bitkinin do¤rudantoksik etkileri, alerjik reaksiyonlar, kontaminasyona ba¤l› etkiler, ilaç ve di¤er bit-kilerle olan etkileflimler olmak üzere birkaç farkl› mekanizmaya ba¤l› olarak orta-ya ç›kabilir. Ayr›ca, bitkiler ve bitkisel ürünler yan etkilerinin d›fl›nda, birbirleriy-le ve ilaçlarla etkileflebilirler. Bitki-ilaç etkileflimine ait bulgular klinik raporlara da-yanarak ortaya at›lm›flt›r. Örne¤in alkol, baflta antidepresanlar ile beyin ve sinir sis-temini etkileyen ilaçlar olmak üzere hemen hemen her ilaç ile etkileflmektedir. Re-çeteli ilaç kullan›rken alkollü içecek tüketilmemesi en do¤ru davran›flt›r. Alkollüiçecekler, tedavi sürecinde benzodiazepinler, antihistaminikler, antidepresanlar,antipsikotikler, kas gevfleticiler, narkotikler ve sakinleflticiler gibi depresyon ilaçla-r›n›n etkilerini artt›rma e¤ilimi gösterirler. Baz› antioksidanlar ve β-karoten, kara-ci¤er üzerinde alkolün etkisini art›r›r. Di¤er yayg›n olarak kullan›lan OTC ilaçlar›ile de etkileflim problemleri yaflanabilir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Bunun yan›nda, beslenme s›ras›nda al›nan baz› bileflenlerinde yan etki riskiniartt›rd›¤› anlafl›lm›flt›r. Ast›m tedavisinde kullan›lan ve ksantin yap›s›ndaki teofilin,çay, kahve, çikolata ve di¤er kafein kaynaklar›nda bulunur. Kafeinli içecekler veast›m ilaçlar› birlikte al›nd›¤›nda afl›r› duyarl›l›¤a neden olabilir.

Baz› vitamin ve mineraller detedavide etkilidir. Kan p›ht›lafl-mas›n› artt›ran ve K vitamini içe-ren brokoli, ›spanak ve di¤er ye-flil yaprakl› sebzelerin fazla tü-ketilmesi, heparin, warfarin vedi¤er p›ht›laflmay› önleyici ilaç-lar›n etkisini azaltabilir.

Diyet lifleride ilaç emiliminietkiler. Pektin ve di¤er çözüne-bilen lifler populer bir a¤r› kesi-ci olan asetaminofen emiliminiazalt›r. Kepek ve di¤er çözün-meyen lifler de önemli bir kalpilac› olan digoksin üzerine ben-zer etki gösterir.

‹laç etkileflim riski sadece bitkisel materyallerle s›n›rl› de¤ildir. Baz› yiyecek veiçeceklerde ilaçlarla sa¤l›¤› tehdit edecek etkileflimlere neden olmaktad›r.

Antidepresanlar veya OTC preparatlar› ile birlikte kullan›lan sar› kantaron has-sas baz› kiflilerde afl›r› uyar›lma, bafl dönmesi, çarp›nt› ve konfuzyona neden ol-maktad›r. Ayr›ca kan bas›nc›nda afl›r› art›fl görülmektedir.

Greyfurt suyu, tedavi s›ras›nda karaci¤eri etkileyerek vücut metabolizmas›ndailaçlar›n de¤iflikli¤e u¤ramas›na neden oldu¤u için kalsiyum kanal blokörleri, ös-trojen içeren oral do¤um kontrol ilaçlar›, baz› psikiatrik ilaçlar ve allerjik tedaviler-de kullan›lan pek çok ilaçla (terfenadine, astemizole gibi) etkileflebilmektedir.

Portakal suyu ise alüminyum içeren antiasitlerle birlikte tüketilmemelidir. Alü-minyumun absorbsiyonunu art›r›r. Antibiotik kullananlar portakal suyu ve süt tüket-memelidir. Portakal suyunun asitli¤i ve süt, antibioti¤in etkinli¤ini azaltmaktad›r.

Yüksek K vitamini içeren yeflil yaprakl› sebzeler, kumadin kullan›rken fazlamiktarda tüketilmemelidir. Bu sebzeler kan›n p›ht›laflmas›na neden olarak ilac›netkilerini azaltabilir.

Domates alerjisinin yayg›n nedeni bilefliminde çok az miktarda bulunan sola-nin alkaloidi, hassas kiflilerde bafl a¤r›lar›n›n da tetikçisidir.

Elma, kay›s› ve ayva gibi baz› meyvelerin tohumlar›nda bulunan amigdalin, mi-dede hidrojen siyanüre dönüflür. Bu nedenle, tohumlar›n fazla miktarda tüketilme-si siyanür zehirlenmesine neden olabilir. Ayr›ca, erik, fleftali, kay›s› çekirdekleri ç›-kar›larak oluflan oyuklar amigdalin tafl›r. Fazla tüketildi¤inde amigdalin, zehirlihidrojen siyanüre dönüflebilir ve hassas kiflilerde alerjik reaksiyon oluflturabilir.

Ayr›ca, safra tafl› olanlar zerdeçal tüketmekden kaç›nmal›d›r.

ÖNEML‹ YAN ETK‹LER‹ OLAN DO⁄AL ETK‹N B‹LEfiENLER Bu k›s›mda, bitkilerde görülen yan etki ve geçimsizliklerden sorumlu baz› do¤al aktifbileflenler tan›mlanm›fl, bu aktif bileflenlerin yap›lar›, farmakolojik etkileri, yan etki-leri, çeflitli bitki veya ilaçlarla geçimsizlikleri ve elde edildikleri bitkiler aç›klanm›flt›r.

814. Ünite - Bi tk ise l Hammadde ve Ürünler in Kul lan›m›nda Dikkat Edi lecek Hususlar

Resim 4.1

Vitamin ve mine-ral depolar›.

Aristoloik AsitAristolochiaceae familyas› bitkilerinde bulunan aristoloik asit, nitrofenantren kar-boksilik asit türevi olup iki ana formda görülür (aristoloik asit I ve aristoloik asitII). Aristoloik asit iki formda da karsinojenik, nefrotoksik, mutajenik, genotoksikpotensiyele sahiptir. Söz konusu yan etkiler, aristoloik asit tafl›yan bitkileri uzunsüre tüketenlerde görülmektedir. Aristoloik asit içeren bafll›ca bitkiler; Aristolochiaclematitis, A. contorta, A. debilis, A. serpentina, A. canadense.

AtropinSolanaceae familyas› bitkilerinde bulunan atropin ve rasemik formu hiyosiyamin,oldukça toksik potansiyele sahip alkaloitlerdir. Tedavi edici dozlarda bile oldukçaönemli toksik potensiyele sahip bu alkaloitlerin doz afl›m› ölümcül reaksiyonlaraneden olabilmektedir. Atropin, otonom sinir sisteminin parasempatik yola¤›n›n et-kisini bloke eder, doz afl›m›nda kab›zl›k, idrara ç›kamama, mukoz membranlardave a¤›zda kuruluk, sinirlilik, huzursuzluk, halüsinasyonlar ve haf›za kayb› gibi be-lirtiler görülebilir.

Atropin içeren bafll›ca bitkiler; Atropa belladonna, Mandragora officinarum.

β - Asaronβ-asaron, Aracaceae ve Aristolochiaceae familyalar›na dahil Acorus ve Asarumcinslerine ait birkaç bitkinin uçucu ya¤›nda bulunan potansiyel hepatokarsinojenikbir bilefliktir. Allilbenzen yap›s›ndaki bileflik, küçük dozlarda bile karaci¤er hasar›-na neden olur. Bu nedenle β-asaron içeren bitkiler uzun süre kullan›lmamal›d›r.

β-asaron içeren bafll›ca bitkiler; Acarus calamus, A. gramineus, Asarum cana-dense, A. europaeum.

β-asaron içeren bitkiler niçin uzun süre kullan›lmamal›d›r?

BerberinBerberin, Berberidaceae, Papaveraceae, Ranunculaceae, Rutaceae gibi familyalar-da bulunan kuaterner alkaloiddir. Sar› renkli, ac› lezzetli berberin, antiinflamatuvarve antimikrobial etkilidir. Berberin ve tuzlar› uterus kas›lmas›n› artt›rd›¤› için hami-lelerin kullanmamas› gerekir. Saf berberin afl›r› dozda al›n›rsa kalp hasar›, nefesdarl›¤›, kan bas›nc›nda düflüfle neden olur. Berberin içeren bafll›ca bitkiler; Berbe-ris vulgaris, Chelidonium majus, Coptis chinensis, Hydrastis canadensis, Mahoni-a nervosa, Phellodendron chinense.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Kalp Glikozitleri Kalp glikozitleri, özellikle kalp kas›n›n fonksiyonu ve ritmini etkileyen steroid ya-p›s›nda glikozitlerdir. Özellikle Asclepiadaceae ve Apocynaceae familyalar›nda,nadiren de Brassicaceae, Fabaceae, Liliaceae, Ranunculaceae, Scrophulariaceae veTiliaceae familyalar›na ait baz› cinslerde bulunmaktad›r. Digitalis türleri, ilaç en-düstrisinin kalp glikozitleri üretimi için en önemli kaynakt›r. Bunun yan›nda, Strop-hantus ve Convallaria türleride önemli oranda kalp glikoziti tafl›maktad›r. Kalpglikoziti tafl›yan bitkiler kalp ilaçlar› ile etkileflerek orta fliddetli zehirlenmelere ne-den olmakta, bu etkileflim sonucu bitkinlik, ifltahs›zl›k, bradikardi, mide bulant›s›,kusma, bafla¤r›s›, huzursuzluk, sara nöbeti, hiperkalemi gibi belirtiler görülmekte-dir. Kalp glikozitlerinin en önemli yan etkileri aritmi, kalp foksiyon bozukluklar›ve damar t›kan›kl›klar›, direkt olarak kalp üzerinde meydana gelmektedir.

Kalp glikozitleri içeren bafll›ca bitkiler; Digitalis purpurea, Hydrastis canaden-sis, Convallaria majalis, Apocynum cannabinum, Asclepias tuberosa, Urginea ma-ritima.

‹yot ‹yot, tiroid bezinin normal aktivitesi için gerekli temel eser elementtir. ‹nsan vücu-dunda toplam iyot miktar› 20-50 mg aras›nda de¤iflmekte ve bunun %60-80’i tiro-id bezinde bulunmaktad›r. Guatr ve hipotiroid gibi iyot eksikli¤i hastal›klar›n›n te-davisinde terapötik olarak ve beslenmesinde iyot eksikli¤i olan toplumlarda ende-mik guatr hastal›¤›n›n tedavisinde koruyucu olarak iyot kullan›l›r. ‹yodun bol vedo¤al olarak görülen tek kayna¤› deniz yosunu ve deniz bitkileridir.

‹yot eksikli¤i veya fazlas› tiroid bezinin sa¤l›ks›z çal›flmas›na neden olur. Uzunsüre afl›r› iyot tüketimi veya tiroid bezi taraf›ndan kullan›lan iyodun eksikli¤indeguatr hastal›¤› görülür. Ayr›ca, uzun zaman afl›r› iyot kullananlarda a¤›z ve bo¤aziltihaplar›, artan tükrük salg›s›, ishal, mide-barsak sorunlar›, deri döküntüleri, göz-lerde tahrifl gibi belirtiler görülmektedir. Hamilelikte, afl›r› tüketim nedeniyle fe-tusda düflük, ölü do¤um, ayr›ca yeni do¤an ve çocuklarda zeka gerili¤i, sa¤›rl›k,flafl›l›k ve guatr hastal›¤› görülebildi¤i için kaç›n›lmal›d›r.

‹yot içeren bafll›ca bitkiler; Fucus vesiculosus, Nereocystis luetkeana, Rhodyme-nia palmetta.


Resim 4.2 Resim 4.3

Berberis vulgaris L.

Kaynak: www.panoramio.com/photo

Convallariamajalis L.

Kaynak:www.lahu-ti.com/conval-laria-majalis

‹yot eksikli¤i veya fazlal›l›¤› organizma için neden önemlidir, aç›klay›n›z.

LektinlerLektinler özellikle Fabaceae ve Euphorbiaceae familyas› bitkilerinin tohumlar›ndayayg›n olarak görülen glikoproteinlerdir. Fitohemaglutininler olarak bilinen lektin-lerin bir s›n›f›, eritrositleri birbirine ba¤lama kapasitesine sahiptir. Pek çok lektin ba-¤›fl›kl›k ve sinir sistemini uyar›c›, antikanser ve bazende toksik özelliklere sahiptir.

Baz› toksik lektinler Viscum album yapraklar› ve Ricinus communis tohumla-r›nda yo¤unlam›flt›r. Özellikle R. communis tohumlar›nda bulunan risin, hint ya¤›eldesi s›ras›nda ya¤a da geçmektedir. Eritrositlere karfl› Viscum album’un içerdi¤ilektinler (phoratoksin) oldukça toksik, barbunya ve yerf›st›¤› lektinleri orta dere-cede, taze fasulye ve mercimek lektinleri zay›f derecede toksiktir. Soya lektinleriise proteaz inhibitörüdür. Piflirme s›ras›nda lektinlerin toksisitesi azal›r. Risin gibioldukça toksik lektinlerin tüketilmesi 2-3 saat içerisinde kusma, kanl› ishal, s›v›kayb›, kalp fonksiyonlar›nda de¤ifliklik, karaci¤er nekrozu, flok ve bilinç kayb›fleklinde zehirlenme belirtilerinin görülmesine neden olur. 2-4 adet R. communistohumu tüketilmesi mide bulant›s›, kas spazmlar› ve barsaklar›n boflalmas›na ne-den olurken, 8 adet tohum kal›c› organ hasar› ve ölüme neden olabilmektedir.

Lektin içeren bafll›ca bitkiler; Ricinus communis, Viscum album, Phytolaccaamericana.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Resim 4.4 Resim 4.5

Viscum album L.

Kaynak: www.dinophoto.sk/medicinal

Ricinus communis L.

Kaynak: http//dtirp.dtra.mil

Oksalatlar Basit dikarboksilik asit yap›s›nda (HOOC-COOH) oksalik asit tuzlar›d›r. Çözünme-yen kalsiyum ve çözünmüfl potasyum tuzlar› halinde görülürler. Güçlü ve kal›c›tadl›, önemli oranda uçucu ve renksiz kristallerdir. Serbest asitler halinde bulunur-lar. Oxalidaceae, Arecaceae ve Polygonaceae familyas› bitkilerinde yayg›n olarakgörülür. Kanda kalsiyumla birleflen oksalik asit çözünmeyen Ca-oksalat kristalleri-ni oluflturur, özellikle böbreklerde biriken bu kristaller mekanik hasara yol açabi-lirler. Oksalik asit içeren çilek, franbuaz, ›spanak ve ravent kökü hassas kiflilerdeböbrek ve safra tafllar›n› artt›rabilir, vücudun demir ve kalsiyum emilim yetene¤iniazaltabilirler.

Oksalat içeren bafll›ca bitkiler; Capsella bursa-pastoris, Quillaja saponaria, Rhe-um officinale, R. palmatum, Rumex acetosa, R. crispus, Viburnum prunifolium.

Pirolizidin Alkaloitleri Baz› Asteraceae, Boraginaceae, Fabaceae familyas› bitkilerinde bulunan pirolizidinalkaloitleri, nesik asit ve amino alkollerden oluflan esterlerdir. Senecio alkaloitlerigibi ölümcül karaci¤er hasar›na neden olarak toplu zehirlenmelere yol açabilirler.Baz›lar› ise mutagenik ve karsinojenik etki gösterirler. Bunun yan›nda bütün piro-lizidin alkaloitleri (Echinacea ssp. gibi) zehirli de¤ildir. Bu alkaloitleri içeren bitki-ler geleneksel tedavide akci¤er problemleri (Borago officinalis) ve üst solunumyolu hastal›klar›nda (Tussilago farfara), ayr›ca düretik ve emanogog (Senecio au-reus) olarak kullan›lmaktad›r.

Pirolizidin alkaloitleri içeren bafll›ca bitkiler; Alkana tinctoria, Borago officina-lis, Tussilago farfara, Senecio aureus, Eupatorium purpureum, Symphytum aspe-rum, S. officinale.


fiekil 4.1

Beyaz kanhücreleri(akyuvarlar)

K›rm›z› kanhücreleri(eritrositler)

Arter

Trombositler

Alyuvarlar, akyu-varlar, trombositler.

Kaynak: www.pc-md.com/alyuvar

Pirolizidin alkaloitleri içeren droglar›n tedavide kullan›lmamalar›n›n nedeni nedir?

SafrolSafrol, küçük hindistan cevizi (Myristicae fragrans), tarç›n (Cinnamomum verum)ve kafur (C. camphora) uçucu ya¤lar›n›n minör, Sassafras albidum kök kabu¤uuçucu ya¤›n›n ana bileflenidir. Safrol hepatotoksik, karsinojenik ve mutajenik akti-viteye sahip allilbenzen yap›s›nda bir bileflikdir. Hindistan cevizi, tarç›n, kafur da-hil baz› safrol içeren bitkilerin fetusda DNA hasar› meydana getirebilece¤i için ha-milelik süresince tüketilmesi sak›ncal›d›r.

Safrol içeren bafll›ca bitkiler; Cinnamomum verum, C. camphora, Myristicaefragrans, Ocimum basilicum, Sassafras albidum.


Resim 4.6 Resim 4.7

Senecio aureus L.

Kaynak:www.clay-tonvnps.org

Borago officinalis L.

Kaynak: www.ubcbotanicalgarden.org

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Resim 4.8 Resim 4.9

Cinnamomum verum J. Presl.

Kaynak: www.toptropicals.com

Cinnamomumcamphora (L.)Sieb..

Kaynak:www.pardeet-ree.com

SalisilatlarDo¤ada salisilik asit esterleri veya tuzlar› yap›s›nda bulunan salisilatlar, sentetikyada do¤al salisinden türevlendirilen hidroksibenzoik asit türevleridir. Salix, Po-pulus, Betula gibi pek çok bitkinin kabuk, yaprak ve çiçeklerinde bulunmaktad›r.Günümüzde hafif fliddetli a¤r›larda analjezik olarak kullan›lmaktad›r. Aspirine du-yarl› kiflilerin salisilat içeren bitkileri dikkatli kullanmamas› gerekir. Do¤al bir sa-lisilat içeren franbuaz hassas kiflilerde aspirine alerjik reaksiyon oluflturabilir. In-vitro çal›flmalar salisinin fizyolojik etkilerinin asetil salisilik asitten yeterince fark-l› oldu¤unu kan›tlam›flt›r. Potensiyal kan inceltici ilaçlarla aspirinin geçimsizli¤isalisilat içeren bitkilerde görülmez. Ayr›ca, aspirinin alerjik reaksiyonlar› ve Reye’ssendromu gibi yan etkileri de salisilat içeren bitkiler için geçerli de¤ildir. Salisilatiçeren bitkiler bafll›ca atefl düflürücü, orta fliddetli a¤r›lar› ve iltihap giderici olarakkullan›lmaktad›r.

Salisilatlar› içeren bafll›ca bitkiler; Betula pendula, B. pubescens, Filipendula ul-maria, Populus balsamifera, P. x jackii, Salix alba.

Aspirine duyarl› kifllerin salisilat içeren bitkileri dikkatli kullanmalar› gerekir, neden?

Siyanogenetik GlikozitlerSiyanogenetik glikozitler bir siyano grubu ile fleker içeren α-hidroksinitrilin β-gli-koz türevleridir. Bu glikozitler hidroliz edildiklerinde hidrosiyanik asit (HCN) ilebirlikte bir aldehit veya keton (benzaldehit veya aseton) ve do¤al olarak bir flekerverirler. Daha çok Rosaceae, Linaceae, Asteraceae, Fabaceae, Euphorbiaecae fa-milyas› bitkilerinde bulunurlar. En iyi bilinen siyanogenejik glikozit amigdalin ki-raz, elma, fleftali, armut, kay›s› gibi Rosaceae familyas› bitkilerinin meyve tohum-lar›nda bulunmaktad›r. Bu tip glikozitlerin hidrolizi sonucu ortaya ç›kan HCN, in-sanlar ve hayvanlar için zehirlidir. HCN, pestisit olarak çeflitli parazitler ve fare gi-bi zararl› hayvanlar› öldürmek için kullan›l›rlar.

Siyanogenetik glikozitler içeren bafll›ca bitkiler; Linum usitatissimum, Prunusamygdalus var. amara, P. laurocerasus, Sambucus nigra, Artemisia dracunculus,Foeniculum vulgare, Ocimum basilicum.


Resim 4.10

Salix alba L.

Kaynak: www.bomengids.nl

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

TanenlerTanenler kompleks fenolik bilefliklerin en genifl grubunu olufltururlar. En önemlibiyolojik aktiviteleri tripsin ile α-amilaz isimli enzimlerin sindirimdeki aktivitesini,substratlarla kompleks teflkil ederek önlerler veya onlara ba¤lanarak protein ve ni-flasta sindiriminin aksamas›na yol açarlar. Ayr›ca B vitamini ile kompleks olufltura-rak emilimini önlerler. En fazla tanen içeren bitki maz› mefledir (~%80), bunun ya-n›nda tanenler pek çok bitki ve g›dan›nda bilefliminde bulunurlar. Tanenler da-marlar› ve mukozay› büzücü (astrenjan) etkilerinden ötürü bademcik, farenjit, ba-sur ve baz› deri hastal›klar› ilaçlar›n›n bileflimine girerler. Ayr›ca bo¤az ve badem-cik iltihablar›nda gargara veya a¤›z suyu, anal ak›nt›larda vajinal dufl, ishalde iseçay olarak kullan›l›rlar. Yüksek oranda tanen içeren bitkilerin sürekli tüketimi isemide-barsak hastal›klar›, böbrek hasar› ve karaci¤erde nekroz gibi yan etkilere ne-den olmaktad›r. Çay taneninin yan etkisi çaya süt eklenerek azalt›labilir, çünküsütdeki proteinler tanenleri ba¤layarak yan etkileri ortadan kald›rabilir.

Tanen içeren bafll›ca bitkiler; Camelia sinensis, Castanea sativa, Eucalyptusglabulus, Hamamelis virginiana, Hypericum perforatum, Ilex paraguayensis, Kra-meria argentea, K. triandra, Paullinia cupana, Punica granatum, Quercus alba,Q. robur, Quillaja saponaria, Rheum officinale, R. palmatum, Rhus coriaria, R.glabra, Rumex acetosa, R. crispus, Salix alba.

Tuyon Bisiklik monoterpen yap›s›nda bir bileflik olan tuyon, çeflitli uçucu ya¤lar›n terki-binde bulunan, konvulzan ve halüsinojenik etki gösteren nörotoksik bir maddedir.Pek çok ülke tuyon içeren uçucu ya¤ tafl›yan bitkilerden oral kullan›m için haz›r-lanan ürünleri s›n›rlam›flt›r. Tuyonun yan etkisi, bitkilerin alkollü ekstreleri ve uçu-cu ya¤lar›nda ortaya ç›kmakta, suda çözünmedi¤i için sulu ekstrelerde (çay gibi)pek fazla görülmemektedir. Tuyonca zengin ürünlerin afl›r› dozda veya uzun sürekullan›m› huzursuzluk, kusma, bafl dönmesi, titreme, böbrek hasar› ve konvulzon-lara neden olmaktad›r.

Tuyon içeren bafll›ca bitkiler; Artemisia absinthium, Salvia officinalis, Tanace-tum vulgare, Thuja occidentalis, Platycladus orientalis.


Resim 4.11 Resim 4.12

Prunus amygdalus (L.) Batsch.

Kaynak: www.arbolesornamentales.com

Linum usitatissimum L.

Kaynak: www.hippiedippiebebe.com

ÖNEML‹ YAN ETK‹LER‹ OLAN B‹TK‹SEL DROGLARBitkisel ürünlerin elde edildi¤i droglar›n tedavide kullan›mlar› kadar yan etkileri vedi¤er bitki ve/veya bitkisel ürün ve ilaçlarla etkileflimlerinin bilinmesi insan sa¤l›¤›aç›s›ndan çok önemlidir. Özellikle karsinojenik, hepatotoksik, mutajenik veya te-ratojenik oldu¤u bilinen bileflikleri içeren droglar tedavide kullan›lmamal›d›r.

Bu k›s›mda, Avrupa Farmakopesi ve Alman Komisyon E monograflar› incelene-rek g›da veya reçeteli/reçetesiz ilaç (OTC) olarak ya da halk aras›nda tedavi amaç-l› s›kl›kla kullan›lan bitkisel droglar›n, elde edildikleri bitkiler, ait olduklar› famil-yalar, aktif maddeleri, potansiyel yan etkileri ve bilinen geçimsizlikleri sunulmufl-tur. Droglar›n s›n›fland›r›lmas›nda bilinen yan etkileri göz önüne al›nm›flt›r.

Karsinojenik Reaksiyonlar

Alkannae radix ( Havaciva kökü)Alkanna tinctoria (L.) Tausch BORAGINACEAE

Aktif bileflikler: Naftokinon türevleri (alkannin), pirolizidin alkaloitleri ve tanentafl›maktad›r

Kullan›m›: Antimikrobiyal ve yara iyilefltirici olarak kullan›l›r. Yan etkileri: Pirolizidin alkaloitleri içermesi nedeniyle hepatotoksik ve karsino-

jenik etki gösterebilece¤inden sadece haricen kullan›lmal›d›r. Kontrendikasyonlar›: Hamileler, emzirenler ve 12 yafl alt› çocuklar kullanma-

mal›d›r.

Senecio herbaSenecio aureus L. ASTERACEAE

(ve di¤er Senecio türleri; S. nemorensis, S. bicolor, S. vulgaris, S. jacobaea)Aktif bileflikler: Pirolizidin alkaloitleri (senesionin, fuksisensionin, neorensin gi-

bi), seskiterpenler, flavonoidler, hidroksikumarinler içermektedir.


fiekil 4.2

KarsinojenikReaksiyonlar

Kalp Damar SistemiRahats›zl›klar›

GastrointestinalSistemRahats›zl›klar›

Solunum SistemiRahats›zl›klar›

Sinir SistemiRahats›zl›klar›

Üriner SistemRahats›zl›klar›

Genel AlerjikReaksiyonlar

Bitkisel ürünlerdes›k görülen yanetkiler.

Kullan›m›: Kanamay› durdurucu ve hipoglisemik etkileri bilinmektedir.Yan etkileri: Pirolizidin alkaloitleri içermesi nedeniyle hepatotoksik ve karsino-

jenik etki gösterir.Kontrendikasyonlar›: Hamilelik ve emzirme döneminde kullan›lmamal›d›r.

Eupatorii herbaEupatorium cannabinum L. ASTERACEAE

Aktif bileflikler: Seskiterpen laktonlar (germakrenler), pirolizidin alkaloitleri,kafeik asit esterleri (klorojenik asit), immunostimulan polisakkaritler, tanen veuçucu ya¤ tafl›maktad›r.

Kullan›m›: ‹mmünstimulan etki gösterir. Yan etkileri: Seskiterpen laktonlar nedeniyle sitotoksik, pirolizidin alkaloitleri

nedeniyle hepatotoksik ve karsinojenik etki gösterir.Kontrendikasyonlar›: ‹çerdi¤i seskiterpen laktonlar nedeniyle ve Asteraceae fa-

milyas› bitkilerine hassas kiflilerde alerjik reaksiyonlar oluflabilir. Hamilelik ve em-zirme döneminde kullanl›mamal›d›r.

Rubia tinctorii radix (Boyac› kökü)Rubia tinctorium L. RUBIACEAE

Aktif bileflikler: Lusidin, purpurin, alizarin gibi rubiadin grubu antrasen gliko-zitleri (%2-4) tafl›maktad›r.

Kullan›m›: Böbrekler ve safra kesesinde kalsiyum okzalat kristallerinin oluflu-munu önler.

Yan etkileri: Toksik bir madde olan lusidin nedeniyle mutajenik etki gösterir.Rubiadinlerin karsinojenik etkileri nedeniyle tedavide kullan›lmaz.

Rhamnus purshiana, Rhamni purshianae cortex (Cascara Sagrada) Rhamnus purshiana D.C. RHAMNACEAE

Aktif bileflenleri: Antrasen glikozitleri (%8-10) (Kaskarozit A,B,C,D,E ve F) içer-mektedir.

Kullan›m: Laksatif etkilidir. Su ve elektrolit absorbsiyonu ve sekresyonu antra-kinonlar taraf›ndan etkilenir. Kab›zl›kda, ayr›ca hemoroid ve rektal ameliyatlardansonra feçesi yumuflatmak için kullan›l›r.

Yan etkiler: Antrakinonlar›n uzun süreli kullan›mlar›nda nefrit, kolon veya bar-sak kanseri oluflma riski bulunmaktad›r. Midede haz›ms›zl›k ve kramp görülebilir,vücutta elektrolit (özellikle K) dengesi bozulur, albuminuri, hematuri oluflabilir.

Kontrendikasyonlar›: Kronik kullan›m›nda potasyum absorbsiyonu azal›p kalpglukozitlerinin ve antiaritmiklerin etkisini art›r›r. Beraberinde tiazid diüretikler,kortikosteroidler bu etkiyi art›r›r. Barsak t›kanmas›, akut barsak iltihab›, kolit,apandisit ve nedeni bilinmeyen kar›n a¤r›lar›nda kullan›lmamal›d›r. Ayr›ca 12 ya-fl›n alt›ndaki çocuklar, hamileler ve süt vere anneler taraf›ndan kullan›lmamal›d›r.

Cocae foliumErythroxylum coca Lam. ERYTHROXYLACEAE

Aktif bileflenleri: Bafll›ca tropan alkaloitleri (baflta kokain olmak üzere, cis/tr-sinnamil kokain, α- truksillin, β- truksillin, benzoilekgonin) içermektedir.

Kullan›m›: Santral sinir sistemi stimulan› ve lokal anestezik olarak kullan›l›r.Yan etkiler: Drog yüksek dozda motor sinir liflerinde felce neden olabilir. Kontrendikasyonlar›: Kokain hamilelerde fetusa ve embriyoya geçebildi¤i için


embriyotoksikdir, anne sütüne de geçebilir. Ayr›ca yapra¤›n fazla miktarda çi¤nen-mesiyle psiflik bozukluklar ve halüsinasyonlar görülebilir.

Erythroxylum coca bitkisinin tedavide kullan›m›n›n istenmemesinin nedeni nedir?

Farfarae foliumTussilago farfara L. ASTERACEAE

Aktif bileflenleri: Asidik polisakkaritlerden oluflan müsilaj (%7), tanen, triterpen(β-amirin), steroidler (β-sitosterol) ve eser miktarda pirolizidin alkaloitleri (sene-sionin, tussilajin) içermektedir.

Kullan›m›: Tafl›d›¤› müsilajdan dolay› antienflamatuvar, öksürük kesici ve gö-¤üs yumuflat›c› etki gösterir.

Yan etkiler: Pirolizidin alkaloitleri nedeniyle antibakteriyal, hepatotoksik vekarsinojenik etki gösterebilece¤inden sadece haricen kullan›lmal›d›r

Euphorbia herbaEuphorbia cyparissias L. EUPHORBIACEAE

Aktif bileflenleri: Diterpen esterler (ingenan di ve tri esterleri) ve triterpenleriçermektedir.

Yan etkiler: Diterpen esterler oldukça toksik olup, güçlü irritan, ve tümör bü-yümesini destekleyici maddelerdir. Ayr›ca ingenan esterler enflamatuvar ve karsi-nogenik etkili oldu¤undan tedavide kullan›lmamal›d›r.

Kalp-Damar Sistemi Rahats›zl›klar›

Crataegi flos (Al›ç çiçe¤i)Crataegus monogyna Jacq.Crataegus laevigata (Poir.) DC. ROSACEAE


Resim 4.13

Erythroxylum cocaLam.

Kaynak: dying-pharma-cist.blogspot.com/

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6

Aktif bileflenleri: Oligomerik prosiyanidinler, flavonoidler (hiperozit, rutin, vite-xin), aminler (kolin, asetilkolin gibi), kateflinler, fenolik karboksilik asitler (kloro-jenik asit gibi) içermektedir.

Kullan›m›: Kalp ve beyne kan ak›m›n› artt›r›r, tansiyonu düflürür, kalp ritm bo-zukluklar›n› giderir, kalp kas›n› güçlendirir, kan bas›nc› ve kolesterol düzeylerinidüflürür, sinir sisteminde yat›flt›r›c›, spazm giderici, ayr›ca diüretik etki gösterir.

Yan etkileri: Koagülan etki gösterir. Kontrendikasyonlar›: Kalp hastal›klar›n›n tedavisinde en çok kullan›lan Lano-

xin (Digoxin) ile birlikte verilmemelidir. Al›ç ve lanoksin kar›fl›m› kalp at›m say›s›-n› düflürerek, kalp yetmezli¤ine neden olabilir. Ayr›ca Warfarin gibi antikoagülanilaçlar›n etkisini art›r›p kanamaya sebeb olabilir.

Ephedra herba (Deniz Üzümü)Ephedra sinica Stapf. EPHEDRACEAE

Aktif bileflenleri: Alkaloidler (efedrin, pseudoefedrin, nor-efedrin, nor-pseudoe-fedrin, metilefedrin), flavonoidler, glikanlar (efedran), sitrik, malik, okzalik asitler,kondanse tanenler ve uçucu ya¤ (a-terpineol, limonen, linalool) içermektedir.

Kullan›m›: Yetiflkinlerde ve 6 yafl üzeri çocuklarda solunum sistemi hastal›kla-r›nda, orta fliddetli bronkospazmlarda, ayr›ca ast›m, grip, so¤ukalg›nl›¤›, öksürük,üflütme, bafla¤r›s›, burun t›kan›kl›¤›, eklem ve kas a¤r›lar›nda kullan›l›r.

Yan etkiler: Anksiyete, uykusuzluk, huzursuzluk, kan bas›nc›nda yükselme,glokom oluflur, ayr›ca mide bulant›s›, idrar yapmada problemler ve taflikardi görü-lür, ayr›ca afl›r› dozda aritmi ve ba¤›ml›l›k geliflir.

Kontrendikasyonlar›: Kalp glikozitleri veya halotan ile birlikte kalpde ritim bo-zuklu¤u, Guanetidin ile birlikte sempatomimetik etkide artma, MAO-inhibitörleriile birlikte efedrinin sempatomimetik etkisinde büyük art›fl, Secale alkaloitleri yada oksitosin ile beraber hipertansiyon oluflabilir.

GinsengPanax ginseng C.A. Meyer ARALIACEAE

Aktif bileflenleri: Triterpenik saponinler (ginsenozitler), salisilatlar ve vanillikasit içermektedir.

Kullan›m›: Kronik yorgunluk, konsantrasyon bozuklu¤u durumlar›nda ve neka-het dönemlerinde koruyucu ve tedavi edici olarak kullan›l›r.

Yan etkileri: Kan bas›nc›n›n kontrol alt›nda tutulmaya çal›fl›ld›¤› durumlardatehlikeli olarak kan bas›nc›n› artt›rabilir. Nadiren bunama ile sonuçlanan afl›r› uya-r›lmaya neden olabilir. Uzun süre Ginseng kullan›m› sonucu, baz› kad›nlarda adetbozukluklar› oluflabildi¤i gibi gö¤üslerde duyarl›l›k artabilir.

Kontrendikasyonlar›: Ginseng, sar›msak ve zencefil içeren preparatlar veya ku-madin gibi kan incelticilerle verildi¤i zaman kanamalara neden olabilir. Ayr›ca,Ginseng ile birlikte tüketilen kafein, sindirim sistemi bozukluklar› ve afl›r› uyar›l-mada art›fla neden olabilmektedir.


Ginseng kullan›m› hangi durumlarda sak›ncal›d›r?

Liquiritiae radix (Meyan kökü) Glycirrhiza glabra L. FABACEAE

Aktif bileflenleri: Triterpenik saponin (glisirrizin, gilisirrizinik asit tuzlar›), flavo-nol (liguiritin, isoliguiritigenin), izoflavon (formononetin) ve aminler (asparagin,betain) içermektedir.

Kullan›m›: Bronflit gibi üst solunum yolu rahats›zl›klar›nda gö¤üs yumuflat›c›,ekspektoran olarak ve ses k›s›kl›¤›na karfl› kullan›l›r, virüs kaynakl› karaci¤er ilti-hablanmas›nda tedavi edici özelliktedir. Müshil etkiye sahiptir. Meyan bal› muko-zay› koruyucu ve yara iyilefltirici etki gösterir. Ayr›ca mide ve duedonum ülserle-rinde kullan›l›r.

Yan etkileri: Hipertansiyon, aritmi, bafl a¤r›s›, bafl dönmesi, ödem, sodyum tu-tulmas›, potasyum eksikli¤i görülebilir.

Kontrendikasyonlar›: Safra ak›fl› problemleri ile oluflan karaci¤er hasarlar›, si-roz, hipertoni, hipokalemi, hipertasiyon ve baz› karaci¤er yetersizlikleri olanlarile kortizon kullananlar için sak›ncal›d›r. Ayr›ca, digoksin gibi kalp ilac› kullanan-lar, glisirrizin içeren meyan kökü kullanmamal›d›r. Digoksin ve meyan kökü bir-likte al›nd›¤›nda kalp ritim bozukluklar›na neden olurken, meyan kokü ve diüre-tikler birlikte al›nd›¤›nda kanda potasyum düzeyinde tehlikeli biçimde azalmaylabirlikte kas a¤r›s› ve sonunda felç oluflabilir. Bunun yan›nda, meyan kökü kan ba-s›nc›n› düzenleyen ilaçlar ya da kalsiyum kanal blokörleri ile etkileflime neden ola-bilir. 4-5 haftadan fazla kullan›lmamal›d›r.


Resim 4.14

Panax ginseng C.A.Meyer.

Kaynak: adaptogens.eu/gin-seng/

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



7

Hipokalemi: Kandapotasyum düzeyininnormalin alt›nda olmas›.

Gastrointestinal Rahats›zl›klar

Eucalyptii folium (Ökaliptus yapra¤›)Eucalyptus glabulus Labillardiere MYRTACEAE

Aktif bileflenleri: Tanenler, fenolik asitler (kafeik, ferulik, gallik, gentisik, proto-kateflik asitler), flavonoidler (ökaliptrin, hiperin, hiperozit, kesretin, kersitrin verutin), uçucu ya¤ (özellikle sineol), triterpenleri (urolik asit türevleri) içermektedir.

Kullan›m›: Nezle ve bronflit tedavisinde, ayr›ca çay› bronflit ve bo¤az iltihab›n-da kullan›l›r.

Yan etkiler: Dahilen gastrointestinal ve safra kanallar›nda iltihablanma ile kara-ci¤erde ciddi hasarlar oluflturur. Preparatlar› al›nd›kdan sonra nadiren mide bulan-t›s›, kusma ve ishal görülebilir.

Kontrendikasyonlar›: Haricen kullan›lan ökaliptus preparatlar› yüze, özellikleküçük çocuklar›n ve bebeklerin burnuna uygulanmamal›d›r.

Eucalypti aetheroleum Eucalyptus glabulus Labillardiere MYRTACEAE

Aktif bileflenleri: Sineol, α- ve β-pinen, D-limonen, p-simen gibi monoterpen,aromadendren, alloaromadendren, globulol gibi seskiterpen, karvon gibi keton,urolik asit türevleri gibi triterpenik yap›da bileflikler içermektedir.

Kullan›m›: Nezle ve gripde inhalant ve romatizmal a¤r›larda haricen kan topla-y›c› olarak kullan›l›r.

Yan etkiler: Dahilen gastrointestinal ve safra kanallar›nda iltihablanma, karaci-¤erde ciddi hasar oluflur, ayr›ca mide bulant›s›, kusma ve ishal görülebilir.

Kontrendikasyonlar›: Haricen kullan›lan ökaliptus preparatlar› yüze, özellikleküçük çocuklar›n ve bebeklerin burnuna uygulanmamal›d›r. Ökaliptus ya¤›, me-tabolizmada detoksifikasyon prosesine dahil olarak karaci¤er enzim sistemini uya-r›r. Bu nedenle kullan›lmakta olan di¤er ilaçlar›n etkisini azaltabilir.

Elaterii fructus (Ac›düvel, Ac›dülek, Eflekh›yar›)Ecballium elaterium A. Richard CUCURBITACEAE

Aktif bileflenleri: Glikozit (elaterin) ve triterpen (kukurbitasin B) yap›s›nda bi-leflikler içermektedir.

Kullan›m›: Antienflamatuar etkisi nedeniyle seyreltilmifl meyva özsuyu sinüzittedavisinde buruna tatbik edilerek kullan›l›r. Ayr›ca analjezik, katartik, idrar artt›-r›c› ve müshil etkileri bilinmektedir.

Yan etkiler: Taze meyva öz suyu dahilen kullan›ld›¤›nda kar›n a¤r›s› ile baflla-yan zehirlenmelere yol açar. Doz afl›m›nda kal›nbarsa¤› tahrifl eder ve kanl› ishaleneden olabilir. Buruna tatbik fleklinde kullan›ld›¤›nda seyreltilerek tatbik edilmeli-dir, aksi takdirde uzun süren alerjik reaksiyonlara neden olur.

Kontrendikasyonlar›: Taze meyva öz suyu göze temas etmemelidir.


Bromelainum (Ananas suyundan elde edilen proteolitik enzim)Ananas comosus (L.) Merill. BROMELIACEAE

Aktif bileflenleri: Bromelain, papain benzeri basit glikoprotein kar›fl›m› olanenzimdir. Ananas meyvas› ise mono ve disakkaritler ile organik asit ve çeflitli vi-taminleri içermektedir.

Kullan›m›: Antiinflamatuar etkisi sayesinde romatizma ve sinüzit tedavisindeyard›mc› olarak kullan›l›r.

Yan etkiler: Bazen mide bozukluklar› ve ishale neden olmaktad›r.Kontrendikasyonlar›: Bromeline afl›r› duyarl›l›kda kullan›lmaz.

Echinaceae purpureae herba (Ekinezya)Echinacea purpurea (L.) Moench. ASTERACEAE

Aktif bileflenleri: Kafeik asit türevleri (flikorik, klorojenik ve kaftarik asit), alka-midler, suda çözünen polisakaritler, flavonoitler (kesretin ve kamferol) ve uçucuya¤ (borneol, bornil asetat gibi) içerir.

Kullan›m›: Akyuvarlar›n oluflumunu takviye ederek immün sistemi destekler.Güçlü antibakteriyal ve antiviral özelli¤e sahiptir. Dahilen grip, nezle, uçuk, sinüzit,saman nezlesi ve kronik üst solunum yolu ve baz› idrar yolu hastal›klar›n›n destektedavisinde kullan›l›r. Haricen antienflamatuvar özelli¤i nedeniyle egzama, ç›ban,kesik, yan›k, yara, sivilce, sedef, ülser, kurdeflen gibi patolojik olgularda yara iyilefl-tirici olarak kullan›l›r.

Yan etkileri: Dahilen veya haricen kullan›mda yan etki bilinmiyor. Parenteralkullan›mda doza ba¤l› k›sa süreli atefl, mide bulant›s› ve kusma görülebilir, baz›hassas kiflilerde ise alerjik reaksiyonlar oluflabilir. 6 haftadan daha uzun süre kulla-n›lmamal›d›r.

Kontrendikasyonlar›: ‹mmünsuppresiflerle etkileflebilir. Dahilen kullan›mda tu-berkuloz, lösemi ve MS gibi otoimmün hastal›klarda immün fonksiyonlar› uyard›¤›için kullan›lmamas› yerinde olur. Asteraceae familyas› bitkilerine duyarl› kiflilerdealerjik reaksiyonlar oluflabilir. Ayr›ca 2 yafl›ndan küçük bebeklere tavsiye edilmez.


Resim 4.15

Ecballium elateri-um A. Richard.

Kaynak:nlbif.eti.uva.nl/bis/flora.php

Cimicifuga racemosae rhizoma (Black Cohosh) Cimicifuga racemosa (L.) Nutt. RANUNCULACEAE

Aktif bileflenleri: Özellikle oleik, palmitik ve salisilik asitler ile tetrasiklik triter-penler (sikloartanol gibi), ayr›ca simigonit, tanen ve uçucu ya¤ içermektedir.

Kullan›m›: Östrajen hormonuna benzer etki gösterir. Adet söktürücü, krampçözücü, sinirleri güçlendirici, teskin edici, antienflamatuar, analjezik ve antipiretiközelliklere sahiptir.

Yan etkileri: Mide rahats›zl›klar›na neden olabilir.

Rusci aculeati rhizoma (Kuzukula¤›, Tavflan memesi)Ruscus aculeatus L. LILIACEAEAktif bileflenleri: Özellikle steroidal saponinler (ruskogenin, neoruskogenin,

ruskin, ruskozit) ile ya¤ asitleri (tetrakosanoik asit), flavonoid, sterol (sitosterol,stigmasterol) ve benzofuran içermektedir.

Kullan›m›: Bacaklarda fliddetli a¤r›, kramp, kafl›nma, k›zar›kl›k gibi kronik ve-nöz rahats›zl›klar›n, ayr›ca hemoroidde kafl›nma, yanma gibi flikayetlerin tedavisin-de destekleyici olarak kullan›l›r.

Yan etkileri: Nadiren mide flikayetleri ve mide bulant›s› görülebilir.

Taraxaci radix cum herba (Karahindiba¤)Taraxacum officinale G.H. Weber ex Wigger. ASTERACEAE

Aktif bileflenleri: Bafll›ca seskiterpen lakton (ödesmanolid ve germakronolid-ler), triterpen (tarakzol, tarakzerol), karbohidrat (inülin) ve potasyumca zengindir.

Kullan›m›: Diüretikdir. Safra ak›fl› düzensizlikleri, ifltah kayb›, dispepside kula-n›l›r.

Yan etkileri: Tüm ac› madde içeren bitkiler gibi mide asiditesini artt›r›r.Kontrendikasyonlar›: Diüretiklerin etkisini artt›r›r. Mide barsak ve safra kanal›

iltihablanmalar›nda ve ciddi karaci¤er hastal›klar›nda kullan›lmaz. Asteraceae fa-milyas› bitkilerine duyarl› kiflilerde alerjik reaksiyonlar oluflabilir.

Hippocastani semen (Atkestanesi tohumu)Aesculus hippocastanum L. HIPPOCASTANACEAEAktif bileflenleri: Bafll›ca triterpen saponinler (essin), sapogenoller, flavonoid-

ler, kondanse tanenler içermektedir.Kullan›m›: Varis, flebit ve basur memelerinin ve deri çatlaklar›n› tedavisinde

kullan›lmaktad›r. Ayr›ca romatizma a¤r›lar›n› giderir. Yan etkileri: Dahilen kullan›ld›¤›nda kafl›nt›, bulant› ve mide rahats›zl›klar› gö-

rülebilir. Koagülan etkilidir.Kontrendikasyonlar›: Warfarin gibi antikoagülan ilaçlar›n etkisini art›r›p kana-

maya sebeb olabilir.


Menthae aetheroleum (Nane ya¤›)Menthae ssp. LAMIACEAE

Aktif bileflenleri: Uçucu ya¤, bafll›ca serbest alkoller ( mentol gibi) ile ketonlar(menton, izomenton), esterler (mentilasetat), limonen ve az miktarda ise mentofu-ran, sineol ve pulegon içermektedir.

Kullan›m›: Haz›ms›zl›k, mide barsak ve safra kesesi hastal›klar› ve nezlede da-hilen, kas a¤r›s› ve sinir hastal›klar›nda ise haricen kullan›l›r.

Yan etkileri: Afl›r› duyarl› kiflilerde mide rahats›zl›klar› görülebilir.Kontrendikasyonlar›: Dahilen safra kanal› ve safra kesesi iltihablanmas› ve ba-

z› ciddi karaci¤er hastal›klar›nda kullan›lmamal›d›r. Ayr›ca, preparatlar› haricen be-beklerin ve küçük çocuklar›n yüzüne veya özellikle burnuna uygulanmamal›d›r.

Sabal fructus (Sabal meyvas›)Serenoa repens (Bartram) Small ARECACEAE

(syn. Sabal serrulata (Michaux) Nuttall ex Schultes) Aktif bileflenleri: Özellikle invert fleker, mannitol, yüksek molekül a¤›rl›kl› po-

lisakkaritler gibi karbonhidratlar ile serbest ya¤ asitleri ve onlar›n gliseritleri, ayr›-ca steroid, flavonoid, reçine, pigment, tanen ve uçucu ya¤ içermektedir.

Kullan›m›: Dahilen iyi huylu prostat hiperplazisinde idrar yapma problemlerin-de diüretik, üriner antiseptik, ayr›ca kronik sistit, genital ve üriner sistem rahats›z-l›klar›nda, üreme hormonlar› bozukluklar›nda kullan›l›r.

Yan etkileri: Afl›r› duyarl› kiflilerde mide rahats›zl›klar› görülebilir.


Resim 4.16

Aesculus hippocas-tanum L.

Kaynak: ubcbotanicalgar-den.org

Urtica radix (Is›rgan otu kökü)Urtica dioica L. ve Urtica urens L. URTICACEAE

Aktif bileflenleri: Bafll›ca asidik ve nötral polisakkaritler ile steroller (β-sitoste-rol, sitosterol), lektin, kumarin (skopoletin), fenilpropanoid ve lignan içermekte-dir.

Kullan›m›: Dahilen iyi huylu prostat hiperplazisinde ve di¤er idrar yapma prob-lerinde (a¤r›l›, s›k, yo¤un) kullan›l›r.

Yan etkileri: Afl›r› duyarl› kiflilerde mide rahats›zl›klar› görülebilir.

Curcumae longae rhizoma (Zerdaçal)Curcuma longa L. ZINGIBERACEAE

(syn. C. domestica Valeton ve C. aromatica Salisbury)Aktif bileflenleri: α ve β-turmeron, zingiberen gibi seskiterpenlerce zengin uçu-

cu ya¤ ile kurkuminoidler (kurkumin, demetoksikurkumin, siklokurkumin), mine-raller (potasyum), karoten ve C vitamini içermektedir.

Kullan›m›: Haz›ms›zl›k gibi sindirim güçlü¤ü problemleri ve safra kesesi fonk-siyonel bozukluklar›nda kullan›l›r.

Yan etkileri: Antiplatelet aktivite gösterir. Afl›r› duyarl› kiflilerde mide rahats›z-l›klar› görülebilir.

Kontrendikasyonlar›: Warfarin gibi antikoagülan ilaçlar›n etkisini art›r›p kana-maya sebeb olabilir. Safra kanal› t›kal› veya safra kesesi tafl› olanlar ile mide asitoran› fazla olan veya ülserli kiflilerce kullan›lmamal›d›r.



Sabal Meyvas›.

Kaynak: www.gaiaherbs.com

Serenoa repens (Bartram) Small.

Kaynak: www.gaiaherbs.com

Salicis cortex (Kavak kabu¤u)Salix alba L., S. purpurea L., S. fragilis L. SALICACEAE

Aktif bileflenleri: Bafll›ca salisilatlar (salisin ve türevleri: salikortin, tremulasin)olmak üzere fenolik glikozitler ile tanen (kateflinler, gallotanenler, prosiyanidinler)ve flavonoid (izokersitrin, naringin ve glikozitleri) içermektedir.

Kullan›m›: Yüksek atefl, bafl ve vücut a¤r›s› ile romatizma ve artritte kullan›l›r. Yan etkileri: Uzun süre kullan›ld›¤›nda mide barsak sisteminde tahrifle neden

olmaktad›r. Benzer reaksiyonlar Salix alba’dan türevlenen aspirinde de görülmek-te, uzun süre kullan›d›¤›nda mide ülserlerine neden olmaktad›r.

Kontrendikasyonlar›: Drogun içerdi¤i salisilatlar aspirinden farkl› metabolizeolur ve grip olmufl küçük çocuklarda Reye’s sendromuna neden oldu¤u için kul-lan›lmamal›d›r.

Hydrastis rhizomaHydrastis canadensis L. RANUNCULACEAE

Aktif bileflenleri: Bafll›ca izokinolin alkaloidleri (hidrastine, berberin, berberas-tin, hidrastinin, tetrahidroberberastin, canadin) içermektedir.

Kullan›m›: Öksürük, mide bulant›s›, adet düzensizlikleri ve romatizmal rahats›z-l›klarda kullan›l›r.

Yan etkiler: Hipertansiyon oluflturur. fieker hastal›¤› veya böbrek rahats›zl›¤›olanlarda elektrolit dengesini bozabilir. Bitki yüksek miktarda tüketilirse gastroin-testinal ve sinir sistemlerde olumsuzluklara yol açabilir.

Kontrendikasyonlar›: Özellikle β-blokörlerle yap›lan hipertansiyon tedavilerin-de olumsuz etki göstermektedir. Hamile ve emziren annelere tavsiye edilmez.


Resim 4.19

Curcuma longa L.

Kaynak:www.ecvv.com/pro-duct

Solunum Sistemi Rahats›zl›klar›

Strobili lupuli (fierbetçi otu)Humulus lupulus L. CANNABINACEAE

Aktif bileflenleri: Bafll›ca flavonoidler ( astragallin, kamferol, kersetin, rutin),kalkonlar (ksantohumol, izoksantohumol), kondanse tanenler, oleo-rezin (ac›açilfloroglusidler (humulon, lupulon gibi)) ve uçucu ya¤ (β-caryofillen, humulen,farnesen ve mirsen) tafl›maktad›r.

Kullan›m›: Yat›flt›r›c›, hipnotik, topik bakterisit özellikleri vard›r. Halk aras›ndanevralji, uykusuzluk, huzursuzluk, haz›ms›zl›k, uyku bozukluklar›, sinirsel bafla¤r›-s› tedavisinde kullan›l›r.

Yan etkiler: Solunum sisteminde alerjiye ve kontakt dermatite neden olabilir. Kontrendikasyonlar›: Hamilelik ve emzirme süresince kullan›lmamal›d›r.

Sinir Sistemi Rahats›zl›klar›

Kava kava rhizomePiper methysticum G. Forster. PIPERACEAE

Aktif bileflenleri: Bafll›ca kavalaktonlar, kavapiranlar (metistisin, dehidrometisti-sin, kavain, dihidrokavain), kalkonlar (flavokavain A, B ve C) ve mineral (sodyum,potasyum, alüminyum, demir) içermektedir.

Kullan›m›: Özellikle anksiyete tedavisinde, ayr›ca a¤r› kesici, kas gevfletici veantikonvülsan olarak kullan›l›r.

Yan etkiler: Dahilen kullan›mda yorgunluk, sersemlik ve entoksikasyona ne-den olabilir. Haricen kullan›mda de¤iflik uzakl›klara gözün uyum göstermesini ön-ler.

Kontrendikasyonlar›: Alkol, barbituratlar, antidepresanlar ve antipsikotik ilaçlargibi santral sinir sistemini etkileyen maddelerle birlikte kullan›ld›¤›nda etkileriniartt›rabilir. Araç kullananlar ve 18 yafl›n alt›ndakiler kullanmamal›d›r.

Colae semenCola acuminata, C. nitida (Ventenat) Schott et Endlicher STERCULIACEAE


Resim 4.20

Hydrastis canadensis L.

Kaynak:www.growildinc.com

Aktif maddeleri; Metil ksantin, kafein, teobromin gibi ksantin alkaloidleri içerir. Kullan›m›: Mental ve fiziksel yorgunluk, depresif durumlarda destek tedavi için

kullan›l›r. Yan etkileri: Uyku bozukluklar›, afl›r› duyarl›l›k, sinir bozuklu¤u ve mide de

tahrifl ayr›ca mide ve duedonum ülserlerine yol açar. Kontrendikasyonlar›: Kafeinli içecekler ve psikoanaleptik ilaçlar›n etkisini artt›r›r.

Mate Ilex paraguariensis St. Hil. AQUIFOLIACEAE

Aktif maddeleri: Bafll›ca ksantin alkaloitleri (kafein, teobromin, teofilin), flavo-noidler (kamferol, kersetin, rutin), terpenler (ursolik asit), amino asitler ve taneniçermektedir.

Kullan›m›: Santral sinir sistemi stimulan›d›r. Mental ve zihinsel yorgunluk (sür-menaj), halsizlik, orta fliddette bafl a¤r›lar› ve üst solunum yolu rahats›zl›klar›ndakullan›l›r.

Yan etkileri: Anksiyete, sinir bozuklu¤u, uykusuzluk, afl›r› duyarl›l›k ve midede tahrifl görülebilir. Ayr›ca mide ve duedonum ülserlerine yol açabilir.

Kontrendikasyonlar›: Hamilelik ve emzirme s›ras›nda kullan›lmas› sak›ncal›d›r.

Tanacetii flos (Gümüfldü¤me)Tanacetum parthenium (L.) Schultz Bip. ASTERACEAE(syn. Chrysanthemum parthenium (L.) Pers.)

Aktif bileflenleri: Bafll›ca seskiterpen laktonlar (partenolid) ile uçucu ya¤ içerir.Kullan›m›: Özellikle kad›nlarda görülen migren a¤r›lar›n›n tedavisi için kullan›-

l›r. Ayr›ca romatizma ve artrit tedavisinde, anti-inflamatuar, antispasmodik, karmi-natif, emenagog, yat›flt›r›c›, stimulan, midevi, vazodilator ve kurt düflürücü olarakda kullan›mlar› bilinmektedir.

Kontendikasyonlar›: Imitrex ve di¤er migren ilaçlar› ile birlikte kullan›lmamal›-d›r. Aksi takdirde hastan›n kalp h›z› ve kan bas›nc› tehlikeli olarak artabilir. War-farin gibi antikoagülan ilaçlar›n etkisini art›r›p kanamaya sebeb olabilir.


Resim 4.21

Colae semen.

Kaynak:zephyrbaby.blogs-pot.com/

Hyperici herba (Sar› Kantaron, Binbirdelik otu)Hypericum perforatum L. HYPERICACEAE

Aktif bileflenler: Bafll›ca kateflinler, kondanse proantosiyaninler (kateflin, epika-teflin, lökosiyanidin, flavonoidler (hiperozit, rutin, kersitrin ve kamferol), biflavo-noidler (biapigenin), floroglusinol türevleri (hiperforin), naftodiantronlar (hiperi-sin ve pseudo hiperisin) ve fenolik asitler ( kafeik, klorojenik ve ferulik asit) içer-mektedir.

Kullan›m›: Dahilen depresyon, anksiyete gibi geçici nörolojik hastal›klarda, ay-r›ca orta fliddetli depresyon, huzursuzluk, anksiyete ve uyku bozukluklar›nda kul-lan›l›r. Ancak etkisini göstermesi 3 haftay› bulur. Ya¤l› preparatlar› ise birinci dere-ce yan›klar, ezikler, kas a¤r›lar›nda kullan›lan iyi bir antiseptik ve a¤r› kesicidir.Kantaron ya¤› ile masaj romatizma, siyatik a¤r›lar› ve boyun kaslar›n›n gerginli¤in-de çokça tercih edilir. Ayr›ca kantaron ya¤›n›n zona hastal›¤›n›da tedavi etti¤i bi-linmektedir.

Yan etkileri: Kantaronun ana bileflenlerinden bir tanesi olan hiperisinin, önem-li bir antidepresan gibi beyinde monoamin oksidaz (MAO) inhibitörlerine benzeretki gösterdi¤i bildirilmifltir. Tiramin isimli amino asiti yüksek oranda tafl›yan g›da-larla birlikte MAO inhibitörlerinin kar›flmas› pek çok tehlikeli g›da-ilaç etkileflimi-ne neden olmaktad›r. Bu etkileflimden do¤an semptomlar h›zl› kan bas›nc› yüksel-mesi, bafl a¤r›s›, felç ve en kötüsü ölümdür. Uzun süre dahili kullan›mda özelliklesar›fl›nlarda ›fl›¤a duyarl›l›k görülür. Ayr›ca afl›r› kullan›m göz ve a¤›z mukoz mem-branlar›nda iltihaplanmaya da neden olabilir.

Kontrendikasyonlar›: Reçeteli antidepresanlarla birlikte kullan›lmaz. Hamilelik-te uterusu afl›r› uyararak çocuk düflürmeye neden olabilece¤i için önerilmez.

Salviae folium (Adaçay› yapra¤›)Salvia officinalis L. LAMIACEAE

Aktif bileflenleri: Bafll›ca kondanse kateflinler (salviatanen) ve fenolik asitler(rosmarinik, kafeik, klorojenik, ferulik, gallik asitler) olmak üzere flavonoidler(apigenin ve luteolin türevleri), özellikle pek çok monoterpen bileflik (α- ve β-tu-yon, kafur, sineol, humulan, α-pinen, kamfen, limonen, linalool) içeren uçucuya¤, ac› diterpen bileflikler (karnosol, karnosoik asit, rosmanol), triterpenler (ole-anolik ve ursolik asit) ve reçine içermektedir.


Resim 4.22

Tanacetum parthenium (L.)Schultz Bip.

Kaynak: www.plantcare.com

Kullan›m›: Dispeptik rahats›zl›klar ve yo¤un terlemede dahilen, burun ve g›rt-lak mukoz membranlar›n›n iltihablanmas›nda, ayr›ca a¤›z içi, difl eti, faranjit ilti-hablar›nda haricen kullan›l›r.

Yan etkiler: Uçucu ya¤› veya alkollü ekstresinin uzun süre kullan›m›nda sara ti-pi konvülsiyonlar görülebilir.

Kontrendikasyonlar›: Uçucu ya¤› ve alkollü ekstreleri hamilelik boyunca dahi-len kullan›lmamal›d›r.

Gentianae radix (Centiyan kökü) Gentiana lutea L. subsp. symphyandra GENTIANACEAEGentiana lutea L. subsp. lutea Murb. Hayek

Aktif bileflenleri: Özellikle sekoiridoid yap›s›nda ac› maddeler (gentiopikrozit,svertiamarin, sverozit, amarogentin) ile oligosakkarit (gentianoz, gentiobioz), fe-nolik asit ( gentisik, kafeik, protokateflik asit), ksanton (gentisin, izogentisin, gen-tisein ve gentiozit), az miktarda da uçucu ya¤ içermektedir.

Kullan›m›: Sindirim sistemini uyararak ifrazat› artt›r›r, ifltah› açar, mide gaz›,yanma ve a¤r›lar›n› giderir, atefli düflürür, ayr›ca haricen iltihabl› yaralar› iyilefltiriciolarak kullan›l›r.

Yan etkileri: Hassas bünyelerde bafla¤r›s› görülebilir.Kontrendikasyonlar›: Kan bas›nc› yüksek olanlar, mide kanamas›na e¤ilimli

olanlar, sürekli burun kanamas› olanlar, mide ve duedonum peptik ülserli kiflilerkullanmamal›d›r.


Konvülsiyon: ‹stem d›fl›,tonik ya da klonik flekildeoluflan çizgili kaslar›nfliddetli kas›lmas›.

Resim 4.23

Salvia officinalis L.

Kaynak: www.about-gar-den.com

Üriner Sistem Rahats›zl›klar›

Frangulae cortex (Barut a¤ac› kabu¤u)Rhamnus frangula L. RHAMNACEAE

Aktif bileflenleri: Antrakinon glikozitleri (Frangulin A ve B), flavonoidler ve ta-nenler içermektedir.

Kullan›m: Laksatif etkilidir. Kab›zl›kda, ayr›ca hemoroid ve rektal ameliyatlar-dan sonra feçesi yumuflatmak için kullan›l›r.

Yan etkiler: Midede haz›ms›zl›k ve kramp görülebilir, ayr›ca uzun süreli kulla-n›mlarda vücutta elektrolit ( özellikle K) dengesi bozulur, albuminuri, hematurioluflabilir.

Kontrendikasyonlar›: Kronik kullan›m›nda potasyum absorbsiyonu azal›p kalpglukozitlerinin ve antiaritmiklerin etkisini art›r›r. Beraberinde tiazid diüretikler,kortikosteroidler bu etkiyi art›r›r. Barsak t›kanmas›, akut barsak iltihab›, kolit,apandisit ve nedeni bilinmeyen kar›n a¤r›lar›nda kullan›lmamal›d›r. Ayr›ca 12 ya-fl›n alt›ndaki çocuklar kullanmamal›d›r.

Sennae folium (Sinameki yapra¤›), Sennae acutifoliae fructus (Sinameki meyvas›)Senna alexandrina Miller. (Cassia acutifolia veya C. angustifolia) FABACEAE

Aktif bileflenleri: Bafll›ca antrasen glikozitleri (sennozit A ve B), flavonoidler(kamferol ve isoramnetin türevleri), müsilaj içermektedir.

Kullan›m: Antrasen glikozitlerinden dolay› laksatif etkilidir. Kab›zl›kda, anal fis-tül ve hemoroidde kolay d›flk›lama için kullan›l›r.

Yan etkiler: Midede haz›ms›zl›k ve kramp oluflturabilir, uzun süreli kullan›m-larda vücutta elektrolit dengesi bozulur ( özellikle K), albuminuri ve hematuri gö-rülebilir.


Resim 4.24

Gentiana lutea L.

Kaynak: www.landscapedia.info/plant

Kontrendikasyonlar›: Barsak t›kanmas›, akut barsak iltihab›, kolit, apandisit venedeni bilinmeyen kar›n a¤r›lar›nda kullan›lmamal›d›r. Kalp glikozitleri, diüretiklerve kortikosteroidlerle beraber kullan›lmaz. Ayr›ca 12 yafl›n alt›ndaki çocuklar içintercih edilmemelidir.

Sinameki meyvas›n›n laksatif etkisi hangi etken madde grubuyla ilgilidir?

Lini semenLinum usitatissimum L. LINACEAE

Aktif bileflenleri: Siyanojenik glikozitler (linamarin, linustatin), sabit ya¤ (linole-ik, linolenik, stearik, palmitik, miristik asit trigliseritleri), lignan (sekoizolarisirezi-nol), sterol içermektedir.

Kullan›m: Dahilen kronik kab›zl›kda, laksatiflerin yanl›fl kullan›m› ile oluflankolon hasar› ve tahriflinde, enterit ve gastritte yumuflat›c›, haricen lokal ödemlerdelapa olarak kullan›l›r.

Yan etkiler: Uzun süreli kullan›mda vücutda afl›r› su kayb› meydana gelir.Kontrendikasyonlar›: Yüksek fiber içerik nedeniyle lipid ve baz› ilaçlar›n ab-

sorbsiyonunu azalt›r. Östrojen agonist veya antagonistlerinin etkisini azaltabilir.Teorik olarak tamoxifen, raloksifen, hormon tedavisinde endojen östrojenlerin et-kini azaltabilir.

Aloe (Sar›sab›r)Aloe vera, A. barbadensis, A. ferox, A. africana, A. spicata ASPHODELACEAE

Aktif maddeleri: Yaprakda ve lateksde antrakinon glikozitleri (aloin, aloe-emo-din gibi), lateksde ise daha çok müsilaj bulunmaktad›r.

Kullan›m›: Yapraklar› atonik laksatif olarak kullan›lmaktad›r. Lateksi haricenyara iyilefltici olarak kulan›l›r.

Yan etkileri: Dijestiyonu art›rarak absorbsiyonu azalt›r. Kronik kullan›m›ndapotasyum absorbsiyonu azal›p kalp glukozitleri ve antiaritmiklerin etkisini art›r›r.

Kontrendikasyonlar›: Beraberinde tiazid diüretikler, kortikosteroidler ve meyankökü kullan›m› bu etkiyi art›r›r.

Cardui mariae fructus (Devedikeni meyvas›)Silybum marianum (L.) Gaertner ASTERACEAE

Aktif bileflenleri: Bafll›ca silimarin gibi flavolignanlar ile linoleik, oleik ve palmi-tik asit içeren sabit ya¤, ayr›ca protein, tokoferol, steroller (kolestrerol, campes-treol, stigmasterol, sitosterol) ve az miktarda müsilaj içermektedir.

Kullan›m›: Toksik maddelerin karaci¤erde parçalan›p at›lmas›n› sa¤lar, alkol,ilaç ve kimyasallar›n zararl› etkilerinden korur, kronik hepatit, safra yolu iltihab›,siroz ve karaci¤er hastal›klar›nda içerdi¤i silimarin oldukça etkilidir. Karaci¤erinçal›flmas›n› destekler ve yeni karaci¤er hücrelerinin oluflmas›na yard›mc› olur, saf-ra art›fl›n› sa¤lar. Ayr›ca, böbreklerin daha iyi çal›flmas›n› sa¤layarak idrar yoluproblemlerini önler. ‹yi bir kan temizleyici ve karaci¤er toni¤idir.

Yan etkileri: Preparatlar› orta fliddette laksatifdir. Asteraceae familyas› bitkileri-ne duyarl› kiflilerde alerjik reaksiyonlar oluflabilir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



8

Juniperi fructus (Ard›ç meyvas›)Juniperus communis L. CUPRESSACEAE

Aktif bileflenleri: Bafll›ca α- ve β-pinen, mirsen, sabinen, kamfen, terpineol gibimonoterpenler ile karyofillen gibi seskiterpenlerce zengin uçucu ya¤ ile fleker,glukronik asit, L-askorbik asit, kateflinler, proantosiyaninler, ya¤ asitleri ve sterol-ler içermektedir.

Kullan›m›: Diüretik, hazm› kolaylaflt›r›c›, antiseptik, karminatif, antiromatizmalolarak kullan›l›r.

Yan etkileri: Uzun süre kullan›mda ve doz afl›m›nda böbrek iltihablanmas›naneden olabilir.

Kontrendikasyonlar›: Hamilelikte ve emzirme süresince glikoz seviyesini artt›r-d›¤› için diabetlilerce kullan›lmamal›d›r.

Genel Alerjik Reaksiyonlar

Foeniculi fructus (Rezene meyvas›), Foeniculi aetheroleum (Rezene uçucu ya¤›)Foeniculum vugare Miller. APIACEAE

Aktif bileflenleri: Uçucu ya¤ ( tr-anetol, fenkon, estragol), sabit ya¤, flavonoid(kamferol, kersitrin, rutin), mineraller (kalsiyum ve potasyum) içerir.

Kullan›m: Mide rahats›zl›klar›nda antispazmodik, solunum yolu hastal›klar›ndasekretolitik, ayr›ca karminatif olarak kullan›l›r.

Yan etkiler: Nadiren deri ve solunum yollar›nda alerjik reaksiyonlar oluflabilir.Kontrendikasyonlar›: 0-1 yafl aras› çocuklar için kullan›lmamal›d›r.


Resim 4.25

Silybum marianum (L.) Gaertner.

Kaynak:www.landscapedia.info/plant

Asparagi rhizoma (Kuflkonmaz)Asparagus officinalis L. LILIACEAE

Aktif bileflenleri: Bafll›ca inülin, asparagusik asit, frukto-oligosakkaritler içer-mektedir.

Kullan›m›: ‹drar yollar› iltihablar› ve böbrek tafl› oluflumunun önlemesi için; ay-r›ca halk aras›nda diüretik, laksatif, romatizmal olarak kullan›l›r.

Yan etkiler: Nadiren deri ve solunum yollar›nda alerjik reaksiyonlar oluflabilir.Kontrendikasyonlar›: ‹ltihabl› böbrek hastal›klar›nda kullan›lmamal›d›r.

Ginkgo bilobaGingko biloba L. GINKGOACEAE

Aktif bileflenleri: Diterpen (gingkolid A, B ve C), seskiterpen (bilabalit) bileflik-ler ile flavonol (kamferol, kesretin, izoramnetin gibi), kateflin, proantosiyanin vesteroller içermektedir.

Kullan›m›: Haf›za kayb›, konsantrasyon bozuklu¤u, depresyon ve kan dolafl›m›yetersizli¤i, bafl dönmesi, kulak ç›nlamas› gibi yafll›l›¤a ba¤l› birçok sa¤l›k soru-nunda standardize edilmifl yaprak ekstresi kullan›l›r.

Yan etkiler: Afl›r› dozda ishal, haz›ms›zl›k, mide bulant›s›, huzursuzluk, ayr›caaspirinle beraber al›n›rsa gözde kanlanma, alerjik deri reaksiyonlar›, bafla¤r›s› gö-rülebilir. 12 yafl›n alt›ndakiler kullanmamal›d›r.

Kontrendikasyonlar›: Ginkgo preparatlar›na afl›r› duyarl›l›kda kullan›lmaz. War-farin gibi antikoagülan ilaçlar›n etkisini art›r›p kanamaya sebep olabilir.

Pini aetheroleum (Çam ya¤›)Pinus silvestris L. PINACEAE

Aktif bileflenleri: Bafll›ca monoterpen (α- ve β-pinen, δ-3 karen, D-limonen, a-terpinen, g-terpinen, mirsen, kamfen, sabinen) ve seskiterpen (bornil asetat, kar-yofillen) bileflikler ile valerik asit ve izokaproik asit içermektedir.

Kullan›m›: Nezle gibi solunum yolu hastal›klar›nda dahilen, romatizma ve sinirhastal›klar›nda haricen kullan›l›r.

Yan etkiler: Deri ve mukoz membranda yo¤un tahrifl, ayr›ca bronkospazm›artt›rabilir.

Kontrendikasyonlar›: Bronfliyal ast›m ve bo¤macada kullan›lmaz.


Resim 4.26

Foeniculum vugareMiller.

Kaynak: www.land-scapedia.info/plant

Bronkospazm: Bronfllar›çevreleyen kaslar›nspazmodik kas›lmas›.Bronfllar›n toksik olmayan(ast›m, anafilaktik flok) yada toksik (iritan gazlar)etkenlerle kas›lmas›.

Arnicae flos (Arnika)Arnica montana L. ASTERACEAE A. chamissonis Less. subsp. foliosa Maguiere

Aktif bileflenleri: Bafll›ca helenanolid tipi seskiterpen laktonlar (helenalin gibi),ayr›ca flavonoidler (izokersitrin, luteolin, astragallin), uçucu ya¤ (timol ve türev-leri içeren), klorojenik ve kafeik asitleri içermektedir.

Kullan›m›: Haricen yaralanmalar ve kaza sonucu oluflan hematom, ç›k›k, ezil-me, k›r›k sonucu oluflan ödemler ile romatizmal kas ve eklem a¤r›lar›nda, ayr›caa¤›z bo¤az iltihablar›, ç›ban, flebit, böcek sokmalar›nda antienflamatuvar olarakkullan›l›r.

Yan etkiler: Uzun süre kullan›ld›¤›nda dermatit, egzama, hatta nekroz görülür.Kontrendikasyonlar›: Asteraceae familyas› bitkilerine duyarl› kiflilerde alerjik re-

aksiyonlar oluflabilir.

Helicis folium (Sarmafl›k)Hedera helix L. ARALIACEAE

Aktif bileflenleri: Bafll›ca saponin (hederin, hederagenin gibi), ayr›ca sterol(stigmasterol, sitosterol, kolesterol gibi), flavonoid ve polialkinleri (falkarinon vefalkarinol gibi) içermektedir.

Kullan›m›: Kronik bronflit ve nezlede ekspektoran ve sekretolitik, ayr›ca antis-pazmodik etkilidir.

Yan etkiler: Kontakt dermatit oluflabilir.

Capsici fructus (K›rm›z›biber)Capsicum annuum L. var. annuum SOLANACEAEC. frutescens L.s.l.

Aktif bileflenleri: Bafll›ca kapsaisinoidler grubu ac› bileflikler (kapsaisin, dihid-rokapsaisin, norhidrokapsaisin, homokapsaisin) ile ayr›ca sabit ya¤, karotenoidiçeren pigmentler (kapsantin, kapsorubin, α- ve β-karoten), streoid glikozitler(kapsikozit A,B,C ve D) ve az miktarda uçucu ya¤ içermektedir.


Resim 4.27

Arnica montana L.

Kaynak: www.land-scapedia.info/plant

Kullan›m›: Sindirim yard›mc›s›d›r, mide özsuyunu artt›rarak, metabolizmay› ge-lifltirir ve mide gaz›n› azalt›r, ifltah› açar. fiiddetli bafla¤r›lar›n› tedavi eder, çocuklarve yetiflkinlerde omurga, kol, omuz bölgelerindeki a¤r›l› kas spazmlar›nda, ayr›capreparatlar› artrit, romatizma, nevralji, lumbago ve duedonum ülserinde kullan›l›r.

Yan etkileri: Antiplatelet aktivite gösterir. Warfarin gibi antikoagülan ilaçlar›netkisini art›r›p kanamaya sebep olabilir. Nadiren hassas kiflilerde ürtiker oluflabilir.

Kontrendikasyonlar›: Yaral› deriye uyguland›¤›nda alerjik reaksiyon görülebilir.

Agni casti fructus (Hay›t meyvas›)Vitex agnus-castus L. VERBENACEAE

Aktif bileflenleri: Flavonoidler (kastisin, pendulatin, krizafenol gibi), flavonlar(viteksin ve izoviteksin), alkaloidler (vitisin), iridoidler (okubin, agnuzit), uçucuya¤ (α ve β-pinen) içermektedir.

Kullan›m›: Menstruasyon öncesi veya menstrual siklus düzensizliklerinde, me-me a¤r›s› ve yetersiz laktasyonda kullan›l›r. Ayr›ca, prolaktin hormonunu stimüleederek anne sütünü artt›r.

Yan etkileri: Nadiren hassas kiflilerde kafl›nt› veya ürtiker oluflabilir Kontrendikasyonlar›: Cinsiyet hormonlar›yla etkileflim nedeniyle do¤um kon-

trol haplar› ve di¤er hormon ilaçlar› ile birlikte al›nmamal›d›r.

Foenugraeci semen (Çörek otu)Trigonella foenum-graecum L. FABACEAE

Aktif bileflenleri: Bafll›ca karbohidrat (müsilaj k›vam›nda galaktomannanlar),ayr›ca protein (lizin ve triptofan), sabit ya¤, az miktarda piridin alkaloitleri (trigo-nellin, kolin ve gentianin), flavonid (apigenin, luteolin, kersetin, viteksin) ve stre-oidal saponin (diosgenin, yamogenin) içermektedir.

Kullan›m›: Dahilen anoreksi, haz›ms›zl›k ve gastritte, haricen lokal yang›lardalapa halinde kullan›l›r.

Yan etkiler: Haricen s›k kullan›mlarda deride alerji görülebilir.

Allii sativi bulbus (Sar›msak)Allium sativum L. ALLIACEAE

Aktif bileflenleri: Tiyosülfinat (allisin), organosülfürlü bileflikler (alliin, metiingibi), protein (allinaz), aminoasit (arginin), karbohidrat (fruktan), uçucu ve sabitya¤ içermektedir.

Kullan›m›: Kolesterolü ve kan flekerini düflürür, yafla ba¤l› damar sertli¤ini ön-ler. Kan p›ht›laflmas›na karfl› kullan›l›r. Do¤al antibiyotik olup bo¤az a¤r›s› ve gri-bi önler. Antioksidan ve antikanser özelliklere sahiptir. Ayr›ca haricen yara iyilefl-tirici etkisi bilinmektedir.

Yan etkiler: Kan p›ht›laflmas›na karfl› kullan›l›r, ayr›ca ishal, midede ülser, ekfli-me ve gaza neden olabilir. Hassas kiflilerde alerjik reaksiyonlara yol açar, kokusua¤›z ve deriye siner. Yüksek dozlarda vücudun kalsiyumunu tüketir, ast›m ve g›rt-lak mukoz membran›nda iltihablamaya neden olur.

Kontrendikasyonlar›: Kan inceltici oldu¤undan p›ht›laflmay› önleyen (Couma-din, Warfarin, gibi) antikoagulan ilaçlarla al›nmamal›d›r. Nadiren mide rahats›zl›k-lar› görülür, barsak floras›n› de¤ifltirir.


Populi gemma (Karakavak tomurcu¤u)Populus nigra L. SALICACEAE

Aktif bileflenleri: Bafll›ca d-kadinen, sineol, kurkumen, bisabolen, farnesen, hu-mulan içeren uçucu ya¤ ile birlikte flavonoid (krisin, apigenin, galangin, kesretin,kamferol), kafeik ve izoferulik asit esterlerini içermektedir.

Kullan›m›: Yüzesel deri yaralanmalar›nda, so¤uk ›s›rmas› (donma) ve güneflyan›klar›nda, ayr›ca larinjitte gargara olarak ve harici preparatlar› hemoroid, yara,yan›k, kesik, sivilcelerin iyileflmesi ve a¤r›larda kullan›l›r.

Yan etkiler: Alerjik deri reaksiyonlar› oluflabilir.Kontrendikasyonlar›: Propolis, peru balsam› ve salisilatlarla kullan›lmamal›d›r.

Angelicae radix (Melek otu kökü)Angelica archangelica L. APIACEAE

Aktif bileflenleri: Furanokumarin (anjelisin, bergapten), anjelik asit, uçucu ya¤(α ve β-fellandren gibi monoterpenler, seskiterpenler), fenolik asit (klorojenik vekafeik asit) içerir.

Kullan›m›: Kab›zl›k, mide gaz›, ifltah kayb›, gastrointestinal kanal›n orta fliddet-teki kramplar› gibi peptik rahats›zl›klarda kullan›l›r. Ayr›ca sinirleri yat›flt›r›r, ast›maiyi gelir.

Yan etkileri: Köklerin bileflimindeki furanokumarinler deriyi ›fl›¤a hassas halegetirir. UV ›fl›¤›na maruz kalan deride iltihaplanma görülür.

Kontrendikasyonlar›: Warfarin gibi antikoagülan ilaçlar›n etkisini art›r›p kana-maya sebeb olabilir.

Aurantii fructus (Portakal kabu¤u)Cirtus aurantium L. ssp. aurantium RUTACEAE

Aktif bileflenleri: Bafll›ca linalil asetat, α-pinen, limonen, linalool, nerol, gerani-ol gibi monoterpenler içeren uçucu ya¤ ile birlikte metil antranilat, ac› maddelerve flavonoidler (tangaterin, skutellarin, sinensetin gibi) içermektedir.

Kullan›m›: ‹fltah kayb› ve haz›ms›zl›k gibi mide flikayetlerinin destek tedavisin-de kullan›l›r.

Yan etkileri: Özellikle sar›fl›nlarda ›fl›¤a duyarl›l›k oluflabilir.Kontrendikasyonlar›: Bilinmiyor.



‘Do¤al olan her zaman güvenli de¤ildir fikrini

yorumlayabilmek.’

Bitkiler, yüzy›llard›r tedavide halk ilac›, g›da des-te¤i ve bitkisel ilaç olarak yayg›n biçimde kulla-n›lmaktad›r. Bitkiler ile ilgili olarak “do¤al olan

güvenlidir” gibi yanl›fl bir düflünce hakimdir. Oy-sa, ‘’bitkiler veya bitkisel ilaçlar do¤ald›r, o ne-denle güvenlidir’’ görüflünün do¤ru olmad›¤› bi-limsel çal›flmalarla da kan›tlanm›flt›r.Kifliler, doktor veya eczac› kontrolü d›fl›nda ken-di kendilerine veya uzman olmayan kiflilerin tav-siyesiyle kulland›klar› bitkisel ilaçlar ve ürünleryaflamlar›n› tehlikeye sokabilecek ciddi yan etki-lere yol açabilmektedirler. Bitkisel ürünlerin mo-dern t›pda kullan›lan di¤er ilaçlarla etkileflme ola-s›l›¤› da vard›r. Bitkilerin ve bitkilerden elde edi-len ürünlerin birçok etkin madde içerdi¤i gözönüne al›n›rsa, bunlar›n pek çok farmakolojikaktiviteden sorumlu olmalar› daha kolay anlafl›-l›r. Bir bitkisel ürün bir hastal›¤› tedavi ederken,baflka bir istenmeyen durumun oluflmas›na ne-den olabilir.

‘Bitkilerle tedavinin avantajlar›n› ve dezavan-

tajlar›n› aç›klayabilmek.’

Bitkisel ürünlerin tedavi yetenekleri ve yan etki-leri her zaman birlikte de¤erlendirilmelidir. A¤›zyoluyla al›nan g›da ve bitkisel ürünler, ilaçlar bir-likte al›nd›¤›nda, birbiriyle etkileflebilir ve meta-bolize olabilirler. Baz› ilaçlar vücudun besinleriabsorblama yetene¤ine engel olurken, ayn› fle-kilde baz› bitki ve g›dalar ise bir ilac›n etkisiniartt›rabilir veya azaltabilirler. Bitkisel ilaçlar›n hamileler ve süt veren annelerde kulan›lmas› sak›ncal› oldu¤u gibi bu ürünler12 yafl alt›ndaki çocuklarda da kullan›lmamal›d›r.Birden fazla ilaç kullanan yafll› hastalarda da ilaçetkileflimleri daha önemli ve risklidir.

‘Bitkisel ürünlerin yan etkilerini ve kontrendi-

kasyonlar›n› tan›mlayabilmek.’

Yüksek tansiyon, tiroid, genifllemifl prostat bezi,depresyon veya di¤er psikiatrik problemler, fle-ker, kalp, Parkinson epilepsi, glokom ve felç gi-bi herhangi bir patolojik rahats›zl›¤› olanlar birbitkisel ürün kullanmadan önce mutlaka kendi-lerini tedavi eden doktora dan›flmal›d›r.Bitkilerin farmakolojik aktivitesinden, içerdi¤itek bir etkin madde veya bir grup etkin maddesorumludur. Bu aktif bileflenler tedavi edici, has-tal›klardan koruyucu veya toksik etki göstermek-tedirler. Bitkisel ürünlerin kullan›m›ndan kay-naklanan çok tehlikeli ve öldürücü yan etkileroluflaca¤› unutulmamal›d›r. Bunlar, bitkinin do¤-rudan toksik etkileri, alerjik reaksiyonlar, konta-minasyona ba¤l› etkiler, ilaç ve di¤er bitkilerleolan etkileflimler olmak üzere birkaç farkl› me-kanizmaya ba¤l› olarak ortaya ç›kabilir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


1. Bitkisel drog veya kar›fl›mlar›n› oldu¤u gibi veya de-¤iflik preparatlar› halinde etkili k›s›m olarak tafl›yan bit-mifl, etiketlenmifl t›bbi ürünlerdir, tan›m› afla¤›dakiler-den hangisine uyar?

a. Nutrasötikb. Fitoterapötikc. Bitkisel ilaçd. Fonksiyonel g›dae. Tablet

2. Terapötik ve profilaktik terimlerinin anlam› afla¤›da-kilerden hangisidir?

a. Tedavi edici/ Uyar›c› b. Tedavi edici/ Hastal›klardan koruyucuc. Tedavi edici/Özendirici d. Tedavi edici/ Kan toplay›c›e. Tedavi edici/ Stimüle edici

3. Bitkisel ilaçlar›n kullan›m› afla¤›da belirtilen hangi bi-reyler taraf›ndan çok sak›ncal› olabilir?

a. Hamileler ve süt veren annelerb. 13-18 yafl aras› gençlerc. Kad›nlard. Erkekler e. Orta Yafll›lar

4. Tedavi s›ras›nda al›nd›¤› takdirde karaci¤eri etkileye-rek vücut metabolizmas›nda ilaçlar›n de¤iflikli¤e u¤ra-mas›na neden olan meyve suyu afla¤›dakilerden hangi-sidir?

a. Elma suyub. Portakal suyu c. Limon suyud. Greyfurt suyu e. Havuç suyu

5. Afla¤›daki bitkilerden hangisi berberin içermez?

a. Coptis chinensis

b. Chelidonium majus

c. Hydrastis canadensis

d. Berberis vulgaris

e. Althaea officinalis

6. Afla¤›dakilerden hangisi safrolun yan etkilerindende¤ildir?

a. Hepatotoksikb. Karsinojenikc. Mutajenikd. Toksike. Emenogog

7. Afla¤›daki bitkilerden hangisi pirolizidin alkaloiti içer-

mez?

a. Gentiana lutea

b. Tussilago farfara

c. Eupatorium cannabinum

d. Alkanna tinctoria

e. Senecio bicolor

8. Karaci¤erin çal›flmas›n› destekleyen ve yeni karaci-¤er hücrelerinin oluflmas›na yard›mc› olan drog afla¤›-dakilerden hangisidir?

a. Menthae foliumb. Hyperici herbac. Cardiae mariae fructusd. Gentianae radixe. Althaeae radix

9. Afla¤›dakilerden hangisi önemli bir do¤al antidepre-san drogdur?

a. Menthae pulegium

b. Viscum album

c. Salvia officinalis

d. Arnica montana

e. Hypericum perforatum

10. Afla¤›daki droglardan hangisi p›ht›laflmay› önleyen(Coumadin, Warfarin, gibi) antikoagulan ilaçlarla al›n-

mamal›d›r?

a. Allii sativi bulbus b. Populi gemma c. Agni casti fructusd. Pini aetheroleume. Aurantii fructus



1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” bölümünü tekrargözden geçiriniz.

2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisel Ürünler Neden Za-rarl›d›r?’’ bölümünü tekrar gözden geçiriniz.

3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisel Ürünler Neden Za-rarl›d›r?’’ bölümünü tekrar gözden geçiriniz.

4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisel Ürünler Neden Za-rarl›d›r?” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.

5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Do¤al aktif bileflenler” bö-lümünü tekrar gözden geçiriniz.

6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Do¤al aktif bileflenler” bö-lümünü tekrar gözden geçiriniz.

7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Önemli Yan Etkileri OlanBitkisel Droglar” bölümünü tekrar gözden geçi-riniz.

8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Önemli Yan Etkileri OlanBitkisel Droglar” bölümünü tekrar gözden geçi-riniz.

9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Önemli Yan Etkileri OlanBitkisel Droglar” bölümünü tekrar gözden geçi-riniz.

10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Önemli Yan Etkileri OlanBitkisel Droglar” bölümünü tekrar gözden geçi-riniz.

S›ra Sizde 1

Besleyici özellikleri d›fl›nda vücudumuza fizyolojik ya-rarlar sa¤layan veya kronik hastal›k riskini azaltabilenbesinlere fonksiyonel g›da; tek veya kar›fl›m haldebulunan bir veya birden çok bitki kimyasal›n›n bir g›daürününün bileflimine girerek, destek veya sinerjik et-kiyle kanser patojenezinde ve di¤er kronik hastal›klar›ngelifliminde koruyucu, önleyici ve muhtemelen tedaviedici etki gösteren ilaç flekillerine ise nutrasötik ad› ve-rilmektedir. Fonksiyonel g›da, geleneksel g›da formlar›-n› tarif ederken, nutrasötik terimi hem al›fl›lagelmiflhem de farkl› (tablet, kapsül, vs.) g›da ve g›da bileflen-lerini ifade eder.

S›ra Sizde 2

Allilbenzen yap›s›ndaki β-asaron, Acorus ve Asarum

cinslerine ait birkaç bitkinin uçucu ya¤›nda bulunanpotansiyel hepatokarsinojenik bir bileflikdir. Küçük doz-larda bile karaci¤er hasar›na neden olabildi¤i için, β-asaron içeren bitkiler uzun süre kullan›lmamal›d›r.

S›ra Sizde 3

‹yot eksikli¤i veya fazlas› tiroid bezinin sa¤l›ks›z çal›fl-mas›na neden olur. Uzun süre afl›r› iyot tüketimi veya ti-roid bezi taraf›ndan kullan›lan iyodun eksikli¤inde guatrhastal›¤› görülür. Ayr›ca, uzun zaman afl›r› iyot kulla-nanlarda a¤›z ve bo¤az iltihaplar›, artan tükrük salg›s›,ishal, mide-barsak sorunlar›, deri döküntüleri, gözlerdetahrifl gibi belirtiler görülmektedir. Hamilelikte, afl›r› tü-ketim nedeniyle fetusda düflük, ölü do¤um, ayr›ca yenido¤an ve çocuklarda zeka gerili¤i, sa¤›rl›k, flafl›l›k veguatr hastal›¤› görülebildi¤i için kaç›n›lmal›d›r.

S›ra Sizde 4

Baz› Asteraceae, Boraginaceae, Fabaceae familyas› bit-kilerinde bulunan pirolizidin alkaloitleri, nesik asit veamino alkollerden oluflan esterlerdir. Senecio alkaloitle-ri gibi ölümcül karaci¤er hasar›na neden olarak topluzehirlenmelere yol açabilirler. Baz›lar› ise mutagenik vekarsinojenik etki gösterirler.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Ahahtar› S›ra Sizde Yan›t Ahahtar›


S›ra Sizde 5

Do¤ada salisilik asit esterleri veya tuzlar› yap›s›nda bu-lunan salisilatlar, sentetik yada do¤al salisinden türev-lendirilen hidroksibenzoik asit türevleridir. Hafif fliddet-li a¤r›larda analjezik olarak kullan›lmaktad›r. Aspirineduyarl› kiflilerin salisilat içeren bitkileri dikkatli kullan-mas› gerekir. Örne¤in, do¤al salisilat içeren franbuazhassas kiflilerde aspirine alerjik reaksiyon oluflturabilir.

S›ra Sizde 6

Kola yapra¤›n›n aktif bileflenleri tropan alkaloitleri (bafl-ta kokain olmak üzere)’ dir. Kokain hamilelerde fetusave embriyoya geçebildi¤i için embriyotoksikdir, annesütüne de geçebilir. Drog yüksek dozda motor sinir lif-lerinde felce neden olabilir. Ayr›ca yapra¤›n fazla mik-tarda çi¤nenmesiyle psiflik bozukluklar ve halüsinas-yonlar görülebilir. Bu nedenlerle santral sinir sistemistimulan› ve lokal anestezik olarak bilinen Erythroxylum

coca bitkisinin tedavide kullan›m› tercih edilmez.

S›ra Sizde 7

Ginseng kan bas›nc›n›n kontrol alt›nda tutulmaya çal›-fl›ld›¤› durumlarda tehlikeli olarak kan bas›nc›n› artt›ra-bilir. Bu nedenle sar›msak ve zencefil içeren preparat-lar veya kumadin gibi kan incelticilerle verildi¤i zamankanamalara neden olabilir. Nadiren bunama ile sonuç-lanan afl›r› uyar›lmaya neden olabilir. Uzun süre Gin-seng kullan›m› sonucu, baz› kad›nlarda adet bozukluk-lar› oluflabildi¤i gibi gö¤üslerde duyarl›l›k artabilir. Ay-r›ca, Ginseng ile birlikte tüketilen kafein, sindirim siste-mi bozukluklar› ve afl›r› uyar›lmada art›fla neden olabil-mektedir.

S›ra Sizde 8

Sinameki meyvas›n›n laksatif etkisi yap›s›nda bulunanantrasen glikozitlerinden ileri gelir.


Barnes, J., Anderson, L.A., ve Phillipson, J.D., (2007).Herbal Medicines, 3rd ed., Pharmaceutical Press,London, UK.

Barrett, M. (2004). The Handbook of clinically tested

of herbal remedies, Vol. 1, The Haworth HerbalPress, Binghamton, N. Y. , USA.

Bafler, K.H.C. Fonksiyonel G›dalar ve Nutrasötik-

ler, 14. Bitkisel ‹laç Hammaddeleri Toplant›s›, Bil-diriler, Eds. K.H.C.Bafler ve N.K›r›mer. 29-31 May›s2002, Eskiflehir.

Baytop, T., (1999). Türkiyede Bitkilerle Tedavi, Geç-

miflte ve Bugün, (‹laveli 2. bask›) Nobel T›p Kita-bevleri, ‹stanbul.

Blumenthal, M, Buse, W.R., Goldberg, A., Gruenwald,J., Hall, T., Riggins, C.W. ve Rister, R.S. (1998). The

Complete German Commission E Monographs,

Therapeutic Guide to Herbal Medicines, Ameri-can Botanical Council, Austin, Texas, USA.

Blumenthal, M., Goldberg, A. ve Brinckmann, J. (2000).Herbal Medicine : Expanded Commission E Mo-

nographs, Integrative Medicine Communicatgions,M.A., USA.

European Pharmacopoeia (1997) 3rd ed. Council ofEurope, 67075 Strasbourg Cedex, France.

McGuffin, M., Hobbs, C., Upton, R. ve Goldberg, A.(1997). American Herbal Products Association’s

Botanical Safety Handbook, CRC Pres, Boca Ra-ton, Florida, USA.

Miller, L.G. ve Murray, W.C. (1998). Herbal Medici-

nals: A Clinician’s Guide, Pharmaceutical ProductsPress, New York, USA.

PDR for Herbal Medicines (2004) 3rd ed. ThomsonPDR, NJ07645-1742, Montvale.

Yararlan›lan Kaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Bitkisel ürünlerin zehirleyici etki mekanizmalar›n› tan›mlayabilecek,Bitkisel ürünlerin narkotik özelliklerini aç›klayabilecek, Halüsinojenik bitkilerin özelliklerini tan›mlayabilecek,Bitkisel ürünlerin kötüye kullan›m›n› aç›klayabilecek ve bunlar hakk›ndakimevcut bilgileri araflt›rabilecek ve derleyebilecek bilgi ve becerileri kazana-bileceksiniz.


• Zehir• Tutkunluk• Ba¤›ml›l›k• Suistimal• Akümülasyon• Toksin• Narkotik Maddeler• Akut Toksisite

• Kronik Toksisite• Abstinens• Homeostaz• Antidot• Sub-akut Toksisite• Tolerans• Yoksunluk Sendromu

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN



• G‹R‹fi• ZEH‹R VE ZEH‹R ETK‹S‹ NED‹R?• ZEH‹RLER‹N SINIFLANMASI • TOKS‹K ETK‹ T‹PLER‹ • SEKESTRASYON VE

AKÜMÜLASYON • TOKS‹K ETK‹ MEKAN‹ZMALARI • ZEH‹RL‹ B‹TK‹LER • BA⁄IMLILIK VE BA⁄IMLILIK T‹PLER‹ • B‹TK‹LER‹N SU‹ST‹MAL‹• B‹TK‹SEL ÜRÜNLER‹N

KULLANIMINA ‹L‹fiK‹NSONSÖZLER


Zehirli, Narkotik veHalusinojenik Bitkiler

G‹R‹fiBelirli bir miktar›n (dozun) üzerinde kullan›ld›¤› zaman her fley (ilaç, g›da)zararl›d›r. Bunun d›fl›nda zararl› bileflikler içeren do¤al ürünlerde mevcuttur vebunlar kesinlikle kullan›lmamal›d›r. Bu ünitede zehirli, narkotik ve halusinofemikbitkiler hakk›nda k›sa bilgiler verilecektir.

ZEH‹R VE ZEH‹R ETK‹S‹ NED‹R? Farsça kökenli bu sözcük Türk Dil Kurumu Büyük Türkçe Sözlü¤ünde flu anlam-lar ile tan›mlanmaktad›r:

1. “Organizmaya girdi¤inde kimyasal etkisiyle fizyolojik görevleri bozan vemiktar›na göre canl›y› öldürebilen madde, a¤›”

2. Mecazi: “Büyük üzüntü, ac›, keder, s›k›nt›”

Bkz. http://tdkterim.gov.tr/bts/

Mecazi anlam›n› sanat ve edebiyat ile u¤raflanlara b›rakt›¤›m›zda, bu tan›m alt›ndasakl› bulunan üç önemli özellik göze çarpmaktad›r. Miktar, zehir için en ilginç vetan›m› bir ölçüde zorlaflt›r›c› özellik olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Ünlü Rönesanshekimi Paracelsus (1493-1541) “Tüm maddeler zehirdir. Zehir olmayan maddeyoktur, zehir ile ilac› birbirinden ay›ran dozdur (miktard›r)” diyerek belki de ze-hir kavram›n›n içinde miktar›n önemine vurgu yapan ilk kiflidir. Yeterli miktarlardaal›nan suyun bile fizyolojik görevleri bozucu, zararl› ve hatta ölümcül etkilerinin ol-du¤u bilinmektedir. Ancak, hemen hiç kimse suyu zehir olarak tan›mlamamaktad›r.O halde nedir zehir veya zehirli madde? Bilimsel literatürde zehir, “toksin”, zehirlerile u¤raflan bilim dal› “toksikoloji” ve zehirleyici (zararl›) etki “toksik etki” olarak ta-n›mlanmaktad›r. Zehirlerle ilgili dünyadaki ABD kökenli yetkin organizasyonlardanolan EPA (Environmental Protection Agency) taraf›ndan yap›lan tan›mlamayagöre “çok zehirli” olan maddeler 5 gram›n (1 çay kafl›¤› dolusu) miktar› ile eriflkinbir insan› öldürebilen maddelerdir. Bu türdeki toksinlerin az miktarlar› bile ciddi za-rarlara veya ölüme sebep olur. Di¤er bir tan›mlamaya göre bu zehirler, bir deneyhayvan›n›n her kilogram› için 50 miligram a¤›zdan verildi¤inde, 48 saat içinde, hay-vanlar›n en az % 50’sinin ölümüne sebep olan maddelerdir.

Paracelsus’un hayat› için bkz. http://en.wikipedia.org/wiki/Paracelsus

EPA ve zehirlerin s›n›fland›r›lmas› ile ilgili aç›klamalar için Bkz. http://www.epa.gov vehttp://en.wikipedia.org/wiki/Toxicity_Class

Zehirli, Narkotik veHalusinojenik Bitkiler S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Besinler ve besin ö¤eleri (vitaminler vs) d›fl›nda vücuda giren tüm yabanc›maddeler (ilaçlar da) dahil ksenobiyotikler olarak adland›r›lmaktad›r. Di¤er bir ta-n›mlama ile insan vücuduna çeflitli yollarla (a¤›z, solunum, deri vs) giren zararl›ksenobiyotikler “zehir” olarak kabul edilmektedir.

ZEH‹RLER‹N SINIFLANMASIEPA’n›n tan›mlamas›na göre maddeler zehirlilikleri aç›s›ndan farkl›l›k gösterendört kategori alt›nda s›n›fland›r›l›rlar:

Toksisite S›n›f› I: Çok zehirli maddeler; bu kategorideki maddeler için fiekil 5.1’ degörülen kurukafa ve çapraz kemik sembolü ambalajlarda bulundurulmak zorundad›r.

Toksisite S›n›f› II: Orta derecede zehirli maddeler; 5-30 gram dozda eriflkin in-san için öldürücüdürler

Toksisite S›n›f› III: Hafifçe zehirli maddeler; 30 gram›n üstündeki miktarlardaölümcüldürler.

Toksisite S›n›f› IV: Pratik olarak zehirli olmayan maddeler.Sözkonusu bu dört toksisite s›n›f›n›n ilk üçünde yer alan maddelerin ambalaj-

lar› üzerine maddenin toksisite (zehirlilik) derecesini belirten kolay görülebiliruyar›lar yap›lmas› zorunlulu¤u vard›r. EPA’n›n s›n›flamas›ndan biraz farkl› olarakAvrupa Birli¤inin üç kategoriden oluflan bir s›n›flamas› vard›r:

S›n›f 1: Çok toksik maddelerS›n›f 2: Toksik maddelerS›n›f 3: Zararl› maddelerAvrupa Birli¤inde sat›lan ve ilk iki s›n›fta yer alan maddelerin ambalajlar› üze-

rinde fiekil 5.1’deki sembolün bulunmas› zorunludur. EPA’n›n s›n›flamas›ndakidördüncü kategori ise dikkate al›nmam›flt›r. Dünya Sa¤l›k Örgütü (DSÖ; WHO) iseyine benzer bir s›n›flama yapm›flt›r:

S›n›f 1-a: afl›r› zararl›;S›n›f 1-b: çok zararl›;S›n›f 2: orta derecede zararl›;S›n›f 3: hafifçe zararl›.DSÖ’nün bu s›n›flamas› da s›çanlardan elde edilen LD50 (medyan letal doz) de-

¤erlerine dayanmaktad›r: E¤er Madde için LD50 de¤eri kilogram cinsinden hayvanvücut a¤›rl›¤› bafl›na 5 miligram veya daha az bir miktarda ise madde s›n›f 1a’da;5-50 miligram aras›ndaysa s›n›f 1b’de; 50-500 miligram aras›ndaysa s›n›f 2’de; 500miligramdan fazlaysa s›n›f 3’de yer almal›d›r. Geçerli uluslar aras› yasa ve etik ku-rallar gere¤i zehirli olup olmad›¤› bilinmeyen bir madde insanlar üzerindetoksisite aç›s›ndan denenemeyece¤inden, DSÖ’nün bu s›n›flamas› pratik aç›-dan en uygun gözüken s›n›flamad›r. Ayr›ca, bu s›n›flamada yer alan maddeler ko-layl›kla EPA ve Avrupa Birli¤inin s›n›flamalar›nda yerlerini alabilmektedir.

Medyan letal doz (LD50) hakk›ndaki aç›klamalar ve örnekler için bknz.: http://en.wikipe-dia.org/wiki/LD50

Do¤ada bulunan zehirler kökenleri itibar› ile üç grupta toplanmaktad›r: a. Mineral kaynakl› zehirler,b. Hayvansal kaynakl› zehirler (Venomlar),c. Bitkisel kaynakl› zehirler.Mineral ve hayvansal kaynakl› zehirlerden kitab›n konusuna uymad›¤› için bu-

rada fazla söz edilmeyecektir. Bitkiler aleminde bakterilerden bafllay›p yüksek bit-kilere kadar uzanan evrimsel çizgide hemen her türde zehirli maddeler olabilmek-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



tedir. Bakterilerin vücutta üreme-leri sonucunda oluflan endotok-sin ve ekzotoksinler çeflitli infek-siyon hastal›klar›n›n sonuçlar›n›ortaya ç›kar›rlar. Endotoksinlervücutta ölen veya ba¤›fl›kl›k sis-teminin hücreleri taraf›ndan par-çalan›p öldürülen bakteri hücreduvarlar›n›n bir bölümüdür, vü-cut s›v›lar›nda çözünme özellik-leri yoktur ve aç›¤a ç›kt›klar›ndavücut s›cakl›¤›n›n yükselmesine(pirezis) neden olurlar. Genellik-le lipopolisakkarit yap›s›ndaolan bu toksinler “pirojen (ateflyap›c›)” olarak da adland›r›lmak-tad›r. Ekzotoksinler ile bakteri,tek hücreli mantarlar, algler ve pro-tozoalar›n metabolizmalar› s›ras›nda oluflturuduklar› ve salg›lad›klar› suda çözünürmaddelerdir. Endotoksinlerden farkl› olarak bunlar daha toksiktir ve ço¤u durum-da piretik etki (atefl yükselmesi) ortaya ç›karmazlar. Bunlar aras›nda bir anaerobbakteri olan Clostridium botilinum’un oluflturdu¤u endotoksin yeryüzünde bilinenen kuvvetli zehirdir ve çok tehlikeli bir besin zehirlenmesine neden olmaktad›r.Tetanoz, difteri, bo¤maca, kolera gibi çok çeflitli hastal›klarda ekzotoksinler rol oy-namaktad›r. Ayr›ca, çeflitli küf mantarlar›n›n oluflturdu¤u aflatoksinler, okratoksin-ler gibi ekzotoksinlerin de hepatotoksik (karaci¤erde toksik) ve karsinojenik (kan-ser yap›c›) etkilerinin oldu¤u bilinmektedir.

Endotoksinler hakk›nda daha fazla bilgi için bknz. http://en.wikipedia.org/wiki/Endotoxin

Ekzotoksinler hakk›nda daha fazla bilgi için bknz. http://en.wikipedia.org/wiki/Exotoxin

Yüksek bitkiler aras›nda EPA ve di¤er kurulufllar›n s›n›flamalar›n›n her birindeyer alacak fliddette toksik olabilen veya pratik olarak zararl› etkisi olmayan bitkitürleri vard›r. Ancak, bunlar›n bir k›sm› sat›lmazlar, do¤adan toplanarak tüketilir-ler, sat›lan bitkisel ürünlerden zehirli olanlar›n da üzerinde ço¤unlukla uyar› etike-ti bulunmamaktad›r. Bitkileri zehirli yapan, içerdi¤i kimyasal maddeleridir. Bazenbir bitki çok say›da toksik kimyasal madde de içerebilmektedir. Bu durum baz› bit-kilerin birden fazla sistemi etkileyebilen zehirler haline gelmesini sa¤layabilmekte-dir. Zehirli olarak kabul edilen baz› bitkiler ayn› zamanda “ilaç” olarak kullan›lmaözelli¤ine de sahip olabilmektedir. Çünkü ilaçlar da, zehirler de vücuttaki home-ostatik dengeleri güçlü biçimde de¤ifltirebilmektedir. Buna ba¤l› olarak insanlardazehirin etkiledi¤i sistemlerden kaynaklanan belirtiler (semptomler) ortaya ç›kmak-tad›r. Örne¤in, Amanita türü mantarlar karaci¤er ve sinir sisteminde zehirli etkilergösterirler, yani hepatotoksik ve nörotoksik etkiler tafl›rlar ve bu iki sisteme aitsemptomler ortaya ç›kar›rlar.

Do¤ada bulunan zehirlerin kökenleri nedir ?

1195. Ünite - Zehi r l i , Narkot ik ve Halusinojenik Bi tk i ler

fiekil 5.1

EPA ve AvrupaBirli¤i normlar›çerçevesinde sat›fl›yap›lan toksikmaddelerinambalajlar›üzerinde tafl›mas›gerekli olan vezararl›l›kderecesini belirtensembol.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

TOKS‹K ETK‹ T‹PLER‹ ‹lac› zehirlerden ay›ran en önemli özelliklerden birisi zehirlerin vücut sistemleri üze-rindeki etkilerinin daha kal›c›, hatta geri dönüflümsüz (irreversibl) olmas›d›r. Bunailaveten bir çok zehir vücuttan genellikle at›l›m› güç olan, akümüle (birikme) özelli-¤i olan maddelerdir. Zehirlerin önemli bir bölümünde gözüken di¤er bir özellik debaz› zehirlerin etkisinin doza ba¤l› olmamas› ve çok düflük dozlarda bile etkili olma-lar›d›r. Maddelerin toksik olmas› için mutlaka öldürücü (letal) olmalar› gerekme-mektedir. Vücut sistemleri üzerinde oluflturduklar› olumsuz etkiler de zehirlenme(toksisite) olarak adland›r›lmaktad›r. Bu ba¤lamda zehirli maddelerin, vücut üzerin-deki etkilerinin zamansal boyutu da önem kazanmaktad›r. Zehirli maddelerin zama-na ba¤l› üç tip toksisitesinden söz edilebilir:

a. Akut Toksisite (‹ve¤en Zehirlilik): Zehire ço¤u durumda bir seferlik maruzi-yetle, 24-48 saatlik dönemde ortaya ç›kan toksisite;

b. Sub-akut Toksisite: Akut ve kronik toksisite süreleri aras›nda kalan sürelerdeoluflan maruziyet ve toksisite;

c. Kronik Toksisite (Süre¤en Zehirlilik): Genellikle uzun bir maruziyet sonras›n-da canl›n›n ortalama yaflam ömrünün 2/3’lik süresi içinde ç›kan toksisite.

Bunlar›n d›fl›nda toksik etkinin görüldü¤ü organ ve sisteme, di¤er bir deyiflle ze-hirin etkili oldu¤u yere göre de toksisite s›n›flamas› yap›labilmektedir. Örne¤in, ka-raci¤er üzerinde toksik etkileri olan maddeler “hepatotoksik”, böbrekler üzerindetoksik etkileri olan maddeler “nefrotoksik” olarak tan›mlanmaktad›r. Bu s›n›flamadadikkat çekici olan genellikle yaflamsal önemi olan organlardaki toksisitelerin göreceolarak daha fazla önem kazanmas›d›r. Bu s›n›flamada yer alan “sitotoksik etki”, ya-ni hücreler üzerindeki toksik etki bazen istenen bir özellik olmaktad›r. Özellikle vü-cutta kontrolsüz biçimde ço¤alan kanser hücrelerini öldürmek, yani antineoplastiketki sa¤lamak için “sitotoksik etki” aranan bir etki durumuna gelmektedir. Bitkileraras›nda da bu tip toksik maddeler tafl›yan türler bulunmaktad›r. Ancak, bu madde-lerin toksik etkilerinin kanser hücreleri üzerinde spesifik olmas›, sa¤l›kl› di¤er hüc-releri etkilememesi istenir.

SEKESTRASYON VE AKÜMÜLASYONSubakut ve kronik toksisitelerde maruziyet süresi kadar zehirin vücutta birikici özel-likler tafl›mas› ve etkisinin yo¤uflmal› olmas› (etki akümülasyonu) zehirlenmenin flid-detini art›rabilmektedir. Baz› zehirler vücutta baz› dokularda birikme özelli¤i göste-rir. Bu olaya “sekestrasyon” ad› verilmektedir. Ancak sekestrasyon, akümülasyonunaksine her durumda zehirlenmenin fliddetini art›rmamaktad›r. Örne¤in, tarihte birdönem sub-akut ve kronik zehirleyici olarak kullan›lan arsenik saç ve t›rnaklarda se-kestre olmaktad›r. Buralarda biriken zehir, art›k zehirleyici olma özelli¤ini genifl öl-çüde yitirmektedir. Ancak, saç ve t›rnaklarda biriken maddeler “kriminoloji” ve “ad-li t›p” aç›s›ndan önem kazanmaktad›r. Çünkü buralardan al›nacak örneklerde sonmaruziyetin üzerinden aylarca süre geçse bile zehirin varl›¤› saptanabilmektedir.Ekolojik bir kirletici olan DDT ise vücutta ya¤ dokusunda birikmektedir. Ya¤ doku-lar› satüre olduktan (doygunlu¤a ulaflt›ktan) sonra sinir dokular›n› etkilemektedir.Kanserojen olmas› nedeniyle kullan›m› art›k hemen tüm dünyada yasaklanm›fl birinsektisit (böcek öldürücü) olan bu maddenin ya¤ dokular›nda biriken k›sm› do¤ru-dan nörotoksisite göstermemektedir. Ancak, ani kilo verme durumlar›nda vücut ya¤-lar›n›n erimesi ile ya¤ dokusunda sekestre olan DDT kana yüksek miktarlarda kar›-flarak sinir sistemine yönelmekte ve nörotoksik etkisi belirginleflmektedir.


Bitkiler aras›nda da sekestrasyon özelli¤i tafl›yanlar bulunmaktad›r. Burada se-kestre olan bitkinin bilefliminde yer alan biyoaktif maddelerdir. Örne¤in, kalp yet-mezli¤i tedavisinde kullan›lan yüksükotu bitkisinde (Digitalis purpurea) bulunandijital glikozitleri çizgili kaslarda ve kalp kas›nda birikmektedir. Çizgili kaslarda bi-riken glikozitler herhangi bir etki göstermezken, kalp kas›nda toplanan maddelerkardiyotonik (kalp kuvvetlendirici) etkiden sorumludur. Vücutta çizgili kaslar kitleolarak kalp kas›ndan daha fazla olmas› ve de dijital glikozitlerinin öncelikle çizgi-li kaslara ba¤lanmas› nedeniyle kullan›lan dijital glikozitlerinin ve yüksük otununöncelikle belli bir süre, çizgili kaslar satüre olana (doygunluk noktas›na eriflene)kadar yüksek dozda kullan›lmas› gerekir. Bu doza “dijitalizasyon dozu”, yap›lan ifl-leme de “dijitalizasyon” ad› verilmektedir. Dijitalizasyon tamamland›ktan sonrakullan›lan “idame (devam) dozu” daha düflük bir dozdur. E¤er, çizgili kaslardadoygunluk olufltuktan sonra da dijitalizasyon dozu kullan›lmaya devam edilirse di-jital glikozitlerinin “kardiyotoksik etkileri” ortaya ç›kmaktad›r, çünkü dijital gliko-zitlerinin güvenlik aral›¤› dard›r. Dijital glikozitlerinin kardiyotoksik etkisi aritmi(kalp at›m ritminin bozulmas› biçiminde ortaya ç›kmaktad›r. Çizgili kaslarda biri-ken dijital glikozitleri normal durumlarda terapötik (tedavi edici) veya toksik etki-lere do¤rudan katk› sa¤lamamaktad›r. Ancak, çizgili kaslara ba¤lanabilen ve o do-kulardan dijital glikozitlerini söküp uzaklaflt›rabilen “kinidin” gibi maddeler çizgilikaslarda ba¤l› olarak bulunan dijital glikozitlerinin kandaki miktarlar›n› k›sa süre-de çok yüksek düzeylere ç›kard›¤›ndan glikozitlere ba¤l› kuvvetli toksik etkiler or-taya ç›kacakt›r. Burada sözü geçen kinidin de ülkemizde yetiflmeyen ancak GüneyAmerika’da yetiflen K›nak›na (Cinchona) türlerinin a¤aç kabuklar›ndan elde edilenbir baflka maddedir.

K›nak›na (Cinchona) hakk›nda daha fazla bilgi için bknz. http://en.wikipe-dia.org/wiki/Cinchona

Sekestrasyon nedir ?

TOKS‹K ETK‹ MEKAN‹ZMALARI Çeflitli toksinlerin vücutta oluflturduklar› etkiler çeflitli fizyolojik süreçlerin etki-lenmesi sonucunda farkl› geliflimler göstererek ortaya ç›kmaktad›r. Dolay›s›ylaafla¤›da belirtilen farkl› kategorilerde mekanizmalar ile toksik etkiler ortayaç›kmaktad›r:

a. Yal›n Toksik etkiler,b. Özel toksik etkiler,c. ‹mmün reaksiyonlar ve alerji,d. Genetik farkl›l›klara ba¤l› reaksiyonlar ve idiyosenkrazi,e. Dayan›ks›zl›k veya afl›r› duyarl›k reaksiyonlar›,f. Ba¤›ml›l›k ve yoksunluk reaksiyonlar›.

Yal›n Toksik Etkiler Bu tip toksik etkiler ilaçlar veya bitkilerin terapötik etkilerine benzer biçimde or-taya ç›kan toksik etkilerdir. Bu toksik etkilere s›k rastlanmaktad›r ve basitçe “yanetki” olarak tan›mlanmaktad›r. Vücuda al›nan ksenobiyoti¤in ço¤u kez ana farma-kolojik etkinin bir uzant›s› olarak veya onunla fizyolojik ba¤lant›l› olarak ortayaç›kmaktad›r. Bu toksik etkiler, ço¤u kez doza ba¤›ml›d›r; yani miktar artt›kça etkifazlalafl›r, azald›kça etki azal›r. Bu tür toksik etkiler düflük morbidite ve mortalite


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

yüzdesine sahiptir. Yani, bu toksik etkiler ile hastal›k oluflma (iatrojenik hastal›k)ve oluflan hastal›ktan dolay› ölme riski düflüktür. Bu arada, t›bbi amaçlarla kullan›-lan ilaç ve bitkisel ürünler ile çeflitli hastal›klar›n oluflabildi¤i ve bu hastal›klara“iatrojenik hastal›klar” ad› verilmektedir. ‹laç vb. saf maddeler için yal›n toksik et-kilerin önceden tahmini kolayd›r. Ancak, aktif madde çeflidin fazlal›¤›, bilinmeyenmaddelerin varl›¤›, çevre kirletici maddeler ile kontaminasyon ve standardizayonfarkl›l›klar› gibi nedenlere ba¤l› olarak bitkisel ürünlerde yal›n toksik etkilerin ön-ceden tahmini zordur. Kullan›lan ürünün miktar›n› azaltmak veya kullan›m› tü-müyle b›rakmak yal›n toksik etkilere ba¤l› sorunlar›n ço¤u durumda çözümü an-lam›na gelmektedir.

Özel Toksik EtkilerBu tip toksik etkiler ilaçlar veya bitkilerin terapötik etkilerine benzerlik tafl›mak zo-runda de¤ildir ve bu toksik etkilere yal›n toksik etkiler kadar s›k rastlanmamakta-d›r. Etkiler ço¤u kez maruz kal›nan doza ba¤›ml› olmakla birlikte, bazen dozdanba¤›ms›z özel toksik etkiler de oluflabilmektedir. Bu tip etkilerin oluflmas› ve so-nuçlar›n›n ortaya ç›kmas› için belli bir zaman›n geçmesi gerekmektedir. Ço¤unluk-la etkilerin ortaya ç›kmas› uzun zaman ald›¤›ndan özel toksik etkilerin anlafl›lmas›ve bunlardan sak›n›lmas› adeta olanaks›zd›r. Bu tip toksik etkilerin pratikte karfl›-lafl›lan üç tipi vard›r:

• Mutajenik (Genotoksik) etki,• Karsinojenik (Onkojenik) etki,• Teratojenik (Embriyotoksik) etki.Mutajenik (Genotoksik) etki: Çeflitli kimyasal maddeler insan ve di¤er canl›lar-

da kromozomlarda yer alan DNA moleküllerinde de¤iflimler oluflturabilmektedir.Bu de¤iflimler hafif düzeylerde oldu¤unda tamir mekanizmalar› ile DNA onar›l-makta, orta fliddette de¤iflimlerde hücre apoptoz (programl› hücre ölümü; hücreintihar›), daha a¤›r de¤iflim ve hasarlarda hücre nekroz ile ölmektedir. Bu son ikidurumda mutasyonlu hücrenin yaflam›n› devam ettirerek bölünme ile ço¤almas›-n›n ve böylece vücutta genç mutant hücrelerin oluflmas› önlenmifl olmaktad›r.Tüm bu protektif (koruyucu) mekanizmalara karfl›n, bazen mutasyonlu hücreleryaflam›n› devam ettirebilmekte ve vücutta hastal›k türünde etkiler oluflturabilmek-tedir. Mutajenik etki genellikle üç biçimde ortaya ç›kabilmektedir:

1. Nokta mutasyonu (k›r›lmas›z mutasyon): Gene ait tek nükleotidin üzerindeoluflan de¤iflim ile ortaya ç›kmaktad›r. Bu mutasyonlar baz› durumlarda ta-mir olmakta ve hücre sorunsuz biçimde yaflam›n› sürüdürmektedir. Ancak,baz› durumlarda tamir mümkün olamamaktad›r.

2. Büyük parça ç›kmas› ve de¤ifl-tokufl: Klastojenez, gen translokasyonu veyakromozom k›r›lmas› olarak da tan›mlanan bu olaylarda büyüklü¤ü de¤iflengen parçalar› kromozomdan kopmakta ve/veya di¤er genlerin parçalar› ileyer de¤ifltirmektedir. Bu gruptaki mutasyonlar hücrelerde ya çok önemli bo-zukluklara yada ölümlere neden olurlar

3. Kromozomlar›n bölünme s›ras›nda yavru hücreler aras›nda eflitsiz paylafl›m›(anöploidizasyon): Bunun sonunda hücre çekirde¤i bir veya daha fazla sa-y›da kromozom kazan›r veya kaybederek “diploid” durumdan “anöploid”duruma geçer.

Mutasyon somatik hücrelerde de¤il de gamet hücrelerinde (cinsiyet hücreleri:sperm ve yumurta) oluflmuflsa sonraki kuflak yavrulara geçifl gösterebilir. Mutas-yon yap›c› maddeler, günlük yaflamda her yerde bulunmaktad›r. Bitkilerde ve bit-


kisel besinlerde bulunan flavonoidler mutajenik etkilidir. Önemli olan vücudunmutasyonlara karfl› mücadelesi, maruziyet süresi ve vücuda giren mutajenlerin et-ki gücüdür.

Karsinojenik (Onkojenik) etki: Çeflitli kimyasal maddeler vücutta kanser oluflu-muna neden olabilmektedir. Karsinojenik maddeler vücutta iki farkl› mekanizmaile kanser oluflturmaktad›r:

1. Mutajenik (genotoksik) etki sonucunda: Bu durumdaki maddeler genelliklemutasyon olufltuktan sonra tamir edilemeyen ve sonras›nda apoptoz veyanekroz ile ölmeyen mutant hücrelerin ço¤almas› ile ortaya ç›kmaktad›r.

2. Epigenetik etki sonucunda: Baz› karsinojenik maddeler hücredeki kromo-zomlar d›fl›ndaki hücre zar›, sitoplazma, mitokondriler, ribozomlar gibi di-¤er yap›lar› etkileyerek kanser oluflturmaktad›r.

Karsinojenik maddeler de günlük yaflamda her yerde bulunmaktad›r. Baz› bit-kilerde de karsinojenik etkili baz› maddeler bulunmaktad›r. Burada da önemli olanvücudun karsinojenlere ve etkilerine karfl› mücadelesi, maruziyet süresi, haz›rlay›-c› faktörlerin fazlal›¤› ve vücuda giren karsinojenlerin etki gücüdür.

Teratojenik (Embriyotoksik) etki: Çeflitli maddelerin gebelik veya gebeli¤e çokyak›n dönemde embriyo veya gamet hücrelerine geçmesi sonucu, fötusta (embri-yoda) malformasyona (kötü oluflum, sakatl›k) veya ölüme kadar gidebilen geridö-nüflümsüz bozukluklara neden olmas› teratojenez olarak adland›r›lmaktad›r. Karsi-nojenezde oldu¤u gibi, mutajenik etki teratojeneze neden olabilmektedir. Ancak,mutajenik etkinin rol oynamad›¤› teratojenez durumlar› ço¤unluktad›r. Di¤er birifade ile, teratojenik maddelerin ço¤unun mutajenik veya karsinojenik etkileri yok-tur, çünkü teratojenez, (i) önemli besinsel ö¤elerin (vitaminler vs.) anne aday› vedolay›s›yla bebek fötus taraf›ndan al›namamas›, (ii) uteroplasental kan ak›m›n›nazalmas› ve dolay›s›yla bebe¤in kans›z kalmas›, (iii) farkl›laflma ile ilgili spesifikolaylar›n bozulmas›, (iv) doku osmolaritesinin de¤iflmesi gibi non-mutajenik etki-ler nedeniyle de oluflmaktad›r. Bitkiler aras›nda da teratojenik etkiler tafl›yanlarvard›r.

‹mmün Reaksiyonlar ve Allerji Bu tip toksik etkiler ilaçlar veya bitkilerin terapötik etkilerine hemen hiç benzerliktafl›mamaktad›r ve bu toksik etkilere de yal›n toksik etkiler kadar s›k rastlanma-maktad›r. Etkiler maruz kal›nan doza ba¤›ml› de¤ildir ve önceden tahmin edilme-leri olanakls›zd›r. Ayr›ca, bu tip yan etkiler önceki tipteki yan etkilerden farkl› ola-rak yüksek mortalite (ölüm oran›) gösterirler. Allerji ve immün reaksiyonlar asl›n-da vücudun yabanc› madde ve organizmalara karfl› savunma mekanizmas›d›r. An-cak, baz› durumlarda tepki verilmemesi gereken maddelere karfl› afl›r› duyarl›ktepkisi biçiminde ortaya ç›kmaktad›r. Bitkiler aleminde allerjik reaksiyona nedenolabilen çok say›da tür vard›r. Ayr›ca, bitki polenlerine karfl› oluflan mevsimsel al-lerji en yayg›n karfl›lafl›lan allerji tiplerinden birisidir. Bu tür toksik etkiler ortayaç›kt›¤›nda ürünün kullan›m› sonland›r›lmal› ve gelecekte hiçbir flekilde kullan›lma-mal›d›r.

Genetik Farkl›l›klara Ba¤l› Reaksiyonlar ve ‹diyosenkrazi Eskiden nedeni tam olarak anlafl›lamam›fl, çok nadiren rastlanan baz› yan etkiler,kiflilerin bünyevi özelliklerindeki farkl›l›klardan kaynaklanan yan etkiler olarak de-¤erlendirilmifl ve bunlara “idiyosenkrazi” ad› verilmifltir. Son y›llarda yap›lan arafl-t›rmalar, nadir rastlanan ve yüksek mortalite gösteren bu yan etkilerin ço¤unun ge-


netik farkl›l›klardan kaynakland›¤› anlafl›lm›flt›r. T›pk› allerjik reaksiyonlar gibi buetkiler de ço¤u zaman ilaç veya t›bbi bitkinin terapötik etkilerinden farkl› meka-nizmalar ile ortaya ç›kmaktad›r ve önceden tahmin edilmeleri olanaks›zd›r. Bu türyan etkinin bitkiler aleminde olup olmad›¤› bilinmemektedir, çünkü bu yan etkitoplumda 1/50000, 1/100000 gibi çok düflük olas›l›kta karfl›m›za ç›kmaktad›r. Butür toksik etkiler ortaya ç›kt›¤›nda ürünün kullan›m› sonland›r›lmal› ve gelecektehiçbir flekilde kullan›lmamal›d›r.

Dayan›ks›zl›k veya Afl›r› Duyarl›k Reaksiyonlar› Kiflilerde var olan bir hastal›k durumu nedeniyle ortaya ç›kan, ço¤u kez tahminedilebilen ve kullan›lan maddenin farmakolojik etkileri ba¤lant›l› olabilen intole-rans (dayan›ks›zl›k) reaksiyonlar›d›r. Ço¤u kez tahmin edilebildi¤inden ve reaksi-yonlar fliddetli geliflmedi¤inden mortalite pek fazla de¤ildir. Ço¤u durumda ürü-nün kullan›m›na son vermek zorunda kal›nsa da, kullan›lan dozu azaltmak ve ürü-nün kullan›m›na ara vermek gibi uygulamalar ile sorun çözülmektedir. Ayr›ca, varolan hastal›k halinin ortadan kald›r›lmas› da bu reaksiyonlar› önleyecektir. Bitkileraras›nda da bu türden reaksiyonlar› oluflturan türler oldu¤una inan›lmaktad›r.

Ba¤›ml›l›k ve Yoksunluk Reaksiyonlar› Di¤er bir çok yan etki tipinden farkl› olarak ba¤›ml›l›k, kullan›c›lar›n “arzu etti¤i,istedi¤i” bir etkidir. Bu yüzden bir çok araflt›r›c› taraf›ndan “ba¤›ml›l›k” bir yan et-ki olarak tan›mlanmamaktad›r. Kullan›c› taraf›ndan arzu edilmeleri ve istenmelerinedeniyle ço¤u kez “suistimal edilen”, yani “kötüye kullan›lan” maddeler bu grup-tad›r. Ba¤›m›l›l›k, suistimal ve yoksunluk belirtileri konular› kitab›n bu bölümündeayr›nt›l› olarak ele al›nm›flt›r. Bitkiler aras›nda ba¤›ml›l›k amac›yla kullan›lan ve su-istimal edilen çok say›da örnek bulunmaktad›r. Bu yan etkinin önlenmesi için ürü-nün aniden kesilmesi problemler yaratmakta ve “yoksunluk sendromu (abstinenssendromu)” tablolar›n›n oluflmas›na neden olmaktad›r. Yoksunluk belirtileri ço¤udurumda fliddetli ve tahammülü zor etkilerden olufltu¤u için birdenbire ürünün ke-silmesi yerine yavafl-yavafl dozu azaltarak kesmek veya ürünün yerine ba¤›ml›l›kyapmayan bir benzerini kullanmaya devam etmek daha ak›lc› olacakt›r. Burada birnoktan›n da vurgulanmas›nda yarar vard›r: Yoksunluk sendromu ba¤›ml›l›k yap-mayan ürünlerin uzun süreli kullan›m› ile de ortaya ç›kabilmektedir.

ZEH‹RL‹ B‹TK‹LER Ülkemizde ve dünyada çeflitli bitkiler zehirlenmelere neden olmaktad›r. Çeflitli ne-denlere ba¤l› olarak ortaya ç›kan bu zehirlenmelerin bir bölümü sadece basit etki-lerden oluflurken baz›lar› ölümcül sonuçlara varabilen ciddi etkilerden kaynaklan-maktad›r. Ülkemizde çok zehirli bitki türleri bulunmas›na karfl›n, mantar zehirlen-meleri hariç, di¤er bitki türleri ile zehirlenme ve zehirlenmeye ba¤l› ölümler nadi-ren görülmektedir. Tablo 5.1 Türkiye’de a¤›r zehirlenmelere neden olan bitki tür-lerini listelemektedir. Zehirlenmeler genellikle 1-12 yafl grubunda yo¤unlaflmakta-d›r. Bunun en önemli nedeni bilgi ve tecrübe noksanl›¤›, yani çocuklar›n zehirlibitki türlerini yanl›fll›kla yenilebilen bitki türleri yerine yemeleridir. Ayr›ca, zehirle-rin etkisine özellikle okul öncesi dönem çocuklar›n›n (6 yafl ve alt›) daha duyarl›olmas› da, bitkiler ile zehirlenmelere bu yafl grubunda daha s›k rastlanmas›na kat-k› sa¤lamaktad›r. Tablo 5.2 ise daha hafif zehirlenmelere yol açan veya tüketilme-si halinde ço¤unlukla ciddi sonuçlar do¤urmayan bitkileri içermektedir.

Günümüzde dünyada da hem zehirlenme hem de zehirlenmeye ba¤l› ölümoranlar› önemli ölçüde azalm›flt›r. Bunun en önemli nedenleri aras›nda insanlar›n


bilinçlenmesi, zehirlenme kaynaklar›n›n büyük ölçüde ortadan kald›r›lmas› ve/ve-ya insanlarla temas›n›n engellenmesi yer almaktad›r. Örne¤in, Ortaça¤ ve Yeniça¤Avrupas›nda Claviceps purpurea (Çavdar mahmuzu) sklerotyumlar›n› içeren tah›l-lar›n tüketimi ile pandemi biçiminde Ergot zehirlenmeleri (Ergotizm) görülmektey-di. Tah›llarda görülen parazit bir mantar olan bu bitki türü ile zehirlenme art›k gü-nümüzde hemen hemen hiç gürülmemektedir. Birçok bitki türü zehirli etkileriolan bileflikler tafl›malar›na karfl›n, bunun pratikte fazla bir önemi yoktur, çünkübu bitkiler ile intoksikasyon (zehirlenme) olmas› için çok yüksek miktarlarda al›n-malar› gerekmektedir. 16. Yüzy›l hekimi Paracelsus’un “Dosis sola facit venenum”(Zehirlili¤i yanl›zca doz belirler) düflüncesi bitkiler için de geçerlidir. Ayr›ca, kulla-n›lan bitkinin ifllenme biçimi de zehirlilik düzeyini etkilemektedir. Zehirli bitkilerolarak bilinen Solanum nigrum (‹t üzümü) ve Conium maculatum (Bald›ran)hafllanarak piflirildikten sonra salata biçiminde tüketilmektedir.

Ergotism için bkz. http://en.wikipedia.org/wiki/Ergotism

Ülkemizde bitki zehirlenmeleri ço¤unlukla afla¤›da belirtilen nedenlerle ortayaç›kmaktad›r:

1. Besin olarak zehirli bitkinin toplanarak yenmesi: Bu durum en çok mantar ze-hirlenmelerinde görülür,

2. Gebe kad›n taraf›ndan istenmeyen çocuklar›n düflürmesi (Abortus) amac›ylazehirli bitkilerin kullan›lmas›,

3. T›bbi bitkiler yerine yanl›fll›kla veya bilinçsizce zehirli bitkilerin kullan›lmas›,4. Hastal›k tedavisi için kullan›lan bitkilerin önerilen terapötik dozlar›n›n üzeride

miktarlarda kullan›lmalar›,5. ‹ntihar amac›yla zehirli oldu¤u bilinen bitkilerin kullan›lmas›,6. Bitkilerin zehirli organlar›n›n zehirli oldu¤u bilinmeden a¤›za al›narak yutul-

mas›. Bu durum ile özellikle k›rsal kesimlerdeki çocuklarda karfl›lafl›lmaktad›r.


Bitkinin Latince Ad› Bitkinin Türkçe Ad› Bitkinin Latince Ad› Bitkinin Türkçe Ad›

Aconitum türleriKaplanbo¤an,

Kurtbo¤anAtropa belladonna

Güzelavratotu,

Kurtbö¤ürtleni

Cannabis sativa* Kenevir, Kendir Cicuta virosa Subald›ran›

Colchicum türleri Ac›çi¤dem, Karçiçe¤i Conium maculatum Bald›ran

Datura türleri Boruçiçe¤i, Tatula Delphinium türleri Hezaren

Digitalis türleri Yüksükotu Euphorbia türleri Sütle¤enotu

Helleborus türleri Çöpleme, çöplemecik Hyoscyamus türleri Banotu

Mandragora autumnalis Adamotu Mercurialis türleri Parflen, Parten,Yerfesle¤eni

Nerium oleander A¤uçiçe¤i, Kan a¤.,Zakkum, Z›kk›m Papaver türleri.* Haflhafl, yabani haflhafl

Prunus türleriAc›badem, Erik, fieftali,

ZerdaliRhododendron türleri. Komar, zifin

Ricinus communis Hintya¤› a¤ac› Solanum türleri ‹tüzümü, Tilki üzümü

Veratrum album Akçöpleme Vicia faba Bakla

Tablo 5.1Türkiye’de a¤›rzehirlenmelere yolaçan bitki türleri.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Bald›ran otu: Çok zehirli birbitkidir, Sokrates’in ölümüneneden olan bitki olarakbilinmektedir. Buna karfl›nçeflitli yerlerde piflirilereksalatas› yap›lmaktad›r.Tehlikeli olmakla beraberpiflirilince muhtemelenzehirlili¤i kaybolmaktad›r:http://garova.blogspot.com/2009/01/baldran-otu-ve-salatas.html adresini ziyaretediniz. Ayr›ca bak›n›z:http://nacizanebilgi.com/sozluk.php?q=sokrates

* Bu bitkiler zehirli olmalar›n› yan› s›ra ba¤›ml›l›k yap›c› özellikleri vard›r ve suistimalamac›yla kullan›l›rlar.

Dünyadaki baz› zehirli bitkiler ülkemizde yetiflmemektedir. Bunlara ait örnek-ler: Asarum europaeum, Chondrodendron tomentosum, Iberis amara,


Tablo 5.2Türkiye’de yetiflenhafif zehirli bitkitürleri.

Bitkinin Latince Ad› Bitkinin Türkçe Ad› Bitkinin Latince Ad› Bitkinin Türkçe Ad›

Actaea spicata Domuzüzümü Adonis türleri Kanavc›otu, Keklikgözü

Aesculus

hippocastanumAt Kestanesi Aethusa cynapium Delimaydanoz

Agrostemma githago Karamuk, Kat›rçiçe¤i Ailanthus altissima Ayland›z a¤aç,

Kokar a¤aç

Aloe vera Öd a¤ac›, Sar›sab›r Amygdalus communis* Ac›badem

Anagallis arvensisSülükotu, Farekula¤›,

Ba¤›rsakotu, Anagyris foetida Zivircik

Anemone türleri Da¤lalesiAnthemis cretica

subsp. anatolicaSar›çiçek

Apocynum venetum Köpekzehiri Aquilegia olympica Hasekiküpesi

Artemisia absinthium Pelinotu, Akpelin

Ac›pelin, Büyükpelin, Arum türleri

Buza¤›otu, Nivik,

Y›lanekme¤i,

Y›lanyast›¤›

Biarum türleri Brassica türleri Yabani hardal

Bryonia alba

Akasma, Binkulaç,

‹tkaba¤›, Ülüngür,

Yabankaba¤›

Buxus sempervirens fiimflir

Buxus balearica fiimflir Caltha polypetalaBatakl›knergisi,

Lilpar, Sunergisi

Cheiranthus cheiri fiebboy Chelidonium majusK›rlang›çotu,

Temreotu

Cionura erecta Babrik Cistus laurifolius ‹ldon

Citrullus colocynthis

Ac›elma, Ac›karpuz,

Ebucehilkarpuzu,

Hanzal

Clematis türleriAkasma, Filbahri,

Peçek

Consolida türleri Convallaria majalis ‹nciçiçe¤i

Coronilla türleriAkrepkuyru¤u,

Yalanc› burçakCorydalis türleri

Cyclamen türleri

Alayaprak, Buhur-u

Meryem, Danagöbe¤i,

Domuza¤›rfla¤›,

Domuzekme¤i,

K›z›lmenekfle,

Köstüköpe¤i, Kuskusa,

Topalak, Yersomunu

Cynanchum acutum Panzehirotu


Cynoglossum türleri Köpekdili Daphne türleriDafne, Havaza,

Mezeryon

Diplotaxis tenuifolia Yabani roka Dracunculus vulgaris Filkula¤›, Y›lanb›ça¤›

Dryopteris filix-mas Erkek e¤reltiotu Ecballium elaterium

Ac›dülek, Ac›kavun,

C›rtatan, C›rtlak,

Eflekh›yar›,H›yarc›k,

Kargadüvele¤i,

Yabanih›yar,

fieytankele¤i

Echium türleri Engerekotu Equisetum türleri Atkuyru¤u, K›rkkilitotu

Eranthis hiemalis Euonymus europaeus ‹¤ a¤., Papaz külah›

Euonymus latifolius ‹¤ a¤ac›, Papaz külah› Ferula türleri

Çakfl›rotu, Ça¤fl›r,

Çaflur, Heliz,

Helizan, Siyabu

Fritillaria türleri Terslale Fumaria türleri

Galanthus türleri Aktafl, Kardelen Genista tinctoria L. Boyac› kat›rt›rna¤›

Glaucium türleri

Boynuzlugelincik,

Boynuzluhaflhafl,

Gülfatma

Gossipium hirsutum Pamuk

Gratiola officinalis L.Fukaraotu,

HüdaverdiotuHedera türleri.

Duvarsarmafl›¤›,

Ormansarmafl›¤›

Helicophyllum türleri Heliotropium türleri Bozot

Heracleum türleri Ö¤rekotu, Tavflanc›lotu Hyacinthus orientalis Sümbül

Hypecoum türleri Hypericum türleri**

Binbirdelikotu,

Kanotu, K›l›çotu,

Koyunk›ran, Kuzuk›ran,

Mayas›lotu,

Sar›kantaron, Yaraotu

Ilex türleriÇobanpüskülü,

Ifl›gan, Ifl›lganInula türleri

Johrenia türleri Juniperus türleri

Ard›ç a¤ac› türleri

(Kokarard›ç, Ya¤ ard›c›,

vs)

Laburnum anagyroides Alt›nya¤muru,

Sar›salk›mLactuca türleri Ac›marul, Eflekmarulu

Lathyrus sativaBurçak, Külür,

MüdürmükLaurocerasus officinalis

Karayemifl,

Lazkiraz›, Taflan

Leucojum aestivum Akçabardak, Çançiçe¤i Ligustrum vulgare Kurtba¤r›

Linum türleri* Keten, Zeyrek Lolium ternulentum Delice, Erez, Zivan

Lotus türleriBoynuzluyonca,

GazelboynuzuLupinus türleri

Ac›bakla, Delicebakla,

Gavurbaklas›,

Kurtbaklas›,

Yahudibaklas›

Tablo 5.2Devam›


Malus domestica* Elma Melia azaderach.Tesbih a¤ac›,

Yalanc› tesbih a¤ac›

Melilotus türleri Kokuluyonca Narcissus türleriNergis,

Sonbahar nergisi

Nicotiana glauca Yabani tütün Oenanthe türleri Surezenesi

Ornithogalum türleri Aky›ld›z, Tükrükotu Orobanche türleri

Pancratium maritimum Kumzamba¤› Paris incompleta

Peganum harmala Üzerlik Periploca graeca ‹pekfidan›

Physalis alkekengi

Gelinfeneri,

Güveyfeneri,

Kambelotu, Kandilotu

Physochlania orientalis

Phytolacca türleri fiekerciboyas›, vs Polygonatum türleriBo¤umlucaotu,

Mührüsüleyman

Primula türleri

Çuhaçiçe¤i,

Evvelbaharatotu,

Suçiçe¤i, Tutya

Pteridium aquilinum Kartal e¤reltisi, ‹fteri

Quercus türleri Mefle a¤ac› türleri Raununculus türleri Dü¤ün çiçe¤i

Robinia pseudoacacia L.Akasya, Beyazsalk›m,

Salk›mçiçe¤iRoemeria türleri

Ruscus türleri Ruta türleri Sedefotu

Sambucus türleri

Az›otu, Boki,

Yabanimürver,

Yermürveri, Mürver a¤

Saponaria türleri Sabunotu

Schinus molle Amerikan biber a¤ac›,

Yalanc› biber a¤ac›Senecio türleri Kanaryaotu, Küllüce

Sisymbrium officinale Sophora türleri

Sorghum halepense Kanyafl, Kanyafl› Spartium junceum Kat›rt›rna¤›, Kuflçubu¤u

Sternbergia türleri Sar›zambak Symphytum türleri Karakafesotu

Tamus communis

Ac›ot,

Dövülmüflavratotu,

Karaasma

Tanacetum türleriSolucanotu,

Oltuotu, Pireotu

Taxus baccata Kad›ma¤ac›, Porsuk

a¤ac›, Püren a¤ac›Thalictrum türleri Çay›rsedefi

Thapsia gargarica Tribulus terrestris Çobançökerten,

Demirdikeni

Trollius ranunculinus Urginea maritima

Adaso¤an›, Akso¤an,

Ay›so¤an›,

Loteflirso¤an›,

Nuteflirso¤an›,

Ölüso¤an›

Urtica türleri* Is›rgan Verbascum sinuatum S›¤›rkuyru¤u

Viburnum lantana Kokara¤aç Vinca türleri Cezayir menekflesi

Vincetoxicum türleri K›rlang›çkuyru¤u Viscum album Ökseotu

Wisteria sinensis Morsalk›m Withania somnifera

Tablo 5.2Devam›

Liriodendron tulipifera, Physostigma venenosum, Rhododendron ferrugineum,Spigelia anthelmia, Strophantus türleri, Strychnos nux-vomica, Veratrum viridae.Bu türlerden günümüzde ve geçmiflte kullan›lan çeflitli ilaçlar›n (tübokürarin,fizostigmin, ouabain gibi) elde edildi¤i unutulmamal›d›r.

Baz› bitkiler “özel toksik etkilere” neden olabilmektedir. Bu durum toksik etki-lerin kal›c› olmas› nedeniyle yal›n toksik etkiler gösteren bitkilerden daha önemlikabul edilen hastal›k tablolar›n›n ortaya ç›kabilmesine neden olmaktad›r. Tablo 5.3özel toksik etkiler gösteren bitkiler ile alerjik ve immünolojik reaksiyonlar› ortayaç›karan baz› bitkileri listelemektedir.

Tablodan da görüldü¤ü gibi do¤ada karsinojenik (kanser yap›c›) özellikleriolan bitkiler vard›r. Söz konusu bitkilerin bir bölümü halk aras›nda tedavi amac›y-la kullan›lmas›na karfl›n, bu nedenle ça¤dafl fitoterapi kaynaklar› bu bitkilerin t›b-bi amaçlarla kullan›m›n› önermemektedir. Ayr›ca, uzun y›llard›r laksatif ve pürga-tif olarak kullan›lm›fl olan Rhamnus purshiana ve Cassia senna bitkilerinin karsi-nojenik etkileri ve ba¤›rsaklarda oluflturdu¤u baz› olumsuz etkilerden dolay› uzunsüre kullan›m› tavsiye edilmemektedir. Kanser hastal›¤›n›n ciddiyeti göz önüneal›nd›¤›nda, bu toksik etkinin bitkiler ile oluflabilecek en tehlikeli yan etki oldu¤uanlafl›lacakt›r. Ayr›ca, oldukça önemli say›da bitki ile de alerjik reaksiyon olufltu¤ugörülmektedir. Ölümcül olan anafilaktik reaksiyonlar› oluflturmad›¤› sürece alerjikreaksiyonlar nispeten daha az tehlikeli gözükseler de, fitoterapide kullan›lan bitki-lerden baz›lar›nda anafilaktik reaksiyon oluflturma riski bulunmaktad›r. Bu nokta-da kifli duyarl›¤› ön plana ç›kmaktad›r. Bunlar›n d›fl›nda do¤adan toplanarak besinolarak tüketilen baz› mantarlar›n oluflturdu¤u zehirlenmeler bitkiler ile oluflan entehlikeli ve ölümcül zehirlenme grubunu oluflturmaktad›r. Bunlar Tablo 5.4’de lis-telenmifltir.


* Bu bitkilerin her organ› ayn› ölçüde zehirli de¤ildir ve kullan›m biçimine göre zehirli olmaözellikleri de¤iflkenlik gösterir. Örne¤in, Malus domestica (elma) besin olarak yetifltirilen vekullan›lan bir bitkidir, ancak tohumlar›nda zehirli özellikler tafl›yan maddeler vard›r. Urtica(›s›rgan) cilt üzerinde toksik etkileri olan bir bitkidir, ancak ›spanak gibi piflirilerek yeme¤i ya-p›lmaktad›r. Gossypium hirsutum (pamuk) bitkisinin de tohumlar›nda toksik etkili maddelervard›r, ancak meyvalar›ndan elde edilen pamuk lifleri hemostatik olarak kullan›l›r. Linumtürlerinin baz›lar›n›n (Linum usitatissimum gibi) tohumlar›ndan elde edilen ya¤ besin olarakkullan›lmaktad›r. ** Hypericum türlerinin daha çok otlak hayvanlar›nda yo¤unluk kazananfototoksik etkileri vard›r.


Tablo 5.3Bitkiler ile ortayaç›kan özel toksiketkiler ve di¤er toksiketkiler.

Toksik Etki Tipi Bitkinin Latince Ad› Bitkinin Türkçe Ad›

Karsinojenik etki

Alkanna tinctoria Havac›vaotu, Tüylüboya, Yerine¤i

Aloe türleri*

Borago officinalis** Hodan, S›¤›rdili

Cassia sena* Sinameki

Erythroxylon coca Koka

Eupatorium cannabium Koyunp›tra¤›

Euphorbia cyparissias -

Myosotis arvensis Unutmabeni çiçe¤i, Mine çiçe¤i

Petasites hybridus***(P.officinalis) Vebaotu, Kelotu

Rhamnus purshiana* Kaskarasagrada

Rubia tinctorium Kökboya

Sassafras albidum -

Senecio aureus Alt›n Kanaryaotu

Senecio bicolorKanaryaotu, Kanarya çiçe¤i, Bahçe Külçiçe¤i

Senecio jacobaea Su Kanaryaotu

Senecio nemorensis -

Senecio vulgaris Adi Kanaryaotu

Symphytum officinale Karakafesotu

Tussilago farfara Öksürükotu, Devetaban›

Mutajenite

Ocimum basilicum Fesle¤en

Rubia tinctorium Kökboya

Symphytum officinale Karakafesotu

Teratojenite#

Erythroxylon coca Koka

Ipomoea purga (Exogonium Purga)

Calapa

Ipomoea hederacea -

Alerjik ve

‹mmünolojik reaksiyonlar

Achillea millefolium## Civanperçemi

Allium sativum Sar›msak

Astragalus gummifer Geven

Capsicum annum### K›rm›z› biber

Carica papaya Papaya

Cnicus benedictus Mübarekdikeni

Echinacea türleri### Ekinezya türleri

Foeniculum vulgare Rezene

Laminaria hyperborea Kelp

Matricaria recutita### Alman papatyas›

Ricinus communis Hintya¤› Bitkisi

Saccharomyces cerevisiae Bira mayas›

Trigonella foenum-graecum## Boyotu

Urtica dioica Is›rgan

Valeriana officinalis Kediotu

Viscum album Çekem, Ökseotu

Neden bitkisel ürünler ile oluflabilecek en tehlikeli toksik etki kanserdir?

Türkiye’de yetiflen zehirli mantarlar›n tümü Tablo 5.4’de yer alanlardan çok dahafazlad›r. Esasen ülkemizde yetiflen zehirli mantarlar›n envanteri ve floristik özellikle-ri de tam olarak araflt›r›lmam›flt›r. Yetiflen birçok türün zehirli olup olmad›¤› da bellide¤ildir. Bu yöndeki araflt›rmalar›n karfl›s›ndaki en önemli zorluk yöresel iklim de-¤iflkenlikleridir. Mantarlar genellikle nemli iklimleri ve lofl-kuytu yerleri seven bitki-lerdir. Bu özelliklerdeki en küçük de¤ifliklik bile bir bölgede yetiflen mantarlar›n or-tadan kaybolmas›na yol açarken, tersi durum da bir anda mantarlar›n belirmesineyol açmaktad›r. Güzel Türkçemizde yer alan deyim “mantar gibi bitmek”, ya¤›fll›-nemli havalardan sonra aniden çeflitli yerlerde beliren mantarlar› tan›mlamaktad›r.


Fototoksik etkiler (Günefl

›fl›¤›na karfl› duyarl›k)

Ammi visnaga Diflotu

Anethum graveolens Dereotu

Angelica archangelica Melaike otu; Melekotu

Apium graveolens Kereviz

Citrus aurantium Turunç

Dictamnus albus Gazelotu; Akgiritotu

Haronga madagascariensis -

Hypericum perforatum Binbirdelikotu, Sar› kantaron

Petroselinum crispum

(P.sativum)Maydanoz

Ruta graveolens Sedefotu

Bitkinin Latince Ad› Etki Tipi Bitkinin Latince Ad› Etki Tipi

Agaricus xanthodermus Toksik Amanita citrina Toksik

Amanita muscaria Kuvvetli Toksik Amanita pantherina Kuvvetli Toksik

Amanita phalloides Letal Amanita verna Letal

Amanita virosa Letal Boletus satanas Toksik

Clitocybe candicans Toksik* Clitocybe dealbata Kuvvetli toksik

Entoloma lividum Toksik* Clitocybe rivulosa Kuvvetli toksik

Inocybe asterospora Kuvvetli toksik Inocybe fastigiata Kuvvetli toksik

Inocybe geophylla Toksik* Inocybe rimosa Letal

Panaeolus papilionaceus Toksik* Sarcosphaera crassa Toksik

Suillus luteus Toksik*

Tablo 5.3Devam›

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

*Laksatif ve pürgatif etkilidir, bu amaçla uzun süreli kullan›mdan sak›nmak gerekir. Aloetürlerinin laksatif veya pürgatif olarak dahilen kullan›lmamas› uygun olur. **Hepatoselü-ler karsinom oluflturdu¤u bildirilmifltir. ***Pankreas yetmezli¤i durumunda kullan›lan bubitkinin de uzun süre kullan›lmamas› yararl› olur.#Karsinojenik ve mutajenik etkili bitki-lerin de teratojenez oluflturma riski bulunmaktad›r, bu bitkilerden hamilelik boyunca sa-k›nmak gerekir. ##Bu bitkiler alerjenlere karfl› duyarl›k art›fl›na neden olurlar.###Anafilak-tik reaksiyona yol açabilen bitkiler, Ekinezya türleri aras›nda Echinacea angustifolia’n›nda bu tür bir reaksiyon oluflturdu¤u bildirilmifltir.

Tablo 5.4Türkiye’de yetiflenbaz› zehirlimantarlar.

*Bu mantar türlerinin zehirli oldu¤u bildirilmifl olmalar›na karfl›n, zehirlilik fliddeti ve olu-flan zehirlenmelerin ciddiyeti konular›nda bilgi bulunamam›flt›r.

Do¤adan mantarlar› toplayarak besin olarak tüketmek sa¤l›k aç›s›ndan çokciddi riskler tafl›maktad›r. Bunun iki önemli nedeni vard›r: 1) Ülkemizde yetiflenmantarlar›n (zehirli+zehirsiz) envanteri ve floristik özellikleri tam araflt›r›lmam›flt›r2) Bilinen zehirli ve zehirsiz mantar türleri aras›nda da çok büyük benzerlikler bu-lundu¤undan ve bu benzerlikler bu konuda çok bilgili kiflileri bile yan›ltabildi¤in-den, zehirsiz mantarlar› sadece d›fl görünüflüne bakarak ay›rt etmek baz› durum-larda adeta olanaks›zd›r. Bu nedenle, konunun uzmanlar› taraf›ndan do¤adan top-lanan mantarlar›n besin olarak kesinlikle tüketilmemesi sal›k verilmektedir. Zehir-siz mantarlar›n günümüzde çok güvenli bir biçimde kültürü yap›lmaktad›r. Yüksekbesin de¤eri de dikkate al›narak kültür mantarlar›n›n tüketilmesi fliddetleönerilmektedir.

Mantar zehirlenmelerinde sosyoekonomik faktörlerin de önemli rol oynad›¤›bilinmektedir. Zehirlenmelerin en az›ndan bir bölümü dar gelirli kiflilerin toplad›k-lar› mantarlar ile ortaya ç›kmaktad›r. Bununla ba¤lant›l› olarak mantar zehirlen-mesinden en fazla etkilenenler çocuklar olmaktad›r: Bunun bafll›ca iki nedeni var-d›r: 1) Ailelerde öncelikle çocuklar›n beslenmesi istendi¤inden büyükler daha azyemekte, çocuklar›n daha fazla yemeleri sa¤lanmaktad›r 2) Çocuklar›n zehirli kse-nobiyotikleri metabolize ederek zarars›z hale getirecek enzimleri büyüklere göredaha düflük aktivite ve miktardad›r. Bu nedenle ülkemizde ortaya ç›kan mantar ze-hirlenmesi vakalar›nda ne yaz›k ki, çocuklar daha fazla etkilenen ve ölümle sonuç-lanan intoksikasyonlara maruz kalan yafl grubunu oluflturmaktad›r. Önceden ailebüyüklerinden birisinin (anne, baba, vs) mantar›n tad›na bakmas› da çözüm ola-mamaktad›r, çünkü mantarlara ba¤l› baz› letal toksik etkiler 3-4 gün sonra ortayaç›kmaktad›r.

BA⁄IMLILIK VE BA⁄IMLILIK TÜRLER‹ Ba¤›ml›l›k asl›nda oluflan kiflideki sonuçlar› aç›s›ndan de¤erlendirildi¤inde bir tok-sik etki veya yan etki gibi gözükmemektedir, çünkü tüm ba¤›ml›l›k yap›c›lar›n or-tak özelli¤i; ba¤›ml›l›k yap›c›y› kullanan kiflilere keyif vermesi, yat›flt›rmas› veyauyarmas›, intellektüel kapasiteyi ve yarat›c›l›¤› geçici de olsa art›rmas› gibi kullan›-c› taraf›ndan istenen etkileri sa¤lamas›d›r. Ancak, istenen bu etkiler asl›nda geçici-dir ve ba¤›ml›l›k yap›c› maddenin etkisi kaybolduktan sonra kullan›c› kendini ço-¤u kez maddeyi daha önce hiç kullanmad›¤› zamanlardakinden daha kötü hisse-der. Ayn› etkileri sa¤lamak için tekrar tekrar maddeyi kullan›r ve böylece madde-ye “ba¤›ml› hale” gelir. Bu arada, maddenin bu istenen etkilerine karfl› vücutta ço-¤u kez “tolerans geliflir”, yani art›k kifli ayn› fliddette istenen etki elde etmek içindaha yüksek miktarlarda madde kullanmak zorunda kal›r. Kifli fark›nda olmadandavran›flsal kal›b›, psikolojisi ve kiflilik özellikleri de¤iflir. Tolerans geliflti¤i için gi-derek daha çok miktarda ba¤›ml›l›k yap›c›ya gereksinim duyar. Bu ise maddenintemini aç›s›ndan giderek maddi-manevi güçlüklerin oluflmas›n› sa¤lad›¤› ve kiflininpsikolojisinde olumsuz geliflmeler oldu¤u için giderek daha fazla suç ifllemeye yö-nelik hale gelir. Bu nedenle, birçok toplumlarda ba¤›ml›l›k yap›c›lar›n önemli birbölümünün kullan›m› yasaklanm›flt›r. Bu maddeler ülkemizde bas›n ve yasal me-tinlerde “uyuflturucu maddeler”, “uyuflturucular”, “narkotik maddeler” gibi isimler-le adland›r›lm›flt›r. Ancak, bu isimler yan›lt›c›d›r ve bilimsel aç›dan yanl›flt›r. Bu ne-denle, uyuflturucular lokal anesteziklerle kar›flt›r›lmaktad›r. Ayr›ca, ba¤›ml›l›k yap›-c› maddelerin baz›lar› tam aksine uyar›c› etkilere sahiptir. Ayr›ca, “narkotik” terimide s›kl›kla cerrahi operasyonlar s›ras›nda kullan›lan genel anestezikler ile kar›flt›r›l-maktad›r. Ba¤›ml›l›k çeflitli ilaç ve maddelerin “suistimali” yani “kötüye kullanma”


durumlar›n› da ortaya ç›karmaktad›r. Ba¤›ml›l›¤a haz›rlay›c› veya yol aç›c› oldu¤ubilinen çeflitli faktörler vard›r: 1) ‹lac›n veya maddenin pekifltiri yapmas›; 2) Kulla-n›c›n›n psikogenetik yap›s›; 3) Sosyoekonomik çevresel faktörler.

Ba¤›ml›l›k durumunu yaflayan kiflilerin anne ve babalar› incelendi¤inde baz›genetik yatk›nl›k (predispozisyon) faktörlerinin oldu¤u görülmektedir. Alkolik an-ne ve/veya babalar›n çocuklar›nda alkolizm e¤iliminin genetik temelleri son y›llar-da yap›lan araflt›rmalar ile ortaya konmufltur. Ayr›ca, baz› kiflilik bozukluklar›n›nve psikolojik problemlerin de ba¤›ml›l›k için zemin oluflturdu¤u öteden beri bilin-mektedir. Ba¤›ml›l›k problemi yaflayan (genç) kiflilerin ço¤unlukla sosyal ve dinselde¤erlere fazla önem vermeyen, asi karakterli, çabuk öfkelenen, risk alma özellik-leri tafl›yan, antisosyal, depresif, çevresine uyum sa¤layamayan, uygunsuz davra-n›fllara yatk›n, kiflisel motivasyonu, gurur ve kiflisel onur duygusu noksanl›¤› olan,aile ba¤lar› zay›f bireyler olduklar› bilinmektedir.

Sosyoekonomik koflullar da ba¤›ml›l›¤a zemin haz›rlayan faktörleri içermekte-dir. Bölge, mahalle, baz› e¤lence mekanlar›, maalesef okul ve yak›n arkadafl çev-resi kimi zaman kiflisel ba¤›ml›l›k için uygun koflullar› bar›nd›rmaktad›r. ‹laç vemaddeyi bulma olana¤›n›n fazlal›¤› da ba¤›ml›l›k oluflumunu kolaylaflt›ran bir fak-tördür. Günümüzde ço¤unlukla zengin ve refah seviyesi yüksek toplum kesimle-rinde ba¤›ml›l›k yap›c›lar›n kullan›ld›¤› görülmektedir.

Baz› maddeler veya ilaçlar kiflinin ruhsal ve fiziksel durumunda yapt›¤› iyilefl-me ile, onu madde veya ilac› tekrar tekrar kullan›ma itiyor ve kullan›c›y› “o mad-de veya ilaçs›z yapamama” durumunu ortaya ç›kar›yorsa buna “pozitif pekifltirici”tan›mlamas› yap›lmaktad›r. Ba¤›ml› kifli art›k ba¤›ml› oldu¤u madde veya ilaçs›z ol-du¤u zaman kendisini kötü hissetmekte ve psikolojisi bozulmaktad›r. Kifli art›kkendisini kötü hissetmemek için ba¤›ml›l›k yapan madde veya ilac› devaml› kulla-n›r hale gelir ki, bu olaya da “negatif pekifltiri” ad› verilmektedir. Negatif pekifltiribaz› durumlarda çok fliddetli olur, hatta öyle ki kiflinin kendini kötü hissetmesininve psikolojinin bozulmas›n›n ötesinde somatik (vücutsal) etkiler gözlenir. Bu du-ruma “yoksunluk (abstinens) sendromu” ad› verilmektedir. Yoksunluk sendomubir “toksik etki” olarak kabul edilmektedir. Her ba¤›ml›l›k yap›c›da yoksunluk sen-dromu gözlenmemektedir. Buna ba¤l› olarak ba¤›ml›l›k iki ana kategori alt›ndatoplanmaktad›r:

1. Psiflik ba¤›ml›l›k: Burada ba¤›ml›l›¤› belirleyen ana faktör pozitif pekifltiri et-kisidir, çünkü negatif pekifltiri etkisi zay›ft›r ve ba¤›ml›l›k yap›c›n›n kullan›-m›na son verildi¤inde yoksunluk sendromu belirtileri ortaya ç›kmamaktad›r.Bu, sonuçlar› aç›s›ndan daha hafif seyreden bir ba¤›ml›l›k halidir.

2. Fiziksel ba¤›ml›l›k: Burada ba¤›ml›l›¤›n belirlenmesinde ana faktör daha zi-yade negatif pekifltiri etkisidir ve ba¤›ml›l›k yap›c›n›n kullan›m›na son veril-di¤inde yoksunluk sendromu belirtileri ortaya ç›kmaktad›r. Ba¤›ml›l›k yap›-c› maddenin tipine göre yoksunluk belirtilerinin fliddeti de farkl›l›k göster-mektedir. Yoksunluk belirtilerinin en önemli nedeni ba¤›ml›l›k yap›c› mad-denin beyin ve di¤er merkezi sinir sistemi bölgelerindeki nöronlarda yapt›-¤› adaptif de¤iflimlerdir. En fliddetli yoksunluk belirtilerinin eroin ve morfinba¤›ml›l›¤› ile ortaya ç›kt›¤› bilinmektedir.

Ço¤u ba¤›ml›l›k yap›c›, kullan›m s›kl›¤› ve biçimi ile kullan›lan miktar gibi fak-törlere ba¤l› olarak bu iki tip ba¤›ml›l›¤› da oluflturabilmektedir. Bu s›n›flaman›nd›fl›nda ba¤›ml›l›k, oluflan psikosomatik ve davran›flsal etki kal›plar› bak›m›ndan10 farkl› kategoride s›n›flanmaktad›r:


1. Morfin tipi ba¤›ml›l›k: Morfin, sentetik morfin benzeri ilaçlar ve eroin ile gö-rülen ba¤›ml›l›k tipidir. Kifliden kifliye de¤iflkenlik gösteren iki farkl› etkisi(öfori=canl›l›k ve sedayon=yat›flt›rma) nedeniyle pozitif pekifltirici ve akut-kronik dönemlerde ortaya ç›kan kuvvetli yoksunluk belirtileri nedeniyle ne-gatif pekifltirici etkileri vard›r. Kuvvetli psiflik ba¤›ml›l›k yap›c› özelliklerivard›r ve fiziksel ba¤›ml›l›¤›n bafllamas› çok çabuk olur. Ba¤›ml›¤›n tedavisiiçin psikiyatri kliniklerinde detoksifikasyon (ilaçtan ar›nma) ve sonras›ndadaha hafif ba¤›ml›l›k yap›c› morfin benzeri ilaçlarla idame tedavisi uygula-malar› yap›l›r.

2. Alkol tipi ba¤›ml›l›k: Etil alkol içeren çok de¤iflik tipte içece¤in tüketilmesiile oluflan bu ba¤›ml›l›k tipi, birçok yönden “barbitürat tipi ba¤›ml›l›¤a” ben-zer. Genelikle sedatif etkiler olufltururken, baz› kiflilerde düflük dozlardaöforizan etkileri de görülmektedir. En önemli özelliklerinden birisi etkili ol-du¤u süre içinde cesareti artt›rmas› ve baz› psiflik inhibisyonlar› (bask›lar›)kald›rmas›d›r. Psiflik bask›lamalar› fazla olan kiflilerde bu, adeta kiflilik de¤ifl-mesi biçiminde durumlar ortaya ç›kar›r. Ayr›ca, bu durum alkolün kuvvetlipozitif pekifltirici özelliklerinin olmas›na neden olmaktad›r. Kifliden kifliyegöre de¤iflken fliddette psiflik ba¤›ml›l›¤a yol açar. Fiziksel ba¤›ml›l›k olduk-ça geç ve tolerans nedeniyle al›nan miktar bir hayli artt›ktan sonra bafllar.Tedavisinde yine detoksifikasyon yöntemi ve baz› ilaçlar kullan›l›r. Alkol ileilgili en önemli noktalardan biri ilaçlar ile etkileflim göstermesidir. Özelliklesinir sistemini etkileyen ilaçlar ile oluflturdu¤u etkileflimde al›nan alkol mik-tar› fazla olmasa da, ciddi ilaç etkileflimleri sonucu ilaçlar›n toksik etkilerin-de art›fllar olur. Benzer bir durum tedavi amac›yla kullan›lan bitkilerle deoluflabilmektedir. Tablo 5.5 alkolle etkileflim sonucu toksik etkilerinde veyaetkilerinde de¤iflim görülen bitkileri listelemektedir.

Pekifltirici özelliklerine göre ba¤›ml›l›k tiplerini s›n›fland›r›n›z ?

3. Barbitürat tipi ba¤›ml›l›k: Barbitüratlar ve di¤er hipnosedatif ilaçlar (benzo-diazepinler, meprobamat, kloral vs) kullan›m› sonucu oluflan ba¤›ml›l›klar-d›r. Barbitüratlar ve benzodiazepinlerden k›sa ve orta etki süreli olanlar›nba¤›ml›l›k oluflturma gücü k›sa süreli olanlara göre daha fazlad›r. ‹lac›n tü-rüne göre farkl›l›k gösteren fliddette psiflik ba¤›ml›l›k ve kuvvetli fiziksel ba-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Latince Ad› Türkçe Ad› Etkileflim Sonucu

Matricaria recutita Alman papatyas› Alkolün etkilerinde art›fl görülür

Piper methysticum KavaAlkolün sedatif etkilerini ve

hepatotoksik etki riskini artt›r›r

Cannabis sativa KenevirotuZehirlenme (intoksikasyon)

ortaya ç›kabilir

Rauwolfia serpentina RavolfiyaMotor faaliyetlerde

(hareketlerde) yavafllama artar

Valeriana officinalis KediotuKediotunun sinir sistemindeki

hipno-sedatif etkileri artar

Salix türleri Sö¤üt türleri Salisilat toksisitesinde art›fl

Pausinthia yohimbe - Anksiyojenik etkide art›fl görülür

Tablo 5.5Alkol ile etkiliflimsonucu etkinli¤ide¤iflen bitkiler.

¤›ml›l›k ortaya ç›kar›r›lar. Yoksunluk sendromu belirtileri fenobarbital gibiuzun etkili ilaçlarla geç ortaya ç›kar. Genellikle uykusuzluk, anksiyete, aji-tasyon, konvülziyon gibi belirtilerle ortaya ç›kmaktad›r.

4. Tütün (Nikotin) tipi ba¤›ml›l›k: Nikotin tipi ba¤›ml›l›k çeflitli tütün ürünleri(sigara, puro, pipo, nargile, çi¤neme tütünü gibi) ürünlerin tüketilmesiyleoluflan ba¤›ml›l›kt›r. Tütün, Nicotiana cinsi bitki türlerinin kurutulmufl yap-raklar›d›r.

Tütün hakk›nda daha fazla bilgi için bknz: http://tr.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCt%C3%BCn

Dünyada tütün elde edilen bafll›ca Nicotiana türleri flunlard›r: N. acuminata, N.alata, N. attenuata, N. benthamiana, N. clevelandii, N. excelsior, N. forgetiana, N.glauca, N. glutinosa, N. langsdorffii, N. longiflora, N. obtusifolia, N. paniculata, N.plumbagifolia, N. quadrivalvis, N. repanda, N. rustica, N. suaveolens, N. sylvestris,N. tabacum, N. tomentosa. Nikotinin pozitif ve negatif pekifltirici etkileri morfin,eroin, kokain ve amfetamin kadar kuvvetli de¤ildir. Yine di¤er ba¤›ml›l›k yap›c›-lardan farkl› olarak akut letal intoksikasyon yapma olas›l›¤› yoktur, ancak flu nok-tan›n vurgulanmas›nda büyük bir yarar vard›r: Saf nikotin oldukça toksik bir mad-dedir. Kuvvetli psiflik ba¤›ml›l›k ve buna ba¤l› olarak çok yüksek oranda özlem ya-ratmaktad›r. Bu nedenle tütün ürünlerini b›rakt›ktan sonra tekrar bafllama (relaps;nüks) s›kl›¤› yüksektir. Ayr›ca, hafif ve orta derecede fiziksel ba¤›ml›l›k oluflturur.Son sigaradan yaklafl›k 24 saat sonra bafllayan ve yaklafl›k 1 hafta Nikotine ba¤l›yoksunluk belirtileri flunlard›r: Disforik (cans›zl›k, isteksizlik) ya da depresif duygudurumu, insomnia (uykusuzluk), iritabilite (ses, gürültü, ›fl›k gibi uyaranlara afl›r›tepki), sinirlenme ya da öfkelenme, anksiyete (endiflelenme), düflünceleri yo¤un-laflt›ramama ve konsantrasyon bozukluklar›, huzursuzluk, kalp at›m h›z›nda fazla-laflma, ifltah artmas›, gastrointestinal bozukluklar (bulant›, kusma, ishal gibi). Siga-ra ve di¤er tütün ürünleri en fazla zarar veren ba¤›ml›l›k yap›c› maddeler olarakkabul edilmektedir. Ancak verdi¤i zarar içerdikleri nikotinden de¤il, yanma ürünüolan katran ve içerisindeki maddelerden kaynaklanmaktad›r. Bunlar kuvvetli kar-sinojenik maddelerdir ve baflta akci¤er kanseri olmak üzere çeflitli tip kanser has-tal›klar›n›n en önemli nedenleri aras›nda yer almaktad›r. Tütün ba¤›ml›l›¤›n›n teda-visi için çok çeflitli yöntemler önerilmifltir.

Tütün ba¤›ml›l›¤›n›n tedavisi hakk›nda daha fazla bilgi için bknz.: http://www.to-raks.org.tr/journal/pdf/pdf_Toraksder_14.pdf

5. Kokain tipi ba¤›ml›l›k: Güney Amerika’da yetiflen bir bitki olan Erythroxylumcoca bitkisinin yapraklar›ndan elde edilen bir maddedir. Bu madde lokalanestezik etkilidir ve bu amaçla haricen kullan›lmaktad›r. Ba¤›ml›l›k amac›y-la kötüye kullan›m› oldu¤undan art›k günümüzde ço¤unlukla sentetik lokalanestezikler kullan›lmaktad›r. Bitki yapraklar› G. Amerika yerlileri taraf›n-dan vücut direncini artt›rd›¤› inanc›yla kullan›l›r, çünkü öforizan özelli¤i var-d›r. Kokain t›pk› eroin gibi kuvvetli psiflik ba¤›ml›l›k yap›c› etkisi vard›r,çünkü çok kuvvetli pozitif pekifltirici etkisi vard›r. Bu kuvvetli pekifltirici et-kide kokainin seksüel orgazm derecesinde kuvvetli hedoni oluflturmas› (ke-yif verici olmas›) büyük rol oynamaktad›r. Kokain ile oluflan yoksunluk sen-dromu kifliden kifliye farkl›l›k gösterir bu nedenle fiziksel ba¤›ml›l›k derece-si de¤iflkendir. Yoksunluk belirtileri aras›nda bitkinlik ve anhedoni (keyif-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



sizlik) en belirgin olanlar›d›r. Bunlara depresyon, ajitasyon (asabiyet), ank-siyete, uyku özlemi, hiperfaji (çok yemek yeme) gibi belirtiler de efllik et-mektedir.

6. Esrar tipi ba¤›ml›l›k: Cannabis sativa var. indica (Hint keneviri) bitkisininçiçek durumu ve filiz halindeki yapraklar›n›n toz edilmesi veya bast›ralarakplaka haline getirilmesi ile haz›rlanan ve ba¤›ml›l›k için kullan›lan bitkiselbir üründür. Psikotrop etkilidir, bu etkiler flu flekilde belirginleflmektedir:Uyuflukluk, sedasyon (yat›flma), ruhsal gevfleme, öfori (canl›l›k), alkol gibipsiflik inhibisyonlar›n kalkmas›, önüne geçilemeyen gülme arzusu, alg›lamabozukluklar› yapmas›, depersonalizasyon (kiflilik bozulmalar›), bellek kay-b›, vs. Esrar kifliden kifliye farkl›l›k gösteren de¤iflik düzeylerde psiflik ba-¤›ml›l›klara yol açmaktad›r. Ayr›ca, hafif ya da orta derecede fiziksel ba¤›m-l›l›k yapmaktad›r.

7. LSD tipi ba¤›ml›l›k: Bunlar halüsinasyon (hayal görme; varsan›) yaratanuyuflturucu maddelerdir. Bu grubun en önemlisi LSD25 (D-Liserjik Asit Di-etilamit) olarak bilinmektedir. Bu grupta ayr›ca psilosin, psilosibin, meska-lin, skopolamin, dimetoksimetamfetamin (STP), metilendioksimetamfetamin(MDMA; ecstasy), metilendioksiamfetamin (MDA), fensiklidin gibi ilaç vemaddeler bulunmaktad›r. En önemli ortak özellikleri halüsinasyonlar yarat-malar› ve psikoz benzeri tablolar oluflturmalar›d›r. Görsel varsan›lar olmaküzere alg› bozukluklar› görülür. Zaman ve mekan alg›lar› bozulur. Kendinialg›lamas› da de¤iflir. LSD25, ergot alkaloidlerinden yar›-sentez yoluyla ha-z›rlam›fl olan bir maddedir. Esasen Claviceps purpurea (çavdar mahmuzu)ile oluflan zehirlenmelerde halüsinojenik etkiler de görülüyordu. Psilosin vepsilosibin ilk kez Psilocybe mexicana adl› bir flapkal› mantardan ayr›flt›r›lanhalüsinojenik maddedir. Bugün için yaklafl›k 200 kadar mantar türünün buiki halüsinojenik maddeyi içerdi¤i bilinmektedir: Psilocybe, Gymnopilus,Panaeolus, Copelandia, Hypholoma, Pluteus, Inocybe, Conocybe,Panaeolina, Gerronema, Agrocybe, Galerina, Mycena cinslerine ait mantartürleri. Meskalin ise baflta Lophophora williamsii, Echinopsis pachanoi,Echinopsis peruviana olmak üzere çeflitli Orta ve Güney Amerika kaktüsle-rinde ana madde olarak bulunmaktad›r. Skopolamin ise baflta Datura,Brugmansia, Duboisia, Hyoscyamus cinslerindeki baz› bitki türleri olmaküzere Solanaceae bitki ailesinde bulunan bir maddedir. Di¤er maddeler iseamfetamin benzeri kimyasal yap›da maddelerdir. Halüsinojen etkili di¤erbitkiler flunlard›r: Hydrastis canadensis, Banisteriopsis caapi.

8. Amfetamin tipi ba¤›ml›l›k: Amfetamin ve baz› türevleri (Metilamfetamin, me-tilfenidat, fenmetrazin, fendimetrazin, amfepramon, fenetilin gibi) taraf›n-dan oluflturulan ba¤›ml›l›k tipidir. Öforizan, yorguluk ve açl›¤a karfl› daya-n›kl›l›¤› azaltan, ayr›ca ifltah azaltan, yani psikostimülan etkili maddelerdir.Bu ilaçlar, bir dönem baz› türevler obezite (fliflmanl›k) tedavisinde kullan›l-m›flt›r, ancak bugün için bu kullan›m çok s›n›rl›d›r. Günümüzde en çok nar-kolepsi (bir çeflit uyku bozuklu¤u; gündüz afl›r› uyuma e¤ilimi) ve hiperak-tivite/dikkat yoksunlu¤u sendromu tedavilerinde kullan›m› vard›r. Öforizanetkileri nedeniyle doping olarak da kullan›m› vard›r. Psiflik ba¤›ml›l›k flidde-ti de¤iflkendir. Özellikle enjeksiyon yoluyla kullan›ld›¤›nda psiflik ba¤›ml›l›-¤›n fazla olabildi¤i görülmüfltür. Fiziksel ba¤›ml›l›k ise çok fliddetli de¤ildir.


Narkolepsi hakk›nda bilgi için bkz: http://tr.wikipedia.org/wiki/Narkolepsi.

Hiperaktivite/dikkat yoksunlu¤u sendromu hakk›nda daha fazla bilgi için bkz.:http://tr.wikipedia.org/wiki/Dikkat_Eksikli%C4%9Fi_ve_Hiperaktivite_Bozuklu%C4%9Fu.

9. Khat tipi ba¤›ml›l›k: Khat, Yemen ve Do¤u Afrika’n›n yüksek bölgelerindeyetiflen Catha edulis bitkisine yöre halk›n›n verdi¤i isimdir. Bitkinin uç k›s-m›ndaki körpe yapraklar ve filizler genellikle sabahlar› kopar›larak taze bi-çimde kullan›l›r. Etkileri k›smen amfetaminlere benzer, öfori, hiperaktivite-ye neden olur, konuflma e¤ilimini fazlalaflt›r›r ve hafif psikostimülan etki ya-par. Orta derecede psiflik ba¤›ml›l›k ve de¤iflkenlik gösteren fiziksel ba¤›m-l›l›k oluflturmaktad›r.

10. Solvan tipi ba¤›ml›l›k: S›v› genel anesteziklerin (eter, kloroform gibi), ben-zin, toluen, tiner (toluen+etilasetat), çakmak benzini, s›v›laflt›r›lm›fl petrolgaz› (LPG) gibi çeflitli gaz veya uçucu solvanlar›n bilinç kaybettirmeyenmiktarlarda inhalasyonu (solunmas›) yoluyla oluflan bir ba¤›ml›l›k tipidir.Pozitif pekifltirici etkileri vard›r bu nedenle psiflik ba¤›ml›l›k olufltururlar.Ayr›ca belirgin düzeyde fiziksel ba¤›ml›l›k olufltururlar. Söz konusu bu sol-vanlar›n ciddi düzeylerde nörotoksik etkileri vard›r ve bu nedenle uzun sü-re kullan›m kal›c› beyin hasarlar›na yol açabilmektedir. Ek olarak olufltur-duklar› kardiyovasküler etkiler (aritmi) ve solunum depresyonu öldürücüolmaktad›r. Yine uzun süre kullan›m lösemi ve benzeri hematolojik hasta-l›klara (kan hastal›klar›na) yol açabilmektedir. Ucuz ve kolay temin edilebi-lir olmalar› nedeniyle sokak çocuklar› ve düflük gelir düzeyi olan gençlerdenispeten yayg›n olan tehlikeli bir ba¤›ml›l›k biçimidir.

Hangi tip ba¤›ml›l›klarda halüsinasyon oldu¤unu belirtiniz?

BA⁄IMLILIK OLUfiTURAN D‹⁄ER B‹TK‹LERYukar›da ba¤›ml›l›k tiplerinin s›n›fland›r›lmas› bölümünde belirtilenler d›fl›ndaEphedra sinica, Ilex paraguarinensis, Coffea arabica (Kahve) ve Thea (Camelia)sinensis (Çay) bitkilerinin ba¤›ml›l›k yapt›¤› bildirilmektedir. Bunlardan Ephedrasinica, içerdi¤i efedrin nedeniyle amfetamine benzer, ancak daha zay›f etkileriolan bir ba¤›ml›l›k oluflturdu¤u, kahve ve çay ise içerdi¤i kafein nedeniyle öfori-zan etkileri nedeniyle psiflik ba¤›ml›l›k yapt›¤› bilinmektedir. Dünyada çok yayg›niçecek olarak kullan›lan bu bitkilerin fiziksel ba¤›ml›l›k oluflturup oluflturmad›¤›tart›flmal›d›r. E¤er oluflturdu¤u kabul edilirse bu mutlaka zay›f bir fiziksel ba¤›ml›-l›k olmal›d›r. Ilex paraguarinensis de içerdi¤i kafein nedeniyle çay ve kahveyebenzer ba¤›ml›l›k özellikleri tafl›maktad›r.

B‹TK‹LER‹N SU‹ST‹MAL‹ Birçok madde ve ilaç ile ilgili “suistimal” yani kötüye kullan›m bilinmektedir. Bun-lar daha çok keyif verici ve ba¤›ml›l›k yap›c› olarak bazen de doping olarak kulla-n›lmaktad›r. Her alanda oldu¤u gibi yasad›fl› kullan›m ve uygulamalar olsa da bun-lar uluslar aras› yasalar ile genifl ölçüde kontrol alt›ndad›r ve fark›na var›lan illegaluygulamalar bu yasalar çerçevesinde cezaland›r›lmaktad›r. Birçok keyif verici veba¤›ml›l›k yap›c›n›n (çay, kahve, alkol ve sigara d›fl›nda) kullan›m› ve sat›fl› yasak-t›r. Kullan›m ve sat›fl› legal olanlar ise yine belli kurallar çerçevesinde sat›l›r, örne-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



¤in alkollü içecek ve tütün ürünlerinin 18 yafl›ndan küçük bireylere sat›lmalar› bir-çok ülkede yasakt›r. Doping türündeki ilaç ve maddelerin ise sat›fl› ve kullan›m› içingenelde bir yasak bulunmamas›na karfl›n, sporcular›n bu tür maddeleri kullanmala-r›na yasa ve yönetmeliklerle s›n›rlamalar getirilmifltir ve bu s›n›rlamalara uyulmad›-¤› taktirde sporcular ceza almaktad›r. Bitkiler için de durum pek farkl› de¤ildir, za-ten pek çok keyif verici ve ba¤›ml›l›k yap›c› bitkisel kökenlidir.

Bitkiler keyif verici, ba¤›ml›l›k yap›c› ve doping olarak kullan›mlar›n›n yan› s›ra,bir baflka çeflit “suistimal” alan›nda da s›kça kullan›lmaktad›r: “fiarlatanl›k”. fiarla-tanl›k yar›m yamalak sahip oldu¤u bilgisi ile karfl›lar›ndakileri kand›rarak onlardanmaddi-manevi ç›karlar sa¤layan kiflilerin yapt›¤› eylemlerin tümüdür. “fiarlatanlar›n”zaman zaman çeflitli bitkisel ürünleri kullanarak t›bben tedavisi olanaks›z hastal›k-lar› olan kiflilere “umut tacirli¤i” yapt›klar› ve onlar› kand›rarak çeflitli maddi-mane-vi ç›karlar sa¤lad›klar› bilinen bir gerçektir. Bunun d›fl›nda tedavisi günümüz t›bb›-n›n olanaklar› ile mümkün olan hastal›klarda da bu tür flarlatanl›klar hastal›klar›ngerçek tedavilerini geciktirmekte ve hastalar›n sa¤l›klar›n› tehlikeye atmaktad›r. Bit-kisel ürünlerin insan sa¤l›¤›n› korumada ve hastal›klar› iyilefltirmedeki rolleri herkestaraf›ndan kabul edilmekte ve bu alanda çal›flan gerçek uzmanlar bu konularda de-¤erli hizmetler sunmaktad›r. Bitkisel ürünlerden kendi sa¤l›klar› için yararlar sa¤la-mak isteyenler öncelikle olay›n “bilimsellik” ve “uzmanl›k” boyutlar›n› dikkatlicetartmak zorundad›r. Bitkisel ürünlerle tedavi olmak isteyenler öncelikle bu konudauzman olan, uzmanl›k e¤itimi alm›fl olan kiflilerden destek almal›d›r. Bu kifliler he-kim, eczac› veya fitoterapi uzman› olmal›d›r. Ayr›ca, bitkisel ürünler hakk›nda da bi-limsel de¤eri olan kaynaklardan bilgi edinilmesinde yarar vard›r. Bu bilgi kayna¤›internet olabilir, ancak burada çok fazla say›da “flarlatan” nitelikli sitenin var oldu-¤u da unutulmamal›d›r. Bitkisel ürünlerin alternatif de¤il, ça¤dafl t›bb›n bir parças›oldu¤u unutulmamal›d›r. Çünkü ça¤dafl t›bb›n elindeki etkin tedavi araçlar› olanilaçlar›n önemli bir bölümü bitkilerden elde edilmifltir ve halen de yeni ilaçlar eldeedilmektedir. Bunun kutsal de¤er olan insan sa¤l›¤› için bitmeyen bir aray›fl oldu¤uve bunun için dünyan›n dört bir yan›nda bilim insanlar›n›n yo¤un araflt›rmalar yap-t›¤› ak›lda tutulmal›d›r.

B‹TK‹LERLE TEDAV‹ VE ZEH‹RLENMELER ‹Ç‹N SON SÖZLER Bitkilerle tedavide oldu¤u kadar bitkilerle oluflan zehirlenmelerde de konunun uz-man› olan kiflilerden yararlanmak ve bu konularla sürekli profesyonelce u¤raflan ku-rum ve kurulufllara baflvurmak sonradan üzüntü ve piflmanl›k duyulacak yanl›fllardansak›nmak ad›na çok önemlidir. Bu konuda en yetkin kurum hiç kuflkusuz Refik Say-dam H›fz›ss›hha Merkezi Baflkanl›¤›na ba¤l› bir birim olarak çal›flan “Ulusal Zehir Da-n›flma Merkezi (UZEM)” dir. Bu kuruma Türkiye’nin her yerinden “114” telefon nu-maras›yla eriflilmektedir. Bunun d›fl›nda birçok flehirde benzer zehir dan›flma ve mü-dahele birimleri vard›r. Zehirlenme vakalar›nda en önemli husus zaman kayb› olma-dan hastan›n en yak›n sa¤l›k kurulufluna (hastane, dispanser, sa¤l›k oca¤› gibi) ulafl-t›r›lmas›d›r. Zehirin niteli¤ine göre, ister bitkisel kökenli olsun isterse farkl› kaynak-lardan olsun, sa¤l›k kurumlar›nda hastalara yap›lan uygun tedaviler ile baflar›l› sonuç-lar sa¤lanmakta, geç kal›nmayan hastalar ço¤u durumda hayata döndürülmektedir.

Bu noktada söylenecek son sözler flunlar olmal›d›r: Kullan›lacak materyalin neoldu¤u hakk›nda kesin bilgi sahibi olunmadan do¤adan toplanan bitkiler kullan›l-mamal›d›r. Kesinlikle hekim, eczac› ve fitoterapi uzman›ndan yard›m almal›d›r. Bukonuda en çok ma¤dur duruma düflenlerin çocuklar oldu¤u an›msanarak, özellik-le yak›n çevrelerinde zehirli bitkiler olan kifliler çocuklar›n› bafl›bofl b›rakmamal› vebüyükler onlara azami dikkat göstermelidir.



‘Bitkisel ürünlerin zehirleyici etki mekanizmala-

r›n› tan›mlayabilmek.’

Zehir, “toksin”, zehirler ile u¤raflan bilim dal› “tok-sikoloji” ve zehirleyici (zararl›) etki “toksik etki”olarak tan›mlanmaktad›r. EPA (Environmental

Protection Agncy) taraf›ndan yap›lan tan›mla-maya göre “çok zehirli” olan maddeler 5 graml›k(1 çay kafl›¤› dolusu) miktar› ile eriflkin bir insa-n› öldürebilen maddelerdir. Bu tip toksinler azmiktarlarda dahi ciddi zararlara veya ölüme se-bep olur. Baflka bir ifadeyle zehirler, bir deneyhayvan›n›n her kilogram› için 50 miligram a¤›z-dan verildi¤inde, 48 saat içinde, hayvanlar›n enaz % 50’sinin ölümüne sebep olan maddelerdir. EPA’ ya göre maddelerin zehirlilikleri dört kate-goriye ayr›l›r:S›n›f› I: Çok zehirli maddeler; bu kategoridekimaddeler için flekil 5.1 de görülen kurukafa veçapraz kemik sembolü ambalajlarda bulundurul-mak zorundad›r.S›n›f› II: Orta derecede zehirli maddeler; 5-30gram dozda eriflkin insan için öldürücüdürler.S›n›f› III: Hafifçe zehirli maddeler; 30 gram›n üs-tündeki miktarlarda ölümcüldürlerS›n›f› IV: Pratik olarak zehirli olmayan maddeler.Avrupa Birli¤inin s›n›flamas›:S›n›f 1: Çok toksik maddelerS›n›f 2: Toksik maddelerS›n›f 3: Zararl› maddelerDünya Sa¤l›k Örgütü (DSÖ; WHO)’ nün s›n›fla-mas›:S›n›f 1-a: afl›r› zararl›; S›n›f 1-b: çok zararl›;S›n›f 2: orta derecede zararl›;S›n›f 3: hafifçe zararl›.Geçerli uluslar aras› yasa ve etik kurallar gere¤izehirli olup olmad›¤› bilinmeyen bir madde

insanlar üzerinde toksisite aç›s›ndan dene-

nemeyece¤inden, DSÖ’nün bu s›n›flamas› pra-tik aç›dan en uygun gözüken s›n›flamad›r.

‘Bitkisel ürünlerin narkotik özelliklerini aç›kla-

yabilmek.’

Çeflitli tütün ürünleri (sigara, puro, pipo, nargile,çi¤neme tütünü gibi) ürünlerin tüketilmesiyle ni-kotin tipi ba¤›ml›l›k oluflur. Tütün, Nicotiana

cinsi bitki türlerinin kurutulmufl yapraklar›d›r.Dünyada tütün elde edilen bafll›ca Nicotianatürleri flunlard›r: N. acuminata, N. alata, N.

attenuata, N. benthamiana, N. clevelandii, N.

excelsior, N. forgetiana, N. glauca, N. glutinosa, N.

langsdorffii, N. longiflora, N. obtusifolia, N.

paniculata, N. plumbagifolia, N. quadrivalvis, N.

repanda, N. rustica, N. suaveolens, N. sylvestris, N.

tabacum, N. tomentosa. Saf nikotin oldukça toksikbir maddedir. Kuvvetli psiflik ba¤›ml›l›k ve bunaba¤l› olarak çok yüksek oranda özlemyaratmaktad›r. Güney Amerika’da yetiflen bir bitki olanErythroxylon coca bitkisinin yapraklar›ndan eldeedilen Kokain lokal anestezik etkilidir. Kokaint›pk› eroin gibi kuvvetli psiflik ba¤›ml›l›k yap›c›etkisi vard›r, çünkü çok kuvvetli pozitif pekifltiri-ci etkisi vard›r. Kokain ile oluflan yoksunluk sen-dromu kifliden kifliye farkl›l›k gösterir bu neden-le fiziksel ba¤›ml›l›k derecesi de¤iflkendir. Yok-sunluk belirtileri, bitkinlik ve anhedoni (keyifsiz-lik), depresyon, ajitasyon (asabiyet), anksiyete,uyku özlemi, hiperfaji (çok yemek yeme) dir.Esrar, Cannabis sativa var. indica (Hint keneviri)bitkisinin çiçek durumu ve filiz halindeki yap-raklar›n›n toz edilmesi veya bast›r›larak plaka ha-line getirilmesi ile haz›rlanan ve ba¤›ml›l›k içinkullan›lan bitkisel bir üründür. Psikotrop etkili-dir. Uyuflukluk, sedasyon (yat›flma), ruhsal gev-fleme, öfori (canl›l›k), alkol gibi psiflik inhibis-yonlar›n kalkmas›, önüne geçilemeyen gülme ar-zusu, alg›lama bozukluklar› yapmas›, depersona-lizasyon (kiflilik bozulmalar›), bellek kayb›, gibiyan etkileri vard›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç


Bitkilerin halüsinojenik özelliklerini aç›klaya-

bilmek.’

Halüsinasyon (hayal görme; varsan›) yaratanuyuflturucu maddeler; LSD25 (D-Liserjik Asit Di-etilamit), psilosin, psilosibin, meskalin, skopola-min, dimetoksimetamfetamin (STP), metilendi-oksimetamfetamin (MDMA; ecstasy), metilendi-oksiamfetamin (MDA), fensiklidin gibi ilaç vemaddeler bulunmaktad›r. En önemli ortak özel-likleri halüsinasyonlar yaratmalar›, psikoz benze-ri tablolar oluflturmalar› ve alg› bozukluklar›d›r.Zaman ve mekan alg›lar› bozulur.Psilosin ve psilosibin ilk kez Psilocybe mexicanaadl› bir flapkal› mantardan ayr›flt›r›lan halüsinoje-nik maddedir. Yaklafl›k 200 kadar mantar türü-nün bu iki halüsinojenik maddeyi içerdi¤i bilin-mektedir: Psilocybe, Gymnopilus, Panaeolus ,

Copelandia, Hypholoma, Pluteus, Inocybe,

Conocybe, Panaeolina, Gerronema, Agrocybe,

Galerina, Mycena. Meskalin ise baflta Lophophorawilliamsii, Echinopsis pachanoi, Echinopsisperuviana olmak üzere çeflitli Orta ve GüneyAmerika kaktüslerinde ana madde olarak bulun-maktad›r. Skopolamin ise baflta Datura,

Brugmansia, Duboisia, Hyoscyamus cinslerin-deki baz› bitki türleri olmak üzere Solanaceaebitki ailesinde bulunan bir maddedir. Halüsino-jen etkili di¤er bitkiler flunlard›r: Hydrastis

canadensis, Banisteriopsis caapi.

‘Bitkisel ürünlerin kötüye kullan›m›n› aç›klaya-

bilmek.’

Bitkiler keyif verici, ba¤›ml›l›k yap›c› ve dopingolarak kullan›mlar›n›n yan› s›ra, bir baflka çeflit“suistimal” alan›nda da s›kça kullan›lmaktad›r:Eksik bilgi ile karfl›lar›ndakileri kand›rarak onlar-dan maddi-manevi ç›karlar sa¤layan kiflilerin za-man zaman bitkisel ürünleri kullanarak t›bbentedavisi olanaks›z hastal›klar› olan kiflilere “umuttacirli¤i” yapt›klar› ve onlar› kand›rarak maddi-manevi ç›karlar sa¤lad›klar› bilinmektir. Günü-müz t›bb› ile tedavisi mümkün olan hastal›klardada bu tür yanl›fllar hastal›klar›n gerçek tedavileri-ni geciktirmekte ve hastalar› tehlikeye atmakta-d›r. Bitkisel ürünler kullanmak isteyenler önce-likle bu konuda uzmanl›k e¤itimi alm›fl olan kifli-lerden (hekim, eczac› veya fitoterapi uzman›)destek almal›d›r.

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. EPA’ya göre afla¤›daki ifadelerden hangileri do¤-rudur?

I. Toksisite S›n›f› I: Çok zehirli maddeler; bu katego-rideki maddeler için flekil 5.1’ de görülen kurukafa veçapraz kemik sembolü ambalajlarda bulundurulmakzorunda de¤ildir.

II. Toksisite S›n›f› II: Orta derecede zehirli maddeler;5-30 gram dozda eriflkin insan için öldürücüdürler

III. Toksisite S›n›f› III: Hafifçe zehirli maddeler; 30gram›n üstündeki miktarlarda ölümcül de¤ildir.

IV. Toksisite S›n›f› IV: Pratik olarak zehirli maddeler.

a. I, III ve IV b. I ve IV c. IId. III ve IV e. IV

2. Hangisi toksik etki mekanizmalar›ndan de¤ildir?

a. Yal›n Toksik etkilerb. Özel toksik etkilerc. ‹mmün reaksiyonlar ve alerjid. Dayan›kl›l›k veya hafif duyarl›k reaksiyonlar›e. Ba¤›ml›l›k ve yoksunluk reaksiyonlar›

3. Afla¤›dakilerden hangisi özel toksik etkilerden de-

¤idir?

a. Mutajenik etkib. Genotoksik etkic. Karsinojenik (Onkojenik) etkid. Teratojenik (Embriyotoksik) etkie. Advers etki

4. Ülkemizde bitki zehirlenmeleri hangi nedenlerle or-taya ç›kmaktad›r?

a. Besin olarak zehirli bitkinin toplanarak yenme-si.

b. Gebe kad›n taraf›ndan istenmeyen çocuklar›ndüflürmesi amac›yla zehirli bitkilerin kullan›lma-s›.

c. T›bbi bitkiler yerine yanl›fll›kla veya bilinçsizcezehirli bitkilerin kullan›lmas›.

d. Hastal›k tedavisi için kullan›lan bitkilerin öneri-len terapötik dozlar›n›n üzeride miktarlarda kul-lan›lmas›.

e. Hepsi

5. Hangisi alkol ile etkileflim sonucu etkinli¤i de¤iflenbitkilerden de¤ildir?

a. Barbitüratlarb. Alman papatyas›c. Kavad. Kenevir otue. Kedi otu

6. Afla¤›dakilerden hangisi Türkiye’de yetiflen zehirlimantarlardan de¤ildir?

a. Amanita phalloidesb. Atropa belladonac. Boletus satanas d. Clitocybe candicans e. Entoloma lividum

7. Afla¤›dakilerden hangisi halüsinojenik madde içerenmantar türlerindendir?

a. Psilocybe b. Panaeolusc. Gymnopilus d. Inocybee. Hepsi

8. Afla¤›dakilerden hangisi Türkiye’de yetiflmeyen ze-hirli bitkilerdendir?

a. Asarum europaeumb. Iberis amarac. Liriodendron tulipifera d. Physostigma venenosume. Hepsi

9. Afla¤›dakilerden hangisi karsinojenik etkili bitkiler-den de¤ildir?

a. Sinamekib. Vebaotuc. Sar›msakd. Kaynarotue. Havac›vaotu

10. Afla¤›dakilerden hangisi Alerjik ve ‹mmünolojik re-aksiyon gösteren bitkilerden de¤ildir?

a. Papatya b. Devetaban›c. Civanperçemi d. Geven e. Karabiber



1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Zehirlerin S›n›fland›r›lmas›”bölümünü tekrar gözden geçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toksik etki mekanizmalar›”bölümünü tekrar gözden geçiriniz.

3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toksik etki mekanizmalar›”ile ilgili bölümünü tekrar gözden geçiriniz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Zehirli Bitkiler” bölümünütekrar gözden geçiriniz.

5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ba¤›ml›l›k ve Ba¤›ml›l›kTürleri” ile ilgili bölümünü tekrar gözden geçi-riniz.

6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tablo 5.4’ü” tekrar gözdengeçiriniz.

7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ba¤›ml›l›k ve ba¤›ml›l›k tür-leri” ile ilgili bölümünü tekrar gözden geçiriniz.

8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “”Zehirli Bitkiler” bölümünütekrar gözden geçiriniz.

9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tablo 5.3’ü” tekrar gözdengeçiriniz.

10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tablo 5.3’ü” tekrar gözdengeçiriniz.

S›ra Sizde 1

Do¤ada bulunan zehirlerin kökenleri Mineral, Hayvan-sal ve Bitkisel kaynakl›d›r.

S›ra Sizde 2

Subakut ve kronik toksisitelerde maruziyet süresi kadarzehirin vücutta birikici özellikler tafl›mas› ve etkisininyo¤uflmal› olmas› (etki akümülasyonu) zehirlenmeninfliddetini artt›rabilmektedir. Baz› zehirler vücutta baz›dokularda birikme özelli¤i gösterir. Buna “sekestrasyon”denir. Ancak sekestrasyon, akümülasyonun aksine herdurumda zehirlenmenin fliddetini artt›rmamaktad›r.

S›ra Sizde 3

Do¤ada karsinojenik (kanser yap›c›) özellikleri olan bit-kiler vard›r. Bu bitkilerin bir bölümü halk aras›nda te-davi amac›yla kullan›lmas›na karfl›n, bu nedenle ça¤daflfitoterapi kaynaklar› bu bitkilerin t›bbi amaçlarla kulla-n›m›n› önermemektedir. Ayr›ca, uzun y›llard›r laksatifve pürgatif olarak kullan›lm›fl olan Rhamnus purshiana

ve Cassia sena bitkilerinin karsinojenik etkileri ve ba-¤›rsaklarda oluflturdu¤u baz› olumsuz etkilerden dolay›uzun süre kullan›m› tavsiye edilmemektedir. Kanserhastal›¤›n›n ciddiyeti göz önüne al›nd›¤›nda, bu toksiketkinin bitkiler ile oluflabilecek en tehlikeli yan etki ol-du¤u aç›kt›r.

S›ra Sizde 4

Psiflik ba¤›ml›l›k ve Fiziksel ba¤›ml›l›k

S›ra Sizde 5

LSD tipi ba¤›ml›l›k

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


Baytop, T. (1963) Türkiyenin T›bbi ve Zehirli Bitki-

leri, ‹stanbul, ‹stanbul Üniversitesi Yay›nlar› No.1039, ‹smail Akgün Matbaas›.

Baytop, T. (1989) Türkiye’de Zehirli Bitkiler, Bitki

Zehirlenmeleri ve Tedavi Yöntemleri, ‹stanbul,‹stanbul Üniversitesi Yay›nlar› No. 3560, GençlikBas›mevi.s

Edwards, I.R., Aronson, J.K. (2000) Advers Drug

Reactions: Definitions, Diagnosis, and

Management. Lancet 356, 1255-1259,Gruenwald, J., Brendler, T., Janicke, C. (2007) PDR for

Herbal Medicines, 4th Ed., NJ, USA, ThomasHealt-hcare Inc.

Kayalp, S.O.(2009) Rasyonel Tedavi Yönünden T›bbi

Farmakoloji, Cilt 2, 12. Bask›, Pelikan Yay›nc›l›kLee, M.R. (2009) The history of ergot of rye

(Claviceps purpurea) I: From antiquity to 1900.

J. R. Coll. Physicians Edinb. 39, 179-184.Yorganc›o¤lu, A., Esen, A. (2000) Sigara Ba¤›ml›l›¤›

ve Hekimler. Toraks Dergisi 1, 90-95.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Halk aras›nda kullan›lan bitkilerin kullan›m alanlar›n› s›n›flayabilecek,Halk aras›nda kullan›lan bitkilerin kullan›m nedenlerini aç›klayabilecek, Bitkilerin halk aras›nda tedavi amaçl› kullan›m flekillerini tan›mlayabilecek, Geleneksel halk ilaçlar› ve bunlarda bitkilerin yeri ve önemini tart›flabilecek,Halk aras›nda tedavi amaçl› kullan›lan bitkileri tan›mlayabilecek ve örnekle-yebileceksiniz.


• T›bbi bitki• Drog• Halk ilaçlar›• Kocakar› ilaçlar›• Ocak

• Dekoksiyon• ‹nfüzyon• Toz• Hap

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNN

T›bbi ve AromatikBitkilerin

Kullan›m Alanlar› veEti¤i

• G‹R‹fi• HALK ARASINDA B‹TK‹LER‹N

KULLANIM ALANLARI• HALK ARASINDA B‹TK‹LER‹N

KULLANIM fiEK‹LLER‹• HALK ARASINDA TEDAV‹ AMAÇLI

KULLANIMDA B‹TK‹LER‹N YER‹ VEÖNEM‹

• HALK ‹LAÇLARI• B‹TK‹SEL HALK ‹LAÇLARI• HALK ARASINDA TEDAV‹ AMAÇLI

KULLANILAN B‹TK‹LEREÖRNEKLER

T›bbi ve AromatikBitkilerin HalkAras›nda Kullan›m›


G‹R‹fiDünyada yaklafl›k 350.000 kadar bitki türünün yetiflti¤i bilinmektedir. Yap›lan bi-limsel çal›flmalarla tan›mlanan bitki say›s› her geçen gün artmaktad›r. Ülkemiz flo-ras› 10.000’den fazla bitki türü ile oldukça zengindir. Bu bitkilerin % 30’dan fazla-s› endemik olup dünyan›n baflka hiçbir yerinde do¤al olarak yetiflmezler. Bitkile-rin ülkemizde da¤›l›m gösterdikleri fitoco¤rafik bölgeler, Avrupa-Sibirya, Akdeniz,‹ran-Turan olmak üzere üç grupta toplanm›flt›r. Ülkemiz bitki çeflitlili¤inin zengin-li¤i, bu üç farkl› bitki co¤rafya bölgesinin birleflti¤i yerde olmas› ile aç›klanmakta-d›r. Yine ülkemiz floras›nda yer alan bitkilerin üçte birini aromatik, yani koku vetat bitkileri oluflturmaktad›r.

HALK ARASINDA B‹TK‹LER‹N KULLANIM ALANLARI‹nsano¤lu ilk ça¤lardan itibaren çevresinde yetiflen bitkilerden çeflitli flekillerdefaydalanm›flt›r. ‹nsanlar bazen içgüdüsel olarak bazen hayvan davran›fllar›n› göz-lemleyerek bazen de deneme-yan›lma yoluyla hangi bitkilerin g›da, hangilerininzehirli hangilerinin ise hastal›klar›n tedavisinde kullan›labilece¤i hakk›nda fikiredinmifltir. Anadolu’da yaflayan halk›n ço¤unlu¤u k›rsal bölgelerde yaflamalar› ne-deniyle çevresinde yetiflen yabani bitkilerle yak›ndan ilgilenmifltir.

‹nsanlar›n bitkileri bafll›ca kullan›m alanlar› flu bafll›klar alt›nda özetlemekmümkündür:

G›daÖzellikle bitki ve hayvan yetifltiricili¤inin geliflmedi¤i dönemlerde yabani bitkilerg›da olarak insanlar›n besin ihtiyaçlar›n›n giderilmesinde önemli bir yer tutmufltur.Günümüzde bile hâlâ Anadolu’da yabani bitkilerin g›da olarak kullan›fl› oldukçayayg›nd›r. Çok say›da yabani bitkinin toprak üstü k›s›mlar› ya da kökleri çi¤ veyapiflirilerek g›da olarak tüketilmektedir. G›da olarak tüketilen yabani bitkilere baz›örnekler Tablo 6.1’de verilmifltir.

T›bbi ve Aromatik BitkilerinHalk Aras›nda Kullan›m›

Bitkinin Latince Ad› Bitkinin Türkçe Ad›

Apium graveolens Kereviz

Arctium minus subsp. pubens Galabak

Arctium tomentosum Dulavratotu

Arum türleri Y›lanyast›¤›, yivifl

Asparagus officinalis Kuflkonmaz

Berberis crataegina Karamuk

Beta lomatogona Alapancar

Borago officinalis Hodan

Bunium ferulaceum Topalak

Campanula rapunculoides Çan çiçe¤i

Capsella rubella Kuflkufl otu

Centaurea iberica Deligöz dikeni

Cerinthe major Alacak›z, börekotu

Chenopodium album Tel pancar›, sirken

Cichorium endivia Bostan hindibas›

Cichorium intybus Hindiba, karakovuk, karaavluk

Crocus türleri Çi¤dem

Cyclamen persicum Alayaprak

Echinophora tournefortii Dikenli çörtük

Eremurus spectabilis Çirifl

Erodium hoeffianum Kuzugöbe¤i

Eryngium campestre fieker dikeni

Geranium türleri ‹¤nelik otu

Gundelia tournefortii Kenger

Heracleum platytaenium Ça¤an

Lactuca serriola Ac› marul, tahliç, yaz› marulu

Laserpitium hispidum Kasn›

Malva sylvestris Ebegümeci

Nostoc türleri Ya¤murbast›¤›

Oenanthe pimpinelloides Deli maydanoz

Onopordum carduchorum Eflek dikeni

Onosma armenum Emzik otu

Opopanax hispidus Sar›ot, kaymak otu

Pastinaca türleri Kelemenkeflir, kelemkeflir

Petroselinum crispum Maydonoz

Plantago major Ba¤a yapra¤›

Polygonum alpinum Keçimemesi

Portulaca oleracea Semizotu

Puschkinia scilloides Serhifling

Rheum ribes ve Rumex alpinus Iflg›n

Rumex tuberosus Kuzukula¤›


Tablo 6.1Halk aras›nda g›daolarak tüketilenbitkiler

Ayr›ca çöven (Gypsophila türleri), susam (Sesamum indicum) gibi bitkiler tatl›ve helva yap›m›nda, and›z (Juniperus drupacea) ve çakaleri¤i meyveleri (Prunusspinosa) ise pekmez yap›m›nda kullan›lmaktad›r.

G›da ve baharat olarak kullan›lan bitkiler hakk›nda daha fazla bilgi için “T›bbi ve Aroma-tik Bitkilerin Kullan›m Alanlar›” kitab›ndaki “T›bbi ve Aromatik Bitkilerin G›da ve Baha-rat Olarak Kullan›m›” adl› Ünite 1’e bak›n›z.

Yenen yabani bitkiler hakk›nda daha fazla bilgi için http://ressources.ciheam.org/om/pdf/c23/CI011069.pdf dosyas›na bak›n›z.

BaharatBaz› aromatik bitkiler koku ve tat verici özelliklerinden dolay› yemeklerde lezzetverici olarak kullan›lmaktad›r. Baharatlar ayn› zamanda ifltah aç›c› etkilere sahiptir-ler. Besinlerin sindirilmesi ve emilmesine de yard›mc› olurlar. Baharat olarak enfazla tüketilen bitkilere örnekler Tablo 6.2’de verilmifltir.


Allium cepa So¤an



Artemisia dracunculus Tarhun

Bifora radians Yabani kiflnifl

Coriandrum sativum Kiflnifl

Crocus sativus Safran

Cuminum cyminum Kimyon, z›ra

Cyclotrichium niveum Da¤ nanesi

Cyclotrichium origanifolium Nane ruhu

Foeniculum vulgare Rezene, s›rra

Scorzonera suberosa Yabani havuç

Sedum rubens Kaya üzümü

Seseli libanotis Kelemkeflir, kelemenkeflir

Silene alba subsp. divaricata G›c›g›c›

Silene vulgaris var. vulgaris K›y›flak, k›¤flak, tavflan ekme¤i

Silybum marianum Devedikeni

Smyrnium connatum Yabani kereviz, sar›körek

Sonchus oleraceus Eflek marulu, eflekhalvesi, aladiken, halvecik

Spinacia oleracea Ispanak

Taraxacum officinale Hindiba

Tragopogon aureus Yemlik, tekesakal›

Urtica dioica Is›rgan

Urtica urens Küçük ›s›rgan

Verbascum lydium var. lydium Eflekmemesi, ball›k

Zosima absinthifolia Peynir otu

1476. Ünite - T ›bbi ve Aromatik Bi tk i ler in Halk Aras›nda Kul lan›m›

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Tablo 6.2Baharat olarakkullan›lan baz›bitkiler

Tablo 6.1Devam›

Çay Yap›m›ndaBaz› bitki türlerinin (Sideritis, Salvia, Thymus, Origanum) yaprak veya çiçek du-rumlar›n›n s›cak suya dald›r›lmas›, k›sa süre suda kaynat›lmas› ya da bitki üzerin-den s›cak suyun geçirilmesi ile haz›rlanan içecekler halk aras›nda yo¤un bir flekil-de çay olarak tüketilmektedir. Çay yap›m›nda en fazla kullan›lan bitkilere örneklerTablo 6.3’te verilmifltir.


Achillea teretifolia Civanperçemi

Alcea apterocarpa Devegülü, gülhatmi

Anthemis cretica Papatya

Melissa officinalis O¤ulotu

Origanum sipyleum Güveyotu

Phlomis angustissima Yaylaçay›

Rosa canina ve di¤er Rosa türleri Kuflburnu

Salvia forskahlei fialba

Salvia fruticosa Elma çalbas›

Salvia hypargeia Çay otu

Sideritis congesta Da¤ çay›

Stachys iberica Da¤ çay›

Stachys lavandulifolia Eflek otu

Thymus sipyleus Kekik

Tilia argentea Gümüfli ›hlamur

Tilia platyphyllos Yaz ›hlamuru

Ziziphora türleri Da¤ reyhan›

Hippomarathum cristatum Tarhana otu

Hyssopus officinalis Zulfa otu

Laser trilobum Kefe kimyonu

Laurus nobilis Defne, tehnel

Mentha türleri Nane

Micromeria fruticosa Tafl nanesi

Myrtus communis Mersin

Nigella satìva Çörekotu

Ocimum basilicum Reyhan, fesle¤en

Origanum ve Thymus türleri Kekik

Pimpinella anìsum Anason

Piper nigrum Karabiber

Rhus coriaria Sumak

Rosmarinus officinalis Biberiye

Satureja cuneifolia Da¤ keki¤i, tafl keki¤i, kaya keki¤i

Satureja hortensis Sater, çipriflka

Schinus molle Yalanc› biber

Sinapis nigra Karahardal

Thymus kotschyanus Bitlis keki¤i

Trigonella foenum-graecum Çemen otu


Tablo 6.3Çay olarakkullan›lan baz›bitkiler

Tablo 6.2Devam›

Çay olarak kullan›lan bitkiler hakk›nda daha fazla bilgi için “T›bbi ve Aromatik BitkilerinKullan›m Alanlar›” kitab›ndaki “Bitkisel Çaylar” adl› Ünite 2’ye bak›n›z.

‹laç Dünyada insanlar taraf›ndan bitkilerin ilaç olarak kullan›lmas› çok eski devirleredayanmaktad›r. Anadolu’da ise Hititler döneminden beri bitkilerin tedavi amaçl›kullan›ld›¤› bilinmektedir. Hititler dönemine ait reçete formüllerinde bitki isimleri-nin bulunmas› bunun önemli bir kan›t› olarak düflünülmektedir. Bu reçetelerde;al›ç, defne, haflhafl, maz›, safran, sar›msak, meyan kökü, sö¤üt, üzerlik gibi bitkile-rin yer ald›¤› görülmüfltür. Hititler döneminde kullan›lan baz› bitki adlar› ile bugünAnadolu’da kullan›lan baz› bitki adlar› aras›nda büyük bir benzerli¤in oldu¤u tes-pit edilmifltir. Örne¤in, haflhafl, susam, zeytin bitkileri Hititler döneminde haflflika,samama ve zertun olarak bilinip kullan›lm›flt›r. Bitkilerin ilaç olarak kullan›mlar›daha sonraki Selçuklular ve Osmanl›lar döneminde artarak devam etmifltir.

Daha fazla bilgi için Baytop, T. (1994). Türkiye’de T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›l›-fl›na Tarihsel Bir Bak›fl, T›bbi ve Aromatik Bitkiler Bülteni, 10, 24-27.

Boyar MaddeBoyar maddelerin sentetik olarak yap›lma imkânlar›n›n olmad›¤› dönemlerde bit-kiler kumafl, yün ve dokumalar›n boyanmas›nda kullan›lm›flt›r. Bugün halen Ana-dolu’nun baz› bölgelerinde bitkiler boyar madde olarak kullan›lmaktad›r. Bu bo-yar maddeler, çeflitli bitkilerden yöresel yöntemlerle elde edilmektedir. Özellikleson y›llarda renklerinin daha kal›c› ve parlak olmas› nedeniyle bitkisel kökenli bo-yar maddelerin kullan›m›na ilgi daha da artm›flt›r. Bitkisel boyalarla boyanan mal-zemeler sentetik boyalarla boyananlara oranla çok daha pahal›ya sat›lmaktad›r.Anadolu’da dokunan hal›lar›n bitkisel boyalarla boyanmas› hal›lar›n zamanla dahak›ymetli olmas›n› sa¤lam›flt›r. Bu nedenle bitkiler, boyar madde olarak büyükönem tafl›maktad›rlar.

Boya bitkilerinin de¤iflik oranlar› de¤iflik mordanlarla birlikte kullan›ld›¤›ndazengin renk seçenekleri elde edilmektedir. Bu amaçla iplik ya da kumafllar öncemordan çözeltisine, sonra boyaya bat›r›l›r. Mordanlar, boyan›n, kumafl ya da boya-nacak malzemenin dokusuna ifllemesine yard›mc› olup liflere s›k›ca tutunmas›n›sa¤layan mineral tuzlar›d›r. Mordan maddeler olarak, suda çözünen metal tuzlar›kullan›ld›¤› gibi zay›f asit veya baz özelli¤i gösteren maddelerde kullan›lmaktad›r.Genel olarak, asit özellikteki boyar maddeler için bazik, bazik özellikteki boyar

1496. Ünite - T ›bbi ve Aromatik Bi tk i ler in Halk Aras›nda Kul lan›m›S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Resim 6.1

Adaçay› haz›rlan›fl›(FarmakognoziABD)

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



maddeler için ise asidik mordanlar kullan›lmaktad›r. Mordan madde olarak bafll›-ca, flap (potasyum alüminyum sülfat), kalay (kalay klorür), krom (potasyum bikro-mat), demir (demir sülfat) ve göztafl› (bak›r sülfat) kullan›lmaktad›r. Kalay tuzuy-la genellikle parlak, krom tuzuyla daha koyu tonlar elde edilmektedir. Bak›r tuzudaha çok yeflil renkli bitkisel boyar maddelerle kullan›l›r. Demir tozu boyar mad-denin rengini donuklaflt›r›p koyulaflt›r›rken flap, uçuk ve soluk tonlar katmaktad›r.

Baz› önemli boya bitkileri ve verdikleri renkler afla¤›da özetle verilmifltir.Kökboya (Rubia tinctorum): K›rm›z›Çivit otu (Isatis tinctoria): MaviSumak (Rhus coriaria): SiyahSafran (Crocus sativus): Sar›Havaciva (Alkanna tinctoria): KahverengiAspir (Carthamnus tinctorius): Sar›Kat›rt›rna¤› (Genista tinctoria): Yeflilimsi sar›Ceviz (Juglans regia): Kahverengi - SiyahHay›t (Vitex agnus-castus): YeflilMürver (Sambucus nigra): MorMuhabbet çiçe¤i (Reseda lutea): Sar›S›¤›r kuyru¤u (Verbascum album): Sar›, yeflilPapatya (Anthemis tinctoria): Sar›Özellikle geleneksel olarak yün boyamac›l›¤›nda kullan›lan kökboya (Rubia

tinctorum) bitkisinin köklerinden elde edilen alizarin ve purpurin adl› boyar mad-deler tekstil ve g›da sanayiinde renklendirici olarak büyük önem tafl›maktad›rlar.

YakacakÇeflitli çal› veya odunsu bitkiler günlük yaflamda yakacak ihtiyac›n› gidermek ama-c›yla kullan›lmaktad›r.

SilahÇeflitli bitkilerden haz›rlanan silahlar veya zehirli bitki ekstreleri ok zehiri olarak il-kel toplumlarda kullan›lm›flt›r.

Nazarl›k ve Süs Eflyas› OlarakBaz› bitkiler örne¤in üzerlik tohumlar›n›n (Peganumharmala) ipe dizilmesiyle haz›rlanan nazarl›klara Ana-dolu’da pek çok köy evinde rastlamak mümkündür. Yi-ne tohumlar›n yak›lmas› s›ras›nda oluflan dumanla na-zara u¤ram›fl oldu¤una inan›lan kiflilerin tütsülenmesiyayg›n bir gelenek halini alm›flt›r.

Dekoratif ve Süs Bitkisi OlarakAkasya, atkestanesi, leylak, gül, menekfle, nergis, flaka-y›k, zambak gibi bitkiler park ve bahçelerde peyzajamaçl› ve yol kenarlar›n› süslemek için kullan›lmaktad›r.

BüyüBilimsel bir temeli olmamas›na ra¤men baz› bitkilering›da veya t›bbi özelliklerinden ziyade, büyü yapmakamac›yla kullan›ld›¤› bilinmektedir.


Resim 6.2

Üzerlikmeyvelerindenhaz›rlanm›flbir nazarl›k

Parfümeri ve Kozmetik SanayiindeGül, ›t›r, lavanta, yasemin gibi kokulu bitkiler, bu bitkilerden elde edilen uçucuya¤lar parfümeri ve kozmetik sanayiinde kullan›lmaktad›r.

Selüloz SanayiindeMarul, kereviz ve tah›l kepe¤i gibi bitkiler selüloz aç›s›ndan oldukça zengin bitki-lerdir. Selüloz, özellikle kâ¤›t ve dokuma sanayiinde çok kullan›lan önemli birhammaddedir.

Zararl›lara Karfl›And›z, ard›ç, pireotu, tütün yapra¤›, bit otu gibi bitkiler, insektisit, fungusit ve her-bisit olarak kullan›lmaktad›r.

Hayvan Yemi OlarakBaz› bitkiler hayvan yemi olarak kullan›lmalar› söz konusudur. Örne¤in, kenevirotu tohumlar› kuflyemi olarak kullan›lmaktad›r. Çakfl›r (Ferula türleri) Do¤u Ana-dolu’da taze iken biçilip kurutulduktan sonra k›fll›k hayvan yemi olarak kullan›l-maktad›r.

Mesken Yap›m›nda‹lk ça¤lardan itibaren bitkiler bar›nma amaçl› olarak kullan›lm›flt›r.

Bazen bir bitkinin çok amaçl› olarak kullan›lmas› söz konusu olabilmektedir.Örne¤in, kenevir bitkisinin tohumlar›ndan sabit ya¤, gövdelerinden lif ve difli çi-çek durumlar›ndan bir drog elde edilmektedir. Bir di¤er örnek olarak, dut (Morusalba) meyvelerinin g›da olarak, yapraklar›n›n ipek böce¤i yetifltiricili¤inde, odunu-nun ise yakacak olarak kullan›lmas› verilebilir.

Bitkilerin bu genifl kullan›m alanlar›na ra¤men baz›lar›n›n zehirli olmas› veyabelli bir miktardan fazla kullan›lmas› durumunda zehirlenmelere neden olabilme-leri söz konusudur. Örne¤in, mürdümük (Lathyrus sativus) tohumlar›n›n ifllenme-den uzun süre ve fazla yenmesi durumunda insanlarda kas zay›fl›¤› ve felçle ka-rakterize “lathyrismus” hastal›¤›na neden olur. Bazen de, yanl›fll›kla zehirli bitkile-rin g›da olarak tüketilmesi halk sa¤l›¤› yönünden ciddi tehlikeler oluflturmaktad›r.Zehirli bitkilerin tan›m›n› k›saca yapmak gerekirse, insanlar ve hayvanlar için has-tal›k ya da ölüme neden olabilecek miktarda toksik maddeler içeren bitkiler ola-rak tan›mlamak mümkündür. Baz› bitkilerin bazen tamam› bazen de belli organla-r› zehirli olabilmektedir.

Ülkemizde yetiflen veya süs bitkisi olarak kullan›lan zehirli bitkilere baz› örnekler;Bald›ran (Conium maculatum) - Tüm bitkiBanotu (Hyoscyamus niger) - Tüm bitki özellikle tohum ve kökleriDafne (Daphne mezereum) - Yapraklar›, gövde kabuklar›, çiçek ve meyveleriDuvar sarmafl›¤› (Hedera helix) - Yaprak ve meyveleriGüzelavrat otu (Atropa belladonna) - Tüm bitki özellikle yaprak ve meyveleriHaflhafl (Papaver somniferum) - Özellikle olgunlaflmam›fl meyveleri‹nciçiçe¤i (Convallaria majalis) - Tüm bitkiKat›rt›rna¤› (Spartium junceum) - Tüm bitki özellikle çiçekleri ve tohumlar›K›rlang›ç otu (Chelidonium majus) - Tüm bitkiKurtbo¤an, Kaplanbo¤an (Aconitum orientale) - Tüm bitkiMine çiçe¤i (Lantana camara) - Yeflil renkteki meyveleri


Kenevir otu: Cannabissativa bitkisinin difli çiçekdurumlar›n›n kurutulup tozedilmesiyle uyuflturucuözellikteki esrar elde edilir.Bitkinin tomurcuk, yaprak,çiçek ve dal uçlar›uyuflturucu etkiye sahipbileflikler tafl›mas›nara¤men tohumlarda bu tipbileflikler bulunmamaktad›r.

Drog: ‹laç haz›rlanmas›ndakullan›lan, tedavi özelli¤iolan, biyolojik, inorganikveya sentetik kökenlihammaddelerdir.

Orman gülü (Rhododendron ponticum) - Yaprak ve çiçekleriPorsuk a¤ac› (Taxus baccata) - Tohumlar›, yapraklar› ve genç sürgünleriSubald›ran› (Cicuta virosa) - Tüm bitkifiimflir (Buxus sempervirens) - Yapraklar›Tatula, boru çiçe¤i (Datura stramonium ) - Tüm bitkiTilki üzümü, it üzümü (Solanum nigrum) - Yapraklar› ve özellikle olgunlaflma-

m›fl meyveleriY›lanyast›¤› (Arum italicum) - Tüm bitki özellikle yapra¤› ve yumrusuZakkum (Nerium oleander) - Tüm bitkiAyr›ca Ünite 2 Tablo 2.4’deki bitkilere bak›n›z.

HALK ARASINDA B‹TK‹LER‹N KULLANIM fiEK‹LLER‹ Tedavi amaçl› kullan›lacak bitkiler uygun bir flekle getirildikten sonra kullan›lmak-tad›r. Halk ilaçlar›n›n haz›rlan›fl› ve kullan›l›fl›, gelenek ve göreneklere ba¤l› olarakyap›lmaktad›r. Genel olarak bitkilerin halk aras›nda en yayg›n kullan›l›fl flekilleritoz, hap, dekoksiyon ve infüzyondur. Bunlar›n haricinde baz› durumlarda halk ilaç-lar›, macun, flurup, katran, lapa, merhem ve yak› fleklinde de haz›rlanabilmektedir.

TozKullan›lacak bitki k›s›mlar› genellikle bir havanda dövülerek veya de¤irmende çe-kilerek toz edilir. Bu flekilde haz›rlanan toz su ile kar›flt›r›larak içilir.

Hap‹nce toz halindeki drog bir yard›mc› madde yard›m› ile hap haline getirilir. Bununiçin toz, tedavi etkisi olmayan bal, meyan bal›, fleker flurubu, niflasta, arap zamk›gibi bir yard›mc› madde ile hamur haline getirilir. Haz›rlanan hamur elde çubukflekline sokulur. Daha sonra bu çubuklar b›çak ile uygun büyüklükte parçalar ha-linde kesilir ve her bir parça elde yuvarlanarak hap haline getirilir.

DekoksiyonUfalanm›fl bitki k›s›mlar› üzerine yeterli miktarda so¤uk su ilave edilir. Hafif atefl-te, s›k s›k kar›flt›r›larak yar›m saat süreyle kaynat›l›r. S›cakken ince bir tülbenttensüzülür.

‹nfüzyonUfalanm›fl bitki k›s›mlar› üzerine yeterli miktarda kaynar su ilave edilir. Kar›fl›m ka-pal› bir kapta, çok hafif ateflte, s›k s›k kar›flt›r›larak befl dakika kadar tutulur. De-koksiyonun aksine so¤uduktan sonra ince bir tülbentten süzülür.

T›bbi özellikteki bitkilerin ilaç haline getirilmesinde en çok tercih edilen kulla-n›m flekli infüzyon ve dekoksiyondur. ‹nfüzyon ve dekoksiyonlar› içim esnas›ndatatland›rmak için fleker ya da bal kat›lmaktad›r. ‹nfüzyon ve dekoksiyon haz›rlan-mas›nda genellikle 100 gram su için 2 gram drog kullan›lmas›na ra¤men halk›nkulland›¤› ölçülerde farkl›l›klar olabilmektedir.

HALK ARASINDA TEDAV‹ AMAÇLI KULLANIMDAB‹TK‹LER‹N YER‹ VE ÖNEM‹Bitkilerin hastal›klar›n tedavisinde kullan›lmas› çok eskilere dayanmaktad›r. Teda-vi amaçl› kullan›lan bitkilerin say›s› ilk ça¤lardan itibaren sürekli bir art›fl göster-mifltir. Mezopotamya uygarl›¤› döneminde ilaç yap›m›nda kullan›lan bitki say›s›250 kadar iken, Grekler döneminde bu say› 600 olarak tahmin edilmektedir. Arap-


Fars uygarl›¤› döneminde bu say› 4.000 civar›na yükselmifltir. 19. yüzy›l›n baflla-r›nda ise 13.000 kadar bitki tedavi amac›yla kullan›lm›flt›r. Günümüzde, dünya ge-nelinde halk aras›nda hastal›klar›n tedavisinde kullan›lan bitkilerin say›s› 70.000olarak tahmin edilmektedir. Ülkemizde ise 1.000 kadar bitki tedavi amaçl› olarakkullan›lmaktad›r.

Daha fazla bilgi için Bafler, K.H.C., Honda, G., Miki, W. (1986). Herb Drugs and Herbalistsin Turkey, Tokyo.

Dünya sa¤l›k örgütünün (WHO) verilerine göre dünya nüfusunun % 80’i teda-vi için bitkilerden yararlanmaktad›r. Bu oran nüfusu kalabal›k, yoksul ve geliflmek-te olan ülkelerde, modern t›p imkanlar›n›n yoklu¤u nedeniyle daha da art›fl göste-rebilmektedir. Örne¤in, Çin ve Hindistan gibi ülkelerde geleneksel t›p sistemleri ilehastal›klar›n tedavi edilmesi çok yayg›nd›r.

Halk genellikle yaflad›klar› yere yak›n bölgelerde do¤al olarak yetiflen bitkile-ri toplay›p kullanmaktad›r. Ancak keten tohumu, afyon, koka yapra¤› gibi baz›droglar çok eski dönemlerden beri kültür bitkilerinden elde edilmektedir. Kakule,esrar, zencefil, nane, seylan tarç›n›, keten tohumu, rezene, k›na-k›na, afyon gibibaz› droglar ise bugün sadece kültür bitkilerinden elde edilmektedirler. Haflhafl vekenevir gibi bitkilerden afyon ve esrar elde edilmesi dolay›s›yla bu bitkilerin tar›-m› devlet kontrolü alt›nda yap›lmaktad›r.

‹nsanlar bir dönem “signatur teorisine” göre hastal›klar›n tedavisinde, bitkiseçiminde bitkilerin flekil ve renklerine bakarak onlardan yararlanma yoluna git-mifller ve hangi hastal›¤a iyi gelebilece¤ine dair karar vermifllerdir. Buna en çarp›-c› örnek kökleri insana benzeyen adamotu (Mandragora autumnalis) bitkisidir.Yine halk aras›ndaki kullan›mlarda, beyine benzeyen bir bitkinin beyin hastal›kla-r›nda, yapraklar› kalp fleklinde olan bitkilerin kalp hastal›klar›nda, k›rm›z› renklibir bitkinin ise kan hastal›klar›nda etkili olaca¤› düflünülüp bu hastal›klar›n tedavi-sinde kullan›ld›¤› görülmektedir.

Ancak günümüzde, bitkilerle tedavinin esas›n› bitkiler taraf›ndan sentezlenenkimyasal bilefliklerin oluflturdu¤u bilinmektedir. Bu kimyasal bileflikler vücuttabirtak›m fizyolojik de¤iflikliklere yol açmakta ve çeflitli hastal›klar›n tedavisinde et-kili olmaktad›r.

Bitkilerin halk aras›nda tedavi amaçl› kullan›m nedenleri; • Hastane, sa¤l›k personeli gibi modern tedavi imkânlar›n›n yoklu¤u veya

uzak olmas›, • Bu imkânlar oldu¤u halde bitkilerle tedavinin daha iyi ve güvenilir oldu¤u-

nun düflünülmesi,• ‹laçlar›n baz›lar›nda ciddi yan etkilerinin görülmesi bunun yan› s›ra tedavi-

de kullan›lan bitkilerinin yan etkilerinin olmamas› veya az olmas›,• Bitkilerle tedavinin, sentetik ilaçlarla tedaviye oranla daha ucuz olmas›,• Modern tedavi yöntemleri ile tedavi edilemeyen baz› hastal›klarda bitkilerin

tek çare olarak görülmesi fleklinde özetlenebilir.

Daha fazla bilgiye http://www.derki.com/dergi/index.php/tibbi-bitkiler-ve-sagligimiz.htmladresinden ulaflabilirsiniz.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Signatur teorisi: TheDoctrine of Signature (iflaretdoktrini) teorisine görebitkinin flekli ve rengi, t›bbietkilere iflaret etmektedir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Yap›lan araflt›rmalarda, kad›nlar›n erkeklere oranla, yafll› kiflilerin ise gençlereoranla halk ilaçlar›n› daha fazla kulland›klar› tespit edilmifltir. Bunun muhtemel ne-deni, özellikle kad›nlar›n doktora gitmekten çekinmeleri veya korkmalar›d›r. Yineyap›lan araflt›rmalar, e¤itim düzeyi artt›kça, halk ilaçlar›n› tan›ma ve kullanma ora-n›n›n düfltü¤ünü göstermektedir.

HALK ‹LAÇLARIHalk ilaçlar›, herhangi bir t›p sistemine dahil olmadan kullan›lmakta olan ilaçlar›tarif etmektedir. ‹nsanlar yüzy›llar boyunca içinde yaflad›klar› toplumun kültürelbirikimleri ve de¤er yarg›lar›na ba¤l› olarak hastal›k ve yaralanma durumlar›ndade¤iflik tedavi yöntemlerini uygulam›fllard›r. Kötü ruhlar›n hastal›k nedeni olarakgörüldü¤ü ilkel dönemlerden günümüze kadar geçen süreçte, toplumlar›n kültürelde¤erleri ile birlikte sa¤l›k anlay›fllar› da de¤iflim göstermifltir. ‹nsanlar, yaflad›klar›toplumun kültürel birikimleri, gelenekleri, e¤itim düzeyleri ve dini inançlar›na gö-re yak›n çevresindeki güvenilir kiflilerden, geleneksel iyilefltiricilerden, ya da ko-nunun uzman› doktorlardan yard›m olarak tedavi olmufllard›r.

Geleneksel ilaçlar ve halk ilaçlar›, uzun y›llar boyunca nesilden nesile aktar›la-rak varl›¤›n› sürdürmüfl olan, halk›n çeflitli hastal›klar›n tedavisinde kulland›¤› do-¤al kaynakl› ilaçlar› ifade etmektedir. Uzun bir geçmifli olan halk ilaçlar›n›n hemdünyada hem de ülkemizde önemli bir yeri vard›r. Özellikle az geliflmifl bölgeler-de çeflitli sa¤l›k problemlerinin giderilmesinde geleneksel tedavi yöntemleri halageçerlili¤ini sürdürmektedir. Di¤er taraftan do¤aya dönüfl ak›m›n›n da etkisiyle ge-liflmifl bölgelerde de geleneksel halk ilaçlar›na ilgi her geçen gün artmaktad›r.

Y›llar boyunca yap›lan denemeler ve birikim sonucunda gelifltirilen gelenekselilaçlar ve halk ilaçlar›nda çeflitli do¤al ürünler tedavi amaçl› olarak kullan›lm›flt›r.Halk ilaçlar› ile tedavi genellikle halk hekimi olarak adland›r›lan kifliler veya yafll›kimseler taraf›ndan uygulanarak nesilden nesile sözlü olarak aktar›lmak suretiyletoplumdaki varl›¤›n› sürdürmektedir.

B‹TK‹SEL HALK ‹LAÇLARIGeleneksel ilaçlar ile halk ilaçlar›n›n haz›rlanmas›nda bitkiler en önemli kayna¤›oluflturmaktad›r. Halk, atalar›ndan aktar›lan bilgilere dayanarak veya köyün yafll›kiflilerine dan›flarak, ço¤unlukla yak›n çevresinde yetiflen bitkilerin tamam›n› veyaçeflitli k›s›mlar›n› (kök, yaprak, çiçek, meyve, tohum gibi) taze ya da kurutulmuflhalde halk ilac› yap›m›nda kullan›lmaktad›r. Halk ilac› yap›m›nda bazen de bitki-ler taraf›ndan kendili¤inden ya da yaralama, böcek sokmas› gibi bir etken sonu-cunda salg›lanan balzam, zamk, süt gibi bitkisel maddeler kullan›lmaktad›r.

Halk aras›nda “kocakar› ilaçlar›” olarak adland›r›lan tedavi flekli oldukça yay-g›nd›r. Kocakar› ilaçlar›; genellikle yafll› kad›nlar taraf›ndan uygulanmas› nedeniy-le bu isimle an›lmaktad›r. Kocakar› ilaçlar›; birtak›m bat›l inan›fllara dayal› olarak,bilimsel olmayan yöntemlerle haz›rlanan, günümüz modern t›bb› taraf›ndan kabulgörmeyen bir tedavi fleklidir. Özellikle 18. yüzy›l bafllar›na kadar kocakar› ilaçlar›toplumda etkili bir tedavi yöntemi olarak kabul edilmifltir. Daha sonraki dönemler-de ise genellikle temel sa¤l›k hizmetlerinden yoksun toplumlarda geçerli bir teda-vi flekli olmaya devam etmifltir. Günümüzde ise bu tarz tedavi flekilleri kulaktankula¤a, anneden k›za veya yak›n çevrede yay›larak halk aras›nda yerleflip genel-likle kad›nlar taraf›ndan bilinmekte ve uygulanmaktad›r.

Halk aras›nda uygulanan tedavilerde, renk ve say›lar›n önemli bir yeri vard›r.Örne¤in, k›rm›z› rengin ›s›y› temsil etti¤i kabul edilmektedir. Bu nedenle k›rm›z›


renkteki kumafl atefl düflürmek için kullan›l›r. Yine, mavi rengin Anadolu’da nazarakarfl› koruyucu etkisinin oldu¤u düflünülmektedir. Mavi boncu¤un vücudu kötüruhlar›n ve kötü düflüncelerin etkisinden korudu¤una inan›lmaktad›r. Di¤er taraf-tan, üç ve üçün katlar› ile yedinin tedavide güçlü ve olumlu etkilerinin oldu¤unainan›lmaktad›r.

Daha fazla bilgiye http://www.khcbaser.com/turkish/kisisel/makale/kocakari.htm veyahttp://www.derki.com/dergi/index.php/kocakari-ilaclari.html adreslerinden ulaflabilirsiniz.

Anadolu’da Halk Aras›nda Uygulanan Tedavi fiekilleriIrvasalama: Hastan›n vücudu d›fl›nda yap›lan, daha ziyade telkin ve kiflinin psiko-lojisini etkilemeye dayanan tedavilerdir. Bu yöntem ile halk aras›nda kurdeflen,uçuk, alazlama, si¤il, gibi hastal›klar›n tedavisi yap›lmaktad›r.

Parp›lama: Hastan›n vücuduna vurma, kesme, delme veya da¤lama fleklindeyap›lan tedavilerdir.

Em: Em eski Türkçede ilaç anlam›na gelmektedir. Bitkisel ve hayvansal kay-nakl› materyal, mineral veya bunlar›n kar›fl›mlar›yla haz›rlanan halk ilaçlar› ile ya-p›lan tedaviyi ifade eder.

K›r›k-ç›k›k tedavisi: Halk aras›nda k›r›kç›-ç›k›kç› denilen kifliler taraf›ndan uy-gulan›r.

Dua: Uygulanan tedavilerde kiflinin dini inançlar› ve dua önemli bir rol oyna-maktad›r. Örne¤in, dua okuyarak si¤illerin tedavi edilmesi toplumuzda yayg›n ola-rak uygulanan ve etkili oldu¤una inan›lan bir tedavi fleklidir.

Anadolu’da bunlardan baflka usta-ç›rak yöntemiyle yetiflmifl sünnetçilere, dip-lomas›z i¤neci ve ebelere de rastlamak mümkündür.

Anadolu’da Halk Hekimli¤i Uygulamalar›Halk aras›nda hastal›klar›n tedavisini yapan kifliler; halk hekimleri, hoca, fleyh ve-ya fl›hlar, okuyucu, üfürükçü, ocakl›, izinli, orumçu olarak isimlendirilmektedir. Bukifliler, toplumda çeflitli hastal›klar›n tedavisini yaparlar. Bunlar› k›saca tan›mlaya-cak olursak;

Hocalar; tedavilerini dinsel unsurlardan ziyade, sihirsel ögeler kullanarak ya-pan kiflilerdir.

fieyh veya fl›hlar; ba¤l› olduklar› afliretleri idare etmenin yan› s›ra, hastalar› datedavi etmektedirler. Hastal›klar›n tedavisinde bitkileri ilaç gibi kullan›rlar. Bu kifli-ler bilgilerini kendileri gibi fl›h olan baba veya amca gibi yak›nlar›ndan alm›fllard›r.Baz›lar› Arapça ve Farsça bildikleri için, tedavilerini eski ‹slam T›p kitaplardaki bil-gilere göre yapmaktad›rlar. Bu nedenle haz›rlad›klar› ilaçlarda yurt d›fl›ndan gelensinameki, tarç›n, ravent gibi bitkilere rastlamak mümkündür.

Okuyucu-üfürükçü; genellikle erkek olan bu kifliler tedavilerini, yaz›l› eski ki-taplardan elde ettikleri bilgilerle yapmaktad›rlar.

Ocak veya ocakl›; Ocak denilen kiflilerin atalar›ndan gelen gizli ve ola¤anüstügüç ve yeteneklere sahip oldu¤u ve bu güç ya da yetenek sayesinde baz› hastal›k-lar› teflhis ve tedavi edebildiklerine inan›lmaktad›r. Ocakl› olma durumu, babadano¤ula, anadan k›za herhangi bir e¤itim almaks›z›n nesilden nesle geçen bir yete-nektir. Ocakl› bazen kendinde olan bu gücü kendi ailesinden olmayan kiflilere deaktarabilir. Bunun için ocakl› bu konuda yetenekli oldu¤una inand›¤› bir çocu¤uküçük yafllarda yan›na alarak yetifltirir. Belli bir aflamaya geldi¤inde ocakl› kifli “elverme” töreni ile hastal›klar› tedavi etme yetene¤ini yetifltirdi¤i kifliye devreder. Bu


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



flekilde aileden de¤il de yetiflme ile ocakl› olan kifliye “izinli” denir. Ocaklar›n te-davi yöntemleri aras›nda; da¤lama, vücudun belirli yerleri jilet veya ustura ile ke-silmesi gibi yöntemler ile büyü, dini inançlar ve do¤al ilaçlar yer almaktad›r. Bun-lar ayr› ya da birlikte uygulanarak hastal›klar tedavi edilir. Do¤al ilaçlar›n haz›rlan-mas›nda nane, sütle¤en, ebegümeci gibi bitkiler yayg›n olarak kullan›l›r. Ocaklargenellikle tek bir hastal›k bazen de birden fazla hastal›¤›n tedavisi ile ilgilenirler.Anadolu’da özellikle sar›l›k, çocuklardaki kekemelik, si¤il, s›tma, gece körlü¤ü,uçuk ve yeni do¤um yapanlarda görülen albast›y› tedavi eden ocaklar hala mev-cuttur. Anadolu’da her hastal›¤›n bir oca¤› bulunmaktad›r (dalak oca¤›, sar›l›k oca-¤›, s›tma oca¤› gibi). Ocakl›lar›n büyük bir k›sm› kad›n olup, halk aras›nda kad›nocakl›lar›n hastal›k tedavisi konusunda daha etkili olduklar› kabul edilmektedir.Ocaklar da çevrelerinde yetiflen baz› bitkileri ilaç gibi kullanmaktad›rlar.

Orumçu ise; hastal›klar› tedavi etmekten ziyade, hastal›¤› önceden haber vere-bildiklerine inan›lan kiflilerdir. Orumçu denilen kifliler de ocakl›lar gibi yetenekle-rini ailelerinden al›rlar ve herhangi bir e¤itim görmezler.

Halk, hastal›klardan korunmak veya hastal›klardan kurtulmak için nazarl›k,muska, gibi çeflitli u¤ur getirdi¤ine inand›¤› eflyalar tafl›rlar. Yine nazarl›k olarak atkestanesi, çörekotu gibi bitkileri yanlar›nda bulundururlar.

Anadolu’da yayg›n olan bir halk inanc›, bilimsel bir temeli olmayan, türbe, tek-ke, yat›r ve di¤er ziyaret yerleri ile ilgili inançlard›r. ‹nsanlar bu tekke ve türbeleregiderek dualar edip, adaklar adamakta, oralarda verilen fleyleri yemekte, sulardaniçmekte, yatmakta, baz›lar›na ise bez ba¤lamaktad›r. Anadolu’da halk taraf›ndanziyaret edilen çok say›da yat›r, tekke ve zaviyeler bulunmaktad›r.

Halk hekimli¤inde, bunlardan baflka baz› hastal›klar›n tedavisinde hacamat vesülük yap›flt›rma gibi yöntemlerde uygulanmaktad›r. Deriyi çizip kan ç›kartmaya“hacamat” denmektedir. Bu yöntem, genellikle yüksek tansiyona ba¤l› bafl a¤r›la-r›nda baflvurulan bir yöntem olarak uygulanmaktad›r. Vücuttaki istenmeyen kan›nuzaklaflt›r›lmas› için uygulanan di¤er bir yöntem ise sülük yap›flt›r›lmas›d›r. Halkaras›nda, göz, bafl, s›rt ve ayak a¤r›lar›n›n, romatizma, hemoroit, yara, ç›ban ve flifl-liklerin tedavisinde sülük kullan›lmaktad›r.

Halk aras›nda uygulanan baflka bir tedavi flekli “da¤lama”d›r. Anadolu’da çokeskiden beri yayg›n olarak uygulanan bu yöntemde, metal ya da tahta aletler kul-lanarak mekanik olarak yap›labildi¤i gibi, kimyasal maddeler ve bitkiler kullan›la-rak da yap›lmaktad›r. Yine kapl›ca ve maden sular›, halk hekimli¤inde baflvurulandi¤er tedavi yöntemleridir.

Halk aras›nda kullan›lan bitkiler ve bu bitkilerin kullan›l›fl flekilleri atalardan aktar›lanuzun bir geçmifle sahip bilgilerle olup, zararl› kullan›mlar elenerek günümüze ulaflm›fl-t›r. Bu nedenle özellikle çok ciddi olmayan günlük rahats›zl›k olarak tan›mlanan has-tal›klarda güvenli olarak kabul edilmektedir. Ancak dikkat edilmesi gereken bir konu,ister basit ister ciddi bir rahats›zl›k olsun, hastal›klar›n tedavisinde as›l olan›n bilimselyöntemlere dayal› tedavilerin olmas› gerekti¤idir. Halk ilaçlar›n›n kullan›lmas› zararl›olmasa bile as›l tedavinin gecikmesine neden olabilece¤i unutulmamal›d›r.

HALK ARASINDAK‹ TEDAV‹ AMAÇLI KULLANILAN B‹TK‹LERE ÖRNEKLERYap›lan çal›flmalarda, halk aras›nda genellikle kolay tan›nan ve yerleflim alanlar›nayak›n bölgelerde yetiflen bitkilerin tedavi amaçl› kullan›ld›¤› tespit edilmifltir. Halkaras›nda bir bölgede yetiflen bitkiye verilen yöresel ad, farkl› bir bölgede yetiflenayn› bitkiye verilen addan farkl› olabilmektedir. Kekik bitkisi örne¤inde oldu¤u


gibi farkl› özellikteki bitkiler farkl› bölgelerde ayn› yöresel isimlerle bilinip kulla-n›lmaktad›r. Thymus, Origanum, Coridothymus, Satureja türleri farkl› cins ve özel-likte bitkiler olmas›na ra¤men halk aras›nda kekik olarak bilinip kullan›lmaktad›r.Bu nedenle t›bbi amaçlarla kullan›lan aromatik özellikteki baz› bitkilere ait örnek-lerin yer ald›¤› Tablo 6.4.’de bitkilerin do¤ru tan›mlanmas› ve bu konudaki kar›fl›k-l›¤›n önlenmesi için bitkilerin bilimsel adlar› olan Latince isimlerinin de verilmesiuygun görülmüfltür. Botanik kurallar›na göre, bitkiler, latince iki kelime ile isimlen-dirilir. Bir bitki ad›ndaki ilk sözcük, bitkinin cins (genus), ikincisi ise tür (species)ad›d›r. Cins ad› tekildir, ilk harfi büyük ve italik olarak yaz›l›r.

Tablo 6.4’de halk aras›nda tedavi amaçl› kullan›lan bitkilerin kullan›m flekli veamaçlar› özetlenmifltir. Tablodan görülece¤i üzere, ayn› bitkinin, farkl› k›s›mlar›n›nfarkl› flekildeki kullan›mlar›na rastlamak mümkündür.

Bitki Latince Ad›

Bitki Türkçe Ad›

Kullan›lanK›sm›

Haz›rlan›flfiekli

Kullan›l›flfiekli

Kullan›m Amac› **

Abies cilicica Göknar Gövdeçatlaklar›n-dan akan sak›z›

Bal ilave edilerek

Dahilen Mide ülseri tedavisinde

Achillea biebersteinii

K›l›çotu, Ayvadana

Çiçekli k›s›mlar›

‹nfüzyon Dahilen Kar›n a¤r›lar›n›n giderilmesinde

Achillea wilhelmsii

Kardeflk›nas›,kardeflkan›

Toprak üstü k›s›mlar

Dekoksiyon Banyo Çocuklarda çiçek hastal›¤›n›n tedavisinde

Alcea pallida Gül hatmi Çiçekler ‹nfüzyon Dahilen So¤uk alg›nl›¤› tedavisinde

Allium cepa So¤an Zar k›sm› - Haricen Yara, ç›ban tedavisinde

Suyu - Dahilen Damar aç›c› olarak

Allium sativum

Sar›msak Diflleri Ezilerek Haricen Saçk›ran tedavisinde

Zeytinya¤›ile piflirilerek

Haricen Yan›k tedavisinde

Anethum graveolens

Dereotu Meyveleri - Dahilen Ba¤›rsak gazlar›n› giderici olarak

Anemone pavonina

Lale Yapraklar› Zeytinya¤›içinde bekletilerek

Haricen Eklem a¤r›lar›n› giderici olarak

Anthemis tinctoria var.pallida

Beyaz papatya

Çiçekli k›s›mlar

‹nfüzyon Dahilen Mayas›l tedavisi, so¤uk alg›nl›¤›, öksürü¤e karfl›, gö¤üs yumuflat›c›, balgam söktürücü olarak


Tablo 6.4Halk aras›nda tedaviamaçl› kullan›lanbaz› bitkiler

Anthemis tinctoria var.tinctoria

Sar› papatya


‹nfüzyon Dahilen Romatizma tedavisi

Haricen Ayak mantarlar›nda

Lapa Haricen Saç dökülmelerine karfl›

Artemisia absinthium

Ac› yavflan Çiçekli k›s›mlar

‹nfüzyon Dahilen So¤uk alg›nl›¤› tedavisi,mide bulant›s›n›n giderilmesinde

Bellis perennis

Papatya Çiçekli k›s›mlar

Dekoksiyon Dahilen So¤uk alg›nl›¤›, bronflit tedavisinde

Haricen Mayas›l tedavisinde

Centaurea cyanus

Mavi süpürgeçiçe¤i

Çiçekleri ‹nfüzyon Dahilen Böbrek ve karaci¤er hastal›klar›n›ntedavisinde ve ishalekarfl› kullan›l›r.

Centaurium erythraea subsp.erythraea

K›rm›z› kantaron

Çiçekli dallar›

‹nfüzyon Dahilen S›tma, egzama, guatr, hemoroid ve mideülseri tedavilerinde,ifltahs›zl›¤a karfl›

Chaerophyllumaromaticum

Mendek Toprak üstü k›s›mlar

Yemek fleklinde

Dahilen Hazm› kolaylaflt›c›olarak

Chrysanthemumcoronarium

Ala gömeç, Ale gümeci


Dekoksiyon Dahilen Kar›n a¤r›lar›n›n giderilmesinde ve bafl dönmesine karfl›

Cistus laurifolius

Kala¤an, Kara¤an

Yapraklar Hafifçe ›s›t›l›p Haricen Yapraklar romatizma tedavisi için a¤r›l› bölgeye sar›l›r

Coriandrum sativum

Kiflnifl Meyve Dekoksiyon Dahilen ‹fltah aç›c›, ba¤›rsak gazlar›n› giderici olarak

Coridothymuscapitatus

Peynir keki¤i


‹nfüzyon Dahilen Kar›n a¤r›lar›n›n giderilmesinde

Cotinus coggyria

Tetre Yapraklar› Dekoksiyon Dahilen Hemoroid, egzama, mantar, mide-ba¤›rsakhastal›klar›n›ntedavisinde

Haricen Yara tedavisinde

Cupressus sempervirens var.sempervirens

Selvi Gövde vedallar

Katran Haricen Yan›k tedavisinde

Eucalyptus camaldulensis

Ökaliptus Yaprak ‹nfüzyon Dahilen Ast›m tedavisi, kalp rahats›zl›klar›nda

Ferula türleri Çakfl›r Kökler Dekoksiyon Haricen Yara iyi edici olarak


Tablo 6.4Devam›

Ferulago confusa

Çay otu Çiçekler ‹nfüzyon Dahilen Bronflit tedavisinde

Foeniculum vulgare

Rezene Yaprak ‹nfüzyon Dahilen Kar›n a¤r›s›n› gidericiolarak, grip ve gözhastal›klar›n›ntedavisinde

Helichrysumtürleri

Ölmez çiçek

Çiçekler Dekoksiyon Dahilen Mide hastal›klar›nda,böbrek kumu ve tafllar›-n› düflürmek amac›yla

Topraküstük›s›mlar

Ya¤dakavrulduktansonra

Haricen Yara ve yan›k tedavisinde

Hypericum perforatum

Sar›kantaron

Çiçekler Zeytinya¤›içindebekletilerek

Haricen Yara ve yan›k tedavisinde

Çiçeklidallar

Dekoksiyon Dahilen Mide ve romatizmaa¤r›lar›n›ngiderilmesinde,ifltahs›zl›¤a karfl›

Juniperus foetidissima

Kara ard›ç Meyveler - Dahilen Kan flekerini düflürücüolarak

Bal ile kar›flt›r›larak

Dahilen Eklem kireçlenmesinekarfl›

Laurocerasus officinalis

Taflan, karayemifl

Meyve veyapraklar

Dekoksiyon Dahilen Kan flekerini düflürücüolarak, pankreashastal›klar›n›ntedavisinde

Yapraklar Haricen Çocuklar›n yüzündekiyaralar›n tedavisinde,saç kepekleriningiderilmesinde

Laurus nobilis Defne Yapraklar ‹nfüzyon Dahilen Haz›ms›zl›¤a karfl›, anjin,bronflit, romatizmatedavisinde, idrarsöktürücü ve terleticiolarak

Dekoksiyon S›cakken içine oturularak

Hemoroid tedavisinde

Lavandulaangustifoliasubsp.angustifolia

Lavanta Çiçekli veyaprakl›k›s›mlar

‹nfüzyon Dahilen So¤uk alg›nl›¤› tedavisinde

Lavandulastoechassubsp.cariensis

Karabafl otu Çiçekli veyaprakl›k›s›mlar

‹nfüzyon Dahilen Mide rahats›zl›klar›nda,balgam söktürücüolarak, kolestroldüflürmek ve yafll›lardael titremelerini önlemekamac›yla


Tablo 6.4Devam›

Marrubiumvulgare

Keklik otu Topraküstük›s›mlar

Dekoksiyon Dahilen Böbrek tafllar›n›düflürmek amac›yla,prostathastal›klar›n›n tedavisinde

Matricariachamomilla var.chamomilla

Papatya Çiçeklik›s›mlar

Dekoksiyon Dahilen Kab›zl›¤a karfl›, miderahats›zl›klar›n› giderici,terletici olarak, iltihapl›difl ve bademciklerintedavisinde

‹nfüzyon Dahilen So¤uk alg›nl›¤› ve ast›mtedavisinde, haz›ms›zl›¤akarfl›

Melissa officinalis O¤ul otu Topraküstük›s›mlar

Toz Dahilen Balla kar›flt›r›ld›ktansonra kalp hastal›klar› venefes darl›¤› tedavisinde

Yapraklar ‹nfüzyon Dahilen Yat›flt›r›c›, kalpkuvvetlendirici ve damarac›c› olarak

Mentha longifolia Yarp›z Yapraklar Dekoksiyon Dahilen Kar›n a¤r›lar›n›ngiderilmesinde

Mentha pulegium Filiskinnanesi

Yapraklar ‹nfüzyon Dahilen Mide rahats›zl›klar›n›ntedavisinde, bulant›giderici olarak

Dekoksiyon Dahilen So¤uk alg›nl›¤›tedavisinde, kar›na¤r›lar›n›n giderilmesinde

Micromeriajuliana

K›r çay› Çiçeklik›s›mlar

‹nfüzyon Dahilen So¤uk alg›nl›¤› tedavisinde

Myrtuscommunis

Mersin Meyveler - Dahilen Öksürük giderici, idrarsöktürücü, kusmay›önleyici olarak

Dekoksiyon Haricen Saç kuvvetlendirici

Nepeta nudasubsp. albiflora

Koç anu¤u Topraküstük›s›mlar

Dekoksiyon Dahilen Hemoroid tedavisinde

Ocimumbasilicum

Fesle¤en,reyhan

Çiçekli veyaprakl›k›s›mlar

‹nfüzyon Dahilen So¤uk alg›nl›¤›, bafla¤r›s›n›n giderilmesinde

Origanummajorana

Mercanköflk

Çiçekli veyaprakl›k›s›mlar

Dekoksiyon Dahilen Öksürü¤e karfl›, midea¤r›lar›n›ngiderilmesinde, yat›flt›r›c› olarak

‹nfüzyon Dahilen ‹drar söktürücü olarak


Tablo 6.4Devam›

Origanumonites

Kekik Yaprakl› veçiçeklik›s›mlar

‹nfüzyon Dahilen Grip, ast›m, bronflittadavisinde, öksürükkesici, ifltah art›r›c›,haz›ms›zl›¤a karfl› ve idrarsöktürücü olarak


‹nfüzyon Dahilen Tansiyon düflürücü vekar›n a¤r›lar›n› gidericiolarak


Uçucu ya¤ Haricen So¤uk alg›nl›¤› tedavisi, s›rta¤r›lar›n› gidermekamac›yla

Pelargoniumendlicherianum

Solucanotu

Kökler Dekoksiyon Dahilen Ba¤›rsak solucanlar›n›düflürmek amac›yla

Pimpinellaanisum

Anason Tohum Dekoksiyon Dahilen Çocuklarda gaz söktürücüve a¤r› giderici olarak

Pinus brutia K›z›lçam

Kozalaklar› Dekoksiyon Dahilen Nefes darl›¤›na karfl›,öksürük kesici olarak,ast›m ve ses k›s›kl›¤›tedavisinde

Pinus pinea F›st›kçam›

Gövdekabuklar›

Dekoksiyon Dahilen Mide rahats›zl›klar›n›ntedavisinde

Pinus sylvestris Sar› çam Tazetomurcuklar›

- Dahilen Ast›m tedavisinde

Kabu¤usoyulmuflgövdeparçalar›

Dekoksiyon Dahilen Ast›m tedavisinde

Rhus coriaria Sumak Meyveler Dekoksiyon Dahilen Böbrek tafl› ve kumunundüflürülmesi amac›yla,ishale karfl›

Rosmarinusofficinalis

Kufldili,biberiye

Çiçekli veyaprakl›dallar

‹nfüzyon Dahilen Hazm› kolaylaflt›r›c› olarak

Dekoksiyon Haricen Yaralarda antiseptik olarak

Ruta chalepensis Sedefotu

Toprak üstük›s›mlar

Dekoksiyon Dahilen So¤uk alg›nl›¤›, s›tmatedavisi

Salvia fruticosa Adaçay› Toprak üstük›s›mlar

Uçucu ya¤ Dahilen* Mide bulant›s›, kar›n a¤r›s›ve sanc›s›n›ngiderilmesinde

Yapraklar Yak› halinde Haricen Mide ve kar›n a¤r›lar›n›ngiderilmesinde

‹nfüzyon Dahilen Hazm› kolaylaflt›r›c›,ba¤›rsak gazlar›n›ngiderilmesinde


Tablo 6.4Devam›

Daha detayl› bilgiler için E. Tuzlac›, Türkiye’nin Bitkisel Halk ‹laçlar›, Alfa Bas›m Yay›mDa¤›t›m Ltd. fiti, ‹stanbul, 2006.

Salvia tomentosa Adaçay› Yapraklar ‹nfüzyon Dahilen Bo¤az a¤r›s› ve so¤ukalg›nl›¤›n›n tedavisinde,gö¤üs yumuflat›c› olarakve mide a¤r›s›n›ngiderilmesinde

Dekoksiyon Dahilen Kar›n a¤r›s›n›ngiderilmesinde

Satureja thymbra Kara kekik Yaprakl›ve çiçeklik›s›mlar›

Gargara Haricen Difl eti hastal›klar›n›ntedavisinde

Sideritis stricta Adaçay› Yapraklar ‹nfüzyon Dahilen Hazm› kolaylaflt›r›c›,ba¤›rsak gazlar›n›ngiderilmesinde

Satureja thymbra Kara kekik Topraküstük›s›mlar

Uçucu ya¤ Dahilen* Kar›n a¤r›s›n› gidermekamac›yla

Thymbra spicatavar. spicata

Da¤keki¤i,karabaflotu


‹nfüzyon Dahilen Kalp rahats›zl›klar›,damar t›kan›kl›¤›tedavisi, yat›flt›r›c› olarak

Tanacetumcadmeum subsp.cadmeum

Ayvadana Meyveleri ‹nfüzyon Dahilen Kar›n a¤r›s›n›ngiderilmesinde, so¤ukalg›nl›¤› tedavisinde

Tanacetumparthenium

Beyazpapatya

Çiçekdurumlar›

‹nfüzyon Dahilen Migren tedavisinde, atefldüflürücü olarak ve midea¤r›s›n›n giderilmesinde

Teucriumchamaedrys

K›samahmutotu

Tüm bitki Dekoksiyon Dahilen Hemoroid tedavisinde,kar›n, mide ve difla¤r›lar›nda

Haricen Hemoroid tedavisindeve kafl›nt›ya karfl›

Thymus türleri Kekik Topraküstük›s›mlar

Dekoksiyon Dahilen Öksürük kesici, midebulant›s›na karfl›, so¤ukalg›nl›¤›, grip ve bo¤azhastal›klar›n›ntedavisinde

Tilia argentea Ihlamur Çiçekler ‹nfüzyon Dahilen So¤uk alg›nl›¤›tedavisinde, gö¤üsyumuflat›c›, öksürükkesici, midevi.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



* Uçucu ya¤lar›n dahilen al›nmalar› sak›ncal›d›r. Buradaki dahilen kullan›mdan çok azmiktarlar (1-2 damla) kastedilmektedir.

** Halk aras›ndaki baz› kullan›mlardan bahsedilmektedir. Bilimsel olarak ispatlanmam›flt›r.

Tablo 6.4Devam›

Özetle, bitkiler halk aras›nda, atefl düflürücü ve a¤r› kesici olarak, ba¤›rsak pa-razitlerinde, böcek sokmalar›nda, sar›l›k, böbrek, cilt, dolafl›m ve kalp, sindirim,solunum sistemi, göz ve kad›n hastal›klar›nda, gribal hastal›klarda, hemoroitde, k›-s›rl›k tedavisinde, zehirlenmelere ve kansere karfl›, kans›zl›k ve ifltahs›zl›k duru-munda, fleker hastal›¤›nda, k›r›k, ç›k›k ve burkulmalar gibi pek çok hastal›¤›n te-davisinde kullan›lmaktad›r.

Baz› durumlarda halk aras›nda, bitkiler tek bafl›na de¤il de baflka bitkilerle bir-likte tedavi amaçl› olarak kullan›lmaktad›r. Örne¤in; kara ard›ç (Juniperus foetidis-sima) kozalaklar› adaçay› (Salvia tomentosa) taze yapraklar› ile birlikte ezilip hari-cen gö¤üs yumuflat›c› olarak kullan›lmaktad›r. Yine kozalaklar, defne (Laurus no-bilis) yapraklar› ile ezilip hamurla yo¤rulduktan sonra haricen gö¤üs üzerine uy-gulanarak so¤uk alg›nl›¤› tedavisinde kullan›m› söz konusudur. Bir baflka örnekise; o¤ul otu (Melissa officinalis) toprak üstü k›s›mlar› tek bafl›na veya hardal(Brassica türleri), karabafl otu (Lavandula stoechas) ve papatya ile birlikte ard ar-da koklanarak burun t›kan›kl›¤›n›n giderilmesi amac›yla kullan›lmas›d›r. Filiskinnanesi olarak bilinen Mentha pulegium çiçekleri yasemin (Jasminum officinalis)çiçekleri ile birlikte zeytinya¤› içinde bekletildikten sonra haricen bafl a¤r›s›n›n gi-derilmesi ve migren tedavisinde kullan›l›r. Yine ayn› flekilde haz›rlanan kar›fl›m ha-ricen ast›m tedavisinde kullan›lmaktad›r. Mersin (Myrtus communis) yapraklar›n-dan susam ya¤› ile haz›rlanan dekoksiyon haricen saç dökülmesine karfl› kullan›-l›r. Bir kekik türü olan Origanum onites çiçekli dallar›ndan haz›rlanan infüzyon li-mon suyu ile kar›flt›r›larak dahilen kar›n a¤r›s›n›n giderilmesi amac›yla kullan›l›r.Bu flekilde kullan›m örneklerini art›rmak mümkündür.

Bitkilerin halk aras›nda kullan›lmas› sadece k›rsal kesimlerdeki kullan›mlarla s›-n›rl› de¤ildir. fiehirlerde de insanlar aktar ya da baharatç›lardan ald›klar› do¤rulu-¤u flüpheli bitkileri televizyon, gazete, kitaplardan edindikleri ço¤u zaman abart›l-m›fl bilgilere dayanarak hastal›klar›n tedavisinde ilaç olarak kullanmaktad›rlar. Ko-nu ile ilgili denetimlerin ve yapt›r›mlar›n kat› olmamas›ndan dolay› kendisine “her-balist”, “bitki doktoru”, “flifal› bitkiler uzman›” gibi de¤iflik s›fatlarla her tür medya-da yer edinen kiflilerin say›s› son zamanlarda art›fl göstermifltir. Suistimali fazlaolan, kanser, diyabet (fleker hastal›¤›), obezite (fliflmanl›k), saç ve kozmetik prob-lemler, sigara ba¤›ml›l›¤›, cinsellik gibi birçok konuda bilimsel verilere ve gerçek-lere dayanmayan uygulamalar halk sa¤l›¤› aç›s›ndan tehlikeli durumlar ve sonuç-lar do¤urabilmektedir. Ayr›ca yararlan›lan bitki kayna¤›, kalitesi, güvenirlili¤i, am-balajlama ve saklama koflullar›ndaki yetersizlik ve eksiklikler eklendi¤inde, bitki-lerin ilaç olabilme dolay›s›yla t›bbi bitki olma özelli¤i kaybolmaktad›r. Tüm bunla-ra ek olarak e¤itimsiz ve yetkin olmayan kiflilerin de konu ile ilgili her düzeyde fa-aliyet göstermesi olabilecek tehlikelerin boyutunu daha da art›rmaktad›r. Ticari an-lamda ise afl›r› yüksek fiyatlar nedeniyle haks›z kazançlar söz konusudur. Zamanzaman Sa¤l›k Bakanl›¤›, Tar›m Bakanl›¤› gibi kurulufllar ve de yerel yönetimlerhalk sa¤l›¤›n› koruyucu tedbirler almas›, e¤itimli personel ile denetimlerini artt›r-mas› ve halk› yanl›fl bilgilendirme konusunda ayd›nlatmas› gerekmektedir.


subsp. (Alttür): Latinceolarak bitkiadland›r›lmas›nda yer alantaksonomik bir birimdir.Türden küçük farklar ileayr›l›rlar ve farkl› co¤rafikalanda yay›l›fl gösterirler.

var. (Varyete): Latince bitkiadland›r›lmas›ndakullan›lan bir baflkataksonomik birimdir.Alttür’de oldu¤u gibi türdenküçük farkl›l›klar ile ayr›l›rve birbiri ile çak›flanalanlarda yay›l›fl gösterirler.


Halk aras›nda kullan›lan bitkilerin, kullan›m

alanlar›n› s›n›fland›rabilmek.

Halk aras›nda bitkiler beslenmeden hastal›klar›ntedavisine, kozmetikten süs eflyas›na, boyar mad-deden hayvan yemine kadar çok farkl› alanlardayayg›n bir kullan›ma sahiptirler. Özellikle sony›llarda do¤aya dönüfl ak›m›n›n etkisiyle bitkile-re olan ilgi ve talebin artmas› bu kullan›mlar› da-ha da yayg›n hale getirmektedir.

Halk aras›nda kullan›lan bitkilerin kullan›m ne-

denlerini aç›klayabilmek.

Bitkiler çok eski dönemlerden beri insanlar içinher zaman kolay ulafl›labilir olmas› nedeniyle de-¤iflik alanlarda kullan›mlar› söz konusu olmufl-tur. Özellikle g›da olarak, hastal›klar›n tedavisin-de veya baz› bitkilerin boyar özelliklerinden do-lay› bitkiler ilk ça¤lardan beri insanlar›n vazge-çilmez kayna¤›d›r.

Bitkilerin halk aras›nda tedavi amaçl› kullan›m

flekillerini tan›mlayabilmek.

Halk aras›nda tedavi amaçl› kullan›lacak bitkilerilaç fleklinde kifli taraf›ndan al›n›m›n› kolaylaflt›r-mak ve al›nan miktar›n belirlenmesi amac›ylahap, toz, infüzyon, dekoksiyon gibi basit yön-temlerle haz›rlanabilmektedir.

Geleneksel halk ilaçlar› ve bunlarda bitkilerin

yeri ve önemini tart›flabilmek.

Halk aras›nda kullan›lan ilaçlarda bitkiler enönemli kaynakt›r. Bitkinin tamam› veya baz› k›-s›mlar› ya da çeflitli bitki salg›lar› halk ilaçlar›n›nhaz›rlanmas›nda yo¤un olarak kullan›lmaktad›r.

Halk aras›nda tedavi amaçl› kullan›lan bitkileri

tan›mlayabilmek ve örnekleyebilmek.

Halk, yaflad›¤› yere yak›n bölgelerde yetiflen bit-kileri uzun y›llara dayanan tecrübe ve deneyim-leriyle çeflitli hastal›klar›n tedavisinde veya koru-yucu olarak yo¤un bir flekilde kullanmaktad›r.Bazen ayn› bitkinin farkl› bölgelerde farkl› isim-lerle an›l›p kullan›ld›¤› ya da farkl› bitkilere fark-l› bölgelerde ayn› yöresel isimlerin verildi¤i bi-linmektedir. Ayn› bitkinin bölgeden bölgeye de-¤iflen farkl› amaçlarla kullan›mlar› da söz konusuolmaktad›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Bitki k›s›mlar› üzerine kaynar su ilave edilip, hafifateflte, befl dakika kaynat›l›p, so¤uduktan sonra tül-bentten süzülerek haz›rlanan ilaç kullan›m flekline nead verilir?

a. Ekstreb. Maserasyonc. Dekoksiyon d. ‹nfüzyon e. Tentür

2. Halk aras›nda hastan›n vücudu d›fl›nda yap›lan, da-ha ziyade telkin ve kiflinin psikolojisini etkilemeye da-yanan tedavi flekline ne ad verilir?

a. Parp›lamab. Telkin c. Irvasalamad. Duae. Alazlama

3. Halk aras›nda hastal›¤› önceden haber verebildikle-rine inan›lan kiflilere ne ad verilir?

a. ‹zinli b. Orumçuc. Ocakl›d. fieyhe. fi›h

4. Afla¤›dakilerden hangisi halk aras›nda g›da olaraktüketilen bitkilerden biri de¤ildir?

a. Is›rgan - Urtica dioica

b. Kenger - Gundelia tournefortii

c. Hindiba - Taraxacum officinale

d. Kökboya - Rubia tinctorum

e. Kuzukula¤› - Rumex tuberosus

5. Afla¤›dakilerden hangisi halk aras›nda boya olarakkullan›lan bitkilerden biri de¤ildir?

a. Çivit otu (Isatis tinctoria)b. Mürdümük (Lathyrus sativus)c. Sumak (Rhus coriaria)d. Safran (Crocus sativus)e. Kökboya (Rubia tinctorum)

6. Afla¤›dakilerden hangisi halk aras›nda hastan›n vü-cuduna vurma, kesme, delme veya da¤lama fleklindeyap›lan tedavi fleklidir?

a. Hacamatb. Parp›lama c. Irvasalamad. Eme. Alazlama

7. Afla¤›dakilerden hangisi halk aras›nda kekik olarakbilinen bitkilerden de¤ildir?

a. Origanum türlerib. Thymus türleric. Salvia türlerid. Coridothymus türlerie. Satureja türleri

8. Afla¤›dakilerden hangisi sadece kültür bitkilerindenelde edilemez?

a. Naneb. Biberiyec. Seylan tarç›n›d. Keten tohumue. Kakule

9. Afla¤›dakilerden hangisi halk aras›nda bitkilerin kul-lan›m flekillerinden biri de¤ildir?

a. Dekoksiyonb. Tozc. Tabletd. Hape. ‹nfüzyon

10. Afla¤›dakilerden hangisi halk aras›nda öksürük te-davisinde kullan›lan bir bitkidir?

a. Tilia argentea

b. Hypericum perforatum

c. Abies cilicica

d. Coriandrum sativum

e. Allium sativum



1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkilerin Halk Aras›ndaKullan›m fiekilleri” bölümünü tekrar gözdengeçiriniz.

2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Anadolu’da Halk Hekimli¤iUygulamalar›” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.

3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Anadolu’da Halk Hekimli¤iUygulamalar›” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.

4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Halk Aras›nda BitkilerinKullan›m Alanlar›” bölümünü tekrar gözdengeçiriniz.

5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Halk Aras›nda BitkilerinKullan›m Alanlar›” bölümünü tekrar gözdengeçiriniz.

6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Anadolu’da Halk Hekimli¤iUygulamalar›” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Halk Aras›nda Tedavi Amaç-l› Kullan›lan Baz› Bitkilere Örnekler” bölümü-nü tekrar gözden geçiriniz.

8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Halk Aras›nda Tedavi Amaç-l› Kullan›mda Bitkilerin Yeri ve Önemi” bölü-münü tekrar gözden geçiriniz.

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkilerin Halk Aras›ndaKullan›m fiekilleri” bölümünü tekrar gözdengeçiriniz.

10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Halk Aras›nda Tedavi Amaç-l› Kullan›lan Baz› Bitkilere Örnekler” bölümü-nü tekrar gözden geçiriniz.

Baydar, H., (2005). T›bbi, Aromatik ve Keyf Bitkileri

Bilimi ve Teknolojisi, Isparta, Süleyman DemirelÜniversitesi, Ziraat Fakültesi, SDÜ Yay›n No: 51.

Baytop, T. (1999). Türkiye’de Bitkilerle Tedavi,

Geçmiflte ve Bugün, ‹stanbul, Nobel T›p Kitapevi. Bafler, K.H.C. (1997). Current knowledge on the wild

food and non-food plants of Turkey, Cah.Options Med., 23, 129-159.

Ceylan, S. (2000). Anadolu’da Halk Hekimli¤i. Sa¤l›kve Toplum, 10, 3-7.

Seçmen, Ö., Leblebici, E. (1987). Yurdumuzun Zehirli

Bitkileri, ‹zmir, Ege Üniversitesi, Fen FakültesiKitaplar Serisi, No: 103.

Sezik, E. (1991). Türkiye’de Halk ‹lac› Araflt›rmalar›

ve Önemi, Eskiflehir, 9. Bitkisel ‹laç HammaddeleriToplant›s›, Bildiri Kitab›, 16-19 May›s 1991, Ed.Bafler, K.H.C.

Sezik, E., Yeflilada, E. (2000). Türkiye’de Bitkilerin

Halk ‹lac› Olarak Kullan›l›fl›, ‹stanbul, 13. Bitkisel‹laç Hammaddeleri Toplant›s›, Bildiri Kitab›, 20-22Eylül 2000, Eds. Gürken, E., Tuzlac›, E.

fiar, S. (2005). Anadolu’da Halk Hekimli¤i Uygula-

malar›, Türkiye Klinikleri T›p Eti¤i-Hukuku-TarihiDergisi, cilt 13, say› 2. (http://tipetigi.turkiyeklinik-leri.com).

fiimflek, I., Aytekin, F., Yeflilada, E., Y›ld›r›ml›, fi. (2004).Anadolu’da Halk Aras›nda Bitkilerin Kullan›l›fl

Amaçlar› Üzerinde Etnobotanik Bir Çal›flma,

Eskiflehir, 14. Bitkisel ‹laç Hammaddeleri Toplant›s›,Bildiriler, 29-31 May›s 2002, Eds. Bafler, K.H.C.,K›r›mer, N.

Tuzlac›, E., Eryaflar Aymaz, P., Tolon, E. (2001).Geleneksel Halk ilaçlar›n›n Yöresel Olarak

Araflt›r›lmas›n›n Önemi ve Bu Konuda

Yapt›¤›m›z Çal›flmalar›n Sonuçlar›, ‹stanbul, 13.Bitkisel ‹laç Hammaddeleri Toplant›s›, Bildiri Kitab›,20-22 Eylül 2000, Eds. Gürken, E., Tuzlac›, E.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;T›bbi ve aromatik bitkilerin özelliklerini tan›mlayabilecek,G›da olarak kullan›lan bitkileri tan›mlayabilecek,Baharat olarak kullan›lan bitkileri tan›mlayabilecek,Baharat olarak kullan›lan bitkilerin kullan›m amaçlar›n› s›n›fland›rabilecek,G›da ve baharat olarak kullan›lan bitkilere örnekler verebileceksiniz.


• Aromatik bitkiler• Baharat • Çeflni

• G›da ve g›da katk›s›• Tat ve aroma• Bitkisel içecekler

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNN



• G‹R‹fi VE TAR‹HÇE• B‹TK‹LER‹N GIDA VE BAHARAT

OLARAK KULLANIMINDA YER‹ VEÖNEM‹

• B‹TK‹LER‹N GIDA OLARAKKULLANIM fiEK‹LLER‹ VEÖRNEKLER‹

• BAHARAT OLARAK KULLANILANB‹TK‹LER


T›bbi ve AromatikBitkilerin G›da veBaharat OlarakKullan›m›

G‹R‹fi VE TAR‹HÇET›bbi bitki, ilaç yap›m›nda kullan›lan bitkilere; aromatik bitki ise kendilerine öz-gü koku ve tada sahip olan bitkilere verilen genel isimlerdir. Sadece ilaç yap›m›n-da kullan›lan bitkiler olmas›na ra¤men, pekçok aromatik özellikte bitkinin t›bbiözellikleride bulunabilmektedir. Bu nedenle t›bb› ve aromatik bitkiler, bafll›ca g›dave baharat olmak üzere, kozmetik, parfümeri ve ilaç sanayiinde de koku ve tat ve-rici özelliklerinden dolay› kullan›lmaktad›r (fiekil 7.1). Say›larla ifade edecek olur-sak, t›bbi amaçlarla kullan›lan bitki say›s› 50.000 - 70.000 civar›nda oldu¤u tahminedilmektedir. Salt g›da ve tatland›rma amaçl› olarak ise 20.000 bitkinin kullan›ld›¤›san›lmaktad›r. Ancak hem t›bbi özellikte hem de tat, koku ve g›da amaçl› kullan›-lan bitkilerin say›s› 250’den daha azd›r.

T›bbi ve aromatik bitkilerin insano¤lu taraf›ndan kullan›m›n›n tarihsel geliflimikronolojik olarak özetle afla¤›da s›ralanm›flt›r. Dünyada günümüzden yaklafl›k;

• 6.000.000 y›l önce insano¤lu çiçekli bitkilerin baz›lar›n›n yenebilece¤ini, ba-z›lar›n›n t›bbi ve bir k›sm›n›n ise zehirli oldu¤unu keflfetmeye bafllam›flt›r,

T›bbi ve AromatikBitkilerin G›da ve Baharat

Olarak Kullan›m›

Aromatik: Türk DilKurumuna göre, genel olarakg›dalarda ve yemeklerde tatve koku vermek, ifltah›art›rmak amac›ylakullan›lan veya hofl kokusuolan maddelerdir.

fiekil 7.1

T›bbi ve aromatikbitkilere örnekler.(tarç›n, karanfil,anson, kakule,karabiber, y›ld›zanasonu vb.)

• 50.000 y›l önce insanlar, baz› bitkilere ait yapraklar›n et gibi g›dalar›n sar›l›ppiflirilmesiyle koku ve tadlar›na katk›da bulundu¤unu farketmifltir,

• 18.000 y›l önce baz› toplumlar k›rm›z›biber (Capsicum annuum), vanilya(Vanilla planifolia), yenibahar (Pimenta dioica) gibi baharatlar› kullanma-ya bafllam›flt›r,

• 7.000 y›l önce Güney Amerika’da k›rm›z› ac› biberin kültürüne bafllanm›flt›r,• 6.000 y›l önce Sümerler meyan kökü (Glycyrrhiza glabra), hafl hafl (Papa-

ver somniferum) ve çemen otu (Trigonella foenum-graecum) tohumlar› gi-bi bahartlar ile tan›flm›fllard›r,

• 5.000 y›l önce Ortado¤u’da sar›msak (Allium sativum) yetifltirilmifltir,• 3.500 y›l önce Ebers Papirüsleri’nde 700’den fazla bitkinin t›bbi kullan›mla-

r›n›n yan› s›ra baharat olarak kullan›mlar› ile ilgili kay›tlara rastlanm›flt›r,• 3.000 y›l önce Çin’de baflta karanfil (Eugenia caryophyllata) olmak üzere

çeflitli baharatlar›n kullan›m› ile ilgili bilgiler mevcuttur,• 2.700 y›l önce Babiller ve Asurlar kakule (Elettaria cardamomum), kiflnifl

(Coriandrum sativum), safran (Crocus sativus), kekik (Thymus sp.) gibi ba-haratlar› kullanm›fllard›r,

• 2.500 y›l önce Hindistan’da kakule, tarç›n (Cinnamomum sp.), zerdeçal(Curcuma longa), küçük hindistan cevizi (Myristica fragrans) gibi önemlibaharatlar›n kullan›mlar› ile ilgili kay›tlara rastlanm›flt›r,

• 2.350 y›l önce Aristoteles çok say›da bitki ve baharatlar›n t›bb› özellik vekullan›mlar›n› kaleme alm›flt›r,

• 2.300 y›l önce ise Theophrastus t›bbi ve aromatik bitkiler ile ilgili eserleryazm›flt›r,

• 2.000 y›l önce ilk hardal (Sinapis sp.) tohumlar› Romal›lar taraf›ndan ‹ngil-tere’ye getirilmifltir,

• 300 y›l önce Mezopotamya bölgesinde karanfil kullan›ld›¤›na dair kal›nt›larbulunmufltur,

• Milattan sonra (MS) 50 y›llar›nda Dioscorides t›bbi ve aromatik bitkiler ile il-gili “Materia Medica” adl› eserini yazm›flt›r,

• MS 200 y›llar›nda Roma’da zencefilden (Zingiber officinalis) vergi al›nmayabafllanm›flt›r,

• MS 1100 y›llar›nda Avrupa’da manast›rlarda tarç›n, karanfil, kubeba (Pipercubeba), karabiber, çemenotu, galangal, meyan, küçük hindistan cevizi, gi-bi çok say›da baharat bitkisinin kullan›m› kaydedilmifltir,

• MS 1280 y›l›nda Marko Polo Çin ve Hindistan’da tar›m› yap›lan zencefili kefl-fetmifltir,

• MS 1447 y›l›nda ‹ngiliz Yasalar›na göre baharat ta¤flifli suç olarak ilan edil-mifltir,

• MS 1490 y›llar›nda Kristof Kolomb baharat yoluna alternatif deniz yollar›aram›flt›r,

• MS 1600 y›llar›nda Portekiz, ‹spanya, ‹ngiltere, Fransa ve Hollanda gibi sö-mürgeci ülkeler, baharat ticaretinde önemli rol oynam›fllard›r,

• MS 1900 y›llar›nda 25.000’den fazla doktor ve eczac›n›n t›bbi ve aromatikbitkilerden yararland›¤› kay›tlara geçmifltir.

Tarihsel geliflimden görülebilece¤i üzere, kifliden kifliye ve kültüre göre farkl›-l›k gösteren bitkilerin aromalar›; tatl›, ac›, buruk, ekfli tadlar›; ifltah› art›ran ve ayr›-ca t›bbi özellikleri insanl›¤›n varoluflunun en erken tarihlerine kadar uzanmaktad›r.Eski Ça¤’dan (MS 4.-5.yy) Orta Ça¤’a kadar (MS 1500) baharat yolu ile aromatik


sp. (species): Tür, anakarakterleri bak›m›ndanbirbirine benzeyen ve kendiaralar›nda çiftleflerekverimli döller meydanagetiren fertler toplulu¤udur.Bitki formlar›n›, tek fertleriinceleyerek, benzerlik veyak›nl›k gösteren en dar veen küçük kavramd›r. Örn.kekik türleri, (Thymus sp.)

Ta¤flifl: Herhangi bir g›dan›nveya malzemeninözelliklerini bozacak birfleyle kar›flt›r›lmas›, hile.

bitkiler Uzakdo¤u’dan Bat›’ya tafl›nm›flt›r. G›da ve Tar›m Örgütü (FAO, Food andAgriculture Organization) 2003/4 y›l› verilerine göre, yaklafl›k 5 milyon ton baha-rat; Hindistan (%86), Çin (%4), Bangladefl (%3), Pakistan (%2), Türkiye (%2), Ne-pal (%1) ve di¤er ülkelerde üretilip ihraç edilmifltir. Tüketim konusunda da bafltaHindistan ve Çin olmak üzere, Avrupa ve Amerika’da da baharat kullan›m› olduk-ça yayg›nd›r. Özellikle Akdeniz, ‹talyan ve Frans›z mutfaklar›nda taze ve kurutul-mufl baharatlar›n büyük bir önemi vard›r. Ülkemiz de, baharat bitkileri üretimi vetüketimi aç›s›ndan dünya da önemli bir yere sahiptir.

B‹TK‹LER‹N GIDA VE BAHARAT OLARAKKULLANIMINDA YER‹ VE ÖNEM‹ G›da, tüm canl›lar›n yaflamlar›n› sürdürebilmeleri için gerekli karbonhidrat, ya¤,protein, su ve bunlar›n kar›fl›m› olan, organik ve inorganik yap›da, çeflitli flekiller-deki besin maddeleridir. Bu besin maddeleri, organizman›n geliflmesi ve sa¤l›¤›için çeflitli maddeleri/bileflikleri içermektedir. G›dalar; bitkisel ve hayvansal kay-naklar›n yan›s›ra mantarlardan veya çeflitli fermantasyon ürünlerinden de elde edi-lebilirler. Bitkiler insano¤lunun var oluflundan bu yana, hem insanlar hem de hay-vanlar için en önemli g›da ve besin kayna¤›n› oluflturmufltur. Dünyada 20.000’ denfazla yenebilen bitki olmas›na ra¤men yaklafl›k 2.000 civar›nda tar›m› yap›lan g›dabitkisi mevcuttur. Tarih öncesi topluluklarda ve günümüzde yabani bitkilerin g›daolarak kullan›lmas›n›n yan›s›ra tat ve koku verici yani baharat olarak yayg›n birfleklide kullan›ld›¤› bilinmektedir. Bu amaçla çeflitli bitkilerin (örne¤in Tablo 7.1’de-ki bitkiler) tohumlar›, çiçekleri, yapraklar›, kabuklar›, kökleri, saplar›, meyveleri gi-bi farkl› k›s›mlar› g›da ve baharat olarak kullan›lmaktad›r. Ünite boyunca t›bbi vearomatik bitkiler genel olarak baharat fleklinde nitelendirilip de¤erlendirecektir.

Genelde uçucu ya¤lar baharatlar›n koku, tat ve aromalar›na önemli katk›lardabulunurlar. Tablo 7.2’de listelenmifl bitki uçucu ya¤lar›ndaki de¤iflik oranlarda bu-lunan ana bileflikler ilgili baharat›n karakteristik özelliklerini ortaya koyar. Uçucuya¤lar hidrokarbon (limonen, mirsen, terpinen, pinen vb.), oksijenli hidrokarbon(linalol, geraniol, mentol, borneol vb.), di¤er terpenlerden (alkoller, asitler, ester-ler, laktonlar, vb.) ayr›ca azot (indol, pirazin ve piridin türevleri vb.) ve kükürt(hidrojen sülfit, sinapil hidrojen sülfat, izotiyosiyanat türevleri vb.) içeren kokuluve aromatik do¤al ürünlerdir.

Uçucu ya¤: Aromatik bitkilerin de¤iflik doku, organ veya k›s›mlar›ndan, genelde dam›tma(distilasyon) ile elde edilen, o bitkiye özgü bir kokuya sahip olan uçucu ve oda s›cal›¤›n-da genelde s›v› halde bulunan kar›fl›mlard›r.

1717. Ünite - T ›bbi ve Aromatik Bi tk i ler in G›da ve Baharat Olarak Kul lan›m›

Özellik Baharat

Tat Karabiber, kakule, anason, limon otu, vb.

Aroma Karanfil, zencefil, nane, tarhun, vb.

Doku ve yo¤unluk Hardal tohumu, so¤an, hafl hafl tohumu, vb.

Renk K›rm›z› biber, zerdeçal, safran, nane,maydanoz, fesle¤en, vb.

Antimikrobiyel Tarç›n, karanfil, kekik, zencefil, kimyon, vb.

Antioksidan Zerdeçal, biberiye, kekik, karanfil, vb.

T›bbi (Örn. Sindirim) Ac› biber, karanfil, çemen, tarç›n, meyan, vb.

Tablo 7.1T›bbi ve aromatikbitkilerin özelliklerive örnekler.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Bitkilerde uçucu olmayan ancak baharatlar›n tat ve aromas›na katk›da bulunan maddelerde bulunur, örne¤in;- K›rm›z›biber (Capsicum annuum) - kapsaisin ve türevleri (ac› ve yak›c› maddeler),- Kara veya beyaz biber (Piper nigrum veya P. alba) - Piperin ve kavisin,- Hardal ve turpta (Sinapis sp - Raphanus sativus) - Alil izotiyosiyanat,- Zencefil (Zingiber officinalis) - Gingerol, flogoal,- Sar›msak ve so¤anda (Allium sp.) - Dialilsülfitler.


Bitkisel kayna¤› Baharat ad›Uçucu ya¤›ndaki ana

bileflik(ler)

Anethum graveolens Dere otu Karvon, limonen, dihidrokarvon, α-fellandren

Carvum carvi Kimyon Karvon

Coriandrum sativum Kiflnifl Linalol

Curucuma longa Zerdeçal Tumeron, dihidrotumeron, sabinen, 1,8-sineol

Elettaria cardamomum Kakule 1,8-Sineol; linalol; limonen; α-terpineol asetat

Eugenia caryophyllata Karanfil Öjenol ve β-karyofillen

Foeniculum vulgare Rezene trans - Anetol, fenkon, limonen, α-fellandren

Mentha piperita Nane Mentol

Ocimum basilicum Fesle¤en, reyhan Linalol; 1,8-sineol; metil kavikol, öjenol

Origanum majorana Beyaz kekik Karvakrol, timol, α-terpinen, linalol

Pimenta dioica Yeni bahar Öjenol

Pimpinella anisum Anason trans-Anetol

Piper nigrum Karabiber β-Karyofilen, limonen, α-pinen, β-pinen

Rosmarinus officinale Biberiye 1,8-Sineol, borneol, kafur, bornil asetat

Zingiber officinalis Zencefil Zingiberen, kurkumen, farnesen, linalol, borneol

Tablo 7.2Baharatlardabulunan uçucuya¤lar ve koku vetattan sorumlu anabileflikleri.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



fiekil 7.2

Halk pazar›ndangenel bir görünüfl.

B‹TK‹LER‹N GIDA OLARAK KULLANIM fiEK‹LLER‹ VEÖRNEKLER‹Yabani bitkilerin veya kültürüyle elde edilen bitkilerin, gerek toprak üstü gereksetoprak alt› kök ve yumrular› çeflitli flekilerde g›da amaçl› kullan›lmaktad›r. Günü-müzde, sebze ve meyve olarak tüketilen yabani bitkiler sadece köylerde ve k›rsal-larda s›n›rl› kalmay›p, flehirlerdeki pazarlarda (bkz. fiekil 7.2) ya da sokak sat›c›la-r› (fiekil 7.3) taraf›ndan sat›lmaktad›r.

Bitkilerin g›da olarak kullan›m fle-killeri flu bafll›klar alt›nda s›n›fland›r›-labilir;

• Çi¤ olarak yenen bitkiler,• Özel bir iflleme tabi tutulduktan

sonra kullan›lan bitkiler,• Piflirildikten sonra yenen bitki-

ler,• Kavrularak kullan›lan bitkiler,• Turflu veya salamuras› yap›larak

yenen bitkiler,• Baz› g›dalara kat›larak yenen

bitkiler, • Pekmez haz›rlanmas›nda kulla-

n›lanlar,• Reçel yap›m›nda kullan›lan bit-

kiler,• Kurutulduktan sonra kullan›lan

bitkilerdir.Örneklendirecek olursak;

Çi¤ Olarak YenenlerYabani bitkilerin ço¤u özellikle genç bitkiler veya taze sürgünleri, çiçek veya mey-veleri çi¤ olarak yenmektedir. Çi¤ olarak yenen bitkilere baz› örnekler Tablo 7.3’deverilmifltir.


fiekil 7.3

Sokak sat›c›s›, 18.y.y. Osmanl›’dagezici esnaf.

Kaynak: SkylifeMart 2006, http://www.thy.com/tr-TR/corporate/skylife/article.aspx?mkl=120)

Latince ad› Türkçe ad› Kullan›lan k›sm›

Angelica sylvestris Melek otu Gövde k›sm› (soyulmufl olarak)

Asparagus acutifolius Kuflkonmaz Sürgünleri

Centaurea glastifolia Kotank›ran Gövde k›sm› (soyulmufl olarak)

Cirsium arvense Köygöçüren Gövde k›sm›

Crataegus türleri Al›ç Meyveleri

Crocus türleri Çi¤dem Yumrular›

Eryngium türleri Bo¤a dikeni Gövde k›sm› (soyulmufl olarak)

Geranium tuberosum Çakmuz Yumrular›

Gundelia tournefortii Kenger Genç sürgünleri

Laserpitium hispidum Kasn› Gövde k›sm›

Lathyrus tuberosus Koflkoz Yumrular›

Malus türleri Yabani elma Meyveleri

Notobasis syriaca Yavankenger Gövde k›sm› (soyulmufl olarak)

Onopordum türleri Galagan Gövde k›sm› (soyulmufl olarak)

Pinus brutia Çam, k›z›l çam Genç sürgünleri

Tablo 7.3Çi¤ olarak yenenbitkiler.

Özel Bir ‹fllemden Sonra Kullan›lan BitkilerBaz› bitkilerin yenmeden önce kaynatma, hafllama veya kavurma gibi özel bir ifl-leme tabi tutulmas› gerekir. Örne¤in, salep (Orchis, Ophrys türleri) yumrular› kay-nar suda veya sütte hafllan›r ve sonras›nda ipe dizilerek kurutulur, bu flekilde bo-zunmadan saklanmas› mümkün olur. Mürdümük (Lathyrus sativus) tohumlar›, da-na aya¤› (Arum türleri), it üzümü (Solanum nigrum) yapraklar› suda hafllan›r vekaynama suyu at›l›r, bu yöntemle olas› zehirli maddeler bitkiden uzaklaflt›r›l›r.

Piflirildikten Sonra YenenlerBu bitkilerden baz›lar› önce suda hafllan›r ve hafllama suyu at›ld›ktan sonra çeflitliflekillerde kavrularak yenir. Hafllanma s›ras›nda bitkideki baz› zararl› maddeler su-ya geçer, bu fleklide bitki zararl› maddelerden kurtar›lm›fl olur. Baz› bitkiler ise,ya¤da k›zart›ld›ktan veya ya¤, so¤an ve yumurta ile kavrulduktan sonra yenir.Bunlar ayr›ca pilav, börek veya gözleme yap›m›nda kullan›l›r. Bu flekilde tüketilenbitkiler Tablo 7.4’de verilmifltir.

Polygonum alpinum Keçimemesi Herba

Portulaca oleracea Semizotu Yapraklar›

Prunus türleri Yabani erik Meyveleri

Pyrus türleri Ahlat Meyveleri

Rheum ribes ve Rumex alpinus Iflg›n Saplar›

Scorzonera ve Tragopogon türleri Yemlik Herba

Sedum türleri Dam koru¤u Yapraklar›


Latince ad› Türkçe ad› Kullan›lan k›sm›

Amaranthus türleri Tilki kuyru¤u Herba (toprak üstü)

Anchusa türleri S›¤›rdili Yapraklar›

Apium türleri Kereviz Yaprak ve kökleri

Arctium türleri Galabak Gövde ve yapraklar›

Atriplex nitens Unluca Herba

Beta trigyina K›r paz›s› Yaprak ve genç sürgünleri

Borago officinalis Hodan Çiçekli gövde k›sm›

Cerinthe major Alacak›z, börekotu Herba

Chenopodium türleri Sirken Herba

Convolvulus arvensis Mam›za Yapraklar›

Euphorbia chamaesyce Sütle¤en Herba

Malva sylvestris Ebegümeci Herba

Polygonum cognatum Mad›mak, mercimelek Herba

Portulaca oleracea Semizotu Herba

Silene türleri G›v›flkan Herba

Urtica türleri Is›rganotu Herba

Tablo 7.4Piflirildikten sonrayenen bitkilereörnekler.

Herba: Bitkinin topraküstünde kalan bitkik›s›mlar›d›r.

Tablo 7.3Devam›

Kavrularak Kullan›lan BitkilerMenengiç meyvesi (Pistacia terebinthus), kenger meyvesi (Gundelia tournefortii),delikenker meyvesi (Onopordum illyricum), hindiba kökü (Cichorium intybus) gibibitkiler kavrulduktan sonra kahve yerine “sebze kahvesi” ad›yla tüketilmektedir.

Bazen ›s›rgan yapra¤› (Urtica dioica), kara lahana (B. oleracea var. oleracea),kuzu kula¤› (Rumex acetosella), mad›mak (Polygonum cognatum), hodan (Boragoofficinalis) da çeflitli flekillerde kavrularak sebze yeme¤i olarak tüketilir.

Turflu Veya Salamuras› Yap›larak YenenlerTurflu, sebze ve meyvelerin sirke ve/veya salamura (=%4-5 tuzlu su) içinde laktikasit bakterileri ile fermantasyonu ile oluflan ürünlerdir. Laktik asidin ve ortamdakituzun antimikrobiyal etkisi sonucu, uzun süre bozulmadan saklanabilmektedir.Dünyada ve ülkemizde turflu üretiminde en fazla h›yar kullan›lmaktad›r. Turfluüretiminde aroma veren bitki, yaprak ve tohumlar› yayg›n olarak kullan›lmaktad›r.Tohumlar› kullan›lan bitkilere örnek olarak dereotu (Anethum graveolens), kiflnifl(Coriandrum sativum), haflhafl (Papaver somniferum) verilebilir. Kapari (Capparisspinosa, C. ovata) çiçek tomurcuklar›/meyveleri, ahlat (Pyrus amygdaliformis)meyvesi, taflan (Laurocerasus officinalis), karabiber (Piper nigrum) meyvesi, may-danoz (Petroselinum sativum), defne (Laurus nobilis) yapraklar›, sar›msak (Alliumsativum) ve zencefil turflu yap›m›nda kullan›lan bitkilere verilebilecek baz› örnek-leri teflkil etmektedir. Domates (Solanum lycopersicum), biber (Capsicum annu-um), lahana (Brassica oleracea), taze üzüm yapra¤› (Vitis vinifera) ve zeytin (Ole-a europea) salamura yap›larak saklan›p daha sonra tüketilen bitkilere örnek veri-lebilir. Limon, yaban eri¤i, acur, kavun, havuç, kabak, fasulye, nohut, pancar, ay-va ve elma di¤er turflu katk› maddeleri aras›nda yer al›r.

Baz› G›dalara Kat›larak Yenen BitkilerBu tarz kullan›ma en iyi örnek Van yöresinde üretilen “otlu peynir”e koku ve tatvermek amac›yla yenen yabani bitkilerin ilave edilmesidir. Bu amaçla kullan›lanbitkiler Tablo 7.5’de verilmifltir.


Latince ad› Türkçe ad›

Allium aucheri Sirim yapra¤›

Anthriscus nemorosa Peçek herbas›

Carum carvi Keraviye yapra¤›

Chaerophyllum macropodum Mendi yapra¤›

Ferula orientalis Helizan yapra¤›

Ferula rigidula Heliz yapra¤

Gypsophila ruscifolia Çöven kökü

Heracleum persicum Tavflanc›l yaprak sap›

Nasturtium officinale Su teresi yapra¤›

Prangos ferulacea, P. pabularia Çakfl›r yapra¤›

Tablo 7.5Otlu peyniryap›m›nda yayg›nolarak kullan›lanbitkiler.

Etsiz bulgur veya mercimek köftelerde de maydanoz, dereotu, tere, taze so¤an,sar›msak, sumak vb. koku ve tat verici bitkiler kullan›l›r. Çorba, yo¤urtlara ve yo-¤urt salatalar›na da benzer bitkilerin kat›lmas› yayg›n bir uygulamad›r.

Pekmez Haz›rlanmas›nda Kullan›lanlar Anadolu’ya özgü olan bu bitkisel ürün çeflitli meyvelerin ezilerek kendi özsuyun-da kaynat›lmas› ile üretilen tatl› ve k›vaml› bir fluruptur. Çeflitli yörelerde pekmezyap›m›nda (fiekil 7.4) kullan›lan and›z (Juniperus drupacea), yunuseri¤i (Prunusdivaricata), çakaleri¤i (Prunus spinosa), keçiboynuzu veya harnup (Ceratonia si-liqua), dut (Morus sp.) meyveleri örnek olarak verilebilir.

Reçel Yap›m›nda Kullan›lan BitkilerPekmez yap›m›ndan farkl› olarak reçel ve marmelat yap›m›nda, bitkilere ek olarakbaflta fleker olmak üzere çeflitli maddeler ilave edilir. Gül petalleri (Rosa damasce-na), kuflburnu mevyeleri (Rosa canina), çilek meyveleri (Fragaria vesca), incirmeyveleri (Ficus sp.) ve narenciye mevya kabuklar› (Citrus sp.) verilebilecek ör-neklerden baz›lar›d›r. Ayr›ca reçellerin aromas›n› art›rmak amac›yla karanfil, tarç›n,vanilya, zencefil gibi kuvvetli aromal› bitkilerden çok az miktarlarda ilave edilme-si yayg›n bir uygulamad›r.

Kurutulduktan Sonra Kullan›lan BitkilerÖzellikle, çay veya baharat olarak kullan›lacak bitkiler genellikle kurutulduktansonra tüketilir (fiekil 7.5). Kekik (Origanum, Thymus, Thymbra, Coridothymus veSatureja türleri), adaçay› yapra¤› (Salvia sp.), da¤çay› çiçek durumu (Sideritis sp.),defne yapra¤› (Laurus nobilis), çörtük yapra¤› (Echinophora sp.), rezene meyvesi(Foeniculum vulgare) bitkileri örnek olarak verilebilir.


fiekil 7.4

Geleneksel pekmezhaz›rlanmas›.

Kaynak:www.rizepazar.com/haberler/hbr_00977.jpg

Halk aras›nda g›da olarak yayg›n kullan›m› olan, yabani mantarlar da önemlibir yere sahiptir. Türkiye’de yetiflti¤i tahmin edilen yaklafl›k 5.000 mantar türündenen az 2.000’i yenebilen türlerdir. Bu anlamda önemli bir g›da kayna¤›n› temsil et-melerine ra¤men bu ünite kapsam›nda sadece bitkisel kaynaklar ele al›nm›flt›r.

Yenen yabani bitkiler hakk›nda daha fazla bilgi için http://ressources.ciheam.org/om/pdf/c23/CI011069.pdf dosyas›na bak›n›z.

BAHARAT OLARAK KULLANILAN B‹TK‹LER

Baharat Nedir?Bitkilerin, koku, tat ve renk vermek amac›yla kullan›m› oldukça eski ve yayg›n biruygulamad›r. Türk Standartlar› Enstitüsü tan›m›na (TSE-7417/1989) göre baharat;“yiyeceklere lezzet, çeflni ve aroma vermek amac›yla kullan›lan bitkisel ürünler ve-ya bunlar›n kar›fl›mlar›d›r”. Bir baflka ifade ile baharat, bitkilerin genellikle yap-rak, tohum gibi k›s›mlar›n›n kurutulmas›, toz edilmesi, ufalanmas› veya benzeri ifl-lemlerden geçirilmesi ile elde edilen yemek tatland›r›c›lar›n›n genel ad›d›r. Baha-ratlar g›dalar içinde genelde çok az miktarlarda kullan›ld›klar› için g›da say›lmaz-lar, ancak üretim ve pazarlama aç›s›ndan “G›da Tüzü¤ünde” yer almaktad›r.

Baharatlar›n genel olarak özellik ve kullan›m amaçlar› flu flekilde özetlenebilir;• Koku verirler, örn. nane yapra¤›,• Lezzet artt›r›rlar, örn. zencefil,• ‹fltah aç›c› etkiye sahiptirler, örn. kara biber,• Besinlerin sindirilmesi ve emilmesine yard›mc› olurlar, örn. dereotu, rezene,• Et ve benzeri besin maddelerinde koruyucu olarak kullan›l›rlar, örn: kekik,• Özellikle ac› lezzete olanlar terlemeyi artt›rmak suretiyle vücuttan toksinle-

rin at›lmas›na yard›mc› olurlar, örn. k›rm›z› biber,• Az miktarlarda baharat, çok miktarlarda yemek olarak kullan›l›rlar, örn. ke-

reviz, zencefil.Örnekleri s›ralanan t›bbi ve aromatik bitkiler/baharatlar çok amaçl› da kullan›-

labilir; örn. nane yapra¤› ve kekik koku verici özelli¤i d›fl›nda, ayn› zamanda lez-zet artt›r›c›, sindirime faydal› ve g›da koruyucu amaçl› olarak de¤erlendirilir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Çeflni: Tat, tad›ml›k

fiekil 7.5

Kurutulmuflbaharat bitkileri.

Di¤er taraftan baharatlar tat ve aromalar›na göre üç gruba ayr›l›rlar; • Ekfli tatda olanlar, örn. sumak, • Ac› lezzette olanlar, örn. karabiber, çemen, so¤an, sar›msak,• Hofl kokulu olanlar örn. nane, kekik, vanilya, biberiye, anason, zencefil vb.Yukar›da belirtildi¤i gibi baharatlar çeflitli flekillerde s›n›fland›r›lmaktad›r.Ükemizde yetifltirilen, ithal ve ihraç edilen önemli baharat bitkilerine örnekler

s›ras›yla Tablo 7.6-7.8’de listelenmifltir.



Cinnamomum cassia, C. seylanicum Çin tarç›n›, Seylan tarç›n›

Piper nigrum Karabiber

Theobroma cacao Kakao

Vanilla planifolia Vanilya

Zingiber officinale Zencefil

Tablo 7.7Türkiye’nin ithaletti¤i önemli aromave baharat bitkileri.


Carum carvi Kimyon


Glycyrrhiza glabra Meyan kökü

Laurus nobilis Defne yapra¤›

Origanum sp. Kekik

Pimpinella anisum Anason

Salvia triloba Adaçay›

Tilia sp. Ihlamur çiçek ve yapra¤›

Trigonella foenum graecum Çemen

Tablo 7.8Türkiye’nin ihraçetti¤i önemli aromave baharat bitkileri.


Allium cepa So¤an


Capsicum annuum K›rm›z›biber

Carum carvi Kimyon

Humulus lupulus fierbetçiotu

Mentha piperita Nane

Nigella sativa Çörek otu

Pimpinella anisum Anason

Trigonella foenum graecum Çemen

Tablo 7.6Türkiye’deyetifltirilen önemlibaharat bitkileri.

Baharatlar tek bafl›na kullan›ld›klar› gibi haz›r kar›fl›mlar halinde de s›k s›k kul-lan›lmaktad›r. Baharat kar›fl›mlar›na örnekler afla¤›da verilmifltir:

KöriDaha çok Hindistan ve Uzakdo¤u’da kullan›lan baharat kar›fl›m› genelde kiflnifl,zerdeçal, kimyon ve çemenden oluflmaktad›r. Yap›lacak yemeklere ve tariflere gö-re zencefil, sar›msak, rezene tohumu, tarç›n, karanfil, hardal tohmu, küçük hindis-tan cevizi, k›rm›z› ve kara biber de az miktarlarda eklenebilir. Baharat kar›fl›m›genelde yemekleri mikrobiyal kontaminasyonlardan korumaktad›r.

Köfte Baharat›De¤iflik oranlarda küçük haz›r ambalajlarda kullan›ma haz›r ö¤ütülüp kar›flt›r›lm›flkarabiber, ac› toz biber, karanfil, zencefil, tarç›n, muskat, yeni bahar ve kimyonköftere özel tat ve aroma verir.

Çin Baharat›Toz edilmifl tarç›n tomurcuklar›, y›ld›z anasonu (Illicium verum), anason, zencefilkökü ve karanfil kar›fl›m› Çin yemeklerindeki karakteristik aromay› sa¤lar, market-lerde ambalajlanm›fl haz›r ürünleri mevcuttur.


Baharat flekli Avantaj Dezavantaj

Taze bütün bitki

1. Taze, do¤al tat ve koku,2. Yüksek ›s›larda tat ve

kokunun yavafl sal›n›m›,3. Etiketleme kolayl›¤›.

1. Tat ve renklerde de¤iflikenlik,2. S›cakl›¤a karfl› dayan›ks›zl›k ve

karars›zl›k,3. Yüksek mikrobiyal kontaminas-

yon,4. Her mevsim bulunamaz.

Kurutulup ö¤ütülmüfl bitki

1. ‹flleme kolayl›¤› - endüs-triyel uygulama kolayl›¤›,

2. Daha uzun raf ömrü,3. Kolay tart›m ve kullan›m,4. Tazeden daha kuvvetli ve

belirgin tat,5. Mevsimden ba¤ms›z.

1. Özel flartlarda depolama ve saklama,

2. Tat ve renk de¤iflkenli¤i, tek tipolmay›fl›,

3. Ö¤ütme esnas›nda kontaminas-yonu,

4. Daha az tat ve aroma,5. Uçucu bileflenlerin k›sa sürede

kaybolmas›.

Ekstre edilmifl bitki

1. Standardize edilmifl tat,koku ve renk,

2. Görünüm, renk ve tatayn› ve tutarl›,

3. Az kullan›l›r,4. Daha az depolama alan›,5. Düflük mikrobiyal konta-

minasyon oran›,6. Mevsimden ba¤›ms›z.

1. ‹flleme ve tart›m zorlu¤u,2. Genelde do¤al bitkinin veya ba-

harat›n aroma ve tad›ndan farkl›,

3. Yüksek ›s›larda uçucu bileflenle-rin yok olmas›,

4. Uygun ekstraksiyon yöntemigelifltirme zorlu¤u,

5. Yüksek kontaminasyon riski, 6. Yüksek ürün fiyat›.

Tablo 7.9Baharat flekillerininavantaj vedezavantajlar›.

BerbereDaha çok Etiyopya ve Eritre’de kullan›lan k›rm›z› biber, zencefil, karanfil, kiflnifl,yeni bahar, m›s›r anasonu (Carum copticum), sedef otu (Ruta graveolens) meyve-leri gibi aromatik bitkilerin veya bitki k›s›mlar›n›n toz edilip kar›flt›r›lmas› ile eldeedilir. Oldukça ac› olup yo¤un bir aromaya sahiptir. Hem et yemeklerinde hem debaz› sebze yemeklerinde kullan›l›r.

Tavuk Baharat›Özellikle tavuk eti ›zgaras›nda veya yemeklerinde haz›r kar›fl›m olarak eklenir.Tuz, tatl› k›rm›z› toz biber, so¤an ve az miktarda sar›msak tozu, karabiber, kekik,kiflnifl, kimyon ve aroma artt›r›c›dan oluflan bu baharat, kasaplarda ve marketlerdepaketler halinde sat›l›r.

Daha çok tropik aromatik bitki ve baharatlardan oluflan ve Çin, Hindistan, Tay-land gibi uzak do¤u ülkelerinin mutfaklar›nda çok kullan›lan garam masala, birya-ni, korma, yeflil thai körisi gibi kar›fl›mlar› çorbalarda, yemeklerde, soslarda, unlumamüllerde ve hatta tatl›larda kullan›lmaktad›r. Pizza, Akdeniz, sucuk baharatlar›gibi baharat kar›fl›mlar› da haz›r paketlenmifl ürünler halinde pratik kullan›m içinsunulmufl olup Türkiye dahil Avrupa ülkelerinde ve Amerika’da tüketilmektedir.

Baharat Olarak Kullan›lan Bitkiler

Kekik (Thymus, Origanum, Satureja, Thymbra, Coridotyhmus Türleri)Lamiaceae (Ball›babagiller) familyas›na ait kekik olarak an›lan bu türler uçucu ya¤aç›s›ndan de¤erli baharat bitkileridir. Kekik olarak tan›mlanan ve bu amaçla kulla-n›lan çok say›da bitki olmas›na ra¤men özellikle uçucu ya¤›nda karvakrol ve timolbileflikleri bulunan türler kekik olarak kabul edilmektedir.

Kekik ülkemizin en önemli yabani ürünüdür ve Türkiye dünyan›n en büyükkekik üreticisidir. Ülkemizde y›lda 10.000 ton dan daha fazla kuru keki¤in do¤a-dan topland›¤› tahmin edilmektedir. Bunun yaklafl›k %10’u yurt içinde tüketilmek-te, kalan k›sm› ise ya ihraç edilmekte, ya da uçucu ya¤ üretiminde kullan›lmakta-d›r. Kekik ülkemizin t›bbi ve aromatik bitkileri aras›nda önemli d›fl sat›m ürünle-

rinden biridir.Kekik olarak kullan›lan ve pazarlanan türler;Thymus vulgaris - Bahçe keki¤i,Thymus serpyllum - Yabani kekik,Origanum onites - Türk keki¤i (fiekil 7.6),Origanum majorana - Beyaz kekik,Origanum vulgare subsp. hirtum - ‹stanbu keki¤i,Thymbra spicata - Sivri kekik, karabafl keki¤i,Satureja cuneifolia - ZahterSatureja spicigera - Trabzon keki¤i s›ralanabilir.Genel olarak Origanum, Satureja, Thymbra tür-

lerinin uçucu ya¤lar›nda karvakrol, Thymus türleri-nin uçucu ya¤›nda ise timol daha yüksek oranlardabulunmaktad›r. Ayr›ca farkl› kemotipleri de vard›r.Ülkemizde yetiflen kekik türlerinin uçucu ya¤› da-ha çok karvakrol ve daha düflük oranda timol içer-di¤inden dolay› ilaç ham maddesi yerine, daha zi-yade g›da ve baharat olarak kullan›lmaktad›r. Keki-


fiekil 7.6

Origanum onites.(Y. Kan)

¤in toprak üstü k›s›mlar› drog olarak kullan›lmas›na ra¤men, baharat olarak en faz-la yapraklar› kullan›lmaktad›r. Baharat olarak özellikle et yemeklerine, çorbalara,pizzalara, salata ve soslara kat›lmaktad›r. Yüksek karvakrol içeri¤i nedeniyle uçu-cu ya¤› antioksidan olarak g›da ürünlerinin bozulmas›n› önlemek amac›yla kulla-n›lmaktad›r. Son y›llarda kekik türleri biyolojik ve farmakolojik etkilerinden dola-y› dikkat çekmekte ve t›bbi kullan›mlar› da artmaktad›r.

Nane (Mentha Türleri)Lamiaceae familyas›na aitde¤erli bir uçucu ya¤ ve ba-harat bitkisidir. Nane türle-ri dünyan›n pekçok bölge-sinde yay›l›fl göstermekte-dir. Kültürü yap›lan enönemli üç tür flunlard›r;

1. Mentha piperita - ‹n-giliz nanesi (fiekil7.7)

2. Mentha arvensis - Ja-pon nanesi

3. Mentha spicata -Bahçe nanesi

Mentha piperita, M. aqu-atica x M. spicata türlerininmelezi olup uçucu ya¤ eldeetmek amac›yla en fazla kullan›lan nane türüdür. Uçucu ya¤›nda yüksek orandamentol ve menton bulunmaktad›r. Mentha arvensis uçucu ya¤›ndaki yüksek oran-daki mentol nedeniyle önem tafl›maktad›r. Mentha spicata’da M. longifolia x M. ro-tundifolia türlerinin melezi olup uçucu ya¤› di¤er nane türlerinden farkl› olarakyüksek oranda karvon içermektedir. Nane dünyada en yayg›n kullan›lan baharatlar-dan birisidir, farkl› ülkelerde büyük alanlardatar›m› da yap›l›r. Özellikle çorbalara, salatalara,k›zartmalara, et yemekelerine lezzet katmak veifltah açmak amac›yla kullan›lmaktad›r. Nanetürleri ve bitkisel ürünleri serinletici, antimikro-biyal, antioksidan vb. özelliklerinden dolay› t›b-bi amaçlarla ve eczac›l›k teknolojisinde çok kul-lan›lan bitkisel hammaddeler aras›ndad›r.

Biberiye (Rosmarinus officinalis)Lamiaceae familyas›na ait yar› çal› veya çal›formunda önemli bir uçucu ya¤ ve baharat bit-kisidir (fiekil 7.8). Eski Yunanistan’da bitkininhaf›zay› güçlendirdi¤ine inan›ld›¤›ndan, haf›-zas› zay›f kiflilerin saçlar›na biberiye tac› taka-rak gezdikleri bilinmektedir. Uçucu ya¤› özel-likle parfümeri, kozmetik ve aromaterapi’deyayg›n olarak kullan›lmaktad›r. Bitki ayr›ca ta-fl›d›¤› antioksidan özellikteki maddelerden do-


fiekil 7.7

Mentha piperita.(Y. Kan)

fiekil 7.8

Rosmarinusofficinalis.(Y. Kan)

lay› çeflitli g›da ürünlerinin bozulmas›n› önlemek amac›yla kullan›lmaktad›r. Özel-likle Akdeniz ülkelerinde baharat olarak yemeklere lezzet katmak için kullan›lanbiberiye, ülkemizde de yetiflmekte ve bu amaçla kullan›lmaktad›r. Taze ya da ku-rutulmufl biberiye yapraklar›, koku ve tat vermek amac›yla et, bal›k, sebze yemek-lerine ve çorbalara kat›lmaktad›r. En az kekik ve nane kadar t›bbi ve kozmetik kul-lan›mlara sahip bir aromatik bitkidir.

O¤ulotu (Melissa officinalis)Lamiaceae familyas›ndan önemli bir di¤er uçucu ya¤ bitkisidir (fiekil 7.9). Yaprak-lar›ndan elde edilen uçucu ya¤› özellikle parfümeri ve kozmetikte önemlidir. O¤u-lotu, limona benzer hofl kokusundan dolay› limonotu olarak da bilinmektedir.Halk aras›nda çocuklar›n ishal tedavisinde kullan›ld›¤› için o¤ulotu denildi¤i san›l-maktad›r. Bir baflka kayna¤a göreyse o¤ulotu çiçeklerinin bal ar›lar› için son dere-ce çekici olmas›, ar›lar›n bu bitkiyi çok sevmesi ve bal verici bir bitki olmas› nede-niyle bitkiye o¤ulotu ad› verildi¤i belirtilmektedir. O¤ulotu’nun ar›lar› hastal›klar-dan korumak ve o¤ul ç›karmalar› için ilk ça¤lardan beri kullan›ld›¤› bilinmektedir.Bitki; yemeklerde, çorbalarda, salatalarda, tatl›larda ve konservelerde baharat ola-rak kullan›lmaktad›r. Ayr›ca, likör, alkolsüz içecek, f›r›n ürünleri, dondurma ve fle-kerlemelerde kullan›m› söz konusudur. Çay olarak veya farkl› bitkisel çaylar›n için-de tüketilmektedir. Antioksidan ve sakinlefltirici etkilerinden dolay› t›bbi ve koz-metik kullan›mlar› dikkat çekmektedir.


fiekil 7.9

Melissa officinalis.(Y. Kan)

Fesle¤en, Reyhan (Ocimum basilicum)Fesle¤en de Lamiaceae familya-s›na ait bir bitkidir (fiekil 7.10).Hem taze, hem de kurutularakkullan›lan fesle¤en yapraklar›,piflirilerek ya da çi¤ yenilen ye-meklerde, salatalarda baharatolarak yayg›n olarak kullan›l-maktad›r. Piflirildi¤inde tad›n›çabuk yitirdi¤i için, genellikleyemeklere son anda ilave edilir.Eskiden beri de sindirim sistemirahats›zl›klar› baflta olmak üze-re t›bbi özellikleri aç›das›ndande¤erlendirilmektedir.

Kimyon (Cuminum cyminum)Apiaceae (Maydanozgiller) fa-milyas›na ait ülkemizin önemlibaharat bitkilerinden biridir(fiekil 7.11). Baharat olarak bitkinin meyveleri kullan›lmaktad›r. Meyvelerinden el-de edilen uçucu ya¤› ana bileflik olarak bitkinin karakteristik kokusundan sorum-lu kuminaldehit denilen bir bileflik tafl›r. Kimyon meyvelerinin özellikle Akdenizmutfa¤›nda koku ve tat düzeltici olarak ayr› bir önemi vard›r. Ö¤ütüldükten sonrapast›rma ve sucuk yap›m›nda kullan›lan baharat kar›fl›m› içine girmektedir. Ayr›caturflu, peynir, salamura yap›m›nda faydalan›lmaktad›r. Avrupa ülkelerinde ekmek,kurabiye, peynir, baz› likör türleri ve etli yemeklere çeflni vermesi amac›yla kim-yon meyveleri yo¤un olarak kullan›lmaktad›r. Kimyon Türk mutfa¤›nda, özellikleköfte yap›m›nda kullan›lan vazgeçilmez bir malzemedir. Baharat olarak kullan›m›-


fiekil 7.10

Ocimum basilicum.(Y. Kan)

fiekil 7.11

Cuminumcyminum.

Kaynak:http://unitprojl.library.com.ucla.edu/bi-omed/spice/images/historical_CUMIN.jpg)

n›n yan› s›ra meyve ve tohumlar›n sindirim kolaylaflt›r›c›, gaz söktürücü, spazm gi-derici, idrar ve safra att›r›c› gibi pek çok t›bbi amaçl› kullan›mlar› mevcuttur. Ayr›-ca, parfüm sanayiinde kimyon uçucu ya¤› yayg›n bir flekilde kullan›lmaktad›r.Kimyon, ülkemizin tar›mdaki önemli d›fl sat›m ürünlerinden biridir.

Frenk Kimyonu (Carum carvi)Ülkemizde, Karaman kimyonu, keraviye ya da çay›r kimyonu gibi isimlerle tan›nanApiaceae familyas›na ait frenk kimyonu bir di¤er de¤erli baharat ve uçucu ya¤ bit-kisidir (fiekil 7.12). Meyvelerinden, oldukça yüksek verimle bir uçucu ya¤ eldeedilmektedir. Uçucu ya¤›nda ana bileflik olarak bulunan karvon patateslerin filiz-lenmesini engellemede oldukça etkili oldu¤unun anlafl›lmas›ndan sonra Avrupaülkelerinde bitkinin kültürü ve ›slah› konusunda yo¤un çal›flmalara bafllanm›flt›r.

Kimyonun en belirgin özelli¤i ifltah aç›c› ve lezzet verici olmas›d›r. Besin mad-delerinin mide ve ba¤›rsaklarda gaz yapmas›n› önler, sindirim güçlüklerini de or-tadan kald›r›r. Özellikle etin kolay sindirilmesine yard›mc› oldu¤u için bazen to-humlar› et yemeklerine ilave edilir. Ayr›ca çeflni amac›yla baz› yiyeceklere ilaveedilir. Taze yapraklar› salata ve çorbalara kat›l›rak, bitkinin kökleri ise sebze ola-rak piflirilip yenir. Çeflitli biyolojik etkileri ve t›bbi kullan›mlar› mevcuttur.

Rezene (Foeniculum vulgare)Rezene uçucu ya¤ aç›s›ndan zengin Apiaceae familyas›nda bulunan baharat bitkisi-dir (fiekil 7.13). Ülkemizde farkl› bölgelerde “Arapsaç›, ‹rziyan, Mayana, Raziyane veTatl› Rezene” gibi isimlerle bilinip kullan›lmaktad›r. Ac› rezene (Foeniculum vulga-re var. vulgare) ve tatl› rezene (Foeniculum vulgare var. dulce) olmak üzere iki var-teyesi vard›r. Ülkemizde tatl› varyetenin kültürü yap›lmaktad›r. Kuzey Anadolu böl-gesinde do¤al olarak yetiflmektedir. Ülkemizde ortalama y›ll›k 200-250 ton rezeneüretimimi söz konusudur ve üretilen rezenenin bir k›sm› yurt d›fl›na sat›lmaktad›r.


fiekil 7.12

Carum carvi ve meyveleri (http://www.plant-pictures.de)

Rezene bitkisinin yapraklar›, kurutulmufl tohumlar› ya da bu tohumlar›n ö¤ütül-mesiyle elde edilen toz baharat olarak kullan›lmaktad›r. Bal›k, tavuk ve sebze ye-meklerinde, salatalarda ayr›ca alkollü ve alkolsüz içeceklerde güzel koku ve tatverme amac›yla kullan›l›r. Çay olarak da tüketilir. Yöresel olarak baz› unlu ve fle-kerli yiyeceklerin bileflimine girer. Toprak alt›ndaki so¤ana benzeyen tatl› ve hoflkokulu meyvesinden salata yap›lmakta veya meyve olarak tüketilmektedir. Reze-nenin çeflnisini art›rmak için, kuru tavada hafifçe kavrulur, kahve de¤irmenindengeçirildikten sonra kullan›l›r. Antimikrobiyal, antioksidan ve sindirim sistemine et-kileriden dolay› t›bbi kullan›mlar› vard›r.

Kiflnifl (Coriandrum sativum)Eski dönemlerden beri kültürü yap›lan Apiaceae familyas›na ait bir baharat bitki-sidir (fiekil 7.14). Kiflnifl bitkisinin meyve büyüklü¤üne göre iki farkl› varyetesi var-d›r; C. sativum var. microcarpum (Küçük meyveli kiflnifl) ve C. sativum var. mac-rocarpum (Büyük meyveli kiflnifl).


fiekil 7.13

Foeniculumvulgare vemeyveleri.

Kaynak:http://unitprojl.library.ucla.edu/biomed/spice/images/historical_FENNEL.jpg

fiekil 7.14

Coriandrumsativum vemeyveleri.

Kaynak:http://unitprojl.library.ucla.edu/biomed/spice/images/historical_CORIANDER(CILANTRO).jpg

Dünyada en fazla büyük meyveli varyetelerin kültürü yap›lmaktad›r. Baharat›,kiflnifl meyvelerinin kurutulmas› ya da ö¤ütülmesiyle elde edilir. Bitkinin bütünhaldeki meyveleri ve kökleri baharat olarak kullan›lmaktad›r. Hofl kokusu, tatl›m-s› baharl› ve meyvemsi bir lezzeti vard›r. Et yemeklerinde ve zeytinya¤l› dolmala-ra çeflni için kullan›l›r. Taze yapraklar› ise salatalarda kullan›l›r. T›bb› amaçlarda dakullan›lan bir baharatt›r.

Anason (Pimpinella anisum)Apiaceae familyas›na ait aslen anavatan› Do¤u Akdeniz olan ve çok eski dönem-lerden beri kültürü yap›lmakta olan bir baharat bitkisidir (fiekil 7.15). Anason, bit-kisinin tohumlar›ndan elde edilir. Rak› gibi alkollü içkilere aroma katmak için kul-lan›l›r. Anasonun tatl›ms› tad› ve kendine özgü kokusu uçucu ya¤›nda bulunan“trans-anetol” adl› bileflikten dolay›d›r. Anetol alkolde çözünür, ama su oran› art-t›kça çöker. Bu nedenle anasonlu içkiler suyla kar›flt›r›ld›¤›nda beyaz olur. Anason,hamur ifllerinde, çörek ve tatl›larda koku ve lezzet vermek amac›yla kullan›lan birbaharatt›r. Eczac›l›k teknolojisinde ve t›bbi etkilerinden dolay› da farkl› rahats›zl›k-larda kullan›mlar› bulunur, çeflitli ilaçlar›n bileflimine giren bir aromatik bitkidir.

Dereotu (Anethum graveolens)Dereotu, Apiaceae familyas›ndan anavatan› Asya olan, ülkemizde yabani olarakbulundu¤u gibi, kültür bitkisi olarak bahçelerde de yetifltirilmekte olan bir baharatbitkisidir (fiekil 7.16). Bitkinin yapraklar›n›n ya da tohumlar›n›n kurutulmas›yla ba-harat› elde edilir. Bu baharat, genellikle bal›k ve deniz ürünlerinden yap›lan ye-meklerde kullan›l›r. Ayr›ca bakla, enginar, kabak gibi sebzelerden haz›rlanan zey-tinya¤l› yemekler ve dolmalara hofl bir tat ve koku vermek amac›yla ilave edilir.Dereotu sindirim sistemi üzerine etkileri ayr› antimikrobiyal etkileri aç›s›dan t›bbikullan›mlar› olan bir baharat bitkisidir.


fiekil 7.15

Pimpinella anisumbitkisi vemeyveleri.

Kaynak:http://unitproj.library.ucla.edu/bromed/spice/images/historical_ANISE.jpg

Maydanoz (Petroselinum crispum)Apiaceae familyas›ndan, yapraklar› taze ya da kurutulduktan sonra baharat olarakkullan›l›lan bir bitkidir (fiekil 7.17). En iyi bilenen ve en çok kullan›lan aromatikbitkiler aras›ndad›r. Kültürü yap›lan en eski bitkilerden olup Akdeniz mutfa¤›n›nönemli unsurlar›ndand›r. Özellikle salatalarda ve çorbalarda kullan›l›r. T›bbi birbitki ve çay olarak da çeflitli k›s›mlar›n›n kullan›m› yayg›nd›r.


fiekil 7.16

Anethumgraveolens bitkisive meyveleri.

Kaynak:http://unitproj.library.ucla.edu/bromed/spice/images/histrical_DILL.jpg

fiekil 7.17

Petroselinumcrispum.

Kaynak:http://www.plantcare.com/oldsite/httpdocs/images/namedimages/Parsley.jpg

Roka (Eruca sativa)Cruciferae (Turpgiller) familyas›na ait, yapraklar› turp yapra¤›na benzeyen ac›ms›tad› olan bir bitkidir (fiekil 7.18). Akdeniz bölgesiyle s›n›rl› olmamakla birlikte ge-nelde do¤adan yabani olarak veya tarla kültüründen elde edilir. Yapraklar› salataolarak veya tava ve ›zgarada piflirilmifl bal›k yemeklerine ilave edilerek (garnitürolarak) kullan›l›r. ‹talya’da pizzalara, Slovenya’da ise böreklere lezzet vermek ama-c›yla ilave edilir. Antioksidan etkileri vard›r.

Çörek Otu (Nigella sativa)Ranunculaceae (Dü¤ünçiçe¤igiller) familyas›ndan oldukça de¤erli bir baharat bit-kisidir (fiekil 7.19). Çörekotunun çok eskiden beri kullan›ld›¤› bilinmektedir. Ülke-mizde yaklafl›k yirmi türü yetiflmektedir. Kültürü yap›lan en önemli çörek otu tür-leri; Nigella sativa ve Nigella damascena’d›r. Çörek otu baharat›, çörek otu bitkisi-nin küçük, üçgen biçimindeki siyah tohumlar›n›n olgunlaflt›ktan sonra toplanma-s›yla elde edilir. Do¤u ülkelerinde özellikle Hint mutfa¤›nda, yemeklerde lezzetvermek amac›yla baharat olarak kullan›lmaktad›r. Çeflitli hamur ifllerinde besleyici

de¤erinin de olmas› nedeniyle tercihedilmektedir. Çöreklerin, pide ve ek-meklerin üzerine piflirmeden önceekilir. Çorbalar›n ve salatalar›n üzeri-ne serpilir. Son zamanlarda çörek otu-nun t›bbi özellikleri üzerinde bilimselçal›flmalar artm›flt›r. Halk aras›nda çö-rek otu süt artt›r›c›, midevi, gaz veadet söktürücü gibi özelliklerindendolay› kullan›ld›¤› bilinmektedir. Çö-rek otundan s›kma ile elde edilen sa-bit ya¤›, distilasyon ile elde edilenuçucu ya¤›, ayr›ca çefltili yöntemlerlehaz›rlanan ekstreleri antimikrobiyal,antioksidan, antienflamatuar, antihis-taminik ve antidiabetik etkinin yan›n-da, solunum sistemi, sindirim sistemiile ilgili birçok rahats›zl›klarda etkilioldu¤u bilimsel olarak gösterilmifltir.


fiekil 7.18

Eruca sativa.

Kaynak:http://www.guneytohum.com.tr/tr/resim/image1002.jpg

fiekil 7.19

Çörek otu (Nigella sativa) ve tohumlar›. Kaynak: http://www.plantpictures.de (G. ‹flcan)

Safran (Crocus sativus)Iridaceae (Süsengiller) familyas›ndan, so¤anl› bir kültür bitkisidir (fiekil 7.20.). Ül-kemizde Safranbolu’da üretilmektedir. Baharat olarak 3-3.5 cm uzunlu¤unda, k›r-m›z›mt›rak turuncu, kolayl›kla k›r›labilen, bir ucu daha genifl olan iplikçikler halin-deki çiçekleri kullan›l›r. Ac›ms›, kuvvetli ve özel kokuludur. Yaklafl›k k›rk bin çi-çekten 1 kg safran elde edilmektedir. Oldukça de¤erli bir baharatt›r (yakl. 6 /gr).Ekonomik nedenlerden dolay› a¤›rl›¤›n› artt›rmak için mum, ya¤, flurup ve bal gi-bi maddeler ile kat›flt›r›l-maktad›r. Bazen safranyerine, rengi safrana ben-zeyen aspir bitkisinin(Carthamus tinctorius) çi-çekleri sat›lmaktad›r veyasafrana zerdeçal, k›rm›z›biber tozu vb. benzerrenkteki bitkiler eklen-mektedir. Bu ta¤flifllermikroskopik ve kimyasalaraflt›rmalar ile kolayca or-taya ç›kar›labilmektedir.

Safran’n›n keskin bir tad› saman›ms› bir kokusu vard›r, sebebi ise bileflimindebulunan pikrokrosin ve safranal denilen kimyasal bilefliklerden dolay›d›r. Ayn› za-manda ilave edildi¤i yemeklere alt›n gibi sar› bir renk veren, krosin denilen karo-tenoit yap›da bir boya maddesi tafl›r. S›ra d›fl› tad› ve yemeklere katt›¤› sar› renknedeniyle safran dünya çap›nda çok aranan bir baharatt›r. Safranbolu’da daha çokaflure ve zerde yap›m›nda ve lokum imalat›n da kullan›lmaktad›r. fiekerleme ve li-körlerin bileflimine girer. Çeflitli Avrupa ülkelerinde geleneksel yemeklerde ve ek-mek yap›m›nda, ‹ran ve Hindistan’da özellikle pirinç yemeklerinde safran kullan›l-maktad›r. Sinir sistemi uyar›c›, ifltah aç›c› ve adet söktürücü gibi t›bbi kullan›mlar›bilinmektedir.

Sumak (Rhus coriaria)Anacardiaceae familyas›na aitsumak bitkisinin (fiekil 7.21) kü-re biçiminde, k›rm›z›ms›, ekflilezzetteki meyveleri uygun yön-temlerle kurutulduktan sonra,sofra tuzuyla kar›flt›r›l›p ö¤ütü-lür ve baharat olarak kullan›l›r.Özellikle kokuyu azaltt›¤› içinso¤an salatalar›nda, piyazlarda,et ve sebze yemeklerinde ve çe-flitli yöresel g›dalarda tercih edil-mektedir. Antioksidan etkileribilinmektedir.


fiekil 7.20

Crocus sativus veSafran stigmalar›.(G. ‹flcan)

fiekil 7.21

Rhus coriaria. (Y. Kan)

Karabiber (Piper nigrum)Piperaceae familyas›na ait Piper nigrum bitkisinin (fiekil 7.22) olgunlaflmadan ön-ce toplan›p kurutulmufl, küre biçimli, kabu¤unun d›fl k›sm› etli, iç k›sm› sert mey-veleri bütün halde ya da toz edildikten sonra baharat olarak kullan›l›r. Vatan› Hin-distan olmas›na karfl›l›k, tüm s›cak iklimlerde yetifltirilebilir. Beyazbiber ise olgun-laflt›ktan sonra toplanan meyvelerin kabuklar›n›n soyularak kurutulmas›yla eldeedilir. Hem karabiber hem de beyaz biber ac› lezzet katmak amac›yla salata, et,çorba ve sebze yemeklerinde baharat olarak kullan›lmaktad›r. Sindirim sistemi sti-mulan› etkisi vard›r.

Birçok baharatta oldu¤u gibi karabiber mevye kabuklar›n›n kulan›lmadan önce ö¤ütülme-si tat ve aromas›na katk›da bulunur. Uzun süre ö¤ütülerek saklanan baharatlar çeflitli d›fletkenlerden dolay› (›s›, ›fl›k, oksijen, nem, mikrobiyal kontaminasyon) bozunabilir, tat vekokular›nda de¤ifliklik meydana gelebilir.

Çemen Otu (Trigonella foenum-graecum)Çemen otu ya da buyotu Fabaceae (Baklagiller) familyas›na ait bir bitki türüdür(fiekil 7.23). Yak›n Do¤u, özellikle Lübnan ve Suriye, Güneybat› Avrupa, Hindis-tan ve Çin’de yetiflir ve tar›m› yap›l›r. Çemen, çemen otu bitkisinin tohumlar›n›nkurutulmas›yla elde edilir. Tad› ac›ms› ve oldukca kuvvetli aromatiktir. Kullan›m›çok eskilere dayanmakta olup günümüzde Ortado¤u ve Hint mutfa¤›nda yo¤unbir flekilde kullan›lmaktad›r. Ülkemizde ise çemen tozu halinde salçaya ve baflkamalzemelere kat›larak çemen yap›lmaktad›r. Ö¤ütülmüfl olarak turflulara, çorbala-ra, soslara ve et yemeklerine kat›l›r. Ayr›ca ezilen tohumlar sar›msak ve k›rm›z› bi-berle kar›flt›r›larak past›rman›n üzerine kaplan›r ve karakteristik koku ve aromas›-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



fiekil 7.22

Karabiberde¤irmeni,karabiber vetohumlar›.

n› sa¤lar. Yeflil yapraklar› baz› ülkelerde ›spanak gibi tüketilmektedir. Üst solumyollar› hastal›klar›nda, sindirim sisteminde, mikrobiyal enfeksiyonlarda ayr›ca sütatt›r›c› etkilerinden dolay› halk aras›nda t›bbi bitki olarak da kullan›lmaktad›r.

Zencefil (Zingiber officinale)Zingiberaceae (Zencefilgiller) familyas›na ait Zingiber officinale (fiekil 7.24) bitki-sinin flekilsiz, parçalar halindeki soyulmufl ya da soyulmam›fl, kurutulmufl kökleriya da bunlar›n ö¤ütülmüfl hali baharat olarak kullan›lmaktad›r. Bafll›ca tropik ya dayar› tropik iklimlerde yetiflmektedir. Çorbalara, patates, sosis, çeflitli dolmalar, ›z-gara etler, sö¤üfl, pilav, peynirlere, çeflitli sebzelere, meyve salatalar›na, çeflitli pas-talara, keklere tat ve lezzet vermek amac›yla kat›l›r. Ayr›ca zencefilden gazoz, fla-rap, turflu ve reçel yap›m›nda da yararlan›lmaktad›r. Çeflitli baharat kar›fl›mlar›n›nda bileflimine girer. Özellikle Uzak Do¤u’da pek çok hastal›ktan koruyucu ve iyi-lefltirici olarak kullan›ld›¤› bilinmektedir. ‹laç hammaddesi olarak da önemli bir ye-re sahiptir.


fiekil 7.23

Trigonella foenum-graecumtohumlar›. (Y. Kan)

fiekil 7.24

Zingiber officinalekökleri.

Kaynak:http://unitproj.library.ucla.edu/bromed/spice/images/historical_GINGER.jpg

Karanfil (Eugenia caryophyllata)Karanfil Uzakdo¤u, Çin ve Japon geleneklerinde önemli yere sahiptir. Anavatan›Endonezya ve Hindistan olmas›na ra¤men, kültürü Madagaskar, Zanzibar ve Pakis-tan’da yap›lmaktad›r. Uçucu ya¤ aç›s›ndan zengin bitkiler aras›nda yer al›r. Karak-teristik koku ve tad› öjenol ve karyofilen terpenlerinden dolay›d›r. Tüm dünyamutfaklar›n›n baharat setlerinde mutlaka bulur ve çok çeflitli amaçlar için kullan›-l›r (fiekil 7.25). Baharat olarak kullan›lan kurutulmufl tomurcuklar› ise, baz› reçel,yemek, turflu, çay ve baharatl› flaraplar›n yap›m›nda çeflni olarak de¤erlendirilmek-tedir. T›bbi kullan›mlar› aç›s›ndan da önemli bir yere sahiptir.

K›rm›z›biber (Capsicum annuum)Anavatan› Meksika olan Solanaceae familyas›ndan biber, Türkiye’de kültürü yap›-lan önemli bitkilerdendir (fiekil 7.26). Çok çeflitli flekil ve renkte ac› ve ac› olma-yan kültivarlar› vard›r. Biberin taze yumuflak meyveleri yemeklerde kullan›l›r. Tozedilmifl olarak ac› ve tatl› toz k›rm›z› biber tan›mlan›r, yemeklerde kullan›ld›¤› gibikar›fl›m ve soslar›n yap›m›nda da kullan›l›r. Hem aromatik g›da hem de t›bbi bitkiolarak faydalan›l›r.


fiekil 7.25

Kurutulmuflkaranfiltomurcuklar›.

fiekil 7.26

Kurutulmuflk›rm›z›biber.(Y. Kan)

Baharat bitkileri kullan›l›rken, üretiminden itibaren son ürün aflamas›na kadarTürk ve di¤er G›da Kodeksleri, Türk Standartlar› Enstitüsü (TSE) kalite kriterleri,Kalite Yönetim Sistemleri (2000 y›l›, ISO 9001, ISO= Uluslararas› standart Organi-zasyonu), G›da Güvenli¤i Yönetim Sistemi (2005 y›l›, ISO 22000 HACCP = HazardAnalysis and Critical Control Points); FSMS (Food Safety Management Systems),Amerikan Baharat Ticaret Kurumu (American Spice Trade Association =ASTA) vb.standart ve kriterlerin dikkate al›nmas› önem tafl›maktad›r. Kullan›lan bitkilerinhem kalitesi hem de güvenilirli¤i bu flekilde tescillenmifl olur.

Daha ayr›nt›l› bilgi için AÖF program› içindeki TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹LER‹N TEM‹N‹,TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹LER‹N YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹,TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹SEL ÜRÜNLER‹N ÜRET‹M‹,TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹SEL ÜRÜNLER‹N KAL‹TE KONTROLLER‹,TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹LER‹N PAZARLANMASI, kitaplar›ndan,ayr›ca Bu kitab›n Ünite 1: Bitkisel kaynakl› hammaddelerin kullan›m›nda kalite, etkinlik vegüvenlik k›sm›na ve T›bbi ve Aromatik bitkilerin Kullan›m›nda Etik Ünitesine bak›n›z..)

Genelde aktarlarda ve baharatc›larda t›bbi ve aromatik bitkiler ve di¤er bitkiselürünler pazara çeflitli kalitede ve standartta sunulmaktad›r. Yasal sorumluluk çer-çevesinde, Tar›m ve Köyiflleri Bakanl›¤›, Koruma ve Kontrol Genel Müdürlü¤ü; ba-harat tebli¤ine göre amaç: baharat›n tekni¤ine uygun ve hijyenik olarak üretilme-si, haz›rlanmas›, iflleme, ambalajlama, muhafaza, depolama, tafl›ma ve pazarla-mas›n› sa¤lamak üzere ürün özelliklerini belirlemektir.

Bu Tebli¤ 24/06/1995 tarihli ve 560 say›l› “G›dalar›n Üretimi, Tüketimi ve De-netlenmesine Dair Kanun Hükmünde Kararname” ve 16/11/1997 tarihli ve 23172mükerrer say›l› Resmi Gazete’de yay›mlanan Türk G›da Kodeksi Yönetmeli¤i’negöre haz›rlanm›flt›r. (Kaynak: http://www.kkgm.gov.tr/TGK/Teblig/2000-16.html)

T›bbi ve aromatik bitkilerin kullan›m› veya kullan›lmamas› gerek durumlar ile il-gili dikkat edilecek hususlar ise T›bbi ve Aromatik bitkilerin Kullan›m Eti¤i kitab›ndaayr›nt›l› olarak verilmifltir. T›bbi ve aromatik bitkilerin eczac› ve hekim d›fl›nda, t›b-bi ve tedavi amaçl› kullan›m› yasak ve tehlikelidir. Bitkilerin g›da amaçl› olarak dakullan›m›nda önemli unsurlar ünite kapsam›nda aç›klanmaya çal›fl›lm›flt›r.

1937. Ünite - T ›bbi ve Aromatik Bi tk i ler in G›da ve Baharat Olarak Kul lan›m›S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




T›bbi ve aromatik bitkilerin özelliklerini tan›m-

layabilmek.

T›bbi ve aromatik bitkilerin karakteristi¤i hemtat, koku ve aromatik özellikte olmalar› hem deçeflitli rahats›zl›k ve hastal›klar› tedavi edebile-cek nitelikte olmalar›d›r. Ünitede örnek olarakgösterilen bitkilerin g›da ve tat verici olarak kul-lan›lan›mlar› ön planda tutulmas›na ra¤men far-makope kalitesinde olan bitkiler tedavi amaçl›olarak da kullan›labilir.

Bitkilerin g›da olarak kullan›l›fl flekillerini s›n›f-

land›rabilmek.

Bitkilerin de¤iflik k›s›mlar› çeflitli haz›rlanma veiflleme yöntemleri ile (piflirilerek, çi¤ olarak, kav-rularak vb.) bafll›ca çeflni ve g›da amaçl› olarakkullan›lmaktad›r.

Baharat olarak kullan›lan bitkileri tan›mlaya-

bilmek.

Bitkilerde bulunan uçucu ya¤lar ve uçucu olma-yan baz› aroma ve tat bileflikleri baharatlar›n veg›da bitkilerinin karakteristik koku ve lezzet özel-liklerini olufltururlar. De¤iflik kombinasyonlar vekar›fl›mlar ile farkl› tat ve aromalar oluflturulur.Baharat olarak kullan›lan bitkilere örnekler üni-te içinde verilmifltir.

Baharat olarak kullan›lan bitkilerin kullan›m

amaçlar›n› s›n›fland›rabilmek.

Koku verici, lezzet artt›r›c›, ifltah aç›c›, sindirimeyard›mc›, g›dalarda koruyucu gibi farkl› amaçlar-la yayg›n bir flekilde kullan›lmaktad›r.

G›da ve baharat olarak kullan›lan bitkilere

örnekler verebilmek.

T›bbi ve aromatik bitkilerinin kalitesi, yanl›fl kul-lan›m ve haz›rlama yöntemleri bitkisel ürününistenmeyen tat ve kokuda olmas›na da nedenolabilir. Ünite kapsam›nda çok say›da örnek ilebitkilerin baharat ve g›da kullan›mlar› aç›klan-m›flt›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi t›bbi ve aromatik bitkileringenel özelliklerinden biri de¤ildir?

a. Özel görünüfllerinin olmas›b. Özel tatlar›n›n olmas›c. Özel kokular›n›n olmas›d. Özel renklerinin olmas›e. T›bbi etkilerinin olmas›

2. Afla¤›dakilerden hangisi karanfilin (Eugenia car-

yophyllata) koku ve tad›ndan sorumlu bilefliklerdir?a. Karvakrol, timolb. Anetol, kavikolc. Öjenol, β-karyofillend. α-pinen, β-pinene. Sineol, borneol

3. Afla¤›dakilerden hangisi kekik olarak kullan›lan bit-kilerden biri de¤ildir?

a. Thymus vulgaris

b. Satureja cuneifolia

c. Origanum onites

d. Sideritis stricta

e. Thymbra spicata

4. Afla¤›dakilerden hangisi baharat olarak kullan›lanBall›babagiller (Lamiaceae) familyas›na ait bitkilere birörnek de¤ildir?

a. Thymbra spicata

b. Ocimum basilicum

c. Mentha spicata

d. Rosmarinus officinalis

e. Foeniculum vulgare

5. Afla¤›dakilerden hangisi baharat bitkilerinin taze ola-rak kullan›m avantajlar›ndan biridir?

a. Kolay muhafaza ve saklanabilmesib. Do¤al tat ve koku özelliklerinin olmas›c. Mikroorganizmaya karfl› dirençli olmas›d. Mevsimsel teminin kolay olmas› e. Yüksek s›cakl›¤a ve ›s›ya dayan›kl› olmas›

6. Afla¤›dakilerden hangisi kurutulmufl baharatlar›navantajlar›ndan biridir?

a. Her mevsim bulunabilmesib. Ö¤ütülmesic. Nem oran›d. Saklama ve muhafazae. Tat ve renk de¤iflimi

7. Afla¤›dakilerden hangisi bitkilerin g›da olarakkullan›m flekillerinden de¤ildir?

a. Çi¤ olarak do¤rudanb. Yak›larak c. Kavrularakd. Kurutulduktan sonrae. Reçel

8. Afla¤›dakilerden hangisi turflu yap›m›nda kullan›lanbaharatlardan biri de¤ildir?

a. Sumakb. Sar›msak c. Meyand. Bibere. Anason

9. Afla¤›dakilerden hangisi Türkiye’de do¤al olarak ye-tiflmeyen bir baharat bitkisidir?

a. Çörek otub. Meyanc. Çemend. Hodane. Zencefil

10. Safran ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisiyanl›flt›r?

a. Iridaceae familyas›ndad›rb. Aspir ile tahflisi yap›l›rc. Yaprakl› baharat amac›yla kullan›l›rd. Ac›ms› ve özel kokuludure. Türkiye’de üretilmemektedir



1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” bölümünü tekrargözden geçiriniz.

2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkilerin G›da ve BaharatOlarak Kullan›m›nda Yeri ve Önemi” bölümünütekrar gözden geçiriniz.

3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Baz› Önemli BaharatBitkilerine Örnekler” ait ilgili bölümünü tekrargözden geçiriniz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Baz› Önemli BaharatBitkilerine Örnekler” bölümünü tekrar gözdengeçiriniz.

5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Baharat Olarak Kullan›lanBitkiler” ile ilgili bölümünü tekrar gözdengeçiriniz.

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Baharat Olarak Kullan›lanBitkiler” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkilerin G›da OlarakKullan›m fiekli” bölümünü tekrar gözdengeçiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkilerin G›da ve BaharatOlarak Kullan›m›nda Yeri ve Önemi” ile ilgilibölümleri tekrar gözden geçiriniz.

9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Baharat Olarak Kullan›lanBitkiler” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.

10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Baharat Olarak Kullan›lanBitkiler” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.

Akgül, A., (1993). Baharat Bilimi ve Teknolojisi, G›daTeknolojisi Derne¤i Yay›nlar›, Ankara.

Baydar, H., (2005). T›bbi, Aromatik ve Keyf Bitkileri

Bilimi ve Teknolojisi, Süleyman DemirelÜniversitesi, Ziraat Fakültesi, SDÜ Yay›n No:51,Isparta.

Baytop, T. (1999). Türkiye’de Bitkilerle Tedavi,

Geçmiflte ve Bugün. Nobel T›p Kitapevi. ‹stanbul. Koç, H., (1999). ‹laç - Baharat Bitkileri - I,

Gaziosmanpafla Üniversitesi, Ziraat FakültesiYay›nlar› No: 40, Tokat.

Peter, K.V., (2004). Handbook of Herbs and Spices,

Woodhead Publishing,Cambridge.History&Special Collections for the Sciences Louise M.

Darling Biomedical Library, UCLA, USA.T.C. TARIM ve KÖY‹fiLER‹ BAKANLI⁄I Koruma ve Kon-

trol Genel Müdürlü¤ü

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar


http://www.kkgm.gov.tr/TGK/Teblig/2000-16.htmlThe American Spice Trade Association’s (ASTA)http://www.astaspice.org/i4a/pages/index.cfm?pageid=1Baharat Dünyas›http://spicesworld.net/indextr.phpInternational Organization for Standardization. “67.220:

Spices and condiments. Food additives:http://www.iso.org/iso/iso_catalogue/catalogue_icscatalogue_ics_browse.htm?ICS1=67&ICS2=220&ICS3=10&published=onTDK -Bilim ve Sanat Terimleri Ana Sözlü¤ü’nde Terim

Aramahttp://www.tdkterim.gov.tr/http://www.pfaf.org/leaflets/edible_uses.phphttp://www.pfaf.org/leaflets/med_uses.phpYenen yabani bitkiler hakk›nda daha fazla bilgi için:

http://ressources.ciheam.org/om/pdf/c23/CI011069.pdf dosyas›na bak›n›z.

http://www.rizepazar.comhttp://www.plant-pictures.de

Yararlan›lan ‹nternet Adresleri

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Bitkisel çay kavram›n› tan›mlayabilecek,Bitkisel çay haz›rlama kurallar›n› aç›klayabilecek ve çeflitlerini tan›mlayabilecek,Bitkisel çay haz›rlanan bitkileri özetleyebilecek ve bunlar›n endikasyonlar›n›aç›klayabilecek,bilgi ve becerileri kazanabileceksiniz.


• Drog• Farmakope• Bitkisel Çay• ‹nfüzyon• Dekoksiyon• Maserasyon

• Fitoterapi• Mono Çaylar• Kar›fl›m Çaylar• Poflet Çaylar• ‹nstant Çaylar• Paket Çaylar

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNN



Bitkisel Çaylar

• G‹R‹fi• B‹TK‹SEL ÇAYLAR• B‹TK‹SEL ÇAYLAR ‹Ç‹N UYGUN

B‹TK‹ TEM‹N‹ • B‹TK‹SEL ÇAY ÇEfi‹TLER‹• B‹TK‹SEL ÇAY HAZIRLAMA • B‹TK‹SEL ÇAYLARIN

KULLANILDI⁄I RAHATSIZLIKLAR • BAZI FARMAKOPELERDE VE

STANDART RUHSATLARDA YERALAN KARIfiIM ÇAY REÇETELER‹


G‹R‹fiÇay çok eski bir gelenektir. gerek al›flkanl›k olarak gerekse grip, so¤uk alg›nl›¤›gibi hastal›klardan korunmak amac›yla bitkisel çaylarda günlük hayat›m›z›n birparças› haline gelmifltir. Droglar›n do¤ru hasat edilmesi, kurutulmas›, paketlenmesive saklanmas› gerekmektedir. ayr›ca drogun özelli¤ine göre uygun haz›rlamayöntemi ile haz›rlanmal›d›r. Bu ünitede bitkisel çaylar›n haz›rland›¤› bitkiler, çayhaz›rlama yöntemleri ve çay çeflitleri hakk›nda k›sa bilgiler verilecektir.

B‹TK‹SEL ÇAYLARTedavide yararlan›lan bitkisel ürünlerden en yayg›n olan› bitkisel çaylar›n tan›m›,bitkisel çay olarak kullan›lan droglar›n temini, saklanmas›, çay haz›rlan›fl› ve çeflit-leri ile depolanmalar›, kullan›l›fl›nda uyulmas› gereken kurallar ve kullan›m alanla-r› bu ünitenin bafll›ca konular›n› oluflturmaktad›r.

19. yüzy›l›n sonlar›nda ilk konvansiyonel ilaçlar üretilmeye bafllay›ncaya kadar hay-vansal veya mineral kaynakl› olanlar d›fl›ndaki pek çok ilaç bitkilerden elde edilmektey-di. 20. yüzy›l boyunca yeni ilaçlar›n ve ilaç flekillerinin gelifltirilmesine ra¤men, bitkiselkökenli ilaçlar hastal›klardan korunma ve tedavideki önemlerini yitirmemifllerdir. Bitki-sel kökenli tedavi edicilerin bafl›nda, keyif için içilenlerin d›fl›nda baz› hastal›klar›n teda-visi veya koruma amaçl› olarak halk aras›nda s›kça kullan›lan bitkisel çaylar gelmekte-dir. S›cak su ile haz›rlanan bitkisel çaylar genellikle dahilen kullan›lmalar›n›n yan›nda,bazen s›cak su banyosu yada lapa halinde haricen kullan›lmaktad›rlar (Resim 8.1).

Kurutulmufl bitki k›s›mlar›n›n s›cak su ile demlenmesi çok eski zamanlardan be-ri bilinen bir gelenekdir. Çay denilince akl›m›za her zaman siyah çay gelir ama, si-yah çay bu kadar populer olmadan önce de, farkl› bitkilerin de¤iflik k›s›mlar›ndanhaz›rlanan çaylar yüzy›llard›r milyonlarca insan taraf›ndan kullan›lagelmektedir.

Bitkilerle tedavinin (Fitoterapi) enyayg›n uygulama yollar›ndan birisi olanbitkisel çaylar (t›bbi çaylar = tisan), gün-lük rahats›zl›klar olarak de¤erlendiri-len flikayetlerin iyilefltirilmesinde tedaviedici de¤ere sahip etkin madde içerenbitki veya bitki k›s›mlar›ndan, tek veyabirkaç drog ile belirli kurallara göre ha-z›rlanan sulu preparatlard›r. Di¤er bir ta-n›ma göre, gerçek çay yapraklar›ndan ya-p›lmayan çaylara bitki çay› ya da t›bbiçay denmektedir. Çeflitli bitkilere ait çi-

Bitkisel Çaylar

Drog: ‹laç yap›lmas›ndakullan›lan biyolojik,anorganik veya sentetikkökenli, tedavi özelli¤i olanbütün hammaddelere verilengenel isimdir.

Farmakope (Kodeks):Latince pharmakon (ilaç) vepoiein (haz›rlama)kelimelerinden türemifltir.Farmakope, ilaç olarakkullan›lan sentetik ve do¤alürün veya etkin maddelerincanl›lar üzerinde teflhis,tedavi ve koruma amaçl›kullan›labilmeleri içingerekli ve geçerli özellikleriiçeren, ilgili ülkelerin resmikaynak ve kanun niteli¤initafl›yan, belirli aral›klarlagüncellenmek zorunda olanspesifik kurallar kitab›d›r.

Resim 8.1

Demlenmifl BitkiselÇay.

çekler, yapraklar, meyvalar, tohumlar ve kökler s›cak suda bekletilerek çaylar›haz›rlan›r.

Bu tan›mlar›n yan›nda, 1994’de ülkemizin de kabul etti¤i Avrupa Farmakopesi(EP) Bitkisel Çaylar (Plantae ad ptisanam) genel monograf›nda, bitkisel çaylar; a¤›z-dan kullan›m niyeti ile dekoksiyon, infüzyon veya maserasyonla haz›rlanarak kulla-n›lan bir veya birden fazla drogdan ibarettir, fleklinde tarif edilmektedir.

B‹TK‹SEL ÇAYLAR ‹Ç‹N UYGUN B‹TK‹ TEM‹N‹Do¤a her y›l bitkileri ayn› zamanda ve ayn› yerde bize sunar. Bitkilerden tera-pötik aç›dan en iyi flekilde faydalanabilmek için uygun flekilde ve uygun za-

manda toplanmalar› gerekir. Bitki-deki etkin madde miktar› ve türüy›l›n her günü ayn› olmad›¤› içintopland›klar› mevsim, hatta güniçerisinde topland›klar› saat dahiönemlidir. Örne¤in; yapraklar çi-çek açma zaman›nda, çiçekler tamaçmadan hemen önce; meyvalar ta-mamen olgunlafl›nca; tohumlar ta-mamen olgunlafl›p, kuruyunca; ka-buklar nemli havada; yeralt› organ-lar› ise üst organlar kuruyunca top-lanmal›d›r.

Bitkisel çay haz›rlamak, herhan-gi bir ilaç haz›rlamak gibi oldukçadikkat ister, mutlaka eczac› kontro-

lünde belirli kurallara uyularak eczanede haz›rlanmal›, tüketiciye eczanede sunul-mal›d›r. Ülkemizde insanlar aktarlardan ald›klar›, ço¤u kez sa¤l›ks›z droglardan vekontrolsüz flekilde haz›rlanm›fl bitki kar›fl›mlar›n› çay olarak kullanmaktad›rlar(Resim 8.2). Yanl›fl içerik ve kullan›m nedeniyle insan sa¤l›¤› için tehlikeli olabilent›bbi çaylar›n Avrupa Birli¤i (AB) ülkelerinde oldu¤u gibi eczanede haz›rlanmas›ve eczac›n›n uyar›lar›yla kullan›lmas›n›n sa¤lanmas› çok önemlidir (Resim 8.3).

Bitkisel çaylar›n eczanede haz›rlanmas› ve eczac› kontrolünde kullan›lmas› gerekir,neden?

Avrupa Birli¤i ülkelerinde eczac›lar›n uygun flekilde bitkisel çay haz›rlayabil-meleri için T›bbi Çay Reçeteleri El Kitaplar› bulunmaktad›r. Ülkemizin 1994 de uy-

may› kabul etti¤i Avrupa Farmakopesi(EP),poflet çaylara özgü özel testler içeren Bitki-sel Çaylar Monograf›, bitkisel ilaçlar›n üreti-mi için kullan›lacak bitkilerle ilgili BitkiselDroglar Monograf› ve kurutulmufl bitkilerinhaz›rlanmas› için Bitkisel Droglar›n Haz›r-lanmas› Monograflar›n› içermektedir. Ayr›-ca, ‹sviçre (Pharmacopoea Helvetica(Ph.Helv.)), Avusturya (ÖsterreichischesArzneibuch (ÖAB)) ve Alman (DeutscherArzneimittel-Codex (DAC)) Farmakopelerin-de de bitkisel çay haz›rlamak için genel mo-nograflar yer almaktad›r.


Fitoterapi: Tedavi edicide¤ere sahip bitkik›s›mlar›ndan haz›rlananbitkisel ilaçlarla (bitki çaylar›,standardize ekstreler vebunlardan haz›rlanan ilaçflekilleri) uygulanantamamlay›c› tedavi fleklidir.

Günlük rahats›zl›klar: so¤ukalg›nl›¤› ve solunum yollar›,sindirim sistemi, sinirsistemine rahats›zl›klar›,kad›n hastal›klar›, ürinersistem flikayetleri, cilt -romatizmal hastal›klarolarak s›ralanabilir.

Resim 8.2

Aktar dan birgörünüfl.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Resim 8.3

Bitkisel çay kar›fl›m› haz›rlanmas›.

EP’de bitkisel droglar genel monograf›nda bitkisel çaylarda kullan›lan bitkileriçin istenen özellikler:

• Kültür yada yabani bitkilerden elde edilebilirler. • Kaliteleri için, uygun toplama, tar›m, hasat, parçalama ve depolama flartlar›

sa¤lanmal›d›r. • Toprak, toz, kir, küf, böcek ve di¤er hayvan pisliklerini tafl›mamal›d›rlar.• Çürümemifl olmal›d›rlar. • Mikroorganizmalardan ar›nd›rma ifllemi uygulanm›flsa, dro¤un yap›s›ndaki

bilefliklerin, kullan›lan yöntemden etkilenmedi¤i ve zararl› art›klar›n kalma-d›¤› gösterilmelidir.

• Yabanc› madde, kurutmada kay›p, su tayini, bütün kül, asitte erimeyenkül, a¤›r metal tayini, pestisit tayini, mikrobiyal bulaflma gibi s›n›r de¤erlerimonograflar›nda verilmeli veya genel de¤erlere uygun olmal›d›r.

• Bitki büyüme maddeleri ve radyoaktif kirlenme tayinleri yap›lmal›d›r. • Yap›lar›ndaki maddelerin teflhis ve miktar tayinleri uygun yöntemlerle yap›l-

mal›d›r. Kar›fl›mlar içerisindeki etken madde içeren droglar›n oranlar›n›n enaz %70 olmas› istenir.

Bitkisel Çay Droglar›n›n Depolanma ve PaketlenmesiDo¤adan toplanan bitkiler temizlendikten sonra gölgede, ›l›k ve havadar bir alan-da kurutulur. Kurutma s›ras›nda bitkisel materyaldeki su uzaklaflt›r›l›r, çay› haz›rla-n›rken tekrar su ile temasa geçen bitkisel materyalin aktif maddeleri aç›¤a ç›kar.

Temizlenip kurutulduktan sonra droglar y›l boyu kullan›labilirler. ‹deal olanher y›l bitkilerin yeni toplanmas› ve önceki y›llara ait olan kullan›lmayanlar›n im-ha edilmesidir. Ancak, gerek bitkilerin çeflitlili¤i gerekse toplanma yerlerinin fark-l› ve zor ulafl›l›r olmas› bunu mümkün k›lmamaktad›r. Pek çok kaynakta çiçek veyapraklar›n bir y›l, kök ve kabuklar›n en fazla iki y›l saklanmalar› önerilir.

Bitkisel droglar›n saklama flartlar›na, en az›ndan sentetik ilaçlara gösterilenözen gösterilmelidir. Droglar›n depolanmas› s›ras›nda göz önünde tutulmas› gere-ken en önemli konular ›s›, ›fl›k, nem ve ö¤ütme derecesidir.

Farmakopelerde de tavsiye edildi¤i gibi bitkilerin renklerini, kokular›n› ve te-davi edici özelliklerini kaybetmemeleri için ›s› ve ›fl›ktan uzak tutulmalar› gerekir.Çünkü ›fl›k, drogdaki enzimleri aktive ederek pek çok kimyasal reaksiyona yolaçar ve drogun aktif maddelerinin yap›s›n› bozar. Ifl›¤a maruz kalan yaprak, çiçekve herba droglar›n›n h›zla renklerinin aç›lmas› ve görünümlerinin bozulmas› buyüzdendir.

Is›, dro¤un kalitesini olumsuz yönde etkileyen di¤er bir faktördür. S›cakl›k ar-t›fl› ile bitkilerde aktif madde (özellikle uçucu ya¤) oran›nda da azalma görüldü¤üiçin droglar mümkün olan en düflük s›cakl›kta saklanmal›d›r.

Yüksek nem, hem bitkilerin kurutulmas› s›ras›nda aktivitesi durdurulan enzim-leri (özellikle glikozidazlar›) aktif hale geçirerek bitkideki aktif maddelerin bozul-mas›na yol açar, hem de bitkiyi küf ve di¤er mikroorganizmalar›n sald›r›s›na aç›khale getirir. Bu nedenlerle, droglar›n %60 dan daha az nem içeren kuru yerlerdedepolanmas› gerekir.

Ö¤ütme derecesi de bitkisel droglar›n dayan›kl›l›¤› aç›s›ndan önemlidir. Çok in-ce ö¤ütülmüfl droglarda yüzey alan› artt›¤›ndan bütün dro¤a nazaran bozulma da-ha çabuk gerçekleflir. Bu durum, özellikle, uçucu ya¤, tanen ve ac› madde içerendroglar için önemli bir dezavantajd›r. Bu aktif maddeleri içeren droglar toz edilme-den saklanmal› veya kullan›lmadan hemen önce toz edilmelidir.

2018. Ünite - Bi tk ise l Çaylar

Kurutma, enzim yap›s›n›bozmadan faaliyetinidurduran bir yöntemdir.

Bitkisel Droglar›n Depoland›¤› ve Sakland›¤› Kaplar›n Özellikleri

Kurutulmufl bitkileri en iyi saklama flekli temiz ve kuru cam kavanozlard›r, hat-ta baz› ›fl›k etkisiyle bozulan bitkiler için koyu renk kavanozlar tercih edilir (Resim8.4). Farmakopelerde saklama konusunda pek çok ayr›nt›l› bilgi yer almaktad›r.Örne¤in, Amerikan Farmakopesi (USP)’nde iyi (kontaminasyon ve di¤er madde-lerden etkilenmeye karfl› korumal›) ve s›k›ca kapat›lm›fl kaplar, Avrupa ve Avustur-ya Farmakopelerinde de baz› droglar için, “uygun nem çekici ile beraber saklan-mal›” ifadeleri yer al›r. Ayr›ca, Avusturya Farmakopesinde birkaç drog (kök) içinhaflerelere karfl› koruyunuz ibaresi bulunur. Bu amaçla drog, kloroform ile fumi-ge edilerek havaland›r›ld›ktan sonra saklan›r. Klorlu çözücü kullan›ld›¤› için buyöntem tüketiciler taraf›ndan tercih edilmemekle beraber alternatifi de yoktur.

Eczanede droglar› saklamak için, s›k›ca kapat›labilen teneke kutulardan da ya-rarlan›l›r. Baz› droglar (uçucu ya¤ içerenler hariç) için plastik, ahflap veya mukav-va kutular kullan›labilir. Uçucu ya¤ içeren droglar›n kahverengi (amber) cam veyapoliamit kaplarda saklanmalar› tercih edilirken, polietilen, polipropilen veya poli-vinilklorür kaplar drogdan h›zla uçucu ya¤ absorblad›klar› için tercih edilmez. Bit-kisel droglar›n hastaya ka¤›t torbalarla verilmesi istenmez. En iyisi Pergamyn(R)

(imitasyon parflömen) veya selofan torbalard›r. Aromatik bitkiler, aluminyum foliaastarl› torbalarda verilebilir. Ifl›kdan koruyan poliamit veya Hostalen(R) saklamakaplar› da bitkisel çaylar için uygundur.

Ayr›ca saklama kaplar›n›n üzerine kurutulmufl bitkilerin latince isimleri oku-nakl› biçimde yaz›lmal›, toplanma veya sat›n al›nma zamanlar› not edilmelidir.

Bitkisel droglar›n depolama süreleri drog güvenli¤i aç›s›ndan oldukça önemlidir. Standart Ruhsatlarda tüm droglar için uygun stabilite bilgileri verilmifltir. Drog-

lar için, saklama süresi do¤rudan y›l olarak verilebilir. Bu yüzden, eczanede haz›r-lanacak bitkisel çaylar için kullan›lacak droglar›n her y›l yenilenmesi en idealidir.Bunun yan›nda pek çok toptanc›n›n temin ettikleri droglar›n toplanma yer ve za-manlar›n› bilmedikleri de bilinen bir gerçektir.

Bitkisel Droglar Üzerinde Yap›lan Kalite Kontrol Testleri Bitkisel droglar›n bir k›sm› yurtiçinden temin edilirken bir k›sm› da dünyan›n fark-l› bölgelerinden ithal edilir. Bütün, kesilmifl ya da parçalanm›fl droglar polipropi-len, jüt veya ka¤›t çuvallarda ya da tahta kutularda tafl›n›rlar. Yurt d›fl›ndan gelendroglar önce karantinaya al›n›r, daha sonrada ambalaj üzerindeki etiketle materya-lin ayn› olup olmad›¤› kontrol edilir. Ayr›ca, tafl›ma s›ras›nda a¤›rl›¤›n›n de¤iflip de-¤iflmedi¤i, küf veya haflarat hücumuna u¤ray›p u¤ramad›¤› da kontrol edilir. Her


Resim 8.4

Bitkisel droglar›nsakland›¤› kaplar.

Kaynak:www.ehow.co.uk/medicaltreatments)

Fumigasyon: Bir türzararl›lardan korunmametodudur. Haflere, böcek vebakteriler gibi zararl›lar›nkapal› bir ortamda gazhalde kimyasal maddeler(fumigant) verilerek ortadankald›r›lmas›d›r.

ambalajdan al›nan örnekler makroskopik, mikroskopik ve fitokimyasal aç›dan in-celenir. Farmakopelerin verdi¤i limitler ölçüsünde a¤›r metal ve radyoaktif kirliliktestleri yap›labilir. Tüm testleri geçen drogun bir miktar› sakland›ktan sonra sat›flasunulur. Drogun etkin madde miktar› az ise ya sadece endüstride ekstraksiyon içinkullan›m›na izin verilir veya etkin madde içeri¤i daha yüksek droglarla kar›flt›r›l›r.

Eczaneye al›nan droglar eczac›n›n sorumlulu¤undad›r, eczac› makroskobik in-celeme ile do¤ru drog olup olmad›¤›n›, yabanc› madde ve kirlilik tafl›y›p tafl›mad›-¤›n› kontrol etmelidir. Drogun kalitesini anlamak için mikroskobik kontrol yapmakda gerekir. Ayr›ca, eczanede droglar›n tan›nmas›nda ve kalite kontrolünde ‹nceTabaka Kromatografisi (‹TK) gibi basit yöntemlerden de yararlan›labilir.

Bitkisel Droglarda KontaminasyonTüm bitkiler yetiflmeleri s›ras›nda pek çok çevresel kirlili¤e maruz kal›rlar. Bunlararas›nda, bitkisel droglar aç›s›ndan en önemlileri afla¤›da verilmifltir:

Çevre kaynakl› bu faktörler kurutulmufl bitki k›s›mlar›nda sadece hijyenik aç›-dan de¤il toksikolojik aç›dan da önemlidir. Bitkisel materyallerin kurutulmas› s›ra-s›nda pestisitler yap›lar›na ba¤l› olarak k›smen parçalan›rken, buna karfl›n a¤›r me-taller bozulmadan kal›rlar. Yüksek nemli ortamlarda yavafl kurutulan droglar, tazebitkiden daha yüksek miktarda bakteri içerirler. Bakteri ve küf mantarlar›n›n tok-sin üretmesi nedeniyle oluflan mikrobiyal kirlilik, a¤›r metal ve pestisit art›klar› ka-dar önemlidir.

Mikrobiyal KirlenmeYüksek besin de¤erine sahip bitkiler yavafl kurutulduklar›nda dro¤un daha fazlabakteri içerdi¤i görülmüfltür. Çabuk kontamine olan kökler, çiçeklerden dahayüksek bakteri tafl›rlar. Toplam bakteri say›m› drogdan dro¤a farkl›l›k gösterirken,tesbit edilen yaklafl›k miktar 102-108/g aras›nda de¤iflmektedir. Bilindi¤i gibi, in-sanlar steril varl›klar olmad›¤› gibi, steril bir dünyada da yaflamazlar. A¤›z floras›n-da 300 farkl› mikroorganizma, derimizin cm2’nde 105-106 mikrop bulundu¤u gözönüne al›n›rsa bitkisel droglardaki toplam mikrop say›m›n›n önemi oldukça azal-maktad›r. Ancak, bu mikroorganizma üreyen droglar kullan›labilir fleklinde düflü-nülmemelidir.

Ayr›ca, bitkisel droglardan infüzyon ve dekoksiyon haz›rlanmas› s›ras›nda kay-nar su kullan›ld›¤› için mikroorganizma say›m› büyük ölçüde düfler. Buna karfl›n,maserasyon s›ras›nda bitkisel materyal uzun zaman so¤uk suda bekletildi¤indenmikroorganizma üretebilir ve bu yüzden maseratlar hijyenik aç›dan güvenli say›l-mazlar. Tablo 8.1’de bitkisel çaylarda bulunmas›na izin verilen mikroorganizma vebakteri say›mlar› görülmektedir.


Mikrobiyal kirlenme

A¤›r metalkirlenmesi

Bitki koruma maddeleriile kirlenme

Radyoaktif kirlenme

Kontaminasyon Kontaminasyon: Kelimeanlam› bulaflmad›r, geneldeyabanc› maddelerinkar›flmas›-kirlenme olaraktarif edilir. ‹stenmeyenzararl› maddeler vemikroorganizmalar›nherhangi bir yolla bitkilereveya g›dalara bulaflmas›d›r.

A¤›r Metal Kirlili¤iSon y›llarda, kara yollar›na ve sanayi bölgelerine yak›n yerlerde yay›l›fl gösterenbitkilerde kurflun, kadmiyum ve civa gibi a¤›r metallerden kaynaklanan çevre kir-lili¤ine s›kça rastlanmaktad›r. Yap›lan araflt›rmalarda a¤›r metallerin çok az bir k›s-m›n›n çaya geçti¤i tesbit edilmesine ra¤men, tüketicilerde son 10-15 y›l içinde olu-flan afl›r› hassasiyet a¤›r metal kirlili¤ini daha da önemli hale getirmifltir. Bu konu-da bitkisel droglarla yap›lm›fl baz› çal›flmalar bulunmakla birlikte, Avrupa’da a¤›rmetaller konusunda hiçbir özel düzenleme yoktur. Genellikle, Almanya’daki Çev-re Kimyasallar› Araflt›rma ve De¤erlendirme Enstitüsü (ZEBS) taraf›ndan verilen ra-kamlar temel oluflturmaktad›r (Tablo 8.2).

A¤›r metaller bitkilerde çok düflük konsantrasyonlarda bulunduklar› için ancak AtomikAbsorpsiyon Spektroskopisi ile analiz edilebilmektedir.

Bitki Koruma Ürünleriyle Oluflan KirlenmeTar›m ilaçlar› ya da pestisitler, bitkisel ürünleri hastal›k ve zararl›lardan korumakiçin kullan›lan toksik kimyasal maddelerdir. Günümüzde bitki koruma ürünleri ol-maks›z›n hiçbir bitkinin tar›m› mümkün de¤ildir. Pestisitlerin tar›mda yo¤un ya dayanl›fl kullan›mlar› çevreye ve bitkilere zarar vermekte, kirlili¤e ve zehirlenmelereyol açmaktad›r. Ülkemizde pestisit tüketimi geliflmifl ülkelere göre oldukça düflük-tür. Türkiye’de az pestisit tüketilmesine karfl›n çevre ve sa¤l›k aç›s›ndan önemliriskler oluflturmaktad›r. G›da olarak kullan›lan bitkiler için bitki koruma ürünleri-nin kullan›m›, ço¤u Avrupa ülkesinde, yasayla kontrol edilirken, bir çok geliflmek-te olan ülkede kontrolü sa¤lanamamaktad›r. Bu nedenle, bu ülkelerden gelendroglar pestisit içermektedir. Kimyasal yap›s› farkl› çok say›da pestisit olmas› (or-ganoklorlu, organofosforlu pestisitler, tiyofosforik asit esterleri, klorlu hidrokar-bonlar, gibi) analiz edilmelerini de güçlefltirmektedir. Analizleri Gaz Kromatografi-si (GK) veya Yüksek Bas›nçl› S›v› Kromatografisi (YBSK) gibi uzmanl›k gerektirenyöntemlerle gerçeklefltirilebildi¤inden, ancak Araflt›rma Merkezleri’nde yap›labil-mektedir. Bu konuda yap›lan bilimsel çal›flmalarda pestisitlerin sadece çok az k›s-m›n›n (%10) çaya geçti¤i tesbit edilmifltir.

A¤›r metaller ‹zin verilen üst ortal› limitler

Kurflun 0.5 ppm*

Kadmiyum 0.05 ppm

Civa 0.03 ppm

* 1 ppm= milyonda 1 k›s›m (0.0001%)


‹nfüzyon veya dekoksiyon ile çay›

haz›rlanan droglar için

Maserasyon ile çay› haz›rlanan droglar

için

Aerobik bakteri 107/g Aerobik bakteri 105/g

Mantarlar (maya ve küf)105/g Mantarlar (maya ve küf) 104/g

Escherichia coli 102/g Escherichia coli hiç

Salmonella hiç Salmonella hiç

Tablo 8.1Farkl› yöntemlerlehaz›rlanan bitkiselçaylardabulunmas›na izinverilen maksimummikroorganizma vebakteri say›mlar›.

Tablo 8.2Bitkisel droglardabulunmas›na izinverilen a¤›r metalleriçin tavsiye edilenüst limitler

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Radyoaktif Maddelerle KirlenmeYeryüzünde çok say›da do¤al radyoaktif element bulunmaktad›r. Uranyum ve tor-yum suda çözünmeyen a¤›r metallerdir. ‹nsan vücudunda da do¤al radyoaktif ele-mentler vard›r. Bunun d›fl›nda nükleer denemeler, savafllar ve kazalar sonucundaradyoaktif kirlenmeler oluflmaktad›r. Oldukça uzun ömürlü radyoaktif elementlerDünya’n›n her yerine radyoaktif serpinti halinde ya¤murlar ile da¤›lmakta, g›dazincirine girmekte, insan vücudunda birikmektedir. Özellikle 1986 y›l›nda Rus-ya’da Çernobil reaktöründe meydana gelen nükleer felaketten sonra AB ülkelerin-de bitkisel materyallerin radyoaktif maddelerle kirlenmesi konusu daha fazla dik-kat çekmifltir. AB standartlar›na göre izin verilen en yüksek radyoaktif madde de-¤eri 600 Bq(bekerel) / kg olarak s›n›rland›r›lm›flt›r. Ancak, suda çözünmeyen rad-yoaktif maddelerin sadece çok az miktar› çaya geçti¤i için çay tüketicileri için bü-yük bir tehlike yoktur.

B‹TK‹SEL ÇAY ÇEfi‹TLER‹

Mono ÇaylarTek bir bitkinin kök, rizom, kabuk, yap-rak, çiçek, meyve, tohum gibi k›s›mlar›n-dan veya bütününden haz›rlanan çaylaramono çaylar denir (fiekil 8.5). Chamomil-lae flos, Menthae folium, Tiliae folium, Sal-viae folium , Sideritis herba (da¤ çay›), Sen-nae folium, Cynosbati fructus, Althaea flos,Foeniculi fructus, Anisi fructus gibi çay›haz›rlanan baz› droglar baflka droglarla ka-r›flt›r›lmadan tek bafllar›na kullan›l›rlar vemono drog ad›n› al›rlar. (Tablo 8.3). Halkhekimli¤inde yayg›n flekilde kullan›ld›¤›gibi endüstriyel olarak da üretilirler.

Mono çay Kullan›m amaçlar›

Adaçay› Bedeni ve kalbi güçlendirici

Al›ç çiçe¤i çay› Kalp kas›n› güçlendirici, eklem kireçlenmesine karfl›

Anason çay› Gaz giderici, mide güçlendirici, öksürük kesici

Astragalus çay› Ba¤›fl›kl›k sistemini güçlendirici

Biberiye çay› Kan yap›c›, kan dolafl›m›n› h›zland›r›c›, a¤r› kesici

Civan perçemi çay›

Menapoz s›k›nt›lar› (genel), âdet görme rahats›zl›klar›, zona ç›-

banlar›, iltihapl› yaralar, kans›zl›k, mide, ba¤›rsak ve safra safrake-

sesi rahats›zl›klar›, öksürük, so¤uk alg›nl›¤›nda

Ekinezya kök ve yaprak çay›Ba¤›fl›kl›k sistemini güçlendirici, hafif ve orta fliddetli so¤uk alg›nl›-

¤›, grip, lokal olarak zor iyileflen yan›klar, kronik yorgunluk.

Enginar yapra¤› çay›Karaci¤er ve safra kesesinin çal›flmas›n› h›zland›r›c›, kanda koleste-

rol ve ya¤ seviyesini düflürücü, ifltah aç›c›, idrar ve safra söktürücü

Funda yapra¤› çay›

Diüretik , idrar yollar› antisepti¤i, safra söktürücü, sistit, üriner

sistemde kum veya tafl söktürücü, böbreküstü bezlerini çal›flt›r›-

c›, ayr›ca zay›flat›c›.


Resim 8.5

Mono çay.

Tablo 8.3Eczanede sat›lanmono çaylardan ör-nekler.

Kar›fl›m Çaylar‹ki veya daha fazla bitkisel drog içeren çaylara kar›fl›m çaylar denir (Resim 8.6).Kar›fl›m çaylar genellikle kar›fl›m›n görünüflünü, kokusunu, tad›n› düzeltici olarakkullan›lanlar ile ayn› tedavi edici özelli¤i tafl›yan 2-5 drogdan oluflurlar. Prensipolarak kar›fl›m çaylar 7-8 den daha fazla drog içermemelidir, çünkü drog say›s› art-t›kça istenen etkiden uzaklafl›labilir ve toksik etkiler meydana gelebilir.

Kar›fl›m bitkisel çay haz›rlan›r-ken en çok dikkat edilmesi gerekenfleylerin bafl›nda, tedaviye uygunçay formülünün saptanmas› ve kifli-nin sürekli kulland›¤› ilaçlar ve be-lirli hastal›klar› olup olmad›¤›n›nbelirlenmesi gelmektedir. Genellik-le, kar›fl›m çay formülleri haz›rlar-ken ›l›ml› etkili droglar tercih edil-mektedir. Kuvvetli etkili droglar pektercih edilmezken, orta etkili drog-lar ise dozajlar›na dikkat edilerekkullan›lmal›d›r (Tablo 8.4).

Ginseng çay› Ba¤›fl›kl›k sistemi ve zihin fonksiyonlar›n› güçlendirici.

Is›rgan otu çay›‹drar artt›r›c›, ödem çözücü, kan temizleyici, iltihap giderici, demir

eksikli¤ini giderici, organizmay› uyar›c›.

Karabafl otlu çay A¤r› kesici, kalbi güçlendirici, balgam söktürücü, zindelik verir.

Kekik çay› Kolesterol düflürücü,sindirim sistemi uyar›c›, ifltah aç›c›,

Mate çay›Uyar›c› ve enerji verici, ya¤ emilimini engeller ve ya¤ yak›l›m›n›

artt›r›r.

Melissa çay› Antidepresan

Meyan kökü çay›Atefl düflürücü, karaci¤er toksik maddelerinin süzülmesinde

yard›mc›

Mürverli çayHipertansiyon, nefes darl›¤›, çarp›nt›, bafl dönmesi, s›k idrara ç›k-

ma gibi rahats›zl›klarda

Papatya çay›Gaz giderici, ishal, deri döküntüsü, mide rahats›zl›klar›, balgam

söktürücü.

Rezene çay›Öksürük kesici, balgam söktürücü, bebeklerde yat›flt›r›c›, mide

fliflkinli¤i giderici

Sar› kantaron çay›Yara iyileflme sürecini h›zland›r›r, hafif ve orta fliddetteki depres-

yonlarda rahatlat›c›.

Sinameki çay› Müshil, kab›zl›k giderici.

Valerian çay› Sinir sistemini güçlendirici.

Yeflil çayKolesterol, tansiyon ve kan flekerini düflürür, grip, a¤›z kokusu,

kanser gibi rahats›zl›klarda önemli bir antioksidan.

Zencefil çay› Mide bulant›s›, fliflkinlik ve kolik gibi sindirim problemlerinde


Resim 8.6

Kar›fl›m çay.

Tablo 8.3Devam›

Kar›fl›m çaylarda çay›n beklenenetkisinden sorumlu droga temel drogdenir. Temel drog tercihen bir taneolup en fazla 3 farkl› drog olabilmek-tedir. Temel drogun etkisini artt›randroglara ise yard›mc› drog denilmek-tedir. Çay›n tad ve kokusunu düzen-leyen, içimini kolaylaflt›ran droglar isedüzeltici drog ad›n› al›r. Çay kar›fl›m›içerisine hastan›n içerken zevk alaca-¤›, ama çay›n di¤er droglar›n›n etkisi-ni bozmayacak renkli çiçekler eklenirve bunlara tamamlay›c› drog denir(bak. Tablo 8.5 ve 8.6).

K›fl Çay› reçetesi (anonim)

Bamya çiçe¤i Echinaceae flos (temel drog) (Resim 8.7)

Mayan kökü Glycirrhizee radix (temel drog)

Kuflburnu Cynosbati fructus (yard›mc› drog)

Karabiber Piperis nigri fructus (yard›mc› drog)

Zencefil Zingiber officinalis (yard›mc› drog)

Nane Menthae folium (düzeltici drog)

Tarç›n Cinnamomi cortex (düzeltici drog)

Hibiskus çiçe¤i Hibisci flos (tamamlay›c› drog)

Il›ml› etkili droglarOrta etkili droglar

(Mezzo forte grubu)

Kuvvetli etkili droglar

(Forte grubu)

Rosmarini folium Sennae folium Belladonnae folium

Salvia folium Arnica flos Aconiti folium

Melisa folium Silybi herba Digitalis folium

Cynosbati fructus

Kiflnifl

Tilia folium

Menthae folium

Foeniculi fructus

Hyperici herba

Glycirrhiza radix

Althaeae radix


Tablo 8.4Çay formüllerindeyer alan droglar›ns›n›fland›r›lmas›.

Tablo 8.5So¤uk alg›nl›¤› vegrip için haz›rlananbir çay kar›fl›m›ndakidroglar›n rolleri.

Resim 8.7

Echinaceae flos.

Kar›fl›m çay ‹çeri¤i Kullan›m amac›

Aktif Kar›fl›k Bitkisel çay

Is›rgan otu, adaçay› yapra¤›, may›s

papatyas› biberiye yapra¤›, limon

kabu¤u, tarç›n kabu¤u, kiflnifl, ka-

ranfil, nane yapra¤›, zencefil kökü

Enerji verici, vücut direncini art-

t›r›c›, antibakteriyal, antiviral.

Bebek çay›Papatya, Rezene, o¤ulotu yapra¤›,

kekik, anason

Süt çocuklar› ve çocuklarda gaz

söktürücü, a¤r› kesici, rahatlat›c›

Detoks çay›

Kara nane, rezene, yeflilçay, yeflil

yulaf, bö¤ürtlen, ahududu, limon

kabu¤u, biberiye, ›s›rgan otu, kiraz

sap›, enginar yapra¤›, dereotu

meyvas›

Ba¤›fl›kl›k sistemini desteklemek,

gençleflmek için

Kar›fl›k Bitkisel çay

Tarç›n kabu¤u, karanfil, elma ka-

bu¤u, portakal kabu¤u, kuflburnu,

papatya, rezene.

Antiseptik, ifltah aç›c›, midevi,

uyar›c›, gaz giderici.

Kar›fl›k Bitkisel çayGinseng kökü, nane yapra¤›, ma-

y›s papatyas›, o¤ulotu yapra¤›

Ba¤›fl›kl›k sistemi ve zihin fonksi-

yonlar›n› güçlendirici, kalp kuv-

vetlendirici, halsizlik ve yorgun-

luk giderici

Kar›fl›k Bitkisel çayZencefil kökü, ›hlamur çiçe¤i, kufl-

burnu, elma kabu¤uYat›flt›r›c›, gaz giderici..

K›fl çay›Ekinezya, limon kabu¤u, zencefil

kökü

So¤uk alg›nl›¤›, grip tedavisinde

ba¤›fl›kl›k sistemini güçlendirici

Relax Kar›fl›k Bitkisel çay

O¤ulotu yapra¤›, anason meyvesi,

lavanta çiçe¤i portakal kabu¤u,

adaçay› yapra¤›, ›hlamur, limon

kabu¤u, nane yapra¤›

Uykusuzluk problemlerine yar-

d›mc›, yat›flt›r›c›.

Zay›flama çay›

Sinameki yapra¤›,rezene meyvesi,

kuflburnu, kantaron, ›s›rgan yapra-

¤›, civanperçemi, anason meyve-

si,kay›n a¤ac› meyvesi, ahududu

yapra¤›, ard›ç a¤ac› meyvesi.

Kilo vermesi gereken kiflilerin

günlük almas› gereken kaloriye

uygun diyet ve spor aktiviteleri

yan›nda.ba¤›rsaklar› çal›flt›r›c› ve

hazm› kolaylaflt›r›c›.

Zay›flama çay›

Civanperçemi otu, barut a¤ac› ka-

bu¤u, rezene meyvesi, anason, be-

yaz hufl a¤ac› yapra¤›, ahududu,

kimyon, kuflburnu, ard›ç meyvesi,

›s›rganotu yapra¤›,

Sinameki yapra¤›.

Form çay›

Sinameki yapra¤›, mate yapra¤›,

rezene, funda yapra¤›, kiraz sap›,

bö¤ürtlen, biberiye, m›s›r pükülü,

maydanoz yapra¤›

Zay›flamak için


Tablo 8.6Eczanede sat›lan kar›fl›m çaylardanörnekler.

Sunufl flekillerine göreBitkisel Çaylar

Paket Çaylar Poflet Çaylar Çözünür Çaylar

Parçalanm›fl, ufalanm›fl veya toz edilmifl bitkisel materyalden oluflan bitkiselçaylar paket çaylar ve poflet çaylar olarak tüketiciye sunulmaktad›r.

Paket Çaylar Reçetede önerilen veya hastan›n ihtiyac›na göre eczanede haz›rlanarak, doz bilgi-si ve kullan›mlar› aç›klanarak hastaya verilen çaylard›r.

Poflet ÇaylarTek kullan›ml›k paketler halinde haz›rlan›r, ayr›cahaz›rlama ve doze edilme kolayl›¤›na sahip çaylard›r(Resim 8.8). Hastaya do¤ru doz sa¤lad›¤› için ve ye-terince ufalanm›fl olan droglardan (uçucu ya¤ içeren-lerin d›fl›nda) en fazla miktarda etkin madde çayageçti¤i için oldukça avantajl›d›r. Bunun yan›nda, uçu-cu ya¤ içeren bitkilerin ufalama veya ö¤ütme s›ras›n-da uçucu ya¤ tafl›yan salg› tüyleri ve kanallar›na za-rar verildi¤inden k›sa sürede tafl›d›klar› uçucu ya¤›nbüyük k›sm›n› kaybetmeleri poflet çaylar için önemlibir dezavantajd›r. Di¤er bir dezavantaj ise tüketicipofletin içini görmedi¤i için poflette az yada çok ya-banc› madde olabilir. Örne¤in; Papatya poflet çayla-r›nda sadece çiçekler olmas› gerekirken, yaprak vegövdeye de rastlanmaktad›r. Papatya çiçekleri ac›,toprak üstü k›s›mlar› ise baharatl› tada sahip oldu-¤undan, çay›n tad› ve kokusu aç›s›ndan istenmeyen durumlar ortaya ç›kabilir.

Eczanede sat›lan poflet çaylar›n içeri¤i farmakope standartlar›na uygun olmal›-d›r. Bu nedenle eczac› farmakope kalitesine uygun drog temin etmeli, zaman za-man kontrollerini yapmal›d›r.

Eczanede haz›rlanan bitkisel çaylar EP standartlar›na uygun olmal›d›r:• Kullan›mdan hemen önce haz›rlanmal›,• Drog veya poflet çay halinde bulunmal›,• Temin edilen bitkisel materyal farmakope standartlar›nda olmal›,• Kullan›lan droglar, Farmakopede belirtilen mikrobiyolojik özelliklere uygun

olmal›,• Kolay y›rt›lmayan, zamks›z, iplikle dikilmemifl ve üzerinde bask› tafl›mayan

pofletlere kullan›lmal›,• Çay pofletleri aroman›n korunmas› ve nemden uzak tutulabilmeleri için tek

tek dayan›kl› paketlere konmal›, • Pofletlerin konaca¤› paketler ›fl›k, nem gibi istenmeyen unsurlardan ürünü

korumal›,• Paketler üzerinde tüketiciyi do¤ru yönlendirecek, kullan›l›fl flekli, dozaj›, ha-

z›rlan›fl›, uyar›lar ve varsa yan etkileri gibi gerekli bilgilerin de yaz›l› oldu¤ubir etikete sahip olmal›,

• Ayr›ca etiketlerde üretim ve son kullanma tarihleri yaz›lmal›d›r.Bitkisel droglar kar›fl›m çaylar içerisinde, kaba veya ince do¤ranm›fl ya da ke-

silmifl halde bulunurlar. Ö¤ütme derecesi çay›n haz›rlanmas›nda en önemli basa-ma¤› oluflturur. Yapraklar genellikle dört köfleli parçalar fleklinde kesilmifl; odun,kök ve kabuklar ince kesilmifl yada kaba toz edilmifl; meyve ve tohumlar ise ge-nellikle bütün halde tutularak, kullan›m öncesi ufalan›rlar.


Resim 8.8

Poflet çay.

Paketleme, nakliye veya depolama esnas›nda ö¤ütme derecesi farkl› droglar›nçay pofletleri içerisinde bir tarafta toplanmas›n›n engellenmesi için kar›fl›mdaki herdrog hemen hemen eflit boyutta ö¤ütülmelidir.

Çözünür (Instant) ÇaylarÇözünür çaylar, kurutulmufl bitki veya bitki kar›fl›mlar›ndan su veya sulu etanol kul-lan›larak ekstraksiyon yoluyla elde edilirler. Ekstraksiyondan sonra özel yöntemler-le kurutulup toz edilen bu çaylar s›cak suda kolayca erir, bekletme ve süzmeye ge-rek olmad›¤› için ekstre s›v›n›n her bölgesine eflit miktarda da¤›l›r. Çabuk haz›rlana-bildi¤i için tüketici taraf›ndan çok fazla tercih edilirler. Çözünür çaylar ya kavanoz-larda çok kullan›ml›k veya alüminyum torbalarda tek kullan›ml›k olarak piyasayaç›kar›l›r (Resim 8.9). Çözünür çaylardan en çok kullan›lan› papatya çay›d›r.

‹malat yöntemi gere¤i, özellikleri farkl› iki tip çözünür çay haz›rlanmaktad›r.Bunlar; püskürterek kurutulmufl çaylar ve granüle çaylard›r.

Püskürterek Kurutulmufl (spray-dried) ÇaylarBitkisel materyalden su veya sulu

etanol kullan›larak haz›rlanan çözeltile-rin püskürterek kurutulmas› sonucu olu-flan damlac›klar s›cak hava ak›m›yla ku-rutulur ve kurutucunun duvar›nda ince,kuru ve yüzeyi pürtüklü çok küçük par-çac›klar halinde toplan›r. Püskürterekkurutulmufl çaylar›n haz›rlanmas›ndabir tafl›y›c›ya gerek duyulmad›¤› içindrogdan kaynaklanmayan karbohidratmiktar› çok azd›r. Kurutma esnas›nda

oluflan ›s› nedeniyle ekstreden uzaklaflan uçucu ya¤lar, sonradan ekstreye ilave edi-lebilir. Elde edilen toz, suda kolay çözündü¤ü ve düflük yo¤unlu¤a sahip oldu¤u içinkolayca nem çekebilece¤inden paket aç›ld›kdan sonra k›sa sürede tüketilmelidir.

Granüle ÇaylarGranülasyon veya aglomerasyon iflleminde önce bitkisel droglar›n s›v› haldekiekstreleri bir tafl›y›c› materyal (sakaroz veya baflka bir karbohidrat) üzerine püskür-tülerek granüler haline getirilir, daha sonra da ›s› tatbik edilerek kurutulur. Elde edi-len granüller suda kolay çözünür ve nem çekici özellikleri azd›r. Kullan›m kolayl›-¤› ve tatl› lezzetinden dolay› bu tip haz›r çaylar daha çok tercih edilir. Ayr›ca granü-le çaylar haz›rlarken granülasyon esnas›nda yapay tatland›r›c›lar kullan›larak zay›f-lama granüle çaylar› veya fleker hastalar› için özel çaylar haz›rlanabilmektedir.

Her iki çözünür çay türünün son üründe kuru drog ekstre miktarlar› karfl›laflt›-r›lacak olursa püskürterek kurutulmufl çaylar›n, granüle çaylara üstünlük sa¤lad›¤›görülmektedir. Çünkü, granüle çaylarda kuru ekstre miktar› %2-3, dolgu maddesimiktar› ise %97-98; püskürterek kurutulmufl çaylar da ise kuru ekstre miktar› %20civar›ndad›r.


Çözünür Çaylar

Püskürterek kurutulmufl çaylar Granüle çaylar

Pulverizasyon (püskürtmelikurutma): Kat› bir maddeyitoz ya da s›v› flekledönüfltürüp özel bir aletle(pulverizatör) belirli birbölgeye saçmakt›r.

Resim 8.9

Çözünür çaylar.

Granülasyon: Toz haldekibitkisel droglar›n birba¤lay›c›yla birbirineba¤lanmas›yla elde edilenasimetrik partiküller(granüller) oluflturulmas›d›r.

Aglomerasyon: Toz veya incetaneli maddenin belirliparça büyüklü¤ündebütünlefltirilmesi, yani belirlitane boyutuna getirilmesidir.

T›bbi kullan›m için ideal çay, lipofilik ve hidrofilik aktif maddeleri birlikte içeren püskür-terek kurutulmufl çaylard›r.

B‹TK‹SEL ÇAY HAZIRLAMAMono veya kar›fl›m çaylardan olumlu sonuçal›nabilmesi için do¤ru zamanda toplanm›fl,do¤ru bitkinin, do¤ru k›sm›n›n temin edilmiflolmas›, Avrupa Farmakopesi’nde belirtilen li-mitler içerisinde nem ve mikroorganizmaiçermesi, ayr›ca a¤›r metal gibi kirlilikleri ta-fl›mamas› gerekir. Bu nedenle Avrupa Farma-kopesi’ne uygun, analiz ve kontrolleri yap›l-m›fl droglar›n eczac› bilgisi dahilinde eczane-de bulundurulmas› gerekir.

Bitkisel çaylar›n haz›rlanmas› için kulla-n›lan çeflitli yönergeler vard›r. Ama geneldehaz›rlanan her bitkisel çay paketinin etiketinde (-1 veya 2) çay yada çorba kafl›¤›parçalanm›fl kuru drog kar›fl›m› bir fincan kaynam›fl su üzerine ilave edilir, kapa-¤› kapat›larak 5-10 dakika demlenir, sonra süzülür- fleklinde bir aç›klama bulunur.(Resim 8.10). Haz›rlama yönteminin seçimi bitkisel çay çözeltisine geçecek etkenmaddeler bak›m›ndan önemlidir. Yanl›fl yöntem seçilirse istenen maddeler yan›n-da istenmeyen maddelerde çaya geçebilir. Bitkisel çaylar›n ço¤unun ayn› zaman-da t›bbi kullan›mlar› olmas› nedeniyle do¤ru tedavi için do¤ru haz›rlama yöntemikullanmak çok önemlidir.

Bitkisel çay haz›rlama yönteminin seçimi neden çok önemlidir?

Bitkisel çay haz›rlarken, tek doz için drog/s›v› oran›, dro¤un toz edilme dere-cesi ve çay haz›rlama yöntemi dikkate al›nmas› gereken en önemli konulard›r.

Drog /S›v› Oran›Ço¤u bitkisel drog sadece zay›f etkili olmas›na ve zehirli madde içermemesine ra¤-men, günlük dozu, aktif bilefliklerin etkilerinden dolay› dikkatlice hesaplanmal›d›r.Bu konuda eczanedeki tek bilgili kifli eczac›d›r ve kendisinden mutlaka yard›mal›nmal›d›r.

Drog/s›v› oran› çeflitli çaylar için afla¤›daki flekilde özetlenebilir.• Çözünür veya granüle çaylar için, 1-2 çay kafl›¤› toz, bir fincan [150 - 200 ml]

s›cak suya eklenip eriyinceye kadar kar›flt›r›ld›ktan sonra yudum yudum içilir. • Poflet çaylar için, 1 poflet bir fincan kaynar suya dald›r›l›r, fincan›n a¤z› ka-

palt›larak 5-10 dakika bekletilir, daha sonra poflet fincandan ç›kart›larak çayyudum yudum içilir. Kurutulmufl ve parçalanm›fl droglardan oluflan kar›fl›m-larda ise çay etiketinde yazd›¤› flekilde 1 tatl› (1-2 g) veya yemek (3-5 g) ka-fl›¤› kar›fl›m fincana al›n›r, üzerine 150 - 200 ml kaynar su eklenir, fincan›na¤z› kapalt›larak 5-10 dakika bekletilir. Daha sonra süzülerek yudum yu-dum içilir.

‹ste¤e ba¤l› olarak bitkisel çaylara tad vermek için bal veya fleker eklenebilir, kar›fl›mlar-daki aktif maddelerle istenmeyen etkileflimler yapabilece¤inden yapay tatland›r›c›lar tav-siye edilmez.

2118. Ünite - Bi tk ise l ÇaylarS O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Resim 8.10

Çay haz›rlanmas›.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Drogun Ö¤ütme DerecesiÇay kar›fl›m›ndaki droglar›n do¤ru doze edilmesinden sonra homojen bir kar›fl›melde edilmesi için uygun flekilde ö¤ütülmesi gerekmektedir. Bitkisel droglar›niçerdi¤i aktif maddelerin miktar›, ö¤ütme derecesinin artmas›yla artar ve en çokverim toz droglarda elde edilir. Baz› droglar için parçalanma ebatlar› Tablo 8.7’deverilmifltir:

Bunlar›n yan›nda, uçucu ya¤ tafl›yan droglar›n ince toz edilmesi sak›ncal›d›r,uçucu ya¤ tafl›yan salg› organlar› ince toz etme s›ras›nda tamamen parçalanaca¤›n-dan uçucu ya¤ aç›¤a ç›kar ve oda s›cakl›¤›nda buharlafl›r, aktif madde kayb› olaca-¤›ndan beklenen etki görülmez.

Ayr›ca, kar›fl›m halindeki çaylar için kullan›lacak droglar ö¤ütülürken parçac›kboyutlar›n›n mümkün oldu¤unca ayn› olmas›na dikkat edilmelidir. Aksi takdirde,nakliye veya depolama s›ras›nda farkl› parçac›k boyutuna sahip droglar›n belli böl-gelerde birikti¤i görülür.

Bitkisel çay haz›rlanmas› s›ras›nda dikkat edilmesi gereken önemli faktörler nelerdir?

Bitkisel Çay Haz›rlama Yöntemleri Farmakopelerde basit çay haz›rlama yöntemleri infüzyon, dekoksiyon ve maseras-yon olarak belirtilmektedir.

‹nfüzyon (Demleme): Kapakl› bir kaptagerekli miktar drog üzerine kaynar su (150-200mL) ilave edilir, kapak kapat›l›r, zaman zamankar›flt›r›larak 5-10 dakika su banyosunda bekle-tilir (demleme), s›cakken süzülür. Özel bir kay›tyoksa % 2’lik konsantrasyonlarda haz›rlan›r. Ha-z›rland›ktan sonra k›sa sürede tüketilmelidir.Yaprak, çiçek, herba droglar›n›n ço¤u için vebaz› tohum ve kökler için en iyi çay haz›rlamayöntemi infüzyondur (Resim 8.11).

Dekoksiyon: Kapakl› bir kapta gerekli mik-tar drog üzerine so¤uk su ilave edilir. 5-10 da-kika hafif atefl üzerinde kaynat›l›p, biraz so¤u-duktan sonra süzülür. Hemen tüketilmelidir.

Özel bir kay›t yoksa % 2’lik konsantrasyonlarda haz›rlan›r. Sert kabuklu (tohum,kök ve odun) ve tanen içeren droglar›n çaylar› bu flekilde haz›rlan›r. Çünkü sertkabuklu droglardan çay haz›rlan›rken aktif maddelerinin aç›¤a ç›kabilmesi için da-ha çok enerji gerekir.

Drog Ö¤ütme derecesi parçac›k büyüklü¤ü

Yaprak, çiçek veya herba kaba k›y›lm›fltan ince k›y›lm›fla ~ 4 mm

Odun, kabuk ve kökler ince k›y›lm›fltan kaba toz edilmifle ~ 2.5 mm

Meyve ve tohumlarkullanmadan hemen önce ezilir veya

kabaca toz edilerek kar›fl›ma eklenir~ 2 mm

Alkaloit ve saponin içeren

droglarince toz ~ 0.5 mm


Tablo 8.7Bitkisel materyallerindrog olarakkullan›lan k›s›mlar›için parçalanmaebatlar›.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Resim 8.11

‹nfüzyon yöntemiile çay haz›rlama.

Maserasyon: Gerekli miktar drog bir süre(en az 30 dakika) so¤uk su içerisinde bekletilir.Süzülerek ayr›lan maserat so¤uk ya da ›l›k olaraktüketilir (Resim 8.12). Özellikle müsilaj (hatmikökü, keten tohumu gibi.), uçucu ya¤ içeren ve-ya aktif maddeleri (B ve C vitaminleri gibi) s›cakuygulanmas› ile bozulabilen bitkisel droglar›nçaylar› maserasyon yöntemi ile haz›rlan›r (Resim8.13).

Bitkisel çaylar her zaman taze su ile haz›r-lanmal›d›r. En iyisi distile sudur, bunun yan›ndakaynak veya süzülmüfl su da kullan›labilir. Klor,flor gibi zararl› maddeleri içeren çeflme suyutavsiye edilmez. Özellikle maserasyon yöntemiile haz›rlanan çaylarda kaynam›fl so¤utulmufl sukullan›lmal›d›r.

Baz› durumlarda so¤ukta maserasyon yönte-mi ile haz›rlanan çaylar sa¤l›¤a uygun olmad›kla-r› gerekçesiyle tercih edilmemektedir. Yap›lanaraflt›rmalar da, yeterince temiz olmayan droglardan kaynatmayla haz›rlanan çay-da mikrop bulunmazken, 60°C s›cak suyla haz›rlananlarda yüksek, so¤uk suyla ha-z›rlananlarda ise çok yüksek say›da mikrop bulunmas› bu düflünceyi do¤rulamak-tad›r.

Çeflitli Farmakopelerce kabul edilen bitkisel çay haz›rlama yöntemleri nelerdir, aç›klay›n›z.

B‹TK‹SEL ÇAYLARIN KULLANILDI⁄I RAHATSIZLIKLARSon y›llarda teknoloji ve t›p ne kadar ilerlerse ilerlesin, ülkelerin ekonomik ola-rak girdikleri ç›kmazlar nedeniyle dünya nüfusunun %80’nin tedavi için t›bbibitkileri kulland›¤› bilinen bir gerçektir. Az geliflmifl ya da geliflmekte olan ülke-lerde yaflayan bu insanlar modern t›p olanaklar›ndan yeterince yararlanama-maktad›r. Bu nedenle, dünyada bitkilerin çay formunda tedavide kullan›mlar›oldukça yayg›nd›r.

Dünya Sa¤l›k Teskilat›’n›n (WHO) ülkenin farmakopelerine ve t›bbi bitkileriüzerinde yap›lm›fl olan yay›nlara dayanarak yapt›¤› bir araflt›rmaya göre tedaviamac›yla kullan›lan t›bbi bitkilerin toplam miktar› 20.000 civar›ndad›r. Ülkemizdeise 1000 kadar bitki türü t›bbi amaçlarla de¤erlendirilmektedir. Bu türlerinde ancak50-60 tanesi çay olarak kullan›lmaktad›r.

Fitoterapinin uygulama yollar›ndan birisi olan bitkisel çaylar haz›rlan›rken bitkiveya droglardaki etkili maddelerin önemli bir k›sm› çaya rahatl›kla geçmektedir.Haz›rlanmalar› kolay oldu¤u için, t›bbi çaylar genifl bir etki alanlar›na sahiptirler.

Solunum yolu enfeksiyonlar›, gribal enfeksiyonlar, sinir sistemi hastal›klar›, ro-matizmal flikayetler, sindirim sistemi hastal›klar›, üriner sistem rahats›zl›klar›, kad›nhastal›klar›, kalp ve dolafl›m sistemi rahats›zl›lar› ve cilt hastal›klar› bitkisel çaylar›ns›kl›kla kullan›ld›¤› alanlard›r. Ayr›ca günümüzde özellikle geliflmifl ülkelerde yafla-yan insanlar›n yanl›fl beslenme ve hareketsizlik nedeniyle fazla kilo almalar› zay›f-lama için kullan›lan çaylar› da popüler hale getirmifltir.


Resim 8.12

Çay haz›rlamas›ras›ndakullan›lansüzgeçleri.

Kaynak:(www.mountainroseherbs.com)

Resim 8.13

Maserasyon yönte-mi ile çayhaz›rlama.

Kaynak:(www.bigstockphoto.com)

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Grip ve So¤uk Alg›nl›¤›ndaÇok say›da ekspektoran özellikdeki saponin (Glycyrrhizae radix) ve uçucu ya¤içeren (Thymi herba, Anisi fructus, Menthae folium, Foeniculi fructus,) drog ile ök-sürük yat›flt›r›c› olarak kullan›lan ve müsilaj içeren drog (Plantaginis semen, Altha-eae radix, Sambuci flos, Tiliae flos, Farfarae folium, Malvae folium) bu gruptad›r.So¤uk alg›nl›¤› tedavisinde ayr›ca limondan fazla C vitamini içeren kuflburnu(Cynosbati fructus) da s›kl›kla kullan›lmaktad›r.

Ba¤›fl›kl›k Sistemi Rahats›zl›klar›ndaSon 20-30 y›lda görülen teknolojik geliflmeler, hava ve çevre kirlili¤i, gürültü, siga-ra ve alkol kullan›m› ve yaflanan duygusal sorunlar ba¤›fl›kl›k sistemini olumsuzyönde etkileyen en önemli faktörlerdir. Zay›f bir ba¤›fl›kl›k sistemi kronik enfeksi-yonlara, s›k s›k grip ve so¤uk alg›nl›¤› hastal›klar›na, yaralar›n zor iyileflmesine ne-den olabilmektedir. Hastal›klara neden olan mikroorganizmalarla savaflmak ve iyi-leflme sürecini yönetmek ba¤›fl›kl›k sisteminin görevidir. Ba¤›fl›kl›k sisteminin za-y›flamas› kifliyi her türlü hastal›¤a aç›k hale getirir. Ba¤›fl›kl›k sistemini korumak vegüçlendirmek için çeflitli bitki çaylar›ndan yararlan›labilir. Bu amaçla çay› en çoktüketilen droglar; Echinacea flos, Ginseng, Zingiberis rhizoma, Salvia folium, Mat-ricaria flos, Melissae folium, Menthae folium olarak s›ralanabilir.

Gastrointestinal Sistem Bozukluklar›ndaBu grupdaki Gentianae radix, Absinthii herba, Alpiniae rhizoma gibi ac› maddeleriçeren droglar mide salg›s›n› artt›rmak ve ifltah› uyarmak için; Centaurii herba, Mat-ricariae flos, Carvi fructus, Anisi frucuts, Alpiniae rhizoma, Menthae folium (Ment-ha pulegium) haz›ms›zl›k için; Cinnamomi cortex ve antrasen glikozitleri içerenfliflme kapasitesine sahip Lini semen ise kab›zl›¤›n azalt›lmas› için ve tanen içerenCalami rhizoma ishali önleyici olarak kullan›l›rlar. Bunlar›n yan›nda, Aurantii ama-ri pericarpium, Cinnamomi cortex gibi uçucu ya¤ içeren droglar karminatif; Matri-cariae flos, Menthae folium, Anisi fructus gibi droglarda spazmolitik etkili çay ola-rak kullan›l›rlar.

Ayr›ca, ülkemizde özellikle de köylerde da¤çay› ad›yla baz› Sideritis, Stachys vePhlomis (Lamiaceae) türlerinin çiçek durumlar› veya yapraklar› gaz söktürücü, kar-minatif ve midevi olarak yayg›n biçimde kullan›lmaktad›r. Ayr›ca, Türkiye’de ke-kik olarak kullan›lan cinslerden Origanum (O. onites, O. vulgare ssp. hirtum, O.majorana, O. minutiflorum) baflta olmak üzere, Thymbra (T. Spicata), Satureja (S.cuneifolia, S. hortensis), Coridothymus (C. capitatus) ve Thymus (T. longicaulis, T.eigii, T. sipyleus,T. sibthorpii) türleri halk aras›nda midevi ve karminatif olarak in-füzyonlar› haz›rlanmak suretiyle kullan›lagelmektedir.

Türkiye’de da¤çay› olarak bilinen türler nelerdir, hangi rahats›zl›klar›n tedavisinde kula-n›l›rlar?

Safra Kesesi Rahats›zl›klar›ndaSafra rahats›zl›klar›, safra kesesi iltihab› ve safra kesesi tafllar› olmak üzere 2 flekil-de ortaya ç›kmaktad›r. Bu rahats›zl›klar için kullan›lan oldukça fazla drog bulun-makla birlikte, sadece Silybi herba, Carvi fructus, Rosmarini folium’un böbrek vesafra tafllar› için, Taraxaci herba’n›n safra kesesi ve karaci¤er hastal›klar›nda veMenthae piperitae folium, Zingiberis rhizoma’n›n ise safra artt›r›c› olarak etkinlikle-ri kan›tlanm›flt›r. Çok bileflenli (15 ve daha çok) safra çaylar› tercih edilmemektedir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

Psikolojik Rahats›zl›klardaMelissae folium, Menthae piperitae folium, Anisi fructus, Aurantii flos gibi uçucuya¤ içeren droglar sinirlilik, uyku bozukluklar› ve benzer belirtiler için çok s›k kul-lan›lmaktad›r. Bunlardan baflka, Valerianae radix ve Lupuli flos, stres, korku, ger-ginlik, huzursuzluk, endifle, Passiflorae herba ve Hyperici herba ise uykusuzluk, si-nirlilik ve depresyon için çay olarak kullan›lan bafll›ca droglard›r.

Böbrek ve Mesane Rahats›zl›klar›ndaBu grupdaki Urtica folium, Betulae folium, Uvae-ursi folium, Graminis rhizoma,Solidaginis junceae herba’dan haz›rlanan çaylar idrar söktürücü (diüretik) etki gös-terirlerken, Maydis stylus hem diüretik hemde idrar yollar› dezenfektan› ve tafl dü-flürücü özellikleri ile destek tedavi için kullan›l›rlar. Ayr›ca böbrek ve mesane tafl-lar›nda, s›cak Equiseti herba (at kuyru¤u) banyolar› haz›rlan›r ve ayn› zamanda ça-y› içilir. Calami rhizoma (e¤ir kökü) çay› da böbrek rahats›zl›klar›nda kullan›l›r.

Kad›n Hastal›klar›ndaKad›nlarda s›k görülen demir eksikli¤i için Urticae folium; regl söktürücü olarakMatricariae flos, Carvi fructus, Thymi herba, Artemisia herba, Foeniculi fructus, Sal-via folium; östrajen hormonunu artt›r›c› olarak Salvia folium, Coriandri fructus,Zingiberis radix; östrojen hormonunu azalt›c› olarak ise Agni casti fructus gibidroglar çay olarak kullan›lmaktad›r.

Zay›flama Çaylar›Son y›llarda tüm dünyada özellikle kad›nlar aras›nda zay›flamak amac›yla pek çokbitki çay› s›kl›kla kullan›lmaktad›r (Resim 8.14). Bileflimine pek çok drog giren zay›f-lama çaylar› hem ba¤›fl›kl›k sistemini, hem sindirim sistemini koruyucu, hem de id-rar artt›r›c› ve kiflinin kendini hafif hissetmesini sa¤layan bitkiler içerir. Bu amaçla,Zingiberis rhizoma toksin at›c›, sindirimi kolaylaflt›r›c›; Chamomillae flos (Matricari-a chamomillae) idrar artt›r›c› ve sindirimi kolaylaflt›r›c›; Traxaci radix (karahindiba)hafif müshil, güç verici, kan temizleyici; Echinacea flos ba¤›fl›kl›k sistemini güçlendi-rici, kan temizleyici ve Lini semen sindirim sistemini koruyucu, yumuflat›c›, karaci¤e-ri destekleyici olarak zay›flama çaylar›n›n bileflimine girmektedir. Bunlardan baflkaErica folium (Erica vulgaris) ve Rosmarini folium ya¤lar› yakma özelli¤ine sahip ol-duklar› için tercih edilmektedir. Mate Çay› (bir Güney Amerika bitkisi olan Ilex pa-raguayensis’den) tüm dünyada obezite teda-visinde kullan›lmakta olup, vücutta ya¤ emili-mini engelledi¤i, ya¤lar›n h›zl› yak›lmas›n› sa¤-lad›¤› gibi, vücuttan su at›l›m›n› da kolaylaflt›r-maktad›r. Bunlar›n d›fl›nda, Sennae folium,müshil etkisiyle; Equiseti herba idrar art›r›c› veterletici; Tiliae flos, terletici ve idrar söktürücü;yeflil çay antioksidan ve kolesterol düflürücü;Urtica herba ise idrar söktürücü, kan temizle-yici ve güçlendirici etkisiyle pek çok kar›fl›mzay›flama çay›n›n bileflimine girmektedir(Resim 8.15).

Çaylar› haz›rlanan droglar ço¤unlukla yukar›da bahsedilen endikasyon grupla-r› çerçevesinde kullan›l›rlar. Nispeten daha az drog, di¤er baz› alanlarda; haricendermatolojik rahats›zl›klarda (Calendula flos, yeflil çay), ayr›ca karaci¤er (Silybiherba, Equiseti herba, Calami rhizoma) ile kalp ve damar hastal›klar›nda (Crataegiflos ve yeflil çay ) uygulanan tedaviye destek olmak üzere kullan›lmaktad›r.


Resim 8.14

Bitkisel çay.

Ayr›ca, bitkisel çay kullan›m› ile hastan›n tedavisine psikolojik olarak da katk›-da bulunulur. Droglardan çay haz›rlayarak, hasta durumunun düzelmesine aktifolarak kat›ld›¤›n› düflünür, suyu kaynat›r, bitkisel drogu fincana koyar, üzerine su-yu ekler, kar›flt›r›r, yudum yudum içer, belki bunu günde birkaç kere yapmas› ge-rekecektir. Bu flekilde çaylar psikolojik rahats›zl›klar sonucu oluflan so¤uk alg›nl›-¤› veya sinirlilik belirtilerinin iyileflmesinede katk›da bulunabilirler.

Bunlar›n yan›nda, bitkisel ilaçlarla tedavi olanaklar› a¤›r kalp yetmezli¤i, tümör-ler, enfeksiyon hastal›klar›, fleker hastal›¤› gibi ciddi hastal›klar›n kullan›m›nda s›-n›rl›d›r. Asl›nda bitkisel droglar san›ld›¤›n›n aksine masum birer ilaç de¤ildir Özel-likle k›fl aylar›nda tüketimi artan bitkisel çaylar›n vücudu dinlendirici ve rahatlat›c›etkisinin olabilece¤i, ancak bunlar›n baz› ilaçlarla ters etkileflim yapt›¤›n›n da unu-tulmamas› gerekir. Ancak uzman doktorun bilgisi dahilinde modern t›bbi tedaviyeyard›mc› ve destekleyici olarak kullan›ld›klar› takdirde de¤erlidir. Bitkisel drogla-r›n yeri kuflkusuz sa¤l›k ve hastal›k aras›ndaki s›n›rda bulunmaktad›r. Tedavide ta-mamen bitkisel ilaçlara yönelmek yerine, daha yüksek riski olan ilaçlar›n al›m›n›azaltmak amac›yla güçlü etkili ilaçlara önemli bir katk› sa¤lamak veya ikincil has-tal›klara destek için kullan›lmalar› en do¤rusudur.

Yanl›fl ilaç kullan›m› nas›l komplikasyonlara ve istenmeyen durumlar›n oluflmas›na yolaçabiliyorsa, yanl›fl bitki yada bitkisel ürün kullan›m› da benzer istenmeyen sonuçlar› do-¤urabilir.

Bitkisel droglar›n tedavide kullan›m› hangi durumlarda sak›nca yaratabilir? Bu durumlar-da kullan›lmalar› gerekti¤inde nelere dikkat edilmelidir?

BAZI FARMAKOPELERDE VE STANDART RUHSATLARDA YER ALAN KARIfiIM ÇAY REÇETELER‹


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Resim 8.15

Bitkisel çaykar›fl›m›.

Resim 8.16

Bitkisel çaydroglar›.

Öksürük çay› [St.Zul. 2009.99.99]Hatmi kökü (Althaeae radix) 25 k Rezene (Foeniculi fructus) 10 k ‹zlanda likeni (Lichen Islandicus) 10 kSinirli ot (Plantaginis herba) 15 k Meyan kökü (Glycyrrhizae radix) 10 k Kekik (Thymi herba) 30k Kullan›m amac›: Nezle ve bronflitte. Dozaj ve kullan›m flekli: Bir çorba kafl›¤› çay üzeri-

ne 150 ml kadar kaynar su ilave edilir, kapa¤› kapat›-l›p 10 dakika bekletilir ve süzülür. Baflka türlü önerilme-diyse, günde birkaç kez, birer bardak taze haz›rlanm›fl çay içilir.

Öksürük çay› I [St.Zul. 1979.99.99]Mürver çiçe¤i (Sambuci flos) 30 k Ihlamur (Tiliae flos) (Tilia cordata veya T. platyphyllos) 30 k Tekesakal› (Filipendulae herba) 20 k Kuflburnu (Cynosbati fructus) 20 k Kullan›m amac›: Ateflle seyreden so¤uk alg›nl›¤›nda.Dozaj ve kullan›m flekli: Bir çorba kafl›¤› çaya 150 ml kaynar su dökülür, a¤z›

kapat›l›p 10 dakika bekletilir ve süzülür. Taze haz›rlanm›fl çay, baflka türlü öneril-mediyse günde birkaç kez içilir.

Gö¤üs çay› [St.Zul. 1969.99.99]Anason (Anisi fructus) 10 k Meyan kökü (Glycyrrhizae radix) 10 k ‹zlanda likeni (Lichen Islandicus) 20 k Hatmi kökü (Althaeae radix) 30 k (Resim 8.17)Öksürükotu (Farfarae folium) 30 k Kullan›m amac›: Üst solunum yollar›n›n tahrifli ile oluflan kuru öksürükdeDozaj ve kullan›m flekli: Bir çorba kafl›¤› çaya 150 ml kaynar su dökülür. Kapak

kapat›l›p 10 dakika kadar bekletilir ve süzülür. Günde birkaç bardak taze haz›rlan-m›fl çay, özellikle sabah uyan›nca ve gece uykudan önce içilir.

Yat›flt›r›c› çay [Ph.Helv.]O¤ul otu (Melissae folium) 10 k Kara nane yapra¤› (Menthae piperitae folium) 10 k Kediotu kökü (Valerianae radix) 25 k Portakal çiçe¤i (Aurantii flos) 20 k Anason (Anisi fructus) 15 k Çark›felek (Passiflorae herba) 20 kKullan›m amac›: Sinirlilik ve uykusuzluk hallerindeDozaj ve kullan›m flekli: Bir çorba kafl›¤› çaya 150 ml kaynar su dökülür, kab›n

kapa¤› kapat›l›r ve 10-15 dakika bekletildikten sonra süzülür. Baflka türlü öneril-mediyse, taze haz›rlanm›fl çay günde 2-3 defa uykudan önce içilir.

Yat›flt›r›c› çay I [St.Zul. 1949.99.99]Kediotu kökü (Valeriana radix) 40 kfierbetçiotu (Lupuli flos) 20 k O¤ul otu (Melissae folium) 15 k Kara nane yapra¤› (Menthae piperitae folium) 15 k Turunç kabu¤u (Aurantii amari pericarpium) 10 k


Standart Ruhsatlar, farkl›pek çok durum içinkullan›lan bitkisel ilaçlarailiflkin monograflariçermektedir (St.Zul.(Standardzulassungen fürFertigarzneimittel=GermanStandard Licences 1986-2001).

Resim 8.17

Althaeaofficinalis.

Kullan›m amac›: Sinirlilik ve uykusuzluk hallerindeDozaj ve kullan›m flekli: Bir çorba kafl›¤› çaya 150 ml kaynar su dökülür, kab›n

kapa¤› kapat›l›r ve 10-15 dakika bekletildikten sonra, süzülür. Baflka türlü öneril-mediyse, taze haz›rlanm›fl çay günde 2-3 defa uykudan önce içilir.

Safra çay› [St.Zul.1989.99.99]Keraviye (Carvi fructus) 10 kJava zerdeçal› (Curcuma xanthorrhizae rhizoma) 20 kKarahindiba (Taraxaci herba) 30kDevedikeni (Silybi herba) 20 kKara nane yapra¤› (Menthae piperitae folium) 20 kKullan›m amac›: Safra kesesi rahats›zl›klar›nda, safra salg›lanmas› eksikli¤ine

ba¤l› rahats›zl›klar›n destek tedavisinde; gazdan oluflan haz›ms›zl›k ve sindirimgüçlü¤ü gibi mide-barsak sistemi hastal›klar›nda

Dozaj ve kullan›m flekli: Bir çorba kafl›¤› çay üzerine 150 ml kaynar su dökü-lür, a¤z› kapat›l›r ve 10-15 dakika bekletildikten sonra süzülür. Baflka türlü öneril-mediyse, taze haz›rlanm›fl bir bardak çay yemeklerden yar›m saat önce içilir.

Ac› çay (Species amaricantes) [ÖAB]Pelin otu (Absinthii herba) 20 k K›rm›z› kantaron (Centaurii herba) 20 k Turunç kabu¤u (Aurantii amari pericarpium) 20 k Ac› yonca (Menyanthis folium) 10 k Hazanbel rizomu (Calami rhizoma) 10 k Jansiyan kökü (Gentianae radix) 10 k Tarç›n (Cinnamomi cortex) 10 k Kullan›m amac›: Haz›ms›zl›k flikayetlerindeDozaj ve kullan›m flekli: Bir çorba kafl›¤› çay üzerine 150 ml kaynar su dökü-

lür, a¤z› kapat›l›r ve 10-15 dakika bekletildikten sonra süzülür.Gaz söktürücü çay (Species carminativae) [ÖAB]Kara nane yapra¤› (Menthae piperitae folium) 25 k Papatya çiçe¤i (Matricariae flos) 25 k Hazanbel kökü (Calami rhizoma) 25 k Keraviye (dövülmüfl) (Carvi fructus) 25 k Dozaj ve kullan›m flekli: Bir çorba kafl›¤› çay üzerine 150 ml kaynar su dökü-

lür, a¤z› kapat›l›r ve 10-15 dakika bekletildikten sonra süzülür.Mide çay› I [St. Zul. 2019.99.99]Jansiyan kökü (Gentianae radix) 20 k Turunç kabu¤u (Aurantii amari pericarpium) 20 k K›rm›z› kantaron (Centaurii herba) 25 k Pelin otu (Absinthii herba) 25 k Tarç›n (Cinnamomi cortex) 10 k Kullan›m amac›: Mide salg›s›n›n yetersizli¤inden oluflan mide rahats›zl›klar› ve

ifltahs›zl›k. Dozaj ve kullan›m flekli: 2 tatl› kafl›¤› çay üzerine 150 ml kaynar su dökülür, a¤-

z› kapat›l›p 5-10 dakika beklenir ve süzülür. Taze ve ›l›k çay, baflka türlü önerilme-diyse yemeklerden yar›m saat önce, günde birkaç kez içilir.

Mide ve Barsak çay› I [St.Zul. 2029.99.99]Kediotu kökü (Valerianae radix) 25 kKimyon (Carvi fructus) 25 kKara nane yapra¤› (Menthae piperitae folium) 25 k


Papatya çiçe¤i (Matricariae flos) 25 kKullan›m amac›: Mide veya barsakda oluflan flifllik hissi, hafif kramp benzeri mi-

de-barsak flikayetleri ve asabi kalp-mide sorunlar›nda.Dozaj ve kullan›m flekli: Bir çorba kafl›¤› çay üzerine 150 ml kadar kaynar su

dökülür, a¤z› kapat›l›p, 10 dakika kadar bekletilir ve süzülür. Günde birkaç kez bi-rer kupa ö¤ünler aras›nda içilir.

Lakzatif çay (Species laxantes) [Ph.Helv.VII]Hindistan sinamekisi meyvesi (Sennae acutifoliae fructus) 50 k Anason (dövülmüfl) (Anisi fructus) 15 k Rezene (dövülmüfl) (Foeniculi fructus) 15 k Meyan kökü (Glycyrrhizae radix) 10 k Mürver çiçe¤i (Sambuci flos) 10 k Kullan›m amac›: kab›zl›k durumlar›ndaDozaj ve kullan›m flekli: Bir çorba kafl›¤› çay üzerine 150 ml kadar kaynar su dö-

külür, a¤z› kapat›l›p, 10 dakika kadar bekletilir ve süzülür. Günde birkaç kez içilir. Sistit çay› (Species antisystitae) [Ph.Helv. VII]Hufl yapra¤› (Betulae folium) (Betula pendula veya B. pubescens) 25 kAy› üzümü yapra¤› (Uvae-ursi folium) 45 k Meyan kökü (Glycyrrhizae radix) 30 kDozaj ve kullan›m flekli: 2-3 tatl› kafl›¤› çaya 150 ml kaynar su dökülür, a¤z› ka-

pat›l›p 15 dakika beklenir daha sonra süzülür. Baflka türlü önerilmediyse, günde 3defa taze haz›rlanm›fl olarak ö¤ün aralar›nda içilir.

Mesane ve böbrek çay› I [St.Zul. 1959.99.99]Hufl yapra¤› (Betulae folium) (Betula pendula veya B. pubescens) 20 k Ayr›k kökü (Graminis rhizoma) 20 k Erken Alt›nasa (Solidaginis junceae herba) 20 k Kay›flk›ran kökü (Ononidis radix) 20 kMeyan kökü (Glycyrrhizae radix) 20 k Kullan›m amac›: idrar söktürücü, tafl oluflumunu önleyici, ayr›ca sistit tedavisindeKronik böbrek hastalar›, bu çay› kullanmadan önce, bir hekime dan›fl›lmal›d›r.Dozaj ve kullan›m flekli: 2-3 tatl› kafl›¤› çaya 150 ml kaynar su dökülür, a¤z› ka-

pat›l›p 15 dakika beklenir ve süzülür. Günde 3-4 defa taze haz›rlanm›fl 1 kupa çayö¤ünler aras›nda içilir.

Çok nadirde olsa droglar yan›nda suda çözünen inorganik veya organik mad-deler de çay reçetelerine dahil edilebilir. Bunlar önce suda, çözülür ve çay›n bile-flimindeki baz› droglar›n üzerine püskürtülür ve droglar 30-40°C’de kurutulur. Buamaçla, ifllemle bileflimleri etkilenmeyecek droglar kullan›l›r.

Lakzatif çay (Species laxantes) [ÖAB]Sinameki yapra¤› (Sennae folium) 50 k Mürver çiçe¤i (Sambuci flos) 20 kPapatya çiçe¤i (Matricariae flos) 5 k Rezene (dövüimüfl) (Foeniculi fructus) 15 k Potasyum sodyum tartarat 6 k Tartarik asit 4 k Kullan›m amac›: kab›zl›k durumlar›ndaDozaj ve kullan›m flekli: Bir çorba kafl›¤› çay üzerine 150 ml kadar kaynar su

dökülür, a¤z› kapat›l›p, 10 dakika kadar bekletilir ve süzülür. Günde birkaç keziçilir.



Bitkisel çaylar› tan›mlayabileceksiniz.

Bitkilerle tedavinin en yayg›n uygulama yollar›n-dan birisi olan bitkisel çaylar (t›bbi çaylar), gün-lük rahats›zl›klar olarak de¤erlendirilen flikayet-lerin iyilefltirilmesinde tedavi edici de¤ere sahipetkin madde içeren bitki veya bitki k›s›mlar›n-dan, tek veya birkaç drog ile belirli kurallara gö-re haz›rlanan sulu preparatlard›r.

Bitkisel çaylar›n haz›rlanmas›nda dikkat edile-

cek hususlar› aç›klayabileceksiniz.

Uygun flekil ve uygun zamanda toplanan bitki-lerden terapötik aç›dan en iyi flekilde faydalana-bilmek için bitkisel çay numuneleri mutlaka ec-zac› kontrolünde farmakopelerde belirtilen ku-rallara uyularak saf ve kontamine olmam›fl bitki-sel materyal kullan›larak eczanede haz›rlanmal›,tüketiciye, çay hakk›nda bilgi verilerek, eczane-de sunulmal›d›r. Aksi takdirde yanl›fl içerik vekullan›m nedeniyle insan sa¤l›¤› için tehlikeyeat›lm›fl olacakt›r. Bitkisel çaylar›n haz›rlan›fl flekil-lerine göre (mono ve kar›fl›m çaylar) ve sunuflflekillerine göre (poflet, paket ve çözünür çaylar)farkl› tipleri bulunmaktad›r. Farmakopelerde ba-sit çay haz›rlama yöntemleri infüzyon, dekoksi-yon ve maserasyon olarak belirtilmektedir. Kul-lan›lan bitkisel materyal ve etkin maddenin özel-li¤ine göre uygun bir haz›rlama yöntemi seçil-mesi hedeflenen terapötik aktivitenin baflar›yaulaflmas›n› artt›r›r.

Bitkisel çaylar›n kullan›m alanlar›n› aç›klaya-

bileceksiniz.

Haz›rlanmalar› kolay oldu¤u için, dünyada bitki-lerin çay formunda tedavide kullan›mlar› olduk-ça yayg›nd›r. Bitkisel çaylar›n en çok kullan›ld›¤›alanlar; solunum yolu enfeksiyonlar›, gribal en-feksiyonlar, sinir sistemi hastal›klar›, romatizmalflikayetler, sindirim sistemi hastal›klar›, üriner sis-tem rahats›zl›klar›, kad›n hastal›klar›, kalp ve do-lafl›m sistemi rahats›zl›lar›, cilt hastal›klar› ile za-y›flama problemleri fleklinde say›labilir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi bitkisel çaylar›n tedaviamaçl› kullan›m alanlar›ndan biri de¤ildir?

a. Gribal enfeksiyonlar b. Sinir sistemi hastal›klar›c. Çeflitli kanser türlerid. Romatizmal flikayetler e. Üriner sistem rahats›zl›klar›

2. Afla¤›dakilerden hangisi saklama s›ras›nda droglar›nkalitesini etkileyen faktörlerden biri de¤ildir?

a. Nem b. Ö¤ütme kab›n›n büyüklü¤ü c. Is› d. Ifl›ke. Su

3. Afla¤›dakilerden hangisi uykusuzluk ve sinirlilik hal-lerinin tedavisi için kullan›lan droglardan biridir?

a. Silybi herbab. Gentianae radixc. Glycyrrhizae radixd. Passiflorae herba e. Centaurii herba

4. Drog üzerine kaynar su ilave edildikten sonra, 5-10dakika su banyosunda bekletilerek uygulanan çay ha-z›rlama yöntemine ne ad verilir?

a. ‹nfüzyonb. Dekoksiyon c. Partisyond. Maserasyon e. Konjesyon

5. Afla¤›daki droglardan hangisi öksürük ve so¤uk al-g›nl›¤› tedavisi için kullan›lmaz?

a. Tiliae flosb. Valeriana radixc. Sambuci flosd. Glycyrrhizae radixe. Althaeae radix

6. Kar›fl›m çaylarda çay›n beklenen etkisinden sorum-lu droga ne ad verilir?

a. Yard›mc› drogb. Düzeltici drogc. Tamamlay›c› drog d. Temel droge. Mono drog

7. ‹stenmeyen zararl› maddeler ve mikroorganizmala-r›n herhangi bir yolla bitkilere veya g›dalara bulaflmas›olay›na ne ad verilir?

a. Süblimasyonb. Kontaminasyonc. Granülasyond. Dejenarasyone. Maserasyon

8. Bitkisel çay kar›fl›mlar›na giren meyve ve tohumlarla ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur?

a. Kullanmadan veya paketlemeden hemen öncesuda bekletilirler.

b. Kullanmadan veya paketlemeden hemen önceince homojenize edilirler.

c. Kullanmadan veya paketlemeden hemen önceince toz edilirler.

d. Kullanmadan veya paketlemeden hemen önceparçalanmadan kullan›l›rlar.

e. Kullanmadan veya paketlemeden hemen önceezilirler.

9. Droglar›n s›v› haldeki ekstrelerinin bir tafl›y›c› ma-teryal üzerine püskürtüldükten sonra ›s› tatbik edilerekkurutulmas› ve granüller haline getirilmesi fleklinde ha-z›rlanan çay flekli afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Püskürtmeli kurutulmufl çayb. ‹nstant çayc. Kar›fl›m çayd. Mono çaye. Granüle çay

10. Afla¤›dakilerden hangisi bitkisel çay haz›rlarken dik-kat edilmesi gereken konulardan biri de¤ildir?

a. Haz›rlama s›ras›nda kullan›lan kapb. Dro¤un ö¤ütme derecesi c. Haz›rlama yöntemi d. Haz›rlama s›ras›nda uygulanan s›cakl›ke. Drog-s›v› oran›



1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisel Çaylar›n Kullan›l-d›¤› Rahats›zl›klar” bölümünü tekrar gözdengeçiriniz.

2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisel Çay droglar›n›n de-polanma ve paketlenmesi” bölümünü tekrargözden geçiriniz.

3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisel Çaylar›n Kullan›l-d›¤› Rahats›zl›klar” bölümünü tekrar gözdengeçiriniz.

4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisel Çay Haz›rlama” bö-lümünü tekrar gözden geçiriniz.

5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisel Çaylar›n Kullan›l-d›¤› Rahats›zl›klar” bölümünü tekrar gözdengeçiriniz.

6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisel Çay çeflitleri” bölü-münü tekrar gözden geçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisel Droglarda Konta-minasyon” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.

8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Drogun Ö¤ütme Derecesi”bölümünü tekrar gözden geçiriniz.

9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisel Çaylar›n Sunufl fie-killeri” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.

10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisel Çaylar›n Haz›rlan-mas›” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.


Ülkemizde insanlar e¤itimsiz ve uzman olmayan kifli-lerden ald›klar› ço¤u sa¤l›ks›z droglardan ve kontrolsüzflekilde haz›rlanm›fl bitki kar›fl›mlar›n› çay olarak kul-lanmaktad›rlar. Bunun sonucu olarak yanl›fl içerik vekullan›m nedeniyle insan sa¤l›¤› tehlikeye düflece¤in-den bitkisel çaylar›n eczanede haz›rlanmas› ve eczac›kontrolünde kullan›lmas› gerekir.

S›ra Sizde 2

Haz›rlama yönteminin seçimi bitkisel çay çözeltisinegeçecek etken maddeler bak›m›ndan önemlidir.

S›ra Sizde 3

Bitkisel çay haz›rlarken, drog/s›v› oran› (tek doz için),dro¤un toz edilme derecesi ve çay haz›rlama yöntemi(s›cakl›k, süre) dikkate al›nmas› gereken en önemli ko-nulard›r.

S›ra Sizde 4

‹nfüzyon, dekoksiyon ve maserasyon. Ayr›nt› için Bitki-sel çay haz›rlama yöntemleri bölümüne bak›n›z.

S›ra Sizde 5

Türkiye’de da¤çay› olarak bilinen Sideritis, Stachys vePhlomis (Lamiaceae) türleri gaz söktürücü, karminatifve midevi olarak yayg›n biçimde kullan›lmaktad›r. Ay-r›ca, Türkiye’de kekik olarak kullan›lan cinslerden Ori-

ganum (O. onites, O. vulgare ssp. hirtum, O. majorana,

O. minutiflorum ) baflta olmak üzere, Thymbra (T. Spi-

cata), Satureja (S. cuneifolia, S. hortensis), Coridoth-

ymus (C. capitatus) ve Thymus (T. longicaulis, T. eigii,

T. sipyleus,T. sibthorpii) türleri halk aras›nda midevi vekarminatif olarak infüzyonlar› haz›rlanmak suretiyle kul-lan›la gelmektedir.

S›ra Sizde 6

Bitkisel ilaçlarla tedavi olanaklar› a¤›r kalp yetmezli¤i,tümörler, enfeksiyon hastal›klar›, fleker hastal›¤› gibiciddi hastal›klar›n kullan›m›nda s›n›rl›d›r. Asl›nda bitki-sel droglar san›ld›¤›n›n aksine masum birer ilaç de¤ildirÖzellikle bunlar›n baz› t›bbi ilaçlarla ters etkileflim yap-t›¤›n›n da unutulmamas› gerekir. Yanl›fl ilaç kullan›m›nas›l komplikasyonlara ve istenmeyen durumlar›n olufl-mas›na yol açabiliyorsa, yanl›fl bitki yada bitkisel ürünkullan›m› da benzer istenmeyen sonuçlar› do¤urabilir.



Baytop, T., (1999). Türkiyede Bitkilerle Tedavi, Geç-

miflte ve Bugün, (‹laveli 2. bask›) Nobel T›p Kita-bevleri, ‹stanbul.

European Pharmacopoeia (1997) 3rd ed. Council ofEurope, 67075 Strasbourg Cedex, France.

Gaedcke, F. Steinhoff, B. ve Blasius, H. (2003). Herbal

Medicinal Products, GmbH Scientific Publishers,Germany.

Gruenwald,J., Brendler, T., Jaenicke, C. (2004). PDR

for Herbal Medicines, 3. ed., Thomson PDR, USA. Mars, B. (2006). Healing Herbal Teas: A Complete

Guide to Making Delicious, Healthful Bevera-

ges, Basic Health Publications, Inc. USA.Meriçli, F. ( 2007)’’ Bitkilerle tedavide ilk ad›m: t›bbi

çaylar’’ Fitomed, Say›:1, s. 44-46 .Meriçli, F.(2009)’’So¤uk alg›nl›¤› ve Gripal rahats›zl›k-

larda destekleyici t›bbi çaylar’’ Fitomed, Say›:7, s.53-54.

Türk Farmakopesi I : Avrupa Farmakopesi adap-

tasyonu (2004) T. C. Sa¤l›k Bakanl›¤› ‹laç ve Ecza-c›l›k Genel Müdürlü¤ü, Gökçe Ofset, Ankara.

Wichtl M (2004). Herbal drugs and phytopharmace-

uticals :A handbook for practice on a scientific

basis, Medpharm Scientific Publishers, Stutgart.

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Tamamlay›c› tedavi sistemlerini genel olarak tan›mlayabilecek,Tamamlay›c› tedavi sistemlerinde kullan›lan bitkileri tan›mlayabilecek,Çeflitli tamamlay›c› tedavi sistemlerini sorgulayabilecek,Modern ve tamamlay›c› tedavi sistemlerini karfl›laflt›rabileceksiniz.


• Tamamlay›c› tedavi• Uçucu ya¤lar• Plasebo etki• Yin ve yang• Akupunktur

• Akupresur• Yan etki• Toksik etki• Etkin madde

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN



• G‹R‹fi• TAMAMLAYICI TEDAV‹

S‹STEMLER‹NDE B‹TK‹LER‹N YER‹VE ÖNEM‹

• GELENEKSEL Ç‹N TEDAV‹ S‹STEM‹• YUNAN‹ TEDAV‹ S‹STEM‹• AYURVEDA• HOMEOPAT‹• AROMATERAP‹• F‹TOTERAP‹


Tamamlay›c›Tedavi Sistemleri veKullan›lan Bitkiler

G‹R‹fiGünümüzde “Alternatif Tedavi”, “Tamamlay›c› Tedavi”, “Bütünleyici” ya da “Des-tekleyici Tedavi” gibi isimlerle an›lan ço¤unlukla hastal›klar›n tedavisinde, Mo-dern T›p (Bat› Tarz› T›p) uygulamalar›n›n çözüm olmad›¤›n›n düflünüldü¤ü du-rumlarda baflvurulan bu yöntemlere ilgi her geçen gün artmaktad›r. Bu tip yön-temlerin genellikle “Alternatif Tedavi” olarak yo¤un bir flekilde kullan›lmas› baz›yanl›fl anlafl›lmalara neden olmaktad›r. Çünkü alternatif kelimesi kullan›m itibariy-le “seçenek”, “bir fleyin yerine geçebilen” anlamlar›na gelmekte ve bu flekilde mo-dern tedaviler yerine kullan›lan yöntemler olarak anlafl›l›p de¤erlendirilmektedir.Oysa ki günümüzde Alternatif Tedavilerin uygulanmas›ndaki as›l anlay›fl, e¤er buyöntemler tercih edilecekse Modern T›p ile birlikte, Modern T›p uygulamalar›n-dan vazgeçilmeksizin ve onun etkisini azaltmadan hastan›n durumunu iyilefltir-mek yönünde olmal›d›r.

Tamamlay›c› Tedavide kullan›lan yöntemlerin hepsi bugün için Modern T›p ta-raf›ndan tamam›yla kabul edilmifl, bilimselli¤i tam olarak ispatlanm›fl yöntemlerde¤ildir. Baz› yöntemler için hastal›¤› iyilefltirdi¤ine dair kesin bilimsel veriler yok-tur. Hatta baz› yöntemlerin tamam›yla yan›lt›c› olduklar› düflünülmektedir. Bu ne-denle Tamamlay›c› Tedavinin, uygulanan as›l tedaviye yard›mc› olmak üzere yap›l-d›¤› ve hiçbir flekilde esas tedavinin yeri alamayaca¤› veya alternatif olamayaca¤›hususuna dikkat edilmelidir.

Bu tip tedavilerin tercih edilmesindeki önemli etkenler flu flekilde özetlenebilir;• Hastane, sa¤l›k personeli gibi modern tedavi uygulama imkânlar›n›n olmamas›. • Bu tip imkânlar olmas›na ra¤men do¤al olan›n her zaman daha güvenli ve

daha iyi oldu¤u fleklindeki kan›dan dolay› modern tedavi uygulamalar›n›ntercih edilmemesi.

• ‹laçlar›n birtak›m yan etkilerinin ortaya ç›kmas› ve pahal› olmalar›.• Baz› durumlarda ek olarak uygulanan bu tip tedavilerin as›l tedaviye destek

sa¤layaca¤›n›n düflünülmesi.• Baz› hastal›klar›n tedavisinde modern tedavi yöntemlerinin çözüm olmamas›

durumunda bu tip tedavilerin tek çare olarak görülmesi.Genel olarak, alternatif tedavilerde öncelikli amaç hastal›klardan korunmakt›r.

Bunun yan› s›ra hastal›klar›n iyilefltirilmesi ve yaflam kalitesini art›rmak amac›ylada bu tip tedaviler uygulanmaktad›r.

Tamamlay›c› TedaviSistemleri ve Kullan›lan

Bitkiler

TAMAMLAYICI TEDAV‹ S‹STEMLER‹NDE B‹TK‹LER‹N YER‹ VE ÖNEM‹Günümüzde pek çok bitki so¤uk alg›nl›¤›ndan depresyona kadar çeflitli hastal›kla-r›n tedavisinde kimi zaman tek bafl›na kimi zamanda modern tedavilere destekolarak yo¤un bir flekilde kullan›lmaktad›r. Bitkilerin tedavi amaçl› kullan›fllar› in-sanl›k tarihi kadar eskidir. Bafllang›çta insanlar›n bitkileri tedavi amac›yla kullan›fl-lar› daha çok gözleme dayal› ve de deneme-yan›lma yoluyla olmufltur. Daha son-ralar› kimya ve farmakoloji gibi bilim dallar›n›n geliflmesiyle bu durum yerini bi-limsel temellere dayal› kullan›mlara b›rakm›flt›r. Günümüzde kullan›lan sentetikilaçlar›n yan› s›ra bir k›s›m ilaç ya do¤rudan ya da dolayl› olarak bitkilerden eldeedilen etken maddeler model al›narak üretilmektedir.

GELENEKSEL Ç‹N TEDAV‹ S‹STEM‹Geleneksel Çin Tedavi Sistemi, uzun y›llar boyunca sadece Çin halk› taraf›ndande¤il yan› s›ra Japonya, Kore, Tayland gibi yak›n bölgelerde de uygulanan, vücu-dun direncinin ve savunma gücünün artt›r›lmas› yoluyla hastal›klardan korunmay›amaçlayan bir tedavi sistemidir.

Yin ve Yang kavramlar› somut kavramlar olmamakla birlikte Çin halk› taraf›n-dan birbirine karfl›t prensipleri ifade etmek için kullan›lmaktad›r. Çinliler çevrele-rindeki her fleyi Yin ya da Yang olarak s›n›fland›rd›klar› gibi vücudun farkl› özel-lik ve fonksiyonlar›n› da Yin ve Yang olarak tan›mlam›fllard›r. Örne¤in, vücudunüst k›sm› Yang iken alt k›sm› Yin’dir. Di¤er taraftan vücudun d›fl yüzeyi Yang, içk›sm› ise Yin’dir. Yin ve Yang birbirine karfl›t kavramlar olmas›na karfl›l›k Yin ol-madan Yang, Yang olmadan da Yin olamaz.

Çinliler hastal›klar›n ortaya ç›kmas› ve geliflmesindeki etken olarak, Yin veYang aras›ndaki dengenin bozulmas›n› görmektedirler. Di¤er bir ifade ile, Yin veYang enerjilerinin denge halinde olmas› durumunda sa¤l›¤›n korunabilece¤i, aksihalde hastal›lar›n ortaya ç›kaca¤› görüflündedirler.

Geleneksel Çin t›bb›na göre evren befl elementten oluflmufltur. Bunlar;• Odun• Atefl• Toprak • Maden• SuBu befl element, Geleneksel Çin t›bb›nda insan vücudundaki fizyolojik ve pa-

tolojik iliflkileri aç›klanmak için de kullan›lmaktad›r. Bu befl element aras›ndabirbirini destekleme ve birbirini engelleme yönünde bir iliflkinin oldu¤u kabuledilmektedir.

Geleneksel Çin t›bb›nda, hastal›ktan ziyade hasta ön plandad›r ve as›l olan has-tal›klardan korunmakt›r. Hastal›klar›n teflhisinde flu parametreler önemli rol oynar;

• Gözlem; özellikle yüz, cilt, dil önemlidir.• Dinleme; solunum ve ses önemlidir.• Sorgulama; beslenme, uyku düzeni sorgulan›r.• Muayene; özellikle nab›z önemlidir. Her iki bilekten iç organlar› temsil eden

alt› farkl› nab›z al›n›r. Nab›z derinli¤i, h›z›, kuvveti de¤erlendirilir.Geleneksel Çin tedavi sisteminde, bitkiler önemli bir yere sahiptir. Hastal›k ti-

pine göre uygun bitkiyi veya bitki kar›fl›m›n› kullanarak Yin/Yang dengesinin dü-zenlenmesi amaçlan›r. Çin tedavi sisteminde kullan›lan bitkilerden baz›lar› ve kul-lan›m amaçlar› Tablo 9.1’de verilmifltir.


Bitkinin Latince Ad› Bitkinin Türkçe Ad› Kullan›m Amac›

Achillea millefolium Civan perçemi Antibakteriyal, menopoz ve kar›n a¤r›lar›nda

Agastache rugosa - Sindirim uyar›c›, antiemetik

Amomum cardamomum - Ekspektoran, antiemetik, sindirim uyar›c›

Anethum graveolens Dere otu Gaz söktürücü, stimulan

Angelica dahurica - Diaforetik, antiseptik, analjezik

Angelica sinensis - Tonik, laksatif

Apium graveolens Kereviz Hipertansiyon tedavisinde

Artemisia annua Kabe süpürgesi Antimalaryal etkili

Asparagus cochinensis - Tonik, ekspektoran

Camelia sinensis Çay Antienflamatuvar, koloretik

Capsella bursa-pastoris Çoban çantas› Hemostatik, antihipertansif

Carthamus tinctorius Aspir Kan dolafl›m›n› düzenleyici, analjezik

Centella asiatica Yara otu Antibakteriyel, antipiretik, diüretik

Chaenomeles sinensis - Spazmolitik, diüretik

Cimicifuga foetida Kara kohofl Diaforetik

Cinnamomum camphora Kafur a¤ac› Sinir sistemi uyar›c›s›

Citrus tangerina - Karminatif, ekspektoran

Codonopsis pilosula - Tonik

Coptis chinensis - Hazm› kolaylaflt›r›c›, sedatif, koleretik

Elettaria cardamomum Kakule Karminatif, midevi, emenagog

Ephedra sinica - Diaforetik, diüretik, ast›ma karfl›

Eugenia caryophyllata Karanfil Antiemetik, midevi

Ferula assa-foetida fieytanotu Anthelmentik

Forsythia suspensa - Antipiretik, idrar yollar› antisepti¤i,

antienflamatuvar

Gardenia jasminoides Gardenya Febrifuj, sedatif, koleretik

Gentiana scabra - Hazm› kolaylaflt›r›c›, koleretik, idrar yollar›

antisepti¤i

Glycine max, G. soja Soya Fitoöstrojenik

Hedera helix Duvar sarmafl›¤› So¤uk alg›nl›¤›nda, bafl a¤r›s›n› giderici,

emenagog

Ligusticum sinense - Diaforetik, antiromatizmal

Lonicera japonica Japon han›melisi Antipiretik

Lycium chinense - Tonik, ast›m ve tüberkuloza karfl›

Oenothera biennis - Kolestrol düflürücü

Paeonia suffruticosa fiakay›k Antipiretik

Panax ginseng Ginseng Uyar›c›, tonik, ekspektoran

Papaver somniferum Afyon Antitusif, antispazmotik, analjezik,

astrenjan, narkotik

2279. Ünite - Tamamlay›c › Tedavi S istemler i ve Kul lan› lan Bi tk i ler

Tablo 9.1Çin TedaviSistemindekullan›lan baz›bitkiler.

Geleneksel Çin tedavi sisteminde akupunk-turun önemli bir yeri vard›r. Çin t›bb›nda 4000y›ldan beri uygulanan bir baflka teknik ise,Akupresur’dur. Akupresur, vücuttaki belli baz›noktalara eller yard›m›yla bas›nç uygulanarakenerji kanallar›n›n düzgün çal›flmas›n› sa¤layanbir tedavi yöntemidir.

AkupunkturAkupunktur, Latince bir kelime olup acus (i¤ne), ve punctura (delmek) kelimele-rinden oluflmufl k›saca i¤ne ile delmek anlam›na gelmektedir. A¤r› ve hastal›¤a ne-den olan fonksiyon bozukluklar›n› ortadan kald›rmak için deri üzerindeki belirlinoktalara, alt›n, gümüfl, paslanmaz çelik gibi materyallerden yap›lm›fl çok ince i¤-nelerin bat›r›lmas› ile yap›lan bir tedavi fleklidir. Çin t›bb›na göre “Chi” ad› verilenyaflam enerjisinin insan vücudunda meridyen denilen kanallarda dolaflt›¤› kabuledilmektedir. Akupunktur yöntemi ile, enerjinin bu kanallarda dolafl›m›nda oluflanengeller ortadan kald›r›larak dengenin sa¤lanmas› ve bu flekilde hastal›klar›n ön-lenmesi amaçlan›r. Yine Çin t›bb›na göre enerji kanallar› üzerinde vücuttaki yaflamenerjisini harekete geçiren “Akupunktur noktalar›” denilen belli uyar› noktalar›vard›r. Hastal›k halinde bu noktalar›n uygun tekniklerle uyar›lmas› ile vücuttakibozulmufl enerji ak›fl› normale döner ve hastal›k durumu ortadan kalkar. Bu flekil-de d›flar›dan herhangi bir ilaç verilmeksizin vücut kendi gücüyle hastal›¤›n üstesin-den gelir. Bu haliyle akupunktur organizman›n kendi kendini tedavi etti¤i, uygunkurallar çerçevesinde ve uzman kifliler taraf›ndan uyguland›¤› takdirde zarars›z veyan etkisiz bir tedavi yöntemi olarak kabul edilmektedir. Akupunktur’un olabile-cek tek yan etkisi kullan›lan i¤nelerin yeterli derecede steril olmamas› halinde has-tan›n enfeksiyon kapma riskidir. Günümüzde bunun engellenebilmesi için tek kul-lan›ml›k i¤neler tercih edilmektedir. Akupunktur, hastal›k belirtilerinden ziyadehastal›¤›n nedeninin ortadan kald›r›lmas›na yönelik bir tedavi fleklidir.

Podophyllum peltatum - Antitümör

Poria cocos - Sedatif, diüretik

Pueraria pseudohirsuta - Diaforetik, analjezik, febrifuj

Rheum palmatum Ravent Laksatif, koleretik

Schisandra chinensis - Antitussif

Silybum marianum Deve dikeni Karaci¤er koruyucu

Sophora flavescens - Hazm› kolaylaflt›r›c›, koleretik, diüretik,

antipiretik

Taraxacum mongolicum - Antipiretik, koleretik

Tussilago farfara Öksürük otu Antitusif, ekspektoran, ast›ma karfl›

Zingiber officinale Zencefil Diaforetik, antiemetik, ekspektoran

Zizyphus jujuba Hünnap Tonik, sedatif, midevi


Siyah Yin’i, Beyaz Yang’› simgeler.Do¤adaki enerji hareketinin süreklili¤inigöstermektedir.

fiekil 9.1

Yin ve Yangsembolü.

Tablo 9.1Devam›

Akupunktur’a göre insan vücudunda bafll›ca s›rt, boyun, el ve kulakta olmaküzere bin kadar Akupunktur noktas› vard›r. Pek çok hastal›kla iliflki olarak en faz-la uyar› noktalar›n›n el ve kulakta bulundu¤u kabul edilmektedir. Önemli olan,do¤ru bir teflhisle hangi noktan›n uyar›laca¤›d›r. Bu nedenle konunun e¤itimini al-m›fl uzman kifliler taraf›ndan uygulama yap›lmas› gerekmektedir. Kulaktaki Aku-punktur noktalar› tedavinin yan› s›ra teflhis amaçl› da kullan›lmaktad›r.

Akupunktur özellikle analjezi (a¤r› kesici) ve anastezi amaçl› olarak bunlar›nyan› s›ra sigara, alkol, uyuflturucu gibi çeflitli madde ba¤›ml›l›klar›nda, obezite (flifl-manl›k) tedavisinde kullan›lmaktad›r. Akupunktur tedavisinde, Akupunktur nokta-lar›na i¤nelerin bat›r›lmas›yla bafllayan lokal, hücresel uyar›lar sinirler yoluyla bey-ne buradan da ilgili organlara iletilir. Bu s›rada vücutta birtak›m kimyasal madde-ler, hormonlar ya da enzimler salg›lan›r veya inhibe olur ve bu flekilde d›flar›danherhangi bir ilaç vermeksizin hücresel de¤ifliklikler meydana gelir.

Tedavide uygulanan seanslar›n süresi ve say›s› hastal›k tipine ve hastaya görede¤iflebilmektedir. Akupunktur’un ayr›ca veteriner hekimlikte de kullan›m› sözkonusudur.

Akupunktur noktalar›n›n uyar›lmas› sadece i¤neler yoluyla olmamaktad›r. La-zer ›fl›nlar› ile, i¤nelere elektrik ak›m› vermek veya akupunktur noktalar›n›n ›s› ileuyar›lmas› yollar›yla da olmaktad›r. Lazer akupunkturu i¤nenin ac›taca¤› korku-sundan dolay› özellikle çocuklar›n tedavisinde tercih edilmektedir. Akupunktur te-davisinde kullan›lan i¤neler, ilaç enjeksiyonunda kullan›lan i¤nelerden çok dahaincedir. Bu nedenle bat›r›ld›¤›nda ac› oluflturmazlar.

Akupunktur, Çin’de yaklafl›k 5000 y›ld›r uygulanmaktad›r. Günümüzde iseÇin’de Akupunktur uygulayan yaklafl›k 600 bin doktor oldu¤u bildirilmektedir.Çin’de Akupunktur ve Modern T›p olarak tan›mlanan Bat› Tarz› T›p birbirinin ta-mamlay›c›s› olarak bir arada kullan›lmaktad›r. Pek çok ülkede Akupunktur resmibir tedavi yöntemi olarak kabul edilmektedir. Baz› Avrupa ülkelerinde Akupunk-tur tedavi ücretleri sa¤l›k sigortalar› taraf›ndan karfl›lanmaktad›r. Ülkemizde deAkupunktur h›zl› bir flekilde yayg›nlaflmaktad›r. Sa¤l›k Bakanl›¤› 1991 y›l›nda Aku-punktur’u bilimsel bir tedavi yöntemi olarak kabul etmifltir. 2002 y›l›nda ise Aku-punktur yönetmeli¤i oluflturularak son fleklini alm›flt›r. fiuan ülkemizde mevcut yö-netmeli¤e göre, belli kurallara ba¤l› olmak flart› ile, yeterli görülen kifli yada mer-kezler taraf›ndan Akupunktur yasal bir tedavi olarak uygulanmaktad›r. Buna karfl›-l›k baz› görüfller, Akupunktur tedavisinin telkin tedavisinden daha fazla bir önemtafl›mad›¤› ve etkili bir tedavi olmad›¤› yönündedir.

YUNAN‹ TEDAV‹ S‹STEM‹Yunani tedavi sistemi, Unani T›p ya da Avrupal›lar taraf›ndan Greko-Arap T›bb›olarak da isimlendirilmektedir. Eski Anadolu’da do¤mufl olmas›na ra¤men M›s›r,Afrika ve Fars (‹ran) t›bb›ndan etkilenmifltir. Bu t›p sisteminde mizaç ve “humours”olarak tan›mlanan vücut s›v›lar› büyük önem tafl›maktad›r. Yunani t›p, hastal›klar›ntedavisinden ziyade hastal›klardan korunmay› ve vücudun direncinin artt›r›lmas›n›esas al›r. Çünkü hastal›¤a yakaland›ktan sonra tedavi hem daha zor hem dahamasrafl›d›r. Bu nedenle tedavi amaçl› olarak, baflta bitkiler olmak üzere alt›n, gü-müfl, kalay, kurflun, civa, arsenik gibi metallerin yan› s›ra hayvan organ ya da sal-g›lar› kullan›lmaktad›r. Yunani T›p Sistemi, bugün halen Hindistan ve Pakistan’daözellikle müslümanlar›n yerleflim bölgelerinde yayg›n bir flekilde uygulanmaktad›r.


Yunani T›p Sisteminde tedavi yapan kiflilere “Hekim” ad› verilir. Hekim tedavi-lerinde kiflilerin geçmiflini, dini inançlar›n›, duygular›n› dikkate alarak kifliyi bulun-du¤u ortam ile bir bütün olarak de¤erlendirir. Hastal›¤›n nedenini söyler ve uyguntedavi ile ilgili olarak tavsiyelerde bulunur. Tedavi genellikle birtak›m t›bbi bitkile-rin ve minerallerin kullan›m›n› içerir. Baz› durumlarda ise, diyet, uyku al›flkanl›k-lar› gibi yaflam tarz›nda da de¤ifliklikler tavsiye edebilir. Yunani tedavi sistemindekullan›lan baz› bitkiler Tablo 9.2’de verilmifltir.

Yunani T›p Sistemine göre vücut dört farkl› s›v›dan ve yedi prensipten olufltu-¤u kabul edilmektedir.

S›v›lar; • Kan • Balgam • Sar› safra • Siyah safrad›r.Prensipler ise;1. Arkan (elementler)- temel elemanlar› içerir 2. Mizaj- davran›fl biçimi, karakter, mizaç anlam›ndad›r3. Akhlat- vücut s›valar›n› ifade eder4. A’da- organlar› ifade eder5. Ruh- can, hayat kayna¤› anlam›ndad›r6. Kuvva- vücut kuvveti anlam›ndad›r7. Af’al- bedensel fonksiyonlarBu yedi çal›flma prensibi birbirini tamamlar. Bu prensiplerden mizaç özellikle

hastal›klar›n teflhis ve tedavisinde önemli bir yer tutmaktad›r. ‹laçlar mizaca göre,kifliye özel olarak haz›rlan›r.

AYURVEDASanskritçe bir kelime olan Ayurveda (Ayur: hayat, yaflam, Veda: bilgi veya bilim)“Hayat Bilimi”, “Yaflam Bilgisi” anlam›na gelmektedir. Ayurveda tedavi sistemininkökeni Hindistan’da 5000 y›l öncesine dayanmaktad›r. Bu tedavi sisteminin amac›;kifliyi hastal›klardan korumak, iyilefltirmek, yaflam süresi ve kalitesini artt›rmakfleklinde özetlenebilir. Tedavi di¤er destekleyici tedavi sistemlerinde oldu¤u gibihastal›klar›n iyilefltirilmesinden ziyade, hastal›¤a neden olan etkenlerin ortadankald›r›lmas›na yöneliktir.

Ayurveda’ya göre evrende bulunan her fley befl temel elementten oluflmaktad›r.Bunlar;

• Uzay (Boflluk)• Hava • Atefl • Su • Toprak Sa¤l›k; bu befl elementtin vücutta tamamen dengede oldu¤u bir durumdur. Bu

elementler aras›nda dengenin bozulmas›yla hastal›klar›n ortaya ç›kt›¤› kabul edilir.Ayurveda’ya göre insan vücudu ise dosha, dhatu, mala olmak üzere üç temel

elementten oluflmufltur.• Dosha; vücudun fizyolojik ve biyokimyasal fonksiyonlar›n› düzenler.• Dhatu; vücut dokular›n› ifade eder.• Mala; vücudun taraf›ndan at›lan boflalt›m ürünlerini (ör. d›flk›, idrar, ter) ifa-

de eder.


Dosha’lar›n insan fizyolojisindeki tüm fonksiyonlar› kontrol edip düzenledi¤ikabul edilir. Vatta, pitta, kapha olmak üzere üç tip dosha vard›r. Bu üç dosha daevreni oluflturan elementlerin özelliklerini tafl›r ve her dosha’n›n öncelikli olarakbelirli bölgeleri etkilemesi söz konusudur.

• Vatta; boflluk ve hava elementlerinden, • Pitta; atefl ve su elementlerinden,• Kapha’n›n ise; su ve toprak elementlerinden olufltu¤u kabul edilmektedir.Her hastal›k vata, pitta ve kapha yap›s›ndaki kiflilerde farkl› belirtilerle ortaya

ç›kar. Bu nedenle uygulanan tedavi vücut tipine göre fakl›l›k gösterir. Birisine iyigelen ve ilaç olarak kullan›lan bir ürün bir baflkas› için herhangi yarar sa¤lamad›-¤› gibi zararl› bile olabilmektedir.

Ayurveda sistemine göre, doshalar aras›nda bozulan dengenin yeniden sa¤lan-mas›, sa¤l›kl› beslenme, yaflam tarz›n›n iyilefltirilmesi bitkisel desteklerle mümkünolabilmektedir. Ayurveda tedavi sisteminde kullan›lan baz› bitkiler Tablo 9.2’deverilmifltir. Ayr›ca, kusturma, lavman, kan ak›tma gibi yöntemlerle toksinlerin vü-cuttan uzaklaflt›r›lmas› sa¤lanmaktad›r. Bunlar›n yan› s›ra, stresten korunmak veolumsuz düflüncelerin zihinden uzaklaflt›r›lmas› da tedavi aç›s›ndan önemlidir. Te-davide, hastal›k belirtilerinin ortadan kald›r›lmas› yerine tüm vücut dengesinin sa¤-lanmas› amaçlanmaktad›r.

Ayurveda sisteminde tedavi yapan kiflilere Vaid denmektedir. Vaid öncelikliolarak hastal›k durumunda bozulan dengede vata, pitta ve kapha prensiplerin-den hangisinin ne derecede etkili oldu¤unu inceler ve buna göre teflhisini koyar.Teflhiste nab›z kontrolü önemli bir aflamay› oluflturmaktad›r. Ayr›ca, dil, göz, yüz,dudak, idrar, d›flk› ve t›rnaklar›n incelenmesi teflhiste yard›mc› olurlar.

Hindistan’da, bir t›p bilimi olarak kabul edilen Ayurveda, birçok hastane ve kli-nikte bat› tarz› t›p ile birlikte uygulanmakta ve Ayurveda uzman› olabilmek için,uzun bir e¤itim program›n›n baflar›yla tamamlanmas› gerekmektedir.

Ayurveda, günümüzde Dünya Sa¤l›k Örgütü (WHO) taraf›ndan, etkili ve gele-neksel bir t›p bilimi olarak kabul edilmektedir.


Acorus calamus Azake¤iri Tonik, dizanteri, difl a¤r›s›nda

Amaranthus caudatus - Astrenjan, diüretik

Arctium lappa - Antidiyabetik

Areca catechu Arek cevizi, felfelek cevizi,

betel cevizi

Dizanteri, kolera

Artemisia absinthium Pelin otu Tonik, anthelmentik

Berberis aristata Tonik, astrenjan, febrifuj, laksatif

Beta vulgaris fieker pancar› Diyaforetik


Tablo 9.2Yunani ve AyurvedaTedavi Sistemlerindekullan›lan baz›bitkiler.

Capparis spinosa Kapari Tonik, diüretik, analjezik

Carica papaya Papaya Antibakteriyel, diüretik, anthelmentik

Catharanthus roseus Rozet çiçe¤i Antidiyabetik

Centaurea behen Kavzakökü Sar›l›k tedavisinde

Coccinia grandis - Antidiyabetik

Convolvulus pluricaulis - Hipotansif

Corylus avellana F›nd›k Tonik, midevi

Cyperus scariosus - Mide rahats›zl›klar›nda

Dendranthema indica - Midevi, bel so¤uklu¤u tedavisinde

Fumaria indica - Laksatif, diyaforetik, diüretik,

antidiyabetik, anthelmentik

Juglans regia Ceviz Romatizma tedavisinde

Lactuca sativa Marul Sedatif, diüretik, antidiyabetik

Lawsonia inermis K›na Bafl ve kas a¤r›lar›nda, antibakteriyel

Lithospermum officinale T›bbi taflkesen otu, inciotu,

tavflan dar›s›

Antidiyabetik

Murdannia edulis - Tonik, astrenjan, ast›m ve kolik tedavisinde

Nerium oleander Zakkum Kardiyotonik, diüretik

Ocimum basilicum Fesle¤en Diyaforetik, karminatif, cilt hastal›klar›nda,

akci¤er enfeksiyonlar›nda

Onosma hispidum - Antidiyabetik

Peganum harmala Üzerlik Antispazmotik, hipnotik, emetik,

anthelmentik

Phoenix dactylifera Hurma Laksatif, ekspektoran

Piper betle - Hemostatik, antiseptik

Pistacia vera Antep f›st›¤›, flamf›st›¤› Sedatif, tonik

Pisum sativum Bezelye Antidiyabetik

Polypodium vulgare Kaya e¤reltisi Laksatif, pürgatif, kolagog

Punica granatum Nar Diyare tedavisinde

Raphanus sativus Turp Diüretik, laksatif, karminatif,

ekspektoran

Rhus typhina - Antidiyabetik

Ricinus communis Hint ya¤› bitkisi Pürgatif, cilt hastal›klar›nda

Smilax china - Cilt hastal›klar›nda, frengi, romatizma

tedavisinde

Valeriana hardwickii - Karminatif, sedatif

Vitex agnus-castus Hay›t Stimulan, diüretik


Tablo 9.2Devam›

HOMEOPAT‹Yunanca, homoios (benzer) ve pathos (hastal›k) kelimelerinden oluflmufl, benzeribenzer ile tedavi prensibine dayal› destekleyici bir tedavi yöntemidir. Homeopati,öncelikli olarak hastal›klar›n ana kayna¤›n› araflt›r›r, hastal›¤a neden olan as›l etke-nin ortadan kald›r›lmas› halinde hastal›¤›n vücuttan tamamen uzaklaflaca¤› görüflü-nü savunur. Amaç, vücudun kendi kendini iyilefltirme gücünün harekete geçirile-rek hastal›klar›n üstesinden gelinmesidir. Homeopati’de fiziksel, duygusal ve zi-hinsel hastal›klar ayr› olarak ele al›nmaz, hasta bir bütün olarak incelenir.

Homeopati kavram› ilk kez M.Ö. 400 y›llar›nda Hipokrat taraf›ndan ileri sürül-müflse de bugünkü anlamda uygulamas› bir Alman hekim olan Samuel Hahne-mann taraf›ndan yap›lm›flt›r. Hahnemann, t›p fakültesini bitirdikten sonra yeni birtedavi yöntemi gelifltirmek amac›yla araflt›rmalara bafllam›flt›r. S›tma tedavisindekullan›lan k›na k›na kabu¤undan haz›rlad›¤› tentürü kendi sa¤l›kl› bünyesinde de-nedi¤inde yüksek atefl ve titremelerle seyreden s›tma hastal›¤›ndaki belirtilere ben-zer etkiler gözlemlemifltir. Bu gözlem sonucunda bir madde, sa¤l›kl› kifliye verildi-¤inde ne tip etkiler oluflturuyorsa, ayn› etkilerin tedavisi için yine bu maddeninkullan›labilece¤ine dair hipotezini gelifltirmifltir. Bu düflünceden yola ç›karak, ge-rek kendisi gerekse ailesi üzerinde ayn› benzerlik mant›¤› kapsam›nda çok say›damadde denemifltir. Hahnemann, yine yapt›¤› denemelerde ilac› ne kadar çok sey-reltirse etkisinin o oranda artt›¤›n› tespit etmifltir.

Homeopatik ilaçlar›n haz›rlanmas›nda bitkisel ve hayvansal kaynaklar›n yan›s›raalt›n, gümüfl, çinko, kalay, demir, kalsiyum, potasyum, magnezyum gibi mineraller,arsenik, civa gibi toksik maddeler bazen de bakteriler, virüsler, hormonlar, ar› zehi-ri, y›lan zehiri, sa¤lam ve hastal›kl› dokular veya sekresyonlar (irin, balgam gibi) kul-lan›lmaktad›r. Bunlar belli oranlarda seyreltilerek etkili olabilecek en düflük dozdakifliye uygulanmaktad›r. Homeopatik ilaçlar saf suyla al›nmal›d›r. Homeopati teda-visi s›ras›nda kuvvetli kokulu yiyecek ve maddelerin al›nmamas›, kahve, çay, alkol,sigara gibi maddelerin kullan›m›n›n azalt›lmas› yönünde tavsiyeler yer almaktad›r.


Friedrick Samuel Hahnemann, 1755 y›l›nda Alman-ya’n›n Meissen flehrinde do¤mufltur. Dönemin en iyiokullar›nda t›p e¤itimi alm›fl ancak T›p sistemindeuygulanmakta olan yöntemleri onaylamad›¤› içindoktorlu¤u b›rakarak, 8 yabanc› dil bilmesi nedeniy-le geçimini, ilaç bilgilerini tercüme ederek sa¤lama-ya bafllam›flt›r. 1790’da bir gün kinin ile ilgili çeviriyaparken, bu maddeyi kendi üstünde denemeye ka-rar vermifltir. Kinini ald›ktan sonra s›tma hastal›¤›n-da görülen semptomlara benzer belirtiler görmüfl, bu-nun bir tesadüf olabilece¤i düflüncesiyle ayn› dene-meyi bir kaç defa tekrarlam›flt›r. Bu denemeyle onuniçin bir macera bafllam›flt›r ve bu macera 1843’te ölü-müne kadar sürmüfltür. Elli y›l boyunca 11 çocu¤u,iki efli ve yak›n çevresinin deste¤i ile 100 farkl› ilac›

denemifltir. Ayn› zamanda bir felsefe kitab› olan, Homeopati’nin tedavi prensipleri-nin yer ald›¤› bir kitap yazm›flt›r.

Kaynak: www.turkiyehomeopati.com

Dr. S.Hahnemann(1755-1843)

Kaynak:www.farmaciasantantonio.it

Homeopati’nin ana prensipleri flu flekilde özetlenebilir; • Benzerlik kanunu • Tekli reçete kanunu• Minimum (en düflük) doz kanunuBenzeri benzer ile tedavi etme prensibine en iyi örnek olarak so¤an›n soyulma-

s› verilebilir. So¤an soyulurken gözlerde ve burunda bir ak›nt› olur. Bu belirtilerayn› zamanda so¤uk alg›nl›¤›n›n belirtilerine benzemektedir. Bundan yola ç›karakso¤an ekstrelerinin Homeopatik amaçla so¤uk alg›nl›¤›n›n tedavisinde kullan›lma-s› düflünülmüfltür.

Tek ilaç prensibine göre, ilac›n etkisi baflka bir ilaç ile kar›flmayacak ve saf et-ki elde edilecektir.

Minimum doz kanununa göre ise, homeopatik ilaç haz›rlarken kar›fl›m ya datek bir ana madde seyreltme ifllemine tabi tutulur. Potentizasyon denilen bu ifllemsonunda zehirli ve zararl› maddeler dahi zarars›z hale getirilip güvenle tedavidekullan›labilmektedir.

Homeopatide en yayg›n kullan›lan seyreltme dereceleri;• Ondal›kl› seyreltme; 1 k›s›m ana tentürün 9 k›s›m çözücü ile seyreltilmesi

suretiyle haz›rlan›r. D harfi ile sembolize edilir.Ör. D6’lik bir preparat için 1/10’luk seyreltmenin 6 kez tekrarland›¤› ve do-lay›s›yla etken maddenin milyonda bir oran›nda seyreltilmifl oldu¤u anlafl›l›r.

• Yüzdelikli seyreltme; 1 k›s›m ana tentürün 99 k›s›m çözücü ile seyreltilmesisuretiyle haz›rlan›r. C harfi ile sembolize edilir.

Homeopatik ilaç haz›rlanmas›: E¤er ilaç bitkisel materyalden haz›rlanacak isebitki y›kan›r, parçalan›r, su veya alkol ile ekstre edilir. ‹yice s›k›ld›ktan sonra anatentür seri olarak seyreltilir ve her seyreltme aflamas›nda fliddetli bir flekilde çalka-lan›r. Çalkalama iflleminin ilaca özel bir enerji kazand›rd›¤› düflünülmektedir. Sey-reltme ifllemi solüsyonlarda alkolle, haplarda ise toz edilmifl laktoz ile yap›lmakta-d›r. Homeopatik ilaçlar›n üretiminin, çeflitli homeopatik farmakopelerde kay›tl›yöntemlere uygun olarak yap›lmas› gerekmektedir.

Günümüzde homeopatik ilaçlar›n içindeki maddeler belirli bir seyreltme dere-cesine kadar analiz teknikleri ile tespit edilebilmektedir. Ancak yüksek potensleresahip homeopatik ilaçlarda madde art›k tespit edilemeyecek düzeydedir. Bu ne-denle pek çok kifli homeopatik tedavinin hiçbir etkisinin olmad›¤›n› ve iyileflme-nin plasebo etkisi sebebiyle oldu¤unu savunmaktad›r.

Homeopatik ilaç haz›rlanmas›na bir örnek:• Zehirli bir bitki olan Aconitum napellus (Kaplanbo¤an) yumrular› rendelen-

dikten sonra 1 gram› bir flifleye konur ve üzerine 9 ml % 38-70’lik etanol ila-ve edilir ve günefl görmeyen bir yerde saklan›r.

• fiifledeki kar›fl›m iki günde bir çalkalan›r ve 4-6 hafta sonra süzülerek home-opati’de “Aconitum D1” olarak tan›mlanan ana tentür elde edilir.

• Bu ana tentür çok zehirli olup asla o flekilde kullan›lmaz. Ana tentürden 1ml al›narak 9 ml etanol ile kar›flt›r›l›r ve çalkalan›r (çalkalanma ile molekül-lerin kar›fl›mda eflit oranda da¤›lmas› sa¤lanm›fl olur). Bu seyreltme sonu-cunda haz›rlanan tentüre homeopati’de “Aconitum D2” denir.

• Aconitum D2 tentüründen yine 1 ml al›narak 9 ml etanol ile kar›flt›r›larakçalkalan›l›rsa “Aconitum D3” tentürü elde edilir.

Aconitum’un D4’den daha az seyreltilmifl tentürlerin kullan›lmas› toksik olabi-lecekleri için sak›ncal›d›r.


Plasebo etki: Hastan›nbilgisi olmaks›z›n ilaç yerineilaç görünümünde ancaketken madde içermeyenbaflka bir madde verildi¤ihalde hastan›n kendiniiyileflmifl olarak hissetmesidurumudur.

Homeopati’de ki üç prensibe ek olarak, bu tedavi kifliye özeldir. Tedavi edilecekolan hastal›k de¤il, hastan›n kendisidir. Bu nedenle hekim öncelikli olarak hastas›ile konuflur, hastan›n geçmifli, flimdiki durumu, yaflam tarz›, al›flkanl›klar›n› k›sacas›zihinsel, duygusal ve fiziksel durumunu inceleyip kifliye özel tedavi fleklini belirler.

Homeopatik ilaçlar potentizasyon nedeniyle fizyolojik bir etki oluflturmazlarbunun yan›s›ra çok düflük dozlar nedeniyle yan etkide söz konusu de¤ildir. Do¤-ru seçilmifl bir homeopatik ilaç kiflinin vücutta do¤al olarak bulunan savunma me-kanizmas›n› harekete geçirmek suretiyle hastal›¤›n iyileflmesine yard›mc› olur.

Homeopati, baflta Amerika, ‹ngiltere, Fransa, ‹sviçre, Almanya ve Hindistan ol-mak üzere birçok ülkede uygulanan, bilimsel olarak geçerli, toksisitesi ve yan et-kisi olmayan, vücudun kendi kendini iyilefltirmesine yard›m eden, destekleyici birtedavi sistemi olarak kabul edilmektedir. Homeopati ayr›ca veteriner hekimlikte dekullan›lmaktad›r. Homeopatide kullan›lan bitkilere ve mineral kaynakl› maddelerebaz› örnekler s›ras›yla Tablo 9.3 ve Tablo 9.4’de verilmifltir.


Aconitum napellus Kurt bo¤an, kaplan bo¤an A¤r› kesici, bo¤az a¤r›lar› ve so¤uk

alg›nl›¤›nda

Allium cepa So¤an So¤uk alg›nl›¤› tedavisinde

Anthemis nobilis Alman papatyas› Migren, difl a¤r›s› ve mide bulant›lar›na

Arnica montana Arnika Zedelenmelerde ve eziklerde

Atropa belladonna Güzel avrat otu Kulak ve bafl a¤r›s›, nevralji ve

spazmlarda

Berberis vulgaris Kadin Tuzlu¤u, karamuk Böbrek a¤r›lar›nda

Bryonia alba Çit kaba¤›, yabani kabak Öksürük, so¤uk alg›nl›¤› ve

kas a¤r›lar›nda

Bryonia dioica K›rm›z› yabankaba¤›

Calendula officinalis Nergis Yara iyi edici olarak

Cephaelis acuminata Kartegena ipekas› Hamilelikteki mide bulant›lar›nda,

burun kanamalar›nda ve depresyon

tedavisinde

Cephaelis ipecacuanha Rio ipekas›

Cinchona türleri K›na k›na türleri Antimalaryal olarak

Colchicum autumnale Çi¤dem Gut hastal›¤›nda

Drosera rotundifolia Günefl gülü So¤uk alg›nl›¤›, üst solunum yolu

enfeksiyonlar›nda

Euphrasia officinalis Gözlük otu, göz otu Konjonktivit, saman nezlesi

Gelsemium sempervirens - Bafl a¤r›s›, migren tedavisinde

Lycopodium clavatum Kibritotu, kurtaya¤› Haz›ms›zl›k durumlar›nda

Rhus toxicodendron Zehirli sumak Bel a¤r›s›, romatizma, zona, dudak

uçuklar›n›n tedavisinde

Thuja occidentalis Bat› maz›s› Bafl a¤r›s›, si¤il ve sistit tedavisinde

Urtica urens Is›rgan Böcek ›s›r›klar›nda


Tablo 9.3Homeopati’dekullan›lan baz›bitkiler.

Tablo 9.3’de verilen baz› bitkiler zehirli olup, belli seyreltmenin alt›ndaki tentürlerin yada haplar›n homeopatik ilaç olarak kullan›lmas› sak›ncal›d›r.

AROMATERAP‹Aromaterapi, kelime olarak koku molekülleri (aroma) ile iyileflme (terapi) anlam›-na gelmektedir. Uçucu ya¤lar›n kullan›m›na dayal› çok eskiden beri uygulanmak-ta olan do¤al bir tedavi yöntemidir. Kökleri Hindistan ve Çin uygarl›klar›na kadardayanmaktad›r. M›s›rl›lar uçucu ya¤lar› mumyalama ve çeflitli amaçlarla dini tören-lerde, Romal›lar ise masaj amaçl› kullanm›fllard›r.


Madde Ad› Kullan›m Amac›

Kalsiyum karbonat Kramplarda, akne tedavisinde

Kalsiyum florit Varis, basur, so¤uk alg›nl›¤› tedavisinde

Kalsiyum sülfatApse, ç›ban, üst solunum yollar›

rahats›zl›klar›nda

Bak›r Dolafl›m rahats›zl›klar›, kramp, mide a¤r›lar›

Potasyum fosfat Haz›ms›zl›k durumlar›nda

Çinko Konvülziyon ve hastal›k nöbetlerinde

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Tablo 9.4Homeopati’dekullan›lan baz›mineral kaynakl›maddeler.

fiekil 9.2

Homeopatikilaçlara örnekler.(Foto: G. ‹flcan).

Aromaterapinin kurucusu Frans›z

as›ll› kimyac› Rene Maurice Gattefos-

se (1881-1950). 1936 y›l›nda, Aroma-

terapi isimli kitab› yazm›fl ve o gün-

den beri bu uygulama Aromaterapi

olarak bilinmektedir.

Kaynak: http://yleo.zn1300.com/la-

vender.gif

Zamanla dünyada ilaç sanayisinin geliflmesi ile uçucu ya¤lar›n kullan›m› dolay›-s›yla aromaterapi giderek gündemden kaybolmaya bafllam›flt›r. Aromaterapinin gü-nümüzde tedavi amaçl› kullan›m›n›n yeniden popularite kazanmas› Frans›z kimya-c› Rene Gattefosse sayesinde olmufltur. Gattefosse parfüm üretilen ifl yerinin labo-ratuvar›nda çal›fl›rken kaza ile elini yakt›¤›nda en yak›n›ndaki s›v› fliflesi olan lavan-ta ya¤›na elini bat›rm›fl ve yanma hissinin h›zla geçti¤ini ve iyilefltirdi¤ini fark etmifl-tir. Bunun üzerine yapt›¤› araflt›rmalar sonucunda di¤er uçucu ya¤lar›n, güçlü anti-septik, yara iyilefltirici, h›zl› hücre yenileyici etkilerinin oldu¤unu saptam›flt›r.

Uçucu ya¤lar›n hofl ve güçlü kokusunun ve bileflimindeki kimyasal maddelerinkiflide duygusal ve fiziksel de¤iflikliklere neden oldu¤una inan›lmaktad›r.

Aromaterapi tedavisinin amac›; • ‹yileflme, • Sa¤l›¤›n korunmas›,• Güzellik amaçl› olarak özetlenebilir.Aromaterapide kullan›lan uçucu ya¤lar bitkilerin yaprak, çiçek, kök, meyve, to-

hum, gövde gibi k›s›mlar›ndan distilasyon, s›kma, çözücülerle ekstraksiyon ya daanfloraj yöntemi ile elde edilirler. Limon, portakal, mandalina, bergamot gibi na-renciye ya¤lar› ise meyve kabuklar›ndan s›kma yoluyla elde edilirler.

Bitkilerden uçucu ya¤ eldesine örnekler;• Çiçeklerden; gül, yasemin, menekfle• Yapraklardan; biberiye, defne, fesle¤en • Meyvelerden; portakal, limon, mandalina• Tohumlardan; anason ya¤› • Gövdelerden; tarç›n, çam ya¤› • Köklerden; zambak ya¤› verilebilir.Uçucu ya¤ eldesinde yöntem seçerken flu özelliklerin dikkate al›nmas› gerekir; • Uçucu ya¤›n ›s› ve suya dayan›kl›l›¤›, • Uçucu ya¤ verimi,• Bilefliklerin sudaki çözünürlü¤ü. Aromaterapinin en fazla kullan›lan uygulama flekilleri;• Masaj yoluyla,• Kompres yoluyla,• Teneffüs/Bu¤u yoluyla,• Ortam›n kokuland›r›lmas› yoluyla, • Banyo yoluyla,• A¤›z çalkalama suyu veya gargara halinde olabilmektedir.Masaj; Günümüzde Aromaterapinin en yayg›n kullan›m fleklidir. Çünkü ya¤-

lar›n masajla cilde nüfuz etmesi çok daha kolay olabilmektedir. Ayr›ca masaj›ndinlendirici ve rahatlat›c› etkisi ile uçucu ya¤lar›n iyilefltirici gücü bir arada etkietmektedir. Ancak uçucu ya¤lar tahrifl edici olabileceklerinden cilt üzerine do¤-rudan de¤il, bir sabit ya¤da (badem ya¤›, avokado ya¤›, zeytin ya¤›, susam ya-¤› gibi) seyreltildikten sonra uygulan›rlar. Bunlara “tafl›y›c› ya¤lar” ya da “temelya¤lar” denmektedir. Burada seçilen tafl›y›c› ya¤›n yap›s›n›n tedaviye uygun ol-mas› al›nacak sonucu olumlu yönde etkiler.

Kompres yoluyla; Il›k veya s›cak su içine damlat›lan uçucu ya¤lar›n bezler yar-d›m› ile vücuda kompres edilmesi, sar›lmas› fleklinde uygulan›r. So¤uk kompres,al›n, flakak ve enseye uygulanarak bafl a¤r›s› ve fliflliklerde, s›cak kompres ise ada-le a¤r›s› ve kramp durumlar›nda kullan›l›r.


Anfloraj: Uçucu ya¤ verimidüflük, ›s›ya hassasçiçeklerin renksiz, kokusuzbir sabit ya¤ (ör. özel bir içya¤› ile domuz ya¤› kar›fl›m›)ile temasta b›rak›larak,uçucu ya¤›n›n ç›kar›lmas›esas›na dayanan pahal› biryöntemdir.

Teneffüs/Bu¤u yoluyla; Kaynar suya uçucu ya¤›n damlat›lmas› ve oluflan bu-harlar›n solunmas› (inhalasyon) fleklinde olabilmektedir. Örne¤in, nane ve kekikya¤lar› özellikle bo¤az ve gö¤üs enfeksiyonlar›nda faydal›d›r.

Ortam›n kokuland›r›lmas› yoluyla; Su ve uçucu ya¤ kar›fl›m› çalkaland›ktansonra sprey fleklinde s›k›larak kapal› mekânlarda ortam› kokuland›rmak için kulla-n›l›r. Kokular kiflide güçlü fiziksel reaksiyonlar yaratabilir. Koku, havada gaz hal-de bulunan koku moleküllerinin burun içindeki koku reseptörleri vas›tas›yla alg›-lan›p, beyindeki koku merkezinde duyum haline gelmesi olay›d›r. Koklama s›ra-s›nda koku molekülleri kiflideki kokusal haf›zay› harekete geçirerek kiflide bir ta-k›m fiziksel reaksiyonlara neden olur.

Banyo yoluyla; Küvet suyuna 10-15 damla kadar uçucu ya¤ damlat›l›r. Uçucuya¤›n hem cilt üzerindeki hem de solunum yoluyla etkisinden yararlan›l›r. Ancakuçucu ya¤›n cilt ve gözle do¤rudan temas etmemesine dikkat edilmelidir. Papatyave lavanta ya¤lar› uykusuzluk ve stresi gidermek amac›yla, biberiye ve çam ya¤la-r› ise eklem ve adale a¤r›lar›na karfl› banyo fleklinde kullan›l›r.

Ayr›ca, uçucu ya¤lar›n a¤›z çalkalama suyu veya gargara halinde, sabun, flam-puan gibi günlük bak›m ürünlerine ilave edilerek kullan›mlar› da söz konusudur.

Aromaterapide kullan›lan yöntemler kadar kullan›lan ya¤lar›n, kimyasal bilefli-mi, safl›k ve kalitesi de önemlidir. Bitkilerden elde edilen uçucu ya¤lar›n kimyasalbileflimi elde edildi¤i bitki yada ayn› bitkinin farkl› k›s›mlar›na göre ayr›ca, bitkininiklim, yükseklik gibi yetiflme ve toplama flartlar›na ba¤l› oldu¤undan aromaterapiamaçl› kullan›lan ya¤lar›n etkilerinde farkl›l›klar gözlenebilmektedir. Bu nedenleuçucu ya¤lar›n standardizasyonu önemlidir.

Aromaterapide dikkat edilecek noktalardan bir tanesi seçilecek uçucu ya¤›n ya-p›lacak tedavi amac›na uygun olmas› gerekir. Baz› uçucu ya¤lar kiflide alerjik re-aksiyonlara neden olabilir bu nedenle kullan›mdan önce kiflide test edilmelidir.

Aromaterapi bilinçli bir flekilde uyguland›¤›nda güvenilir ve zarars›z bir destek-leyici tedavi yöntemidir. Ancak Aromaterapide kullan›lan ya¤lar›n uygulanan as›ltedavilerle veya ilaçlarla etkilefliminin olabilece¤i unutulmamal›d›r. Yine belli has-tal›klar›n tedavisinde, as›l tedavilerden vazgeçerek ve doktor kontrolü olmaks›z›ntek bafl›na kullan›lmamas›na özen gösterilmelidir.

Aromaterapide baz› uçucu ya¤lar ve kullan›m amaçlar›na örnekler flu flekildedir;Anason ya¤›; Haz›ms›zl›k, öksürük, bronflitNane ya¤›: Gaz sanc›s›, haz›ms›zl›k, ba¤›rsak spazm›, mide bulant›s›Bergamot ya¤›: Atefl, akneÇam ya¤›: Safra kesesi ve böbrek rahats›zl›klar›, romatizma, dolafl›m bozukluklar›Çay a¤ac› ya¤›: Bakteri, virüs, mantar enfeksiyonlar›, so¤uk alg›nl›¤›, nezleLavanta ya¤›; Yara, yan›k, ekzama, sivilce, dermatit, bafl a¤r›s›, rahatlat›c›, sa-

kinlefltirici,uyku düzenleyici, stresi azalt›c› Rezene ya¤›: Sindirim problemleri, bulant›, kab›zl›kÖkaliptus ya¤›; Bo¤az a¤r›s›, öksürük, bronflitMelekotu ya¤›: Haz›ms›zl›k, öksürük, ateflBergamot ya¤›: Atefl, akne, antiseptik ve antidepresanPapatya ya¤›: Anksiyolitik, uykusuzluk tedavisindeKaranfil ya¤›: Difl a¤r›lar›nda, antispazmotik Limon ya¤›: Dispepsi, akne, artrit, anemiNane ya¤›: Gaz sanc›s›, haz›ms›zl›k, ba¤›rsak spazm›, mide bulant›lar›nda


Baz› uçucu ya¤lar cilt üzerinde tahrifl edici etkide olabileceklerinden aromaterapi uygula-malar›nda mutlaka seyreltilerek (uygun bir sabit ya¤ ile dilüe edilerek) uygulanmas›ndafayda vard›r.

Bergamot ya¤› gibi baz› uçucu ya¤lar cilde uyguland›ktan sonra günefl ›fl›nlar›na maruz ka-l›nmamas›na dikkat edilmelidir. Aksi halde fototoksik reaksiyonlara neden olabilir.

F‹TOTERAP‹Fitoterapi, hastal›klar›n tedavi edici etkiye sahip, taze veya kurutulmufl bitkinintamam› veya belli k›s›mlar›n› içeren ya da bunlardan elde edilen ekstraksiyonürünleri kullan›larak haz›rlanan çay, toz, damla, draje, kapsül, flurup, tablet vb.formdaki preparatlarla tedavi edilmesini yada hastal›klardan koruyucu olarakkullan›lmas›n› kapsamaktad›r. Yunanca phytos (=bitki) ve therapy (=tedavi) ke-limelerinden oluflmufl ve k›saca bitkilerle tedavi anlam›na gelmektedir. Fitotera-pi kelimesini ilk kullanan Frans›z hekim Henri Leclerc (1870-1955) olmufltur.Ancak bu tarihten çok daha önceki dönemlerde insanlar taraf›ndan bitkilerinyo¤un bir flekilde sa¤l›¤›n korumas› veya hastal›klar›n tedavisi amac›yla kulla-n›ld›¤› bilinmektedir. Tedavi amaçl› kullan›lan bitkilerde etkinin, hangi madde-den kaynakland›¤›n›n bilinemedi¤i dönemlerde insanlar, bitkilerin flekil ve renk-lerine bakarak, hayvan davran›fllar›n› gözlemleyerek veya deneme-yan›lma yo-luyla hangi bitkilerin hangi hastal›¤a iyi geldi¤ine karar vermifllerdir.

Günümüzde mevcut ilaçlar›n 1/4’ i bitkisel kökenlidir ve bunlar›n pek ço¤un-da bitkiden elde edilen etken kimyasal maddeler model al›narak ya da bu madde-ler üzerinde etkiyi artt›racak yada yan etkileri daha az olacak yönde bir tak›m de-¤ifliklikler yap›lmak suretiyle laboratuvar ortam›nda sentezlenmektedir.

Fitoterapi preparatlar›nda kullan›lacak bitki;• Do¤ru teflhis edilmifl olmal›; yanl›fl bitki kullan›m› zararl› etkilere yol açabilir.• Do¤ru zamanda toplanm›fl olmal›; bitkilerdeki etken maddelerin üretimi

ve miktar› mevsime hatta günün farkl› saatlerine ba¤l› olarak de¤ifliklikgösterebilmektedir.

2399. Ünite - Tamamlay›c › Tedavi S istemler i ve Kul lan› lan Bi tk i lerS O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



fiekil 9.3

Uçucu ya¤

Is› kayna¤› (mum)

Aromaterapi’deortam›nkokuland›r›lmas›için kullan›landüzenek.

Fototoksik reaksiyonlar:Deride günefl ›fl›¤›n›n hasarverici etkisinden kaynaklan,k›zar›kl›k, ödem, yan›k gibikabarc›klar, bazen kurdeflendöküntülerini and›ranbelirtiler ile karakterizedir.

• Kurutma ve saklanma flartlar›; toplanan materyal duruma göre taze veya ku-ru olarak kullan›labilir. Uygun yöntemlerle kurutulup, uygun flartlarda sak-lanmayan bitkilerde, kimyasal bileflikler bozunabilmekte, miktar›nda de¤i-fliklikler meydana gelebilmektedir. Bunu önlemek için bitkiler özel flartlardasaklanmal›d›r.

• Ekstraksiyon yöntemleri ve analizleri uygun olmal›; bitkide etken bileflik/bile-fliklerin yap›s›na uygun, yüksek verimle madde eldesine imkan verecek eks-traksiyon yöntemleri seçilmelidir. Elde edilen maddelerin safl›k tayini ve mik-tar› analiz edilmelidir. Günümüzde, bitkisel ilaçlar›n etkileri hayvan deneyle-ri, klinik deneyler gibi modern ilaçlar için istenen yöntemlerle test edilebil-mektedir. Fitoterapide kullan›lan bitkilere örnekler Tablo 9.5’de verilmifltir.

Bitkisel ilac›n etkisi, kullan›lan bitki ya da bitki k›s›mlar›n›n tafl›d›klar› madde-lerin birlikte yapt›¤› etki veya etkilerden kaynaklanmaktad›r. Bu özellik, bitkiselilaçlar› tek veya birkaç madde tafl›yan ilaçlardan ay›rmaktad›r. Bitkisel ilaçlar bufleklide bir kar›fl›m olmalar› nedeniyle gerek analiz tekniklerinde gerekse etkileri-nin de¤erlendirilmesinde di¤er ilaçlara göre farkl›l›klar tafl›maktad›rlar. Ancak ilaç,bitkisel kökenlide olsa tedavi amac›yla kullan›labilmesi için belli özelliklerinin bu-lunmas› gerekir. Bunlar;

• Kalite, • Güvenilirlik,• Etkinlik,• Standardizasyon fleklinde özetlenebilir.Ancak bu flekilde, her zaman ayn› etkide, içindeki maddeleri analiz edilebilen,

stabil bitkisel ilaçlar›n al›nabilmesi mümkün olacakt›r.Bir bitkisel ürünün etiketinde flu bilgilerin mutlaka yer almas› gerekmektedir;• Kullan›lan bitkinin ad›,• Etkili bileflikler hakk›nda bilgi,• Üretim yeri,• Firma ad›, • Üretim ve son kullanma tarihi.Bitkisel ilaçlarda etki;• Drogun tafl›d›¤› etken madde miktar›na, • Kullanan kiflinin yap›s›na, • Etkin maddeye karfl› olan tepkisine, • ‹laç flekline ba¤l› olarak meydana gelmektedir. Bitkisel ilaçlarla tedavide en önemli nokta sentetik ilaçlarla tedavide oldu¤u gi-

bi öncelikli olarak hastal›¤›n do¤ru teflhis edilmesidir. Do¤ru teflhisi de ancak birdoktor yapabilir. Bu noktaya özellikle dikkat edilmesi gerekmektedir.

Bitkilerle tedavide; istenen etkiyi elde etmek için tedaviye genellikle küçükdozlarla bafllan›r ve tedaviye belli bir süre devam etmek gerekmektedir. ‹stenen et-ki elde edildi¤inde hastal›k belirtileri kaybolana kadar kullan›ma devam edilir. An-cak kusma, ishal, bafl dönmesi gibi yan etki veya zehirlenme belirtileri görülürsekullan›m› hemen b›rak›lmal›d›r.

Genel kan›, bitkisel ilaçlar›n/ürünlerin do¤al olmalar› nedeniyle her zamangüvenli oldu¤u ve herhangi bir yan etkisinin ya da toksik olamayaca¤› fleklinde-dir. Ancak bu do¤ru de¤ildir. Bitkisel ilaçlar içerdikleri kimyasal bileflikleri nede-niyle yan etkilere, zehirlenmelere neden olabilmekte ya da kullan›lan di¤er ilaç-larla etkileflebilmektedir.


Yan etkiler yada toksik etkiler daha ziyade afla¤›da belirtilen hususlara ba¤l›olarak gerçekleflmektedir;

• Bitkisel ürünlerin yanl›fl kullan›m›na, • Bitkinin do¤rudan kendisinin toksik veya alerjik olmas›na,• Zararl› maddelerle kontamine olmas›na ba¤l› olarak ortaya ç›kabilmektedir.

Bu nedenle dikkatli kullan›lmas› gerekmektedir. Diyabet, yüksek tansiyon, kanser ve kalp rahats›zl›klar› gibi ciddi rahats›zl›klar-

da bitkisel tedavinin modern tedavilerin yerini alamayaca¤›n› ancak bu tedavilereyard›mc› olarak, hekimin bilgisi ve onay› dahilinde, kullan›labilece¤i hususunaözen gösterilmesi gerekmektedir.

Bitkisel ilaçlarla ilgili ülkemizdeki yasal durum gere¤i bitkisel ilaçlar›n süpermar-ket ve aktarlar yerine sadece eczanelerde sat›lmas› gerekmektedir. Dikkat edilmesigereken bir di¤er husus Sa¤l›k Bakanl›¤›ndan ruhsat alm›fl ürünlerin kullan›lmas›d›r.

Kullan›m amac› Bitkinin Latince Ad› Bitkinin Türkçe Ad›

Antidepresan ve Sedatif etki Humulus lupulus fierbetçiotu

Melissa officinalis O¤ul otu

Lavandula officinalis Lavanta

Anksiyolitik etki Piper methisticum Kava

Antiromatizmal ve

Antienflamatuvar etki

Brassica nigra Hardal

Urtica türleri Is›rgan türleri

Analjezik ve Antipiretik etki Papaver somniferum Haflhafl

Salix türleri Sö¤üt a¤ac› türleri

Cinchona türleri K›na k›na a¤ac› türleri

Kardiyotonik etki Nerium oleander Zakkum

Convallaria majalis ‹nci Çiçe¤i, Müge

Urginea maritima Ada so¤an›

Digitalis purpurea Yüksük otu

Digitalis lanata Yünlüyüksükotu

Helleborus niger Noel gülü

Adonis vernalis Kanavc› otu

Antihipertansif etki Allium sativum Sar›msak

Veratrum album Beyaz çöpleme

Viscum album Çekem, ökse otu

Antihipotansif etki Ephedra türleri Deniz üzümü

Ruta graveolens Sedef otu

Antiaritmik etki Cinchona türleri K›na k›na türleri

Ekspektron ve Antitussif etki Tilia cordata, Tilia platyphyllos Ihlamur

Eucalyptus türleri Ökaliptus türleri

Althaea officinalis Hatmi

Tussilago farfara Öksürük otu


Tablo 9.5Fitoterapidekullan›lan baz›bitkiler.*

Sindirim sistemini uyar›c› etki Gentiana lutea Jansiyan

Menyanthes trifoliata Su yoncas›

Centaurium erythraea; K›rm›z› kantaron

Brassica nigra Hardal

Gastrit ve Ülser Tedavisinde Glycyrrhiza glabra Meyan kökü

Kolagog ve Karminatif etki Cynara scolymus Enginar


Zingiber officinale Zencefil

Pürgatif etki Linum usitatissimum Keten

Plantago lanceolata, Plantago major Sinirli ot

Cassia acutifolia, Cassia angustifolia Sinameki

Rheum palmatum, Rheum officinale Ravent

Aloe barbadensis, Aloe ferox Sar›sab›r

Rhamnus frangula Barut a¤ac›

Antidiyareik etki Vaccinium myrtillus Çoban üzümü

Quercus infectoria Maz›

Fragaria vesca Çilek

Emetik etki Cephalis ipecacuanha ‹peka kökü

Brassica nigra Siyah hardal

Sinapis alba Beyaz hardal

Antiemetik etki Zingiber officinale Zencefil

Eugenia caryophyllata Karanfil

Karaci¤er hastal›klar›nda etkili Silybum marianum Devedikeni

Cynara scolymus Enginar

Taraxacum officinale Kara hindiba

Hemoroit tedavisinde etkili Hamamelis virginiana Güvercin a¤ac›

Ruscus aculeatus Tavflan memesi

Ranunculus ficaria Basur otu

Anthelmentik etki Chenopodium ambrasoides var.

anthelminticum

Kenopod

Artemisia cina Horasani

Pelargonium endlicherianum Solucan otu

Punica granatum Nar

Areca catechu Felfelek

Prostat tedavisinde etkili Serenoa repens Sabal

Urtica dioica, Urtica urens Is›rgan

Diüretik etki Equisetum arvense At kuyru¤u

Camellia sinensis Çay

Helichrysum türleri Ölmez çiçek


Tablo 9.5Devam›

Yara ve yan›k tedavisinde

etkili

Centalla asiatica Yara otu

Calendula officinalis Kadife çiçe¤i

Arnica montana Öküz gözü

Gut tedavisinde etkili Colchicum autumnale Çi¤dem

Göz hastal›klar›nda etkili Physostigma venenosum Kalabar baklas›

Pilocarpus jaborandi Japorandi

Atropa belladonna Güzel avrat Otu

Kanser tedavisinde etkili Taxus baccata Porsuk a¤ac›

Vinca rosea (Catharanthus roseus) Cezayir menekflesi

Podophyllum peltatum, Podophyllum emodi -

Colchicum autumnale Çi¤dem


Tablo 9.5Devam›

Bitkilerin tedavi amaçl› kullan›m› mutlaka hekim ve eczac› denetiminde olmal›d›r.


Tamamlay›c› tedavi sistemlerini genel olarak

tan›mlayabilmek.

Günümüzde do¤aya dönüfl ak›m›n›n da etkisiylepek çok alanda oldu¤u gibi hastal›klar›n tedavi-sinde do¤al yöntemler modern tedavilerle birlik-te as›l tedaviye destek olarak kullan›lmaktad›r.Uygulamalar› çok eskilere dayal›, uzun bir geç-mifle ve birikime sahip bu tedavi yöntemlerininbilimsel olup olmad›¤› konusunda süregelen tar-t›flmalar yan›nda bilimsel araflt›rmalar da yo¤unbir flekilde devam etmektedir.

Tamamlay›c› tedavi sistemlerinde kullan›lan

bitkileri tan›mlayabilmek.

Hastal›klar›n varoluflundan itibaren bitkilerin te-davide kullan›lmas› söz konusu olmufltur. Günü-müzde uygulanan destekleyici tedavilerde bitki-lerin kullan›m›n›n ayr› bir yeri ve önemi vard›r.Dünya üzerinde özellikle sa¤l›k imkanlar›n›n k›-s›tl› oldu¤u bölgelerde nüfusun büyük bir k›sm›hastal›klar›n tedavisinde veya hastal›klardan ko-ruyucu olarak bitkilerden faydalanmaktad›r.

Çeflitli tamamlay›c› tedavi sistemlerini sorgula-

yabilmek.

Tamamlay›c› tedavi sistemlerinde ortak amaç ön-celikli olarak hastal›klardan korunmakt›r. Hasta-l›¤›n tedavi edilmesi hem daha zor hem zamanal›c› hem de masrafl› olarak görülmektedir. Ta-mamlay›c› tedavi sistemlerinin kendilerine özgüprensipleri ve uygulamalar› nedeniyle korunmave tedavi amaçl› uygulanan yöntemler farkl›l›kgöstermektedir.

Modern ve tamamlay›c› tedavi sistemlerini karfl›-

laflt›rabilmek.

Tamamlay›c› tedaviler as›l tedavilerin yerini al-maks›z›n modern tedavilere destek amac›yla uy-gulanan yöntemler olmal›d›r. Günümüzde do¤alolan zarars›zd›r ve daha iyidir gibi bir düflüncenedeniyle baz› durumlarda tamamlay›c› tedavilertek bafl›na modern tedavilerden uzaklafl›larak ter-cih edilebilmektedir. Ancak bu durum özelliklebaz› ciddi rahats›zl›klarda faydadan ziyade bu sü-reçte hastal›¤›n ilerleyip kifliye daha çok zarar ve-rebilecek bir duruma gelmesine neden olabilir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi Geleneksel Çin t›bb›na gö-re evreni oluflturan befl elementten biri de¤ildir?

a. Ateflb. Toprakc. Sud. Minerale. Odun

2. Ayurveda kelime olarak ne anlama gelmektedir?a. Yaflam sevgisib. Sa¤l›kl› yaflamc. Yaflam bilgisid. Yaflam›n anlam›e. Yaflam enerjisi

3. Afla¤›dakilerden hangisi bir bitkisel ürünün etiketin-de yer almas› gereken bir bilgi de¤ildir?

a. Üretim yerib. Etkili bileflikler hakk›nda bilgic. Yetiflme yerid. Üretim tarihie. Firma ad›

4. Ayurveda sisteminde tedavi yapan kiflilere ne adverilir?

a. Terapistb. Vattac. Kaphad. Vaide. Hekim

5. Afla¤›dakilerden hangisi Homeopati’nin prensiple-rinden biri de¤ildir?

a. Seyreltmeb. Tek ilaçc. Düflük dozd. Kiflisellefltirmee. Benzerlik kanunu

6. Afla¤›dakilerden hangisi bitkisel bir ilaçta olmas›gereken bir özellik de¤ildir?

a. Güvenilirlikb. Standardizasyonc. Kalited. Tek maddee. Etkinlik

7. Afla¤›dakilerden hangisi Aromaterapinin uygulamaflekillerinden biri de¤ildir?

a. Banyob. Kompresc. Tentürd. Bu¤ue. Gargara

8. Afla¤›dakilerden hangisi Aromaterapinin kurucusu

olarak kabul edilir?a. Henri Leclercb. Rene Gattefossec. Samuel Hahnemannd. Hipokrate. Henry Allen

9. Afla¤›dakilerden hangisi bitkisel preparatlarda kul-lan›lacak bitkiler için dikkat edilmesi gereken husus-lardan biri de¤ildir?

a. Do¤ru zamanda toplanm›fl olmal›b. Dikkatli bir flekilde kurutulmal›c. Is›, nem vs. etkenlerden korunarak saklanmal›d. Taze olarak kullan›lmamal›e. Do¤ru teflhis edilmifl olmal›

10. Akhlat ne anlama gelmektedir?a. Ayurveda tedavi sistemine göre evreni oluflturan

elementlerden biridir.b. Ayurveda tedavi sistemine göre insan tiplerin-

den biridir.c. Yunani tedavi sisteminde organlardan biridir.d. Ayurveda tedavi sistemine göre insan vücudun-

da yer alan elementlerden biridir.e. Yunani tedavi sisteminde vücut s›v›lar›n› ifade

eder.



Homeopati sayesinde koflmaya bafllad›.

Karin henüz iki ayl›k bir yavruyken Alanya’da köhnebir sokakta iki arka baca¤› k›r›k bir halde bulundu. Ka-za geçirmifl olan minik yavru köpek, kötü durumdayd›.Hayvanlar› Koruma Derne¤i Alanya flubesinden ‹lknurKoparal, Karin’i ilk gördü¤ünde onun bir daha yürüye-meyece¤ini düflündü¤ünü söylüyor. Oysa flimdi, sevim-li ufakl›k coflkuyla kofluyor! Koparal, yaklafl›k bir ayd›rhomeopati uygulad›klar› Karin’in bir hafta içinde yürü-meye, sonraki birkaç gün içinde ise koflmaya bafllad›¤›-n› hayretle ve mutlulukla izlemifl; “Sa¤l›k durumu gayetiyi,” diyor. Sa¤l›¤›na kavuflan Karin’in hayat›ndaki di¤erbir mutlu geliflme ise ona Almanya’dan bir ‘aile’ bulun-mufl olmas›. Daha önce de pek çok kez yurtd›fl›na hay-van gönderdi¤ini söyleyen ‹lknur Koparal; “Ciddi biraraflt›rmadan sonra yüre¤im rahat ederse Almanya’yagidecek Karin,” diyor ve sözlerine flöyle nokta koyuyor:“Karin yürüdü, kofltu ve koflar ad›m yuva buldu kendi-sine...” ‹stanbul Üniversitesi Veterinerlik Fakültesi’ndenAraflt›rma Görevlisi Ça¤la Parkan, befl y›ld›r hayvanlar-da homeopati tedavisiyle ilgili çal›flmalar yap›yor ve buyöntemin faydalar›n›n önemine dikkat çekiyor: “Home-opati hayvanlarda görülen bütün hastal›klar›n tedavi-sinde kullan›lan bir yöntem. Bu alternatif t›p yöntemi;ilaçlardan, bitkilerden, kayalardan, böceklerden, farkl›canl›lardan, do¤adaki her fleyden elde edilen özlerlehaz›rlan›yor.” Parkan, bu yöntem sayesinde bir at›n tü-mörlerinde ufalma gözlemlemifl: “At›n üç tümörü vard›,biri yok oldu, di¤er ikisi de çok bariz flekilde küçüldü.”Ankara’daki Kuki & Obuz Veteriner Klini¤i’nden Vete-riner Hekim Gülay Ertürk ise ‹ngiltere’deki bir enstitü-de homeopati e¤itimi alm›fl ve bu yöntemle çok say›dahayvan› sa¤l›¤›na kavuflturdu¤unu söylüyor: “Bir enerjiterapisi, homeopati. Her ne kadar ilaç formunda gra-nüller tarz› haz›rlanm›fl minik minik ilaçlar› olsa da ener-ji düzeyinde hastal›¤› tedavi etmeye yönelik bir terapi.Homeopatik ilaçlarda etkin madde olarak ilaç olarakhaz›rlanan fleylerin materyali bitki olabiliyor, organikolabiliyor. Ya da küçücük bir böcek bile olabiliyor. Et-ki farmakolojik de¤il. Homeopatik ilaçlarda farmakolo-jik etki olmad›¤› için de yan etki, ilac›n doz afl›m›ndafazlal›k gibi olumsuz fleyleri pek fazla yaflam›yoruz.”

Kaynak: http://arsiv.sabah.com.tr/2006/05/14/

1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Geleneksel Çin Tedavisistemi” ile ilgili bölümünü tekrar gözdengeçiriniz.

2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ayurveda” ile ilgilibölümünü tekrar gözden geçiriniz.

3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Fitoterapi” ile ilgilibölümünü tekrar gözden geçiriniz.

4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ayurveda” ile ilgilibölümünü tekrar gözden geçiriniz.

5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Homeopati” ile ilgilibölümünü tekrar gözden geçiriniz.

6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Fitoterapi” ile ilgilibölümünü tekrar gözden geçiriniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Aromaterapi” ile ilgilibölümünü tekrar gözden geçiriniz.

8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Aromaterapi” ile ilgilibölümünü tekrar gözden geçiriniz.

9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Fitoterapi” ile ilgilibölümünü tekrar gözden geçiriniz.

10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yunani Tedavi Sistemi” ileilgili bölümünü tekrar gözden geçiriniz.

Okuma Parças› Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›


Anon. (2001). Legal Status of Traditional Medicine

and Complementary/Alternative Medicine, Re-port of a WHO Global Survey, WHO, Geneva.

Anon. (2005). National Policy on Traditional Medi-

cine and Regulation of Herbal Medicines, Re-port of a WHO Global Survey, WHO, Geneva.

Bafler, K.H.C. (2009). Uçucu Ya¤lar ve Aromaterapi,

Bilimsel Fitoterapi Dergisi, 7, 8-25.Buchberger, D. (1996). Moderne Aromatherapie, Pmi

Verlagsgruppe.Ernst, E., Pittler, M. H., Wider, B. (Editors) (2006). The

Desktop Guide to Complementary and Alterna-

tive Medicine: An Evidence-Based Approach,Mosby.

Evans, W.C., Saunders, W.B. (2009). Trease and EvansPharmacognosy, 16th Edition, Edinburgh.

Keville, K., Green, M. (1995). Aromatherapy: A Comp-

lete Guide to the Healing Art. Freedom, Ca., Cros-sing Press.

Liu, C., Tseng, A., Yang, S. (2005). Chinese Herbal

Medicine: Modern Applications of Traditional

Formulas. Boca Raton, CRC Press.Sarin., Y.K. (1996). Illustrated Manual of Herbal

Drugs Used in Ayurveda. New Delhi, Council ofScientific & Industrial Research.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Do¤al çevre-yaflam ve hastal›k iliflkilerini tan›mlayabilecek,Bitkisel ürünlerle tedavi biçim ve yöntemlerini aç›klayabilecek,Bitkisel ürünlerle tedavi edilebilen belli bafll› hastal›klar› tan›mlayabilecek vet›bbi bitkiler hakk›ndaki mevcut bilgileri araflt›rabilecek ve derleyebilecek,bilgi ve becerileri kazanabileceksiniz.


• Sindirim Sistemi• Homeostaz• Dolafl›m Sistemi• Solunum Sistemi• Boflalt›m Sistemi• Metabolizma

• Fitoterapi• Üreme Sistemi• Sinir Sistemi• ‹nfeksiyon Hastal›klar›• Kanser• Hareket Sistemi

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNN



• G‹R‹fi• DO⁄AL ÇEVRE VE YAfiAM-

HASTALIK ‹L‹fiK‹S‹• DO⁄AL ÇEVRE VE HASTALIK ‹LAÇ

‹L‹fiK‹S‹• F‹TOTERAP‹ NED‹R?• B‹TK‹SEL ÜRÜNLER ‹LE TEDAV‹• B‹TK‹SEL ÜRÜNLER ‹LE TEDAV‹

ED‹LEB‹LEN HASTALIKLAR• B‹TK‹SEL ÜRÜNLER‹N

KULLANIMINA ‹L‹fiK‹NSONSÖZLER

T›bbi BitkilerinFarkl› Hastal›klardaKullan›m›


G‹R‹fiT›bbi bitkilerin kullan›m› insanl›k tarihi kadar eskidir. ‹nsano¤lu deneme-yan›lmayöntemi ile veya tesadüfler sonucu bitkilerin kullan›labilirliklerini ve tedavi ediciözelliklerini ö¤renmifllerdir. Bilim ve teknolojinin geliflmesi ile do¤adan yararlan-ma ve zarar verme oran›da artm›flt›r. Bu ünitede T›bbi Bitkilerin Farkl› hastal›klar-da kullan›m› ile ilgili k›sa bilgiler verilecektir. Ancak uzman tavsiyesi ve kontrolüolmadan bu bitkilerin kullan›lmamas› gerekti¤i hiç bir zaman hat›rdanç›kart›lmamal›d›r.

DO⁄AL ÇEVRE VE YAfiAM-HASTALIK ‹L‹fiK‹S‹Di¤er tüm canl›lar gibi insanlar da yak›n çevreleri ve içinde bulunduklar› ortam iletümleflik biçimde yaflamlar›n› sürdürürler. Beslenme, bar›nma gibi günlük temelgereksinimlerini sa¤lad›¤› “tümleflik yaflam döngüsünde” canl›, içinde bulundu¤uortama sa¤lad›¤› uyum ölçüsünde türünün devaml›l›¤›n› sa¤lar ve gelecek kuflak-lar›n ortaya ç›kmas›na olanak verecek biçimde üreme ifllevlerini gerçeklefltirir. Hercanl› türünün genlerinde kodlanm›fl bir yaflam süresi vard›r, bu süre “ömür” olaraktan›mlanmaktad›r. Canl›lar›n ömürleri türden türe farkl›l›k gösterdi¤i gibi, bir türiçindeki bireyler aras›nda da önemli düzeyde de¤iflkenlikler gösterir. Canl›lar›n ya-flam süreleri, yani ömürleri ne olursa olsun ortak yazg›lar› olan “ölüm” ile sonlan-maktad›r. Canl›lar ömürlerini sa¤l›kl› biçimde sürdürebilecekleri gibi, çeflitli hasta-l›klardan muzdarip olarak ve bu hastal›klarla mücadele ederek de devam ettirebi-lirler. Hastal›klar asl›nda çevreden gelen çeflitli etkiler sonucu homeostaz›n bozul-mas› sonucu ortaya ç›kmaktad›r. Hastal›klar›n oluflmas› canl›lar›n yaflam kaliteleri-nin bozulmas›na ve/veya ömürlerinin k›salmas›na neden olabilmektedir. Günü-müz ekonomisinde hastal›klar›n di¤er bir önemi de ifl gücü kay›plar› ve kiflilerinçal›flmad›¤› dönemlerdeki parasal kay›plar›d›r.

DO⁄AL ÇEVRE VE HASTALIK ‹LAÇ-‹L‹fiK‹S‹Canl›lar yine “tümleflik yaflam döngüleri” çerçevesinde içgüdüsel davran›fllar ilehastal›klar›n› “iyilefltirecek araçlar›” yak›n çevresinde aramaya koyulur. Gastroin-testinal spazm nedeniyle karn› a¤r›yan bir kedi veya köpek içgüdüleri ile kendi-sine iyi gelecek bir bitkiyi bir otlakta bulabilmektedir.

Konuyu tam olarak bilmeyen birisine etobur canl› olan bu hayvanlar›n ot yer-ken gözükmesi oldukça garip gelecektir. Kedi veya köpek içgüdüsel davran›fllar›ile “do¤adan” kendilerine iyi gelen bir “ilac›” bulmaktad›r. ‹lk insan da büyük birolas›l›kla hastal›¤›n› içgüdüsel olarak do¤adan “keflfederek” buldu¤u otlar, yani

T›bbi Bitkilerin Farkl›Hastal›klarda Kullan›m›

Homeostaz (Homeostasis):Vücudun iç koflullar›n›nçevre koflullar›nauyarlanmas› demektir.De¤iflen çevre koflullar›n›vücut çeflitli biçimlerdetepki vererekdengelemektedir. Örne¤in,s›cak bir havada doku veorganlar›n›n zarargörmemesi için vücutterleyerek kendi içs›cakl›¤›n› düflürür.Homeostaz konusunda dahafazla bilgi için bkz:http://en.wikipedia.org/wiki/Homeostasis

Gastrointestinal spazm:Mide-barsak kaslar›n›n afl›r›çal›flmas› sonucu anibiçimde kas›l›p kalmas›d›r.Bu organlar›n içlerineuzanan sinir uçlar› buspazm sonucunda mekanikbask› gördü¤ü için oldukçafliddetli iç organ (kar›n)a¤r›lar› oluflur. Spazmkonusunda daha fazla bilgiiçin bkz:http://en.wikipedia.org/wiki/Spasm.

“t›bbi bitkiler” yard›m› ile tedavi etmeye çal›flm›flt›. Geçen milyonlarca y›ll›k evrim-sel dönemde insanlar bafllang›çta içgüdüsel olan bu kazan›mlar›n›, ak›l ve zekâlar›-n›n di¤er canl› türlerine göre k›yas kabul edilmez biçimde fazla olmas› nedeniyle,hem bilgi birikimlerinin geliflimi, hem de deneyimlerini sonraki kuflaklara aktarma-daki üstünlükleri sonucunda sistemli bir u¤rafl› haline getirmifller ve hastal›klar›n te-davisi konusunu bir “bilim” haline dönüfltürmüfllerdir. Bafllang›çtaki bu içgüdüselilaç arama çal›flmalar›nda insanlar›n “zehirli bitkiler” kullanmalar› sonucunda hiçkuflkusuz çeflitli boyutlarda zararlar oluflmufl ve hatta ölümler ortaya ç›km›flt›r. Buarada unutulmamas› gereken bir husus da geçen uzun zaman içinde insanlar›n bil-gi birikimlerinin artmas›na ba¤l› hastal›klar›n teflhisi “(diyagnoz)” ve “nedenleri (eti-yoloji)” hakk›nda ola¤anüstü geliflmelerin sa¤lanmas›d›r. Günümüzün ça¤dafl “teda-vi (terapi)” uygulamalar› insanlarda art›k bu tür deneme-yan›lma yöntemini kabuletmemektedir, çünkü bu yöntem sonucunda hastal›¤a iyi gelecek ürünün zaman›n-da verilmemesi sonucunda hastan›n iyileflmesi mümkün olamamakta veya ürünün“zehirli” olmas› nedeniyle hasta ilave zarar görmektedir. Her ne kadar insanl›¤›nuzun geçmifli boyunca kullan›lan deneme-yan›lma yöntemi art›k günümüzde geçer-li kabul edilmese de, bu yol ile elde edilen bitkilere ait etnomedikal kullan›m bil-gileri günümüz “fitoterapi” uygulamalar›n›n temelini oluflturmaktad›r.

Zehirli bitkiler konusu bu kitab›n›n 5. Ünitesinde daha ayr›nt›l› olarak ele al›nm›flt›r.

F‹TOTERAP‹ NED‹R?Sözcük anlam› itibar› ile fitoterapi “bitkiler ile tedavi” demektir. Bu tedavi, di¤er teda-vi türleri gibi belirli bilimsel esaslar çerçevesinde uygulanmaktad›r. Söz konusu bu bi-limsel esaslar asl›nda günümüzün di¤er tedavi yöntemlerinden çok da büyük farkl›-l›k göstermemektedir. Sonuçta fitoterapinin kulland›¤› bitkisel ürünler “etkinlik, gü-venlik ve kalite” bak›m›ndan ilaçlar ile ayn› veya çok benzer ölçütleri paylaflmaktad›r.

Bitkisel kaynakl› ham maddelerin etkinlik, güvenlik ve kalite ölçütleri bu kitab›n 1. Üni-tesinde kapsam›nda ayr›nt›l› olarak ele al›nm›flt›r.

Bitkisel ilaçlar günümüzün di¤er tedavi seçeneklerinin tamamlay›c›s› olarak dakullan›lmaktad›r. Ancak son y›llarda bitkisel ilaçlar›n kullan›lan di¤er ilaçlar ileolan etkileflimine dikkat çekilmektedir. Fitoterapide kullan›lacak ürünlerin kullan›-ma haz›r hale getirilmesi de ayr› bir bilimsel çal›flmay› zorunlu k›lmaktad›r.

“Bitkisel ham maddelerin kullan›ma haz›rlanmas›” konusu bu kitab›n›n 3. Ünitesinde ay-r›nt›l› olarak ele al›nm›flt›r.

Geçmiflte fitoterapi ve etnomedikal uygulamalar yaln›zca do¤adan toplananbitkiler ile yap›lmaktayd›, günümüzde baz› bitki türlerinin tar›m› yap›larak hem ye-terli miktarda kaynak sa¤lanmakta hem de kayna¤›n belli bir standartta elde edil-mesi mümkün olmaktad›r. Bu flekilde do¤adan veya tar›msal üretim yoluyla eldeedilen bitki ancak çeflitli ifllemler geçirdikten sonra kullan›labilmektedir. Örne¤in,ac› olan bir bitki ekstresi fleker içeren flurup formunda tad› de¤ifltirilerek hastayasunulmaktad›r. Bitkisel ham madde ve ürünlerin kullan›m›nda dikkat edilmesi ge-reken hususlar bulunmaktad›r.


Etnomedikal Kullan›m:Geleneksel Kullan›m, halkaras›nda kullan›m. “T›bbibitkilerin halk aras›ndakikullan›m›” konusu buKitab›n›n 6. Ünitesindekapsam›nda daha ayr›nt›l›olarak ele al›nm›flt›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



B‹TK‹SEL ÜRÜNLER ‹LE TEDAV‹Bitkilerden hastal›klar›n tedavisi (terapi) ve hastal›klardan korunma (profilaksi)amac›yla üç flekilde yararlan›labilmektedir:

• Bitki toplan›p taze olarak veya uygun flekilde kurutulduktan sonra oldu¤ugibi kullan›labilir,

• Bitkiden uygun farmasötik teknikler ile standardize bir ekstre haz›rlan›r,böylece bitkinin etkili maddeleri daha yüksek oranda konsantre edilip kul-lan›m sunulur,

• Bitkilerden elde edilen maddeler kimyasal ar›tmadan sonra saf halde kulla-n›l›rlar.

Bu üç seçenekten ilk ikisi genellikle fitoterapinin konusu iken, üçüncü seçenekdaha çok modern t›bb›n seçene¤idir. Modern t›p nadiren de ikinci seçenekten ya-rarlan›r. Ayr›ca, bitkilerden elde edilen maddelerden hareketle bazen yar›-sentetikve sentetik maddeler de haz›rlanmaktad›r. Yap›-etki iliflkilerine dayanarak saf mad-de molekülünde yap›lan de¤iflimler ile elde edilen bu yeni bileflikler tümüyle mo-dern t›bb›n tedavi araçlar›d›r.

Bitkisel ürünlerle tedavi kaç biçimde uygulanmaktad›r?

B‹TK‹SEL ÜRÜNLER ‹LE TEDAV‹ ED‹LEB‹LEN HASTALIKLARTeorik olarak her hastal›k bitkisel ürünler ile tedavi edilebilmektedir. Ancak pra-tikte bitkiler ile tedavide etkiler genellikle yavafl yavafl ortaya ç›kt›¤›ndan acil teda-vi gerektiren baz› hastal›klar ile baz› progresif hastal›klar bitkiler ile tedavi edile-memektedir. Bu tür hastal›klarda ya saf bitkisel maddeler veya sentetik ilaçlar et-kili olmaktad›r. Özellikle bitkiler ile tedavide etkiler fazla fliddetli olmamakta, do-lay›s›yla tedavi süresini uzatmaktad›r. Standardize bitki ekstreleri ile etkiler dahafliddetli gözükürken, en kuvvetli etki saf maddelerde gözükmektedir. Bu tür yavaflgeliflen etkiler asl›nda daha çok profilaktik etki (hastal›ktan koruyucu etki) sa¤la-mak için daha uygundur.

Bitkilerle tedavide dikkat edilmesi gereken önemli bir nokta da plasebo etki-dir. Plasebo etki baz› hastal›klarda %60 kadar yüksek bir oranda ç›kmaktad›r ve tü-müyle hastan›n “iyileflme” beklentisi düzeyine göre genifl bir de¤iflkenlik gösterir.Baz› hekimler baz› hastal›klarda plasebo etkiyi kullanmak isterler. Genellikle ger-çek bir hastal›¤› olmay›p “hastal›k hastas›” olan “evhaml›” kifliler, ilaçtan yüksekdüzeyde yarar beklentisi içindeyse hekim onlara fazla farmakolojik etkisi olmayanve yan etkisi düflük vitamin gibi ilaçlar› vermektedir. Plasebo etkinin tedavi için enönemli sorunu “güvenilmez” olmas›d›r. Baz› hastalarda hiç görülmezken baz› has-talarda yüksek ç›kabilmektedir. Bu nedenle, halk aras›nda kullan›lan bitkisel birürünün herhangi bir hastal›k üzerinde görülen etkisinin “plasebo” olup olmad›¤›mutlaka araflt›r›lmal›d›r. Bunun araflt›r›lmas›nda iki farkl› yöntem vard›r: 1) Hayvandeneyleri 2) Kontrollü klinik deneyler. Deney hayvanlar›nda plasebo etki görül-medi¤i için gerçek bir etkinin ay›rt edilmesi hayvan deneylerinde kolayd›r. Kon-trollü klinik deneylerde ise etik aç›dan güçlükler bulunmaktad›r. Genellikle hay-van deneyi modeli olmayan hastal›klarda kontrollü klinik deneyler ilaç veya ilaçaday› maddelerin terapötik (tedavi edici) etkilerinin araflt›r›lmas›nda kullan›l›r. An-cak, bunun için de ilaç veya ilaç aday› maddelerin hayvan deneylerinde güvenliktestlerinin tamamlanm›fl olmas› gerekmektedir.

25110. Ünite - T ›bbi Bi tk i ler in Fark l › Hastal ›k larda Kul lan›m›

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Bu kitab›n 4. Ünitesinde “Bitkisel hammadde ve ürünlerin kullan›m›nda dikkat edilecekhusular” konusunu daha detayl› olarak verilmifltir.

Bu ünitede dünya genelinde tedavi edici etkileri resmi kabul görmüfl bitkiselürünler çeflitli kategoriler alt›nda örnekler verilerek tan›mlanacakt›r. Burada amaç,fitoterapi uzmanl›¤› bilgileri vermek de¤ildir, çünkü hangi türde olursa olsun tera-pi hekimin iflidir ve en az›ndan hekimin koordinasyonu alt›nda yürütülmelidir. Buünitenin amac› bitkilerle tedavi aç›s›ndan okuyuculara genel bir fikir kazand›r›lma-s›d›r. Bu nedenle dozaj ve formülasyon detaylar› özellikle verilmeyecektir. Bitkilerile tedavi edilebilen hastal›klar› flu kategoriler alt›nda toplamak olas›d›r:

• Sinir sistemi hastal›klar›,• Duyu sistemi hastal›klar›,• Hareket sistemi hastal›klar›,• Sindirim sistemi hastal›klar›,• Dolafl›m sistemi ve kan hastal›klar›,• Solunum sistemi hastal›klar›,• Boflalt›m sistemi hastal›klar›,• Metabolizma ve endokrin sistem hastal›klar›,• Üreme sistemi hastal›klar›• Deri Hastal›klar›• ‹nfeksiyon ve ba¤›fl›kl›k sistemi hastal›klar›,• Kanser hastal›klar›

Bitkisel ürünlerle hangi hastal›klar tedavi edilememektedir?

Sinir Sistemi Hastal›klar›nda Bitkisel Ürünlerin Kullan›m› Sinir sistemi vücuttaki organ ve dokular ile di¤er sistemlerin çal›flmas›n› organizeeder. Yap›sal olarak 2 k›s›mda incelenmektedir: 1) Merkezi sinir sistemi (Beyin, be-yincik, omurilik so¤an› ve omurilikten oluflmaktad›r) 2) Periferik sinir sistemi (du-yu sinirleri, hareket sinirleri ve otonom sinirlerden oluflmaktad›r). Beyin tüm sinirsistemini kontrol ederken, vücudun ruhsal durumunun oluflmas›, bilinç ve bilinçal-t› düflünme, bellek ve ö¤renme, a¤r› ve duyu alg›lama ve de¤erlendirmesi ile bi-linçli hareketlerin organizasyonu gibi önemli üst düzey ifllevleri yürütür. Beyincikesas olarak denge ifllevlerini düzenlerden, omurilik so¤an› kalp-damar sistemini vesolunum ifllevlerinin organizasyonunu sa¤lar. Omurilik ise refleks hareketlerin or-ganizasyonundan sorumlu organd›r. Duyu sinirleri, sinir uçlar›nda bulunan alg›la-y›c› yap›lardan gelen dokunma, ›s› alg›s›, kafl›nt›, uyuflma (kar›ncalanma), yanma,a¤r› gibi duyular› merkezi sinir sistemine iletmektedir. Afl›r› ve ani zarar veren uya-r›lar esas olarak omurilikte tepki oluflturur ve refleks hareket ortaya ç›kar. Örne-¤in, k›zg›n bir soban›n üzerine elinizi sürdü¤ümüzde önce elimizi çekeriz, dahasonra (1 sn kadar) ac›s›n› hissederiz. Burada omurilik duyu sinirleri ile gelen bilgi-yi do¤rudan ilgili hareket sinirine aktar›r ve “düflünmeden” çok ani bir biçimde ha-reket gerçekleflir. Hareket sinirleri komutlar› sadece omurilikten almamaktad›r, ay-r›ca beyin organize ve bilinçli hareketlerin organizasyonunu sa¤lamaktad›r. Hare-ket sinirleri kas dokusu ile anatomik kavflak oluflturmufl durumda oldu¤undan, ha-reket ile ilgili emirleri aksatmaks›z›n kaslara ileterek istemli hareketlerin gerçeklefl-mesini sa¤larlar. Sempatik ve parasempatik sinirler olarak iki ayr› kategoride de-¤erlendirilen otonom sinirler ise istem d›fl› biçimde iç organlar›n çal›flmas›n› dü-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

zenlemektedir. Sempatik ve parasempatik sinirler genellikle birbirlerine z›t biçim-de çal›flmaktad›r. Örne¤in, sempatik sinirler kalp çal›flmas›n› h›zland›r›rken para-sempatik sinirler yavafllatmaktad›r.

Yukar›da yap›lan tan›mlamalardan sinir sisteminde her organ ve sinirin çok belligörevleri oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Ancak, sistemler sürekli birbirleri ile etkileflim veiletiflim içinde oldu¤undan sinir sistemi hastal›klar› oluflum mekanizmas› (etiyopato-lojisi) genellikle karmafl›kt›r. Bu nedenle tedavide kullan›lan ilaç veya bitkiler de ge-nellikle birçok sistem üzerinde etkilidir, yani etkileri non-spesifiktir (yani özgün de-¤ildir). Ayr›ca, sinir sistemi vücuttaki di¤er sistemlerin de düzenleyicisi konumundaoldu¤undan sinir sistemini etkileyen ilaç ve bitkilerin di¤er vücut sistemlerine (örne-¤in, kalp damar sistemi, sindirim sistemi, vb.) özgü hastal›klarda da etkil olduklar›görülmektedir. Yukar›da kabaca belirtilen tan›mlama ve s›n›flamalar›n ›fl›¤›nda sinirsistemi hastal›klar› ve bunlar üzerinde etkili bitkiler flöyle gruplanmaktad›r:

Anksiyete: Kayg›, korku ve gerilimden oluflan bir ruh halidir. “Endifle” olarakda tan›mlanan bu durumun süreklilik arz etmesi bir hastal›kt›r ve tedavi edilmesigerekmektedir. A¤›r anksiyete tedavisinde kullan›lacak etkin ilaçlar›n yan› s›ra, ha-fif ve orta fliddette anksiyete tablolar›n›n giderilmesinde kullan›lan çeflitli bitkilervard›r (Tablo 10.1).


Tablo 10.1Anksiyetetedavisindekullan›lan bitkiler.

Latince Ad› Türkçe Ad› Yetiflti¤i Yerler Kullan›lan K›s›m

Adonis vernalis Keklikotu Kuzey ve Do¤u Avrupa, Sibirya Çiçekli toprak üstü

k›s›mlar›

Apium graveolens KerevizTürkiye (kültür), Dünyan›n çeflitli

yerleriBitkinin tüm k›s›mlar›

Artemisia vulgaris AyvadanaKuzey ve Do¤u Anadolu, Asya, Kuzey

Amerika ve Avrupa Kökler

Avena sativa Yulaf Bütün Avrupa ve Anadolu (kültür)

Bitkinin taze ya da

kurutulmufl toprak

üstü k›s›mlar›

Cinnamomum

camphoraKafur A¤ac› Çin, Japonya, Güney-do¤u Asya

A¤ac›n odunundan

haz›rlanan uçucu ya¤

Citrus aurantium Turunç Akdeniz bölgesi ülkeleri

Meyve, tohum ve

çiçeklerden

haz›rlanan uçucu ya¤

Gingko bilobaGingko,

Mabet A¤ac›

Uzakdo¤u (Çin, Japonya, Kore), baz›

ülkelerde kültürü yap›lmaktad›r

Taze veya kurutulmufl

yapraklar

Griffonia

simplicifolia- Bat›-Orta Afrika Toz edilmifl tohumlar

Humulus lupulus fierbetciotu Bilecik, Bursa (kültür)Kurutulmufl çiçek

durumlar›

Hypericum

perforatum

Binbirdelikotu,

Sar› kantaronAnadolu ve Avrupa Toprak üstü k›s›mlar›

Anksiyete ile ilgili olarak daha fazla bilgi için http://www.almanhastanesi.com.tr/psikiyat-ri.htm adresini ziyaret ediniz.

Depresyon: ‹çekapan›kl›k, isteksizlik, karamsarl›k, enerjisizlik ve hayattanzevk almama gibi belirtiler ile karakterize bir ruh halidir. Bu durumun süreklilikarz etmesi bir hastal›kt›r ve tedavi edilmesi gerekmektedir. Günümüzün en yayg›nhastal›klar›ndan birisidir. Bazen anksiyete ile beraber ortaya ç›kmaktad›r. A¤›r dep-resyon tedavisinde kullan›lacak etkin ilaçlar›n yan› s›ra, hafif depresyon tablolar›-n›n giderilmesinde kullan›lan çeflitli bitkiler vard›r (Tablo 10.2).

Depresyon hastal›¤› ile ilgili olarak daha fazla bilgi için http://www.psikiyatrist.net/dep-resyonlukisiler.htm adresini ziyaret ediniz.

Demans (Bunama) ve Bellek Bozukluklar›: Farkl› nedenlere ba¤l› olan çe-flitli bellek bozukluklar› ve bunama türleri vard›r. Serebrovasküler yetmezlik, yafl-lanma veya Alzheimer hastal›¤› gibi durumlar demans ve bellek yetersizlikleri ilekarakterizedir. Bellek bozukluklar›na ba¤l› problemlerin giderilmesinde kullan›lanbitkiler Tablo 10.2’de listelenmifltir.

Demans ile ilgili olarak daha fazla bilgi için http://en.wikipedia.org/wiki/Dementia adresi-ni ziyaret ediniz.


Melissa officinalis O¤ulotu Akdeniz bölgesiTaze veya kurutulmufl

yapraklar ya da tüm bitki

Nepeta cataria Kedinanesi Avrupa, ‹ç Anadolu Bölgesi Toprak üstü k›s›mlar›

Panax ginseng Ginseng Çin, Kore, Japonya ve Rusya (kültür) Kurutulmufl kökler

Passiflora

incarnataÇark›felek ‹stanbul (kültür)

Taze ya da kurutulmufl

toprak üstü k›s›mlar›

Piper methysticum Kava Güneydenizi adalar› (kültür)

Taze rizom ile kökler

veya kökleri al›narak

kurutulmufl rizomlar

Primula veris

(P. officinalis)Çuhaçiçe¤i

Do¤u Anadolu (A¤r›, Erzurum, Kars),

Orta Avrupa

Rizom, kökler ve

çiçekler

Rauwolfia

serpentinaRavolfiya

Hindistan, Hindiçin, Borneo,

Sri Lanka ve SumatraKurutulmufl kökler

Salvia trilobaDa¤elmas › ,

Elmaotu

Ege Bölgesi ve tüm Akdeniz bölgesi

ülkeleriYapraklar

Valeriana

officinalisKediotu Do¤u Anadolu ve Avrupa

Kurutulmufl kök ve

rizomlar

Tablo 10.1Devam›

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Tablo 10.2Depresyon, demansve bellekbozukluklar›n›ntedavisindekullan›lan bitkiler.


Anagallis arvensisBarsakotu,

Farekula¤›,

Sülükotu

Avrupa, Asya, Avrupa, ABD,

Subtropikal Güney Afrika

Kurutulmufl çiçekli

toprak üstü k›s›mlar

Artemisia

vulgarisAyvadana

Kuzey ve Do¤u Anadolu, Asya,

Kuzey Amerika ve Avrupa Kökler

Avena sativa Yulaf Avrupa ve Anadolu (kültür)

Bitkinin taze ya da

kurutulmufl toprak


Griffonia

simplicifolia- Bat›-Orta Afrika

Toz edilmifl tohumlar

Hypericum

perforatum

Binbirdelikotu,

Sar› kantaronAnadolu ve Avrupa

Toprak üstü k›s›mlar›

Melissa officinalis O¤ulotu Akdeniz bölgesi


yapraklar ya da tüm

bitki

Ocimum

basilicumFesle¤en Güney Anadolu (kültür), Hindistan


toprak üstü k›s›mlar›;

uçucu ya¤›

Origanum

majorana-

Almanya (kültür),

Güneydo¤u Akdeniz


Passiflora

incarnataÇark›felek ‹stanbul (kültür)



Rhodiola rosea Rodiola Çin, Orta Asya, Avrupa, Kanada, ABD Kökler

Demans ve bellek bozukluklar›

Gingko biloba Gingko,

Mabet A¤ac›Uzakdo¤u (Çin, Japonya, Kore)


yapraklar




bitki

Piper cubebe KebabiyeSri Lanka, Hindistan, Malezya (kültür),

Endonezya

Kurutulmufl ve tam

olgunlaflmam›fl

meyveleri

Rhodiola rosea Rodiola Çin, Orta Asya, Avrupa, Kanada, ABD Kökler

Rosmarinus

officinalisBiberiye

Güney Anadolu, Güney Afrika, Asya,

Hindistan, ABD, Avustralya,

Toprak üstü

k›s›mlar›ndan

elde edeilen uçucu ya¤

Schisandra

chinensisSchisandra Çin ve Kore Meyveler

Demans ve bellek bozukluklar›n›n tedavisinde kullan bitkilerden hangileri Akdeniz ve Gü-ney Anadolu Bölgelerinde yetiflmektedir?

Uyku Bozukluklar› (Uykusuzluk): Çeflitli nedenlere ba¤l› olan uykusuzlu¤untedavisinde çok çeflitli bitkiler kullan›lmaktad›r. Uykusuzluk tedavisinde sedatif (ya-t›flt›r›c›) ve hipnotik (uyutucu) özellikler tafl›yan ilaç ve bitkiler kullan›l›r. Uykusuz-luk (insomnia) tedavisinde yararlan›lan bitkilerin listesi Tablo 10.3’te verilmifltir.

‹nsomnia ile ilgili olarak daha fazla bilgi için http://en.wikipedia.org/wiki/Dementia adre-sini ziyaret ediniz.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Tablo 10.3Uykusuzluktedavisindeyararlan›lan bitkiler.

*Ba¤›ml›l›k yap›c›özellikleri vard›r veuykubozukluklar›n›ntedavisinde art›kkullan›lmamaktad›r.


Avena sativa Yulaf Bütün Avrupa ve Anadolu (kültür)

Bitkinin taze ya da

kurutulmufl toprak


Cannabis sativa* KenevirotuOrtado¤u; Türkiye ve Dünyan›n ço¤u

yerinde (kültür)

Kurutulmufl difli çiçek

durumu (esrar)

Citrus aurantium Turunç Bütün Akdeniz bölgesi ülkeleri

Meyve, tohum ve

çiçeklerden haz›rlanan

uçucu ya¤

Cretaegus

monogynaAl›ç Bat› ve Güney Anadolu; Avrupa Çiçekler

Griffonia

simplicifolia- Bat›-Orta Afrika

Toz edilmifl tohumlar

Humulus lupulus fierbetciotu Bilecik, Bursa (kültür)Kurutulmufl çiçek

durumlar›

Lactuca sativa Marul Anadolu’da birçok yerde (kültür) Yapraklar

Laurus nobilis DefneEge, Akdeniz, Karadeniz sahil fleridi;

Akdeniz Bölgesi ÜlkeleriYapraklar

Lavandula

angustifoliaLavanta

Türkiye’de süs bitkisidir, Akdeniz

bölgesi ve güney Avrupa (kültürü

de yap›l›r)

Taze çiçek ve çiçekli

dallar›ndan elde edilen

uçucu ya¤




bitki

Nymphea alba Nilüfer Türkiye’nin sulak olan çeflitli bölgeleri Çiçekler

Panax ginseng GinsengÇin’de yetiflir; Çin, Kore, Japonya

ve Rusya’da kültürü yap›l›rKurutulmufl kökler

Papaver rhoeas GelincikAnadolu’da çok yayg›nd›r; Avrupa,

Kuzey Afrika, AsyaÇiçekler

Papaver

somniferum*Afyon

Orta Anadolu (s›n›rl› kültür); tüm

dünyada kültürü yap›l›rHaflhafl bafl›

Passiflora

incarnataÇark›felek

‹stanbul (kültür); Taze ya da kurutulmufl


Sara (Epilepsi) Hastal›¤›: Nöbetler ile kendini gösteren, tonik ve klonik is-tem-d›fl› vücut konvülziyonlar› (vücudun kas›l›p kalmas›) ile karakterize bir mer-kezi sinir sistemi hastal›¤›d›r. Nöbetler s›ras›nda ço¤u kez hasta bilincini k›sa birsüre için kaybetmektedir. Çeflitli tipleri vard›r ve beyindeki baz› nöronlar›n afl›r› ak-tivasyonu sonucunda ortaya ç›kan bir hastal›kt›r. Tedavisinde baflta difenilhidanto-in ve valproik asit gibi etkin ilaçlar›n yan› s›ra baz› bitkiler de yararl› olmaktad›r.Sara hastal›¤›nda kullan›lan baz› bitkiler Tablo 10.4’de verilmifltir. Halk aras›nda buhastal›¤›n tedavisinde yat›flt›r›c› özelli¤e sahip olan baz› bitkiler de kullan›lmakta-d›r. Bu tür bitkiler söz konusu tabloda yer almamaktad›r.

Epilepsi ile ilgili olarak daha fazla bilgi için http://tr.wikipedia.org/wiki/Epilepsi adresiniziyaret ediniz.

Parkinson Hastal›¤›: Kaslarda so¤uma, sertleflme (rijidite), istem d›fl› titreme(tremor) ve hareketler ve afl›r› tükrük salg›s› (hiper salivasyon) ile karakterize birmerkezi sinir sistemi hastal›¤›d›r. Nedenleri tam olarak bilinmese de, kafa travma-lar› (darbeleri), karbonmonoksit veya mangan zehirlenmeleri neden olarak göste-rilmektedir. Bu hastal›¤› yaflayan ünlüler aras›nda ABD’li Müslüman boksör Mu-hammet Ali Clay (Cassius Clay) de bulunmaktad›r. Parkinson hastal›¤›na karfl›kullan›lan bitkiler Tablo 10.4’de listelenmifltir.

Parkinson hastal›¤› ile ilgili olarak daha fazla bilgi için http://en.wikipedia.org/wiki/Par-kinson%27s_disease adresini ziyaret ediniz.

Daha fazla bilgi için Bkz: http://en.wikipedia.org/wiki/Muhammad_Ali.

Merkezi Sinir Sistemi Stimülanlar› (Uyar›c›lar›): Bu kategorideki bitkilermerkezi sinir sistemini uyararak uyku e¤ilimini azalt›rlar veya uykusuzlu¤a nedenolurlar. Ayr›ca, merkezi sinir sistemini deprese eden uyku ilaçlar› gibi maddelerinve bitkilerin etkilerini önlemek amac›yla da kullan›l›rlar. Tablo 10.4’de bu tür bit-kilere örnekler verilmifltir.


Peganum harmala Üzerlik Orta Anadolu Tohumlar

Piper methysticum Kava Güneydenizi adalar› (kültür)

Taze rizom ile kökler

veya kökleri al›narak

kurutulmufl rizomlar

Rauwolfia

serpentinaRavolfiya

Hindistan, Hindiçin, Borneo,

Sri Lanka ve SumatraKurutulmufl kökler

Salix alba Sö¤ütAnadolu’da yayg›nd›r;

Orta ve Güney AvrupaYapraklar

Tilia türleri IhlamurKuzey Anadolu Da¤lar›; Dünyada

çeflitli yerlerdeÇiçekler

Valeriana


Kurutulmufl kök ve

rizomlar

Viola odorataKokulu

menekfle

Anadolu’da pek bulunmaz;

Avrupa, Ortado¤u, Orta Asya

Çiçeklerinden elde

edilen uçucu ya¤

Tablo 10.3Devam›

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Tablo 10.4Epilepsi ve ParkinsonTedavisine Yard›mc›ve Merkezi sinirsistemi stimülan›baz› bitkiler.

*Ba¤›ml›l›k yap›c›özellikleri vard›r veepilepsi tedavisindeart›kkullan›lmamaktad›r. **Bu bitkinin yaprakve gövdesi ç›plak elletutuldu¤undakontaktfotodermatit’e yolaçmaktad›r. Ifl›k vegünefl varl›¤›nda,bitkinin buk›s›mlar›nadokunuldu¤undaekzema benzeri ciltreaksiyonlar›oluflmaktad›r.


Cannabis sativa* KenevirotuOrtado¤u, Türkiye ve Dünyan›n

ço¤u yerinde (kültür)


durumu (esrar)

Centella asiatica - Güney-Do¤u Asya

Kurutulmufl toprak üstü

k›s›mlar, taze ve

kurutulmufl yapraklar ve

gövde

Convallaria

majalis

‹nciçiçe¤i,

Mügeçiçe¤i

Türkiye’de süs bitkisi,

Avrupa ormanlar›

Kurutulmufl çiçekler,

toprak üstü k›s›mlar,

kök ve rizomlar

Dictamnus

albus**

Gazelotu;

Akgiritotu

Ege ve Karadeniz; güney ve

güneydo¤u Avrupa, Ortado¤u,

Türkistan ve Kafkaslar


yaprak veya kökler

Griffonia


Peonia officinalis Avrupa fiakay›k›Birçok ülkede kültürü yap›l›r;

Güney Avrupa Da¤lar›

Kurutulmufl ham

tohumlar, taze kökler

Senecio vulgaris KanaryaotuTrakya ve Anadolu’nun sahil

bölgeleri

Çiçeklenme zaman›nda

toplanan toprak üstü k›-

s›mlar

Taxus baccata Porsuk A¤ac› Karadeniz Ormanlar›, AvrupaTaze yapraklar ve genç

dal uçlar›

Valeriana


Kurutulmufl kök ve

rizomlar

Viscum albumÇekem,

Ökseotu

Türkiye, Avrupa, ‹ran,

Çin (kültür)

Kurutulmufl

meyve, yaprakl› dal

Parkinson hastal›¤›

Corydalis cava - Bat› ve orta Avrupa Yumrular›

Griffonia


Merkezi sinir sistemi stimülan› baz› bitkiler

Areca catechu

Felfelek;

Ferfelek;

Cevzi fulful

Hindistan ve Güney Hint Adalar›,

Asya ve Güney AfrikTohumlar

Camelia sinensis

(=Thea sinensis)

Çay (yeflil

veya siyah)

Vatan› Çin, Kuzey-Do¤u Anadolu

ve Dünya’n› birçok yeri (kültür)

‹fllenmifl veya

ifllenmemifl genç

yapraklar

Coffea arabica KahveBrezilya, Meksika, Kolombiya,

Etopya, Arabistan (Yemen)

Çeflitli biçimlerde

ifllenmifl tohumlar

Dictamnus

albus**

Gazelotu;

Akgiritotu

Ege ve Karadeniz; güney ve

güneydo¤u Avrupa, Ortado¤u,

Türkistan ve Kafkaslar


yaprak veya kökler

Acacia senegalArap

Zamk› A¤ac›Afrika’n›n tropikal savan kufla¤›

A¤ac›n gövde ve

dallar›ndan yaralama so-

nucu oluflan lateks

A¤r›: Vücuttaki çeflitli problemlerin habercisi olan ve hastaya ço¤u durumda s›-k›nt› veren bir semptomdur (belirtidir). A¤r› tek bafl›na bir hastal›k olmamakla bir-likte ço¤u zaman hastal›klara efllik eden en önemli belirti olarak karfl›m›za ç›kmak-tad›r. Genellikle duyu sinirlerinin ucundaki a¤r› alg›lay›c›lar›n (nosiseptörlerin) çe-flitli faktörler (mekanik bask›, kimyasal maddeler, yaralanma, infeksiyon, psikolo-jik faktörler gibi) ile uyar›lmas› sonucu oluflan çeflitli tipte a¤r›lar vard›r. Bunlar›nd›fl›nda “migren” gibi oluflum nedenei tam olarak anlafl›lmam›fl olan a¤r›lar da sözkonusudur. A¤r› genel olarak üç alt kategoride de¤erlendirilir:

a. Spazmojenik a¤r›lar,b. Nöropatik a¤r›lar,c. Psikosomatik a¤r›lar.Spazmojenik a¤r›lar, vücudun çizgili veya düz kasl› yap›lar›n›n spazmlar›ndan

kaynaklanmaktad›r. Spazm çizgili veya düz kas›n içinde yer alan sinir uçlar›na bas-k› yapt›¤› için a¤r›ya neden olmaktad›r. Düz kas spazmlar›na ba¤l› a¤r›lar asl›ndaiç organ a¤r›lar›d›r, çünkü her iç organ ya içinde ya da d›fl çevresinde düz kas içer-mektedir. Bu tür a¤r›lara visseral (iç organlara iliflkin) a¤r›lar ad› da verilmektedir.Visseral a¤r›lar genellikle spazmolitik (spazm çözücü) ilaç ve bitkiler taraf›ndanönlenmektedir. Spazmolitik etkili bitkilere örnekler Tablo 10.5’de yer almaktad›r.

Nöropatik a¤r›, sinir sistemindeki sinirlerin do¤rudan hasar görmesinde ortayaç›kan a¤r›d›r. Periferik (Çevresel) veya merkezi sinir sistemindeki sinirlerin hasargörmesi sonucu ortaya ç›kan nöropatik a¤r› süre¤endir. Nöropatik a¤r›ya nedenolan birçok farkl› durum vard›r; alkolizm, kanser, baz› nörolojik hastal›klar, damarhastal›klar›, sinir s›k›flmas›, baz› enfeksiyon hastal›klar› (zona gibi), böbrek yetmez-li¤i ve fleker hastal›¤› gibi. Tedavide esas nöropatik a¤r›ya neden olan etkenin kal-d›r›lmas›d›r. Bu radikal (esas) tedaviye yard›mc› olarak veya radikal tedavininmümkün olamad›¤› durumlarda hastan›n s›k›nt›s›n› gidermek için analjezik (a¤r›kesici) ilaç ve bitkilerden yararlan›lmaktad›r. Tablo 10.6 analjezik etkili bitkilere ör-nekleri içermektedir.


Tablo 10.4Devam›

Catha edulis-

Etopya, Yemen

MadagaskarA¤aç yapraklar›

Rhodiola rosea Rhodiola Çin, Orta Asya,

Avrupa, Kanada, ABDKökler

Silybum marianum Devedikeni Türkiye ve AvrupaHam tohumlar


Achillea millefolium Civanperçemi Kuzey ve Do¤u Anadolu;

Kuzey hariç tüm AvrupaKurutulmufl topraküstü k›s›mlar


Türkiye’nin birçok bölgesi (kültür); Akdeniz bölgesi, güney Rusya, Avrupa (kültür)

Kurutulmufl olgunmeyveler

Angelica Melaike otu Melaike otu; Suriye, Hollanda Tohumlar,tüm bitki

archangelica Melekotu Polonya, Laponya ve Balt›k Denizi ülkeleri veya kökler

Atropa belladonna

Güzelavrat otu

Kuzey Anadolu; Orta ve Güney Avrupa, Güneydo¤u Asya, birçok ülkede kültürü yap›l›r

Yapraklar ve kökler

Calendulaofficinalis

Aynisafa; T›bbi nergis;Nerkis;

Ülkemizde süs bitkisi olarak yetifltirilir; Orta ve güney Avrupa, kuzey Asya, ABD

Çiçekli dallar veyatoprak üstü k›s›mlar›

Capsicumannum K›rm›z›biber

Güneydo¤u Anadolu, Kayseri, Bursa, vd. (kültür); Meksika ve orta Amerika, dünyan›n di¤er yerleri (kültür)

Taze veya kurutulmuflmeyveler

Conium maculatum Bald›ranotu Bütün Türkiye; Avrupa, Asya, Kuzey

Afrika ve Amerika’n›n ›l›man bölgeleriKurutulmufl, çiçekli veyaprakl› dallar›

Dictamnus albus**

Gazelotu; Akgiritotu

Ege ve Karadeniz; güney ve güneydo¤u Avrupa, Ortado¤u, Türkistan ve Kafkaslar

Taze veya kurutulmuflyaprak veya kökler

Foeniculum vulgare Rezene Kuzey Anadolu; Akdeniz bölgesi, ‹ngiltere,

Almanya, Avusturya, ‹ran, Hindistan, Çin

Meyve ve tohumlardan elde edilen uçucu ya¤

Griffonia simplicifolia - Bat›-Orta Afrika Toz edilmifl tohumlar

Hyoscyamus niger Banotu Türkiye’de çeflitli yerler; Avrupa;

Bat› ve Kuzey Asya

Kuru yapraklar, kurutulmufl yaprak veçiçekler, kurutulmufltohumlar, taze tüm çiçekli bitki

Matricariarecutita

Alman papatyas›

Avrupa; Kuzey-Bat› Asya; Türkiye’de baz› yerlerde kültürü yap›l›r

Çiçekler veya tüm bitki

Papaver somniferum* Afyon Orta Anadolu (s›n›rl› kültür);

tüm dünyada kültürü yap›l›r Haflhafl bafl›

Prunusafricana - Tropikal ve subtropikal Afrika Kurutulmufl a¤aç

gövde kabuklar›

Prunus spinosa Çakal eri¤i Kuzey, Bat› ve Güney Anadolu; Çiçekler

Thymus vulgaris Kekik Akdeniz Bölgesi; Genifl ölçüde

kültürü yap›l›r Toprak üstü

Tilia türleri Ihlamur Kuzey Anadolu Da¤lar›;

Dünyada çeflitli yerlerde Çiçekler


Tablo10.5Spazmolitik etkilibitkiler.

*Ba¤›ml›l›k yap›c›özellikleri vard›r vespazmolitik olarakart›kkullan›lmamaktad›r.**Bu bitkinin yaprakve gövdesi ç›plak elletutuldu¤undakontaktfotodermatit’e yolaçmaktad›r

Bald›ranotu: Çok zehirli birbitkidir, Sokrates’in ölümüneneden olan bitki olarakbilinmektedir. Buna karfl›nçeflitli yerlerde piflirilereksalatas› yap›lmaktad›r.Tehlikeli olmakla beraberpiflirilince muhtemelenzehirlili¤i kaybolmaktad›r:http://garova.blogspot.com/2009/01/baldran-otu-ve-salatas.html adresini ziyaretediniz. Ayr›cabak›n›z:http://nacizanebilgi.com/sozluk.php?q=sokrates



Anagallis

arvensis

Ba¤›rsakotu,

Sülükotu

Farekula¤›

Avrupa ve Asya’da yayg›nd›rKurutulmufl çiçekli

bitki (kök de dahil)

Anemone

nemorosa

Beyaz

da¤lalesi

Kuzey Laponya ve Akdeniz bölgesi

hariç tüm Avrupa

Çiçekli dallar ve toprak

üstü k›s›mlar

Angelica

archangelica

Melaike otu;

Melekotu

Suriye, Hollanda, Polonya, Laponya ve

Balt›k Denizi ülkeleri

Tohumlar, tüm bitki

veya kökler

Armoracia

rustica

Bay›rturpu;

Eflekturpu

Vatan› Volga-Don bölgesidir, ancak

Avrupa ve Dünyan›n

her taraf›na yay›lm›flt›r


kökleri

Berberis

vulgarisAmberparis

Kuzey Anadolu; Orta Asya’n›n bir

bölümü; Avrupa

Meyve ve kök

kabuklar›

Brassica nigra Hardal BitkisiTürkiye ve Avrupa, Dünyan›n bütün

›l›man bölgeleri (kültür)Tohumlar

Cannabis

sativa*Kenevirotu

Ortado¤u; Türkiye ve Dünyan›n ço¤u

yerinde (kültür)


durumu (esrar)

Capsicum

annumK›rm›z›biber

Güneydo¤u Anadolu, Kayseri, Bursa,

vd. (kültür); Meksika ve orta Amerika,

dünyan›n di¤er yerleri (kültür)


meyveler

Cimicifuga

racemosa- Kanada ve ABD; Avrupa (kültür)


kökleri

Conium

maculatumBald›ranotu

Bütün Türkiye; Avrupa, Asya, Kuzey

Afrika ve Amerika’n›n ›l›man bölgeleri

Kurutulmufl, çiçekli ve

yaprakl› dallar›

Curcuma

domesticaZerdeçal Hindistan ve tropik Asya

Kuru ve piflirilmifl

rizomlar

Dorema

ammoniacumÇad›rufla¤›

‹ran’dan güney Sibirya’ya kadar olan

Asya bölgeleri

Çiçekler ve gövdeden

s›zan reçine

Dryopteris

filix-mas

Erkek

E¤reltiotu

Kuzey Anadolu Da¤lar› (Zigana);

Avrupa’n›n ›l›man iklim bölgeleri;

Kuzey Asya


rizomlar ve taze

toprak üstü k›s›mlar

Erythroxylon

coca*Koka Yapra¤›

Vatan› And Da¤lar›. Sri Lanka,

Hindistan, Endonezya’da kültürü yap›l›rYapraklar

Eucalyptus

globulus

Ökaliptus

A¤ac›

Vatan› Avustralya ve Tazmanya’d›r.

Güney Avrupa, Asya ve Afrika’n›n

subtropikal bölgelerinde de kültürü

yap›l›r

Taze ve kurutulmufl

yapraklar ve dal

uçlar›ndan elde

edilen uçucu ya¤

Hypericum

perforatum

Binbirdelikotu,

Sar› kantaronAnadolu ve Avrupa’da yayg›nd›r Toprak üstü k›s›mlar›

Hyssopus

officinalisZufaotu Güney Avrupa ve Akdeniz bölgesi Yapraklar, çiçek uçlar›

ve ucucu ya¤

Inula

heleniumAnd›zotu

Kuzey ve Do¤u Anadolu; Avrupa ve

Asyan›n ›l›man bölgeleri


rizomlar

Lycopodium

clavatumGöbektozu

Do¤u Avrupa; Kuzey-Do¤u Anadolu;

Çin; Dünyan›n birçok yeriTaze bitki ve sporlar›

Melaleuca

leucadendra-

Avustralya’n›n tropikal bölgeleri;

Güney Do¤u Asya

Taze yaprak ve ince

dallardan elde edilen

uçucu ya¤

Tablo 10.6Analjezik etkili çeflitlibitkiler.


Melissa officinalis

O¤ulotu Akdeniz bölgesi Taze veya kurutulmufl yap-raklar ya da tüm bitki

Mentha piperita

Nane Kültür bitkisidir; Türkiye’nin ve Dünyan›nbirçok yerinde yetiflmektedir.

Topraküstü k›s›mlar›ndanelde edilen uçucu ya¤

Oenothera biennis

Eflekotu Avrupa ve Asya’da yayg›nd›r. Ham tohumlardan eldeedilen sabit ya¤ veya çi-çeklenme döneminde taze bitki

Panax ginseng Ginseng Çin’de yetiflir; Çin, Kore, Japonya ve Rus-ya’da kültürü yap›l›r

Kurutulmufl kökler

Papaver rhoeas

Gelincik Anadolu’da çok yayg›nd›r; Avrupa, KuzeyAfrika, Asya

Çiçekler

Papaver somniferum*

Afyon Orta Anadolu (s›n›rl› kültür); tüm dünyada kültürü yap›l›r

Haflhafl bafl›

Passiflora incarnata

Çark›felek ‹stanbul (kültür); Taze ya da kurutulmufltoprak üstü k›s›mlar›

Piper methysticum

Kava Güneydenizi adalar› (kültür) Taze rizom ile kökler ve-ya kökleri al›narak kuru-tulmufl rizomlar

Piper nigrum Karabiber Vatan› Hindistan’d›r, ancak s›cak yerlerdekültürü yap›l›r

Olgunlaflmadan toplanan meyveler

Primula veris (sinonim: P. officinalis)

Çuhaçiçe¤i Do¤u Anadolu (A¤r›, Erzurum, Kars); Orta Avrupa

Rizom, kökler veçiçekler

Rosmarinus officinalis

Biberiye Güney Anadolu; Yapraklar, çiçekler ve ince dallardan elde edilenuçucu ya¤

Ruta graveolens

Sedefotu Türkiye’de bahçelerde yetifltirilir; Tüm bitki ve bitkiden ç›kar›lan uçucu ya¤

Salix alba Sö¤üt Anadolu’da yayg›nd›r; Orta ve Güney Avrupa

Yapraklar

Sempervivum tecto-rum

Herdemtaze,Kulakotu Keçilahanas›, Nas›rotu

Orta ve güney Avrupa; Bat› Asya; KuzeyAfrika

Çiçeklenmeden önce yap-raklar ve yaprak suyu

Syzygium aromati-cum

Karanfil Molluca adalar›; Tanzanya, Madagaskar,Brezilya ve di¤er tropik bölgeler (kültür)

Çiçek tomurcuklar› vetam olgunlaflmam›fl meyvelerden elde edilenuçucu ya¤

Tamus communis Dövülmüflavratotu

Kuzey Anadolu Da¤lar›; Avrupa’n›n çeflitli bölgeleri

Kökler

Tanacetum vulgare

Solucanotu Orta ve Kuzey-Do¤u Anadolu; Avrupa Kurutulmufl çiçekli bitki (toprak üstü k›s›mlar›)

Urginea maritima Adaso¤an› Güney Anadolu; Akdeniz bölgesi (kültürü de yap›l›r)

So¤an yapraklar›

Valeriana officinalis

Kediotu Do¤u Anadolu ve Avrupa Kurutulmufl kök ve rizomlar

Veratrum album Çöpleme Kuzey Anadolu (Zigana Da¤›); Britanya ha-riç Laponya’dan ‹talya’ya kadar tüm Avrupa

Rizom ve kökler

Verbascum densiflorum

S›¤›rkuyru¤u Türkiye’nin birçok bölümü; Avrupa; As-ya’n›n ›l›man bölgeleri

Çiçeklenme dönemindetoprak üstü k›s›mlar,kökler ve çiçekler

Tablo 10.6Devam›

*Bu bitkilerin ba¤›ml›l›k yap›c› özellikleri vard›r ve art›k çok fazla kullan›lmamaktad›r.

Duyu Sistemi Hastal›klar›nda Bitkilerin Kullan›m› Normal fizyolojik koflullarda 5 duyudan söz edilir: Görme, iflitme, koku alma, tadalma ve dokunma duyular›. Bu duyulardan ilk dördü özel organlar taraf›ndan alg›-lanarak ilgili sinir arac›l›¤›yla merkezi sinir sisteminin ilgili bölgelerine iletilmekte-dir. Dokunma duyusu ise vücudun her bölgesi taraf›ndan alg›lanabilmekte ve ilgi-li duyu siniri arac›l›¤›yla merkezi sinir sistemine uyar› aktar›lmaktad›r. S›cakl›k,yanma, a¤r›, ac›, sanc›, kafl›nt›, uyuflma gibi fizyopatolojik duyular da dokunma si-nirleri arac›l›¤›yla merkezi sinir sistemine tafl›nmaktad›r. Alg›lamay› duyu reseptör-leri ad› verilen ve ilgili duyu siniri ile ba¤lant›l› olan özel hücresel yap›lar sa¤la-maktad›r. Duyu reseptörleri çevreden gelen çeflitli fiziksel uyar›lar› (›s›, ›fl›k, ses,mekanik veya kimyasal uyar›) alg›larlar ve duyunun çeflidine göre farkl›l›klar gös-teririler. Örne¤in gözdeki reseptörler ›fl›k uyaran›na karfl› duyarl› iken, dildeki re-septörler farkl› tatlar› oluflturan kimyasal maddelere karfl› duyarl›d›r. Kulaktaki al-g›lay›c›lar da ses ile oluflan titreflimlere karfl› duyarl›d›r.

Görme ‹fllevlerini Etkileyen ve Göz Hastal›klar›na Karfl› Kullan›lan Bit-kiler: Çeflitli bitkiler görme ifllevlerini olumlu yönlerde de¤ifltirebilmekte ve baz›göz hastal›klar›na karfl› kullan›lmaktad›r (Tablo 10.7).

‹flitme ‹fllevlerini Etkileyen ve Kulak Hastal›klar›na Karfl› Kullan›lan Bit-kiler: Çeflitli bitkiler iflitme ifllevlerini olumlu yönlerde de¤ifltirebilmekte ve baz›kulak hastal›klar›na karfl› yard›mc› olarak kullan›lmaktad›r. Kulak, iflitme fonksi-yonlar›na ek olarak ayr›ca vücut dengesinin korunmas›nda da önemli görev üst-lenmifltir. ‹ç kulakta yer alan yar›m daire kanallar› (semisiküler kanallar) ve kohle-a (cochlea) vücudun durufluna (postür) duyarl› olup vücudun dengesini düzenle-meye yard›mc› olur. “Hareket hastal›¤› (Tafl›t Tutmas›)” bu ifllevler ile ilgili birbozukluk olup tafl›tlara (kay›k, gemi, uçak, otomobil, otobüs, vs) binen baz› kifli-lerde mide bulant›s›, kusma, halsizlik, sersemlik, bafl dönmesi gibi belirtilerle orta-ya ç›kmaktad›r. Ayr›ca, her ne kadar nedeni hipertansiyon gibi kulak d›fl›ndaki or-gan sistemleri ile ba¤lant›l› olabilen kulak ç›nlamas›, u¤ultusu (tinnitus) da kulakhastal›klar› ile birlikte an›lmaktad›r. Tablo 10.7 görme ifllevlerini etkileyen ve çeflit-li kulak hastal›klar›na karfl› kullan›lan bitkileri özetlemektedir.


Tablo 10.7Göz ve kulakhastal›klardayard›mc› olarakkullan›lan bitkiler.

Kaynak: Daha fazlabilgi için Bkz:http://en.wikipedia.org/wiki/Motion_sickness


Atractylodes lancea*

- Çin ve Japonya Tüm bitki

Atropa belladonna**

Güzelavratotu

Kuzey Anadolu, Orta ve Güney Avrupa, Güneydo¤uAsya


Avena sativa Yulaf Avrupa, Anadolu (kültür) Taze, kuru toprak üstü k›s›mlar›

Curcuma domestica

Zerdeçal Hindistan ve tropik Asya Kuru ve piflirilmifl rizomlar

Cydonia oblongata

Ayva Türkiye, Avrupa ve Akdenizbölgesi

Meyva ve tohumlar

Euphrasia officinalis

- Avrupa Çiçekli bitki

Foeniculum vulgare

Rezene Kuzey Anadolu, Akdenizbölgesi, ‹ngiltere, Almanya,Avusturya, ‹ran, Hindistan,Çin

Meyva ve tohumlardan elde edilenuçucu ya¤

Hyoscyamus niger**

Banotu Türkiye, Avrupa, Bat› ve Kuzey Asya

Kuru yaprak, kuru yaprak ve çiçek, kuru tohum, taze tüm bitki

Görme ifllevlerini de¤ifltiren bitkilerden hangilerinin göz tansiyonu durumunda kullan›m›uygun de¤ildir?

Koku Duyusu ve Burun ile ‹lgili Hastal›klar: Koku duyusunun alg›lanma-s›ndaki bozukluklar asl›nda ço¤u durumda rinit (nezle) gibi durumlar sonucundaortaya ç›kmaktad›r. Bu nedenle, rinit tedavisinde kullan›lan baz› bitkiler Tablo10.8’de listelenmifltir.



Lycopersicon esculentum

Domates Dünya Taze yapraklar veya çiçeklenme döneminde tüm bitki

Mandragora officinarum**

- Akdeniz bölgesi Kurutulmufl toprak alt› k›s›mlar, tazebitki veya taze kökler

Physostigma venenosum***

Kalabar baklas› Bat› Afrika, Hindistan ve Güney Amerika (kültür)

Tohumlar

Pilocarpus microphyllus***

Yaborandi Kuzey-Do¤u Brezilya Kurutulmufl yapraklar

Quercus robur Sapl› mefle Türkiye, Avrupa, Ön AsyaKafkasya

Genç dallar›n kurutulmufl kabuklar›

Strychnos nux vomica

Kargabüken Pakistan’dan Viyetnam’a kadar tüm Güney-Do¤u Asya

Ham kurutulmufl meyva,kurutulmufl gövde kabuklar›

Vaccinium myrtillus****

Çobanüzümü;Yaban Mersini

Kuzey Anadolu Da¤lar›, Orta- Kuzey Avrupa, Asya,Amerika

Kuru yapraklar veham meyvalar

Valeriana officinalis**

Kediotu Do¤u Anadolu ve Avrupa Kurutulmufl kök ve rizomlar

Kulak Hastal›klar›

Allium sativum+

Sar›msak Dünya Taze-kuru yumrular ve ya¤›

Capsicum annum++

K›rm›z›biber Güneydo¤u Anadolu, Meksika ve Orta Amerika

Taze veya kurutulmufl meyvalar

Gingko biloba+++

Gingko, Mabet A¤ac›

Uzakdo¤u (Çin, Japonya, Kore)

Taze veya kurutulmufl yapraklar

Myrtus communis+

Mersin Bitkisi

Akdeniz ve Ege Da¤lar›, Akdenizden Kuzey-Bat› Himalayalara kadar olan bölge

Yapraklar, ince dallar.

Piper betel+ - Tropikal Güney Asya, Do¤u Afrika

Kurutulmufl yapraklar, kökler ve meyvalar

Zingiber officinalis++

Zencefil Vatan› Hindistan, birçok tropikal bölge

Kökler

Tablo 10.7 Devam›

*Halk aras›nda “gece körlü¤ü” veya “tavuk karas›” ad› verilen hastal›¤a karfl› etkilidir ve gözün gece görü-

flünü artt›rma özelli¤i vard›r. **Bu bitkiler midriyatik (gözbebe¤ini büyütücü) etkilidir. Bu nedenle göz kamaflt›-

r›c› ve göz içi bas›nc›n› yükseltici etkileri vard›r. Bu nedenle glokom (yüksek göz tansiyonlu) hastalar›n bu bit-

kileri kullanmas› uygun de¤ildir. ***Bu bitkiler miyotik (gözbebe¤ini küçültücü) etkilidir. Bu nedenle göz içi ba-

s›nc›n› düflürücü etkileri vard›r. Bu nedenle glokomlu hastalarda bu bitkiler tedavi edici olarak kullan›l›r. ****Bu

bitkinin de gece görüflünü artt›rma özelli¤i vard›r. +Bu bitkiler kulakta antiseptik ve antiinflamatuvar olarak kul-

lan›l›rlar. ++Hareket hastal›¤›na karfl› kullan›l›rlar. +++Tinnitusa karfl› kullan›l›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Dokunma Duyusu ile ‹lgili Hastal›klar, A¤r› ve Kafl›nt›: Kafl›nt› t›pk› dokun-ma duyusu gibi deri ve hemen derinin alt›nda alg›lanan normal d›fl› bir duyudur.A¤r› da normal d›fl› bir duyudur, ancak genellikle daha derinlerde alg›lanmaktad›r.A¤r›n›n daha yüzeysel alg›lanan biçimleri genellikle “ac›” ve “yanma” biçiminde ta-n›mlanmaktad›r. Kafl›nt›, ac›, yanma ve a¤r› genellikle ilgili o vücut bölgesinde yo-lunda gitmeyen fizyolojik olaylar›n habercisidir. Ayr›ca, lokal anestezik özelliklertafl›yan a¤r› ve dokunma duyusunu “yerel” biçimde ortadan kald›ran Erythroxyloncoca (Koka) gibi bitkiler bulunmaktad›r. Kafl›nt› alerji veya yüzeysel enfeksiyonlargibi deri hastal›klar›n›n habercisi olabilir. Di¤er birçok tür semptomda oldu¤u gibiefllik eden baflka belirtilerin olup olmamas› kafl›nt›n›n önem derecesini belirlemek-tedir. Tablo 10.8’de antiprüritik (kafl›nt›y› önleyen) bitkilere baz› örnekler verilmifl-tir.

Hareket Sistemi Hastal›klar›nda Bitkilerin Kullan›m›Hareket sistemi basit tan›mlama ile hareketleri sa¤layan kaslar, onlar›n ba¤l› oldu-¤u kemikler ile aralar›ndaki eklemler ve kaslara merkezi sinir sisteminden komutve emirleri tafl›yan sinirlerden oluflmaktad›r. Hastal›klar da bu yap›lar üzerinde olu-flan bozukluklardan kaynaklanmaktad›r. Bu hastal›klarda belli bafll› baz›lar› ve buhastal›klara karfl› kullan›lan bitkiler afla¤›da verilmifltir.

Artritler (Eklem iltihaplar›): Çeflitli nedenlere ba¤l› olarak eklem iltihaplar› olufl-maktad›r. ‹ltihapl› eklem hareket ettikçe a¤r› olufltu¤undan hareket k›s›tlay›c› ol-maktad›r. En yayg›n rastlanan biçimi “Romatoid Artrit (Romatizma) d›r”. Artrit te-



Asarum

europeum

Azaron Kuzey Anadolu,

Güney ve Orta Avrupa,

Kuzey Sibirya

Kurutulmufl kök ve rizomlar;

ayr›ca nadiren yapraklar

Pueraria lobata - ABD’nin Güneydo¤usu,

Güney-Do¤u Asya

Kökler

Pinus türleri Çam türleri Dünyan›n birçok yeri Yapraklar›n uçucu ya¤›

Myrrhis odorata - Pirenelerden

Kafkaslara kadar

Tüm bitki ve tohumlar

Antiprüritik etkili baz› bitkiler

Anagallis arvensis Barsakotu,

Farekula¤›,

Sülükotu

Avrupa, Asya, Avrupa,

ABD, Subtropikal

Güney Afrika

Kurutulmufl çiçekli toprak

üstü k›s›mlar

Lycopodium

clavatum

Göbektozu Do¤u Avrupa,

Kuzey-Do¤u Anadolu, Çin

Taze bitki ve sporlar›

Oenothera

biennis

Eflekotu Avrupa ve Asya Ham tohumlar›n sabit ya¤›,

çiçeklenme döneminde taze

bitkiymus vulgaris*

Thymus vulgaris* Kekik Akdeniz Bölgesi (kültür) Toprak üstü

Triticum

aestivum

Bu¤day Türkiye, Dünya Tohum d›fl kabuklar› (kepek)

Verbascum

densiflorum

S›¤›rkuyru¤u Türkiye, Avrupa, Asya’n›n

›l›man bölgeleri

Çiçeklenme dönemi topraküstü

k›s›mlar, kökler ve çiçekler

Tablo 10.8Rinit Tedavisineyard›mc› olan veAntiprüritik etkilibaz› Bitkiler.

*Bu bitki d›fl›ndabütün bitkiler lokalkullan›m ile kafl›nt›y›önlerler, Thymusvulgaris sistemik(örn., a¤›z yoluyla)kullan›m ile deantiprüritik etkiliolmaktad›r.

davisinde yard›mc› olarak kullan›lan bitkilere örnekler Tablo 10.9’de verilmifltir.Artrit tedavisinde analjezik etkili bitkilerden de yararlan›lmaktad›r (Bkz. Tablo10.6).

Gut Hastal›¤›: Eklemlerde ürik asit kristalleri toplanmas›na ba¤l› olarak geliflenve sabaha karfl› belirginleflen a¤r›lar ile karakterize bir artrit türüdür. Bu hastal›¤›ntedavisinde a¤r› kesici bitkilere (Tablo10.6) ek olarak Tablo 10.9’de yer alan baz›bitkiler kullan›l›r. Bu bitkilerin baz›lar› diüretik (idrar söktürücü) etkileri nedeniy-le vücuttan ürik asit at›l›m›n› h›zland›rmaktad›r.

Daha fazla bilgi için bknz.: http://en.wikipedia.org/wiki/Gout.

Kas Kramplar›: Çizgili kaslardaki yorgunluklar ve/veya kaslardaki kan dola-fl›m bozukluklar› ve yetersiz oksijenlenme durumlar› kas kramplar›n› tetiklemekte-dir. Bu durumda kaslar kas›lm›fl durumda kalmaktad›r. Kas gevfletici özelli¤e sahipbitkiler bu durumlarda kullan›lmaktad›r (Tablo 10.9).

Felçler: Kaslara komut ileten hareket sinirlerinin ifllev yitirmesi veya sinir kaskavfla¤›ndaki uyar› iletiminin olmamas› sonucu geçici veya kal›c› kas hareketsizli-¤idir. Kal›c› felçlerin en önemli oluflum nedenlerinden birisi de beyinde belli birbölgede serebrovasküler yetmezlik sonucu beyin enfarktüsü veya fiziksel travma-d›r. Bu hastal›k için kullan›lan bitki say›s› fazla de¤ildir (Tablo 10.9).



Allium

sativum

Sar›msak Dünyan›n birçok yeri Taze-kuru yumrular

ve ya¤›

Berberis vulgaris Amberparis Kuzey Anadolu, Orta Asya, Avrupa Meyve ve kök

kabuklar›

Aesculus

hippocastanum

Atkestanesi Türkiye ve Dünyan›n birçok yeri Tohum, Yaprak,

Tohum ya¤›

Origanum

vulgare

‹stanbul

Keki¤i

Trakya, Bat›-Güney Anadolu, Asya,

Avrupa, Kuzey Afrika

Çiçekli bitki,

yaprak uçucu ya¤›

Urtica dioica Is›rgan Türkiye, Dünyan›n ›l›man bölgeleri Taze, kuru çiçekli

bitki, kökler

Nasturtium

officinale

Suteresi Anadolu, Antalya, Mersin (kültür),

Dünyan›n birçok yeri

Çiçeklenme döneminde

toplanan bitkinin toprak


Gut hastal›¤›

Aegopodium

podagraria

- Avrupa ve Bat› Asya Toprak üstü k›s›mlar›

Apium

graveolens

Kereviz Türkiye(kültür), Dünya Bitkinin tüm k›s›mlar›

Armoracia

rustica

Bay›rturpu;

Eflekturpu

Vatan› Volga-Don bölgesidir, Avrupa

ve Dünyan›n her taraf›na yay›lm›flt›r


kökleri

Atropa

belladonna

Güzelavrat

otu

Kuzey Anadolu, Orta ve

Güney Avrupa, Güneydo¤u Asya


Avena sativa Yulaf Avrupa ve Anadolu (kültür) Taze, kuru toprak


Berberis

vulgaris

Amberparis Kuzey Anadolu, Orta Asya, Avrupa Meyve ve kök kabuklar›

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Tablo 10.9Artrit, Gut hastal›¤›,Kas kramplar› veFelç tedavisindeyard›mc› olarakkullan›lan baz›bitkiler.


Citrus aurantium Turunç Akdeniz bölgesi ülkeleri Meyve, tohum ve çiçeklerden haz›rlananuçucu ya¤

Colchicumautumnale

Ac›çi¤dem Orta Avrupa, Orta Asya Taze çiçekler, Kurutulmufl ham tohumlar, Yumrular

Hypericumperforatum

Binbirdelikotu,Sar› kantaron

Anadolu ve Avrupa Toprak üstü k›s›mlar›

Juniperus communis

Ard›ç Trakya, Orta Avrupa, Kuzay Afrika, Kuzay Asya

Kozalaklar ve kozalaklardan elde edilenuçucu ya¤

Myrrhis odorata

- Pirenelerden Kafkaslara kadar Tüm bitki ve tohumlar

Primula veris(sinonim: P. officinalis)

Çuhaçiçe¤i Do¤u Anadolu (A¤r›, Erzurum, Kars), Orta Avrupa

Rizom, kökler ve çiçekler

Salix alba Sö¤üt Anadolu, Orta ve Güney Avrupa Yapraklar

Tamus communis

Dövülmüfl avratotu

Kuzey Anadolu Da¤lar›, Avrupa’n›n çeflitli bölgeleri

Kökler

Tanacetum vulgare

Solucanotu Orta ve Kuzey-Do¤u Anadolu, Avrupa

Kurutulmufl çiçekli bitki

Taraxacum officinale

Karahindiba¤ Avrupa ve Asya’n›n ›l›man iklim bölgeleri

Kuru toprak üstü k›s›m, rizom, kök

Vaccinium myrtillus

Çobanüzü-mü; Yaban Mersini

Kuzey Anadolu Da¤lar›; Orta ve Kuzey Avrupa; Asya; Kuzey Amerika

Kurutulmufl yapraklar veham meyveler, taze hammeyveler

Veratrum album

Çöpleme Kuzey Anadolu, Laponya’dan ‹talya’ya kadar tüm Avrupa

Rizom ve kökler

Kas kramplar›

Aesculus hippocastanum

Atkestanesi Türkiye, Dünyan›n birçok yeri Tohum, Yaprak, Tohum ya¤›

Berberis vulgaris

Amberparis Kuzey Anadolu, Orta Asya, Avrupa Meyve ve kök kabuklar›

Capsicum annum

K›rm›z› biber

Güneydo¤u Anadolu, Kayseri, Bursa(kültür), Meksika ve orta Amerika


Mentha piperita

Nane Türkiye, Dünyan›n birçok yeri (kültür)

Toprak üstü k›s›m›n uçu-cu ya¤›

Primula veris (sinonim: P. officinalis)

Çuhaçiçe¤i Do¤u Anadolu, Orta Avrupa Rizom, kökler veçiçekler

Ruta graveolens

Sedefotu Türkiye Bitki, bitkinin uçucu ya¤

Tanacetum vulgare

Solucanotu Orta ve Kuzey-Do¤u Anadolu, Avrupa

Kurutulmufl çiçekli bitki

Felç

Digitalis purpurea

Yüksükotu Orta ve Bat› Avrupa Yapraklar

Origanum majorana

- Almanya (kültür), Güneydo¤u Akdeniz


Moringa oleifera

- Hindistan Yaprak, gövde kabu¤u,tohum, kök

Tablo 10.9Devam›

Felç tedavisinde kullan›lan bitkilerden hangisi Güneydo¤u Akdeniz bölgesinde yetiflmektedir?

Sindirim Sistemi Hastal›klar›nda Bitkilerin Kullan›m› Sindirim vücut için gerekli besinlerin al›n›p, uygun biçimde ifllenmesi ve kullan›l-mak üzere haz›r duruma getirilmesi demektir. Kullan›lamayan besin ö¤eleri belliölçülerde depolanmaktad›r. Sindirim a¤›zda bafllar, yemek borusu, mide, ince vekal›n barsaklarda besinler mekanik ve kimyasal de¤iflimler geçirerek kullan›lmayahaz›r hale getirilir. Bu arada kimyasal dönüflümleri sa¤lamak üzere çeflitli salg›larsindirim kanal›na kar›flmaktad›r: A¤›zda tükrük bezleri taraf›ndan salg›lanan tük-rük, hem besinlerin ›slanmas›n› sa¤lamakta hem de niflasta vb. karbohidratlar›nsindirimini bafllatmaktad›r. Midede salg›lanan asit ve pepsin proteinlerin sindirimi-ni bafllatmaktad›r. Pankreastan salg›lanan enzimler ise protein, karbohidrat ve ya¤-lar›n sindirimini sa¤lamaktad›r. Karaci¤erde yap›lan ve safra kesesinden sal›nansafra ya¤lar›n emilimini kolaylaflt›rmaktad›r. ‹nce barsaklara ulaflan besin ö¤eleriart›k buradan emilime haz›r duruma gelmektedir. Kal›n barsaklarda besin ö¤eleri-nin saprofit çürükçül ifllemlerle dönüflmesi ve barsak içeri¤i suyunun emilmesisa¤lanmaktad›r. Bu sistemin içinde herhangi bir yerde hastal›k oluflabilmekte vebunlar›n tedavilerinde hem ilaçlardan hem de bitkilerden yararlanmak mümkünolabilmektedir. “Haz›ms›zl›k” genellikle bu salg›lar›n azl›¤› ve/veya besin ö¤eleri-nin mide-barsak kanal›nda k›sa süre kalmas› sonucu ortaya ç›kmaktad›r.

Tükrük Salg›s›n› Artt›ran Bitkiler: Tablo 10.10 tükrük salg›s›n› artt›ran baz›bitkileri özetlemektedir. Bu salg›n›n artmas› hem besinlerin sindirilmesini hem deyemek yeme eyleminin daha kolay olmas›n› sa¤lar.

Midede Hiperasiditeye Karfl› Kullan›lan Bitkiler: Midede HCl ( Hidroklorikasit) asit salg›s› yine mideden salg›lanan pepsin enziminin aktif durumda bulunma-s› için gereklidir. Bu sayede pepsin proteinlerin parçalanmas›n› sa¤lamaktad›r. An-cak, bu asit salg›s›n›n fazlal›¤› di¤er baz› faktörlerin de yard›m›yla uzun vadede çe-flitli problemlere yol açmaktad›r: Gastrit (Mide iltihab›), mide ve düodenum (on ikiparmak barsa¤›) ülserleri. Mide asit salg›s›n› azaltan baz› bitkiler Tablo 10.10’da ve-rilmifltir.

Gastrik ve Duodenal Ülserler: Mide ve onikiparmak barsa¤› ülserlerinin se-bepleri aras›nda midenin hiperasiditesi yer almaktad›r, ancak bu tek bafl›na yeter-li de¤ildir. Bunun yan›nda midede Camphylobacter pylori, Helicobacter pylori gibibakterilerin varl›¤› hastan›n maruz kald›¤› psikolojik stres durumlar› gibi ilave fak-törlerde ülser nedenleri aras›nda yer al›r. Belirtilen bakterilerin midede varl›¤›n›nsaptanmas› halinde antibiyotik ve yan›nda kuvvetli antiülser etkili ilaçlar›n kullan›l-mas› gerekmektedir. Bu durumda sadece bitkilerle tedavi yetersiz kalabilmektedir.Tablo 10.10 gastrik ve duodenal ülser tedavilerinde yard›mc› olarak kullan›lan ba-z› bitkileri listelemektedir. Hiç kuflkusuz, mide asit salg›s›n› azaltan bitkiler de buba¤lamda yarar sa¤layacakt›r.

Daha fazla bilgi için bknz. http://tr.wikipedia.org/wiki/%C3%9Clser.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Haz›ms›zl›¤a Karfl› Kullan›lan Bitkiler: Haz›ms›zl›k mide asit ve/veya enzimaktivitesinde azalma, gastrointesinal hareketlerde azalma gibi nedenlere ba¤l› ola-rak geliflen bir tablodur. Birçok bitki haz›ms›zl›¤a karfl› kullan›lmaktad›r (Tablo10.11).



Lysimachianummularia

Kargaotu Avrupa, Kafkasya Taze - kuru tüm bitki

Picrasma excelsa Jamaika Ac›a¤ac›

Antil adalar›, Karaipler Kurutulmufl odun

Piper betel - Tropik Güney Asya Yaprak, kök ve meyvalar

Mide asit salg›s›n› azaltan

Berberis vulgaris Amberparis Kuzey Anadolu, Orta Asya, Avrupa Meyva ve kök kabuklar›

Betonica officinalis

Kestere Avrupa Toprak üstü k›s›mlar

Filipendula ulmeria

Çay›rkraliçesi;Keçisakal›; Tekesakal›

Kuzey ve Güney Avrupa, Kuzey Asya, Kuzey Amerika

Kuru çiçekler, kuru çiçekli bitki, taze toprak alt› k›s›mlar

Gelsemium sem-pervirens

Yasemin ABD’nin güneyi, Meksika Kökler

Orchis türleri Salep Güney-Bat› ve Kuzey Anadolu, Or-ta ve Güney Avrupa

Toprakalt› yumrular›

Atropa belladonna

Güzelavrat otu Kuzey Anadolu, Orta ve Güney Av-rupa, Güneydo¤u Asya


Digitalis purpurea Yüksükotu Orta ve Bat› Avrupa Yapraklar

Papaver somniferum*

Afyon Orta Anadolu (s›n›rl› kültür), tümdünya (kültür)

Haflhafl bafl›

Brassica oleracea Lahana Tüm dünya (kültür) Taze yapraklar, taze yaprak suyu

Acorus calamus E¤ir Sapanca, Yeniça¤a, Beyflehir gölleri,tüm dünya

Rizomlar

Glycyrrhiza glabra Meyan Güney-Do¤u ve Do¤u Anadolu, Gü-ney Avrupa, Güney-Bat› Asya

Kökler, köklerden edilen ekstre

Lawsonia inermis K›na Kuzey-Do¤u ve Kuzey Afrika, Hin-distan, Pakistan, Seylan, Güney Ana-dolu (s›n›rl› kültür)

Kurutulmufl yapraklar

Chondrus crispus Karagen; Denizkaday›f›

Atlantik okyonusu (ABD’den (‹ngiltere’ye kadar yetifltirilir)

Yap›flkan diskinden ayr›lan alg talluslar›

Calendulaofficinalis

Aynisafa; T›bbinergis; Nerkis;

Türkiye, Orta ve güney Avrupa, ku-zey Asya, ABD

Çiçekli dallar veya topraküstü k›s›mlar›

Artemisia vulgaris Ayvadana Kuzey ve Do¤u Anadolu, Asya, Kuzey Amerika ve Avrupa

Kökler

Carica papaya Papaya Tropik Amerika Dünyan›n tropikalbölgeleri

Yapraklar ve meyvalar

Tablo 10.10Tükrük salg›s›n›artt›ran ve mide asitsalg›s›n› azaltan veülser tedavisindeyard›mc› olarakkullan›lan bitkiler.



Acorus calamus E¤ir Sapanca, Yeniça¤a, Beyflehir gölleri;Tüm dünyada yayg›nd›r

Rizomlar

Allium sativum Sar›msak Dünyan›n birçok yerinde yetistirilir Taze ve kurutulmufl yumrular ve bu yumrulardan elde edilen ya¤

Anethum graveolens

Dereotu Türkiye’nin birçok bölgesi (kültür);Akdeniz bölgesi, güney Rusya, Avrupa (kültür)

Kurutulmufl olgun meyveler

Angelica archangelica

Melaikeotu;Melekotu

Suriye, Hollanda, Polonya, Japonyave Balt›k Denizi ülkeleri

Tohumlar, tüm bitki veya kökler

Berberis vulgaris Amberparis Kuzey Anadolu; Orta Asya’n›n bir

bölümü; Avrupa

Meyve ve kök kabuklar›

Betonica officinalis

Kestere Avrupa’n›n çeflitli yerleri Toprak üstü k›s›mlar

Carum carvi Frenk

Kimyonu

Do¤u Anadolu; Avrupa; Sibirya; Mo-

¤olistan; Kafkasya; dünyada

yayg›n kültürü yap›l›r

Olgun meyveler ve

meyvelerden elde edilen

uçucu ya¤

Citrus

aurantium

Turunç Bütün Akdeniz bölgesi ülkeleri Meyve, tohum ve

çiçeklerden haz›rlanan

uçucu ya¤

Cnicus

benedictus

Mübarek

dikeni

Anadoluda kurak yerlerde yayg›n; Toprak üstü k›s›mlar;

özellikle üst körpe k›s›m

Coriandrum

sativum

Kakule Güney Hindistan ve Sri Lanka; Gu-

atamala ve Güney-Do¤u Asya ve

(kültür)

Tohum veya olgunlaflmam›fl

meyvelerden elde

edilen ya¤

Cuminum

cyminum

Kimyon Orta Anadolu; Türkistan; M›s›r; bir-

çok yerde kültürü yap›l›r

Ham ve kurutulmufl meyve

ve bundan elde edilen

uçucu ya¤

Curcuma

xanthorrhizia

- Uzakdo¤u Rizomlar

Cynara

scolymus

Enginar Türkiye’de ve Dünyada yayg›n

(kültür);

Yapraklar veya toprak üstü

k›s›mlar

Dictamnus albus**

Gazelotu; Ak-giritotu

Ege ve Karadeniz; güney ve güney-do¤u Avrupa, Ortado¤u, Türkistanve Kafkaslar

Taze veya kurutulmufl yaprak veya kökler

Elettaria

cardamomum

Kakule Güney Hindistan ve Sri Lanka; Gu-

atamala ve Güney-Do¤u Asyada kül-

türü yap›l›r

Tohum veya yeni

olgunlaflm›fl meyvelerden

elde edilen uçucu ya¤

Eucalyptus

globulus

Ökaliptus

A¤ac›

Vatan› Avustralya ve Tazmanya’d›r.

Güney Avrupa, Asya ve Afrika’n›n

subtropikal bölgelerinde de kültürü

yap›l›r

Taze ve kurutulmufl yaprak-

lar ve dal uçlar›ndan elde

edilen uçucu ya¤

Filipendula

ulmeria

Çay›rkraliçesi;

Keçi sakal›;

Tekesakal›

Kuzey ve Güney Avrupa; Kuzey

Asya; Kuzey Amerika

Kurutulmufl çiçekler; kuru-

tulmufl çiçekli bitki; taze

toprak alt› k›s›mlar

Tablo10.11Haz›ms›zl›¤a karfl›kullan›lan baz›bitkiler.

‹fltah Art›r›c›lar ve ‹fltah Azalt›c›lar: ‹fltah art›fl› ve azalmas› sadece sindirimsistemi ile ba¤lant›l› de¤ildir. Ayr›ca, merkezi sinir sistemi ve otonom sinirlerin dedüzenleyici rolü vard›r. Ancak, sonuç yemek yeme eylemi ile ba¤lant›l› oldu¤u içinbu konu içinde ele al›nm›flt›r. Kaflektik (afl›r› zay›f) kifliler için ifltah aç›c› bitkilerönem tafl›maktad›r. Bu kifliler, çeflitli nedenlerle normalin alt›nda besin tükettikle-rinden vücut a¤›rl›klar› da normalin alt›ndad›r. Tablo 10.12’de ifltah artt›r›c› baz›bitkiler yer almaktad›r.

‹fltah azalmas› ise fazla yemek yiyerek afl›r› kilo alan ve normalin üzerinde vü-cut a¤›rl›¤› olan (obez) kiflilerlerin daha az yemek yemesi için istenen bir durum-dur. Di¤er bir deyiflle bu tür bitkiler ço¤unlukla vücut a¤›rl›¤›n› azaltmak amac›y-la kullan›l›rlar. Bunlar›n bir k›sm› ifltah merkezini etkileyerek “ac›kma” duygusunubask›larken, di¤er bir bölümü mide-barsak kanal›nda fliflerek “doygunluk” duygu-su oluflturur. Ayr›ca, baz› bitki türlerinin metabolizmay› h›zland›rma özelli¤i devard›r. Tablo 10.12’de ifltah azaltan ve kilo verdiren baz› bitkiler listelenmifltir.



Foeniculum vulgare

Rezene Kuzey Anadolu; Akdeniz bölgesi,‹ngiltere, Almanya, Avusturya, ‹ran,Hindistan, Çin

Meyve ve tohumlardan elde edilen uçucu ya¤

Gelsemium sempervirens

Yasemin ABD’nin güneyi, Meksika Kökler

Lavandula angustifolia

Lavanta Türkiye’de süs bitkisidir, Akdenizbölgesi ve güney Avrupa (kültürü de yap›l›r)

Taze çiçek ve çiçekli dalar›ndan elde edilen uçucu ya¤

Malus domestica

Elma Dünyan›n birçok yeri Kurutulmufl meyve dilimleri, çiçek durumlar›

Moringa oleifera

- Hindistan Yaprak, gövde kabu¤u, tohumlar, kökler

Ocimum basilicum

Fesle¤en Güney Anadolu (kültür); Hindistan

Taze ya da kurutulmufl toprak üstü k›s›mlar›; uçucu ya¤›

Orchis türleri Salep Güney-Bat› ve Kuzey Anadolu; Or-ta ve Güney Avrupa

Toprakalt› yumrular›

Pimpinella anisum Anason Akdeniz bölgesi; Avrupa; Orta As-ya; Hindistan, Çin, Japonya

Ham ve kurutulmufl meyvelerden üretilen uçucu ya¤

Saccharomyces ce-revisiae

Bira mayas› Tüm dünyada yayg›n olarak üretilir Dip kültürü ile elde edilmifl,ac›l›¤› al›nm›fl olgun maya

Taraxacum officinale

Karahindiba¤ Avrupa ve Asya’n›n ›l›man iklim bölgeleri

Kurutulmufl toprak üstük›s›mlar; rizom ve kökler

Tablo 10.11Devam›



Angelica archangelica

Melaike otu;Melekotu

Suriye, Hollanda, Polonya, La-ponya ve Balt›k Denizi ülkeleri

Tohum, tüm bitki veyakök

Apium graveolens

Kereviz Türkiye (kültür)ve Dünya Bitkinin tüm k›s›mlar›

Berberis vulgaris

Amberparis Kuzey Anadolu, Orta Asya, Av-rupa


Carum carvi

Frenk Kimyonu

Do¤u Anadolu, Avrupa, Sibirya,Mo¤olistan, Kafkasya

Olgun meyveler ve uçucu ya¤›

Citrusaurantium

Turunç Akdeniz bölgesi ülkeleri Meyve, tohum, çiçekuçucu ya¤›

Cnicus benedictus

Mübarekdikeni

Anadoluda kurak yerler Toprak üstü k›s›mlar

Coriandrumsativum

Kakule Güney Hindistan ve Sri Lanka,Guatamala ve Güney-Do¤u Asya

Tohum veya olgunlaflmam›fl meyvelerden elde edilenya¤

Cuminumcyminum

Kimyon Orta Anadolu, Türkistan, M›s›r Ham, kuru meyve veuçucu ya¤›

Curcuma domestica

Zerdeçal Hindistan ve tropik Asya Kuru ve piflirilmifl rizomlar

Curcumaxanthorrhizia

- Uzakdo¤u Rizomlar

Eucalyptusglobulus

Ökaliptus A¤ac›

Avustralya, Tazmanya. GüneyAvrupa, Asya - Afrika (kültür)

Taze - kuru yapraklar vedal uçlar›ndan elde edilen uçucu ya¤

Gentiana lutea

Centiyane Bursa, Ödemifl, Orta ve GüneyAvrupa Da¤lar›

Kökler

Juniperuscommunis

Ard›ç Trakya, Orta Avrupa, Kuzey Af-rika, Kuzey Asya

Kozalaklar ve kozalaklardan elde edilen uçucu ya¤

Lavandula angustifolia

Lavanta Türkiye, Akdeniz bölgesi ve Gü-ney Avrupa (kültür)

Taze çiçek ve çiçekli dalar›n uçucu ya¤›

Nasturtiumofficinale

Suteresi Anadolu, Antalya, Mersin (kültür), Dünyan›n birçokyeri

Çiçeklenme dönemindetoplanan bitkinin topraküstü k›s›mlar›

Panax ginseng

Ginseng Çin, Kore, Japonya ve Rusya Kurutulmufl kökler

Rosmarinusofficinalis

Biberiye Güney Anadolu Yaprak, çiçek, ince dallar›n uçucu ya¤›

Saccha

romyces

cerevisiae

Bira mayas› Tüm dünya Dip kültürü ile elde

edilmifl, ac›l›¤› al›nm›fl

olgun maya

Taraxacum

officinale

Karahindiba¤ Avrupa-Asya’n›n ›l›man bölgeleri Toprak üstü k›s›m,

rizom, kök

Zingibar

officinalis

Zencefil Hindistan, birçok tropikal bölge Kök

Tablo 10.12‹fltah artt›ran,azaltan ve kiloverdiren baz›bitkiler.

Mide bulant›s› ve Kusma: Mide bulant›s› ve kusma, mide-barsak kanal›n›n ir-ritasyonu (tahrifli) sonucu olabilece¤i gibi beyinde baz› merkezlerin uyar›lmas› so-nucu ortaya ç›kabilmektedir. Mide bulant›s› ve kusmaya karfl› kullan›lan baz› bit-kiler Tablo 10.13’de listelenmifltir.

Diyareye (‹shale) karfl› kullan›lan bitkiler: D›flk› içeri¤inde su miktar›n›nve gün içindeki d›flk›lama say›s›n artt›¤› bir durumdur. Mikrobik enfeksiyonlaraba¤l› olmayan ve hafif diyare durumlar›nda baz› bitkiler yararl› olmaktad›r. Mik-robik enfeksiyona ba¤l› diyare durumlar›nda tedavi için antimikrobiyal bir ilac›nkullan›m› esast›r. fiiddetli diyarelerde vücudun su ve mineral kayb›n›n karfl›lanma-s› gerekmektedir. Bu kay›plar özellikle küçük çocuklarda daha ciddi sonuçlarayol açmakta ve tüm dünyada önemli say›da bebek ölümüne yol açmaktad›r. Su vemineral aç›¤›n›n karfl›lanmas› için “oral rehidrasyon tedavisi” gerekmektedir. Buyolla a¤›zdan vücudun su ve mineral eksi¤i kapat›l›r ve oluflan dehidratasyon ön-lenmifl olur. Tablo 10.13 antidiyareik (diyare önleyici) olarak kullan›lan bitkilereörnekleri içermektedir.

‹shal konusu ile ilgili daha fazla bilgi için bkz.: http://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0shal.

‹fltah azaltan ve kilo verdiren

Ananas comosus Ananas Hawai, Japonya,Tayvan Meyveler

Cola acuminata -Togo, Sierra Leone,Angola, Baz› tropikalbölgelerde kültür

Tohumlar

Fucus versiculosus -Kuzey denizi, Bat› Bal-t›k, Pasifik ve Atlantiksahilleri

Taze veya kurutulmufltalluslar›

Geum rivale Sukaranfili Anadolu, Avrupa, Asya

Kuru kök veya tazeçiçekli bitki

Hoodia gordonii - Güney Afrika, Nami-bia Toprak üstü k›s›mlar

Laminaria hyperborea Kelp Kuzey Atlantik sahilleri

Gövde benzeri talluslar›

Macrocystis pyrifera - Kaliforniya ve fiili sa-hilleri Talluslar

Piper methysticum Kava Güneydenizi adalar›(kültür)

Taze rizom ile kökveya kökleri al›narakkurutulmufl rizomlar

Teucrium chamaedrys K›samahmut; Meflecik;Yermeflesi

Anadolu, Akdenizbölgesi, Ural Da¤lar›

Çiçeklenme zaman›toplanan toprak üstük›s›mlar

Vitex agnus-castus Hay›t Akdeniz-Ege bölgeleri,Bat› Asya

Kuru ham meyve veyayaprak


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Tablo 10.12 Devam›

Konstipasyon (Kab›zl›k) önleyici bitkiler: ‹shalin tam tersi bir durumdur.D›flk› içeri¤indeki s›v›n›n miktar›n›n ve d›flk›lama say›s›n›n düfltü¤ü bir durumdur.


Achillea ptarmica - Kuzey ve Orta Avrupa Kurutulmufl kökler

Cannabis sativa* Kenevirotu Ortado¤u, Türkiye, Dünyan›nço¤u yerinde (kültür)

Kurutulmufl difli çiçekdurumu (esrar)

Helleborus niger Noelgülü, Çöpleme

Güney-Orta Avrupaormanlar›

Kuru, taze toprak alt›k›s›mlar

Helleborus viridis** Yeflil Çöpleme Güney-Orta Avrupaormanlar›


Mentha piperita Nane Türkiye ve Dünya (kültür) Topraküstü k›s›m›nuçucu ya¤›

Prunus dulcis (P.amygdalus var. dulcis) Tatl› badem Anadolu (kültür), Bat› Asya ve

dünyan›n birçok yeri (kültür) Ham meyve

Diyare önleyen

Berberis vulgaris Amberparis Kuzey Anadolu, Orta Asya,Avrupa

Meyve ve kökkabuklar›

Betonica officinalis Kestere Avrupa’n›n çeflitli yerleri Topraküstü k›s›mlar

Camelia sinensis (=Theasinensis)

Çay (yeflil veyasiyah)

Vatan› Çin. Kuzey-Do¤uAnadolu ve Dünyan›n birçokyeri (kültür)

‹fllenmifl veyaifllenmemifl gençyapraklar

Chondrus crispus Karagen; Denizkaday›f›

Atlantik okyonusu (ABD’den(‹ngiltere’ye kadar yetifltirilir)

Yap›flkan diskindenayr›lan alg talluslar›

Coffea arabica Kahve Brezilya, Meksika, Kolombiya,Etopya, Arabistan (Yemen) ‹fllenmifl tohum

Curcuma domestica Zerdeçal Hindistan ve tropik Asya Kuru ve piflirilmiflrizomlar

Malus domestica Elma Dünyan›n birçok yeri Kuru meyve dilimleri,çiçek durumlar›

Moringa oleifera - Hindistan Yaprak, gövde kabu¤u,tohumlar, kökler

Myrtus communis Mersin BitkisiAkdeniz ve Ege Da¤lar›,Akdenizden Kuzey-Bat›Himalayalara kadar olan bölge

Yapraklar, ince dallar

Orchis türleri SalepGüney-Bat› ve KuzeyAnadolu, Orta ve GüneyAvrupa

Toprak alt› yumrular›

Papaver somniferum Afyon Orta Anadolu (s›n›rl› kültür),tüm dünya (kültür) Haflhafl bafl›

Prunus spinosa Çakal eri¤i Kuzey, Bat› ve GüneyAnadolu Çiçekler

Punica granatum Nar Akdeniz ülkeleri, Güney Asya,Çin, Güney Afrika

A¤aç gövde kabu¤u,kök, çiçek, meyve veyameyve kabuklar›

Quercus robur Sapl› mefle Türkiye, Avrupa, Ön Asya,Kafkasya

Genç dallar›n kurukabuklar›

Ruta graveolens Sedefotu Türkiye Tüm bitki ve uçucu ya¤›

Viscum album Çekem, Ökseotu Türkiye, Avrupa, ‹ran, Çin Kuru meyve veya

yaprakl› dallar


Tablo 10.13Mide bulant›s› vekusmaya karfl›kullan›lan ve diyareönleyen baz› bitkiler.

Kaynak:Daha fazla bilgi içinbknz.:http://tr.wikipedia.org/wiki/Helleborus

*Ba¤›ml›l›k oluflturdu¤u için bu amaçla sürekli kullan›lmamal›d›r.**Eskiden çok kullan›l›rd›, ancak

bitki çok zehirli oldu¤u için art›k bu amaçla kullan›lmamaktad›r.

Tedavisi yap›lmaz ise barsak t›kanmas›na kadar ilerleyen durumlar olabilir. Yafll›-larda oldukça önemli bir problemdir. Bitkiler aras›nda oldukça kuvvetli laksatif vepürgatif (yumuflat›c› ve müshil) etkiye sahip olanlar vard›r (Tablo 10.14).

Kolit: Kal›n barsaklar›n kolon k›sm›nda oluflan iltihap demektir. Bu hastal›ktafliddetli a¤r›lar oluflmaktad›r (Tablo 10. 14).

Karaci¤er ve safra yollar› hastal›klar›nda kullan›lanlar: Karaci¤er ve safrayollar›n›n çok çeflitli hastal›klar› vard›r. Bu grupta yer alan bitkiler, daha çok safrasalg›lat›c› (koleretik) ve karaci¤er koruyucu (hepatoprotektif) etkileri ile hastal›k-lar›n iyileflmesine yard›mc› olmaktad›r (Tablo 10.14).

Pankreas yetmezli¤i: Bu grupta yer alan bitkiler pankreas’›n ekzokrin (ami-laz, lipaz, tripsin gibi enzimler) ve/veya endokrin (insülin, glukagon, somatostatin)sal›n›mlar›n› düzenlemektedir. Endokrin sekresyonu düzenleyen bitkilerin flekerhastal›¤› (diabetes mellitus) durmunda da kullan›m› söz konusudur (Tablo 10.14).


Tablo 10.14Konstipasyonönleyen, kolit,karaci¤er ve safrayollar›hastal›klar›nda vepankreasyetmezli¤indeyard›mc› olarakkullan›lan baz›bitkiler.


Aloe barbadenisis Aloe Güney-Bat› Anadolu, Sudan,Arabistan, Kuzey Afrika,Güney Akdeniz Ülkeleri

Yapraktan elde edilenkuru usare

Aloe capensis Aloe

Aloe vera Aloe; Sar›sab›r*

Avena sativa Yulaf Avrupa ve Anadolu (kültür) Taze, kuru toprak üstük›s›mlar›

Calendula officinalis Aynisafa; T›bbinergis; Nerkis;

Türkiye, Orta-GüneyAvrupa, Kuzey Asya, ABD

Çiçekli dallar, topraküstü k›s›mlar›

Fraxinus ornus Manna;Kudrethelvas›

Bat› Anadolu, Güney Avrupa,‹talya (kültür)

Gövdeden elde edilenusare

Glycyrrhiza glabra Meyan Güney-Do¤u ve Do¤uAnadolu,Güney Avrupa,Güney-Bat› Asya

Kök ve kök ekstresi

Linum usitatissimum Keten Il›man ve tropikal bölgeler Tohum, tohum ya¤›

Rhamnus catharticus Akdiken Kuzey Anadolu, Avrupa, Bat›Asya, Kuzey Afrika


Rhamnus frangula Barut A¤ac› Kuzey ve Orta Anadoluda¤lar›, Bat› Asya, Kafkasya

A¤aç gövde ve dalkabuklar›

Rhamnus purshiana Kaskarasagrada Kuzey Amerika, Kanada,Do¤u Afrika

Gövde ve dal kabuklar›

Ricinus communis Hintya¤› Bitkisi Hindistan, Akdeniz bölgesi,baz› tropikal ve subtropikalbölgeler

Tohumun sabit ya¤›

Saccharomyces cerevisiae Bira mayas› Tüm dünya Dip kültürü ile eldeedilmifl, ac›l›¤› al›nm›flolgun maya

Kolit

Bidens tripartita Bidens Rize, Avrupa Bitkinin tümü

Ceratonia siliqua Keçiboynuzu Akdeniz bölgesi, Güney-Do¤uAvrupa, Bat› Asya

Meyve ve a¤aç kabu¤u

Ipomoea purga(Exogonium Purga)

Calapa Güney ve Orta Amerika,Meksika, Jamaika

Kuru yumrular

Hamamelis virginiana Hamamelis, SihirliCeviz, Cad›F›nd›¤›

Kuzey Amerika Atlantikbölgesi

Yaprak, gövdekabuklar›, kök vebunlar›n distilast›

Acacia catechu Kaflu Tropikal - subtropikalbölgeler

Bitkinin ekstresi

Ferula Assa-foetida fieytantersi Afganistan, ‹ran Köklerden elde edilenusare

Mentha piperita Nane Türkiye ve Dünya (kültür) Topraküstü k›s›m›nuçucu ya¤›

Dolafl›m Sistemi ve Kan Hastal›klar›nda Bitkilerin Kullan›m› Dolafl›m sistemi, kalp ve damarlar ile damarlar içinde dolaflan kandan oluflan birsistemdir. Ana görevi kan› dokulara ulaflt›rarak, kan arac›¤›yla dokulara metabolikfaaliyetler için gerekli olan metabolik yak›t (glikoz) ve oksijen sa¤lamak ve meta-bolizma sonucu dokularda oluflan karbondioksit ve di¤er zararl› maddelerin (üre,ürik asit, amonyak) uzaklaflt›r›lmas›d›r. Çeflitli hastal›klar› vard›r ve bu hastal›klarönemli ölüm nedenleri aras›nda ilk s›ralarda yer almaktad›r.

Kardiyak aritmiler (Kalp ritim bozukluklar›): Kalp belli bir ritim ile çal›fl›r.Bu ritmin bozulmas› onun yapt›¤› iflin azalmas›na ve dolafl›m yetersizliklerine ne-den olmaktad›r (Tablo 10.15).


KKaarraaccii¤¤eerr vvee ssaaffrraa yyoollllaarr››

Armoracia rustica Bay›rturpu;Eflekturpu

Vatan› Volga-Don bölgesi,Avrupa ve Dünyaya yay›lm›fl

Taze, kuru kök

Atropa belladonna Güzelavrat otu Kuzey Anadolu, Orta veGüney Avrupa, Güneydo¤u Asya

Yaprak, kök

Berberis vulgaris Amberparis Kuzey Anadolu, Orta Asya,Avrupa

Meyve ve kökkabuklar›

Curcuma xanthorrhizia - Uzakdo¤u Rizomlar

Cynara scolymus Enginar Türkiye ve Dünya (kültür) Yaprak, toprak üstük›s›mlar

Eucalyptus globulus Ökaliptus A¤ac› Avustralya, Tazmanya.Güney Avrupa, Asya, Afrika(kültür)

Taze, kuru yaprak vedal uçlar›n›n uçucuya¤›

Hypericum perforatum Binbirdelikotu, Sar›kantaron

Anadolu ve Avrupa Toprak üstük›s›mlar›

Mentha piperita Nane Türkiye ve Dünya (kültür) Toprak üstü k›s›m›nuçucu ya¤›

Olea europea Zeytin Güney Avrupa, Akdenizden‹ran ve Kafkaslara kadarbirçok yer

Yaprak, Yaprakl›ince dal, hammeyvelerin ya¤›

Ruta graveolens Sedefotu Türkiye Tüm bitki ve uçucuya¤›

Silybum marianum Devedikeni Türkiye ve Avrupa Ham tohumlar

Taraxacum officinale Karahindiba¤ Avrupa-Asya’n›n ›l›manbölgeleri

Toprak üstü k›s›m,rizom, kök

PPaannkkrreeaass yyeettmmeezzllii¤¤ii

Ananas comosus Ananas Hawai, Japonya, Tayvan Meyvalar

Carica papaya Papaya Dünyan›n tropikal bölgeleri Yapraklar vemeyveler

Harongamadagascariensis

- Madagaskar ve Do¤u Afrika A¤aç gövde kabu¤uve yapraklar

Petasites hybridus(P. officinalis)

Vebaotu, Kelotu Avrupa, Kuzey Asya, KuzeyAmerika’n›n baz› yerleri

Yaprak, toprak alt› -üstü k›s›mlar, tümbitki*

Syzygium cumini - Do¤u Hindo-Malaya, Çin,Avustralya, Antiller (kültür)

Kuru gövde-dalkabu¤u, tohumçekirde¤i (ezilmifl,maserat)

Tablo 10.14Devam›

*Bitkinin farkl› mevsimlerde farkl› bölümleri kullan›l›r.

Koroner yetmezlik (Anjina pektoris): Kalbi besleyen koroner damarlar›ndaralmas› sonucu ortaya ç›kar. Daralman›n ilerlemesi ve damarlar›n t›kanmas› du-rumunda ölümcül olan “kalp enfarktüsü” tablosu geliflir.

Hipertansiyon: Kan bas›nc›n›n yükseldi¤i bir durumdur ve kan-doku aras›madde al›flverifllerinin bozulmas› anlam›na gelmektedir. Bu durum uzun vadededokular›n zarar görmesine neden olarak baflka hastal›klar›n geliflmesine katk› sa¤-lar. Kan bas›nc›n›n yükselmesinin iki temel nedeni vard›r: Ya kalp çal›flmas› bozul-mufltur, gere¤inden h›zl› ve kuvvetli at›m yapar; ya da damarlar büzülmüfltür ve/ve-ya gevflemesinde problem vard›r. Arteroskleroz (damar sertli¤i) geliflimi de bunoktada en önemli haz›rlay›c› nedendir. Ancak, bu belirtilen faktörlerde oluflan de-¤iflimlerin nedeni ve oluflum flekli tam olarak belli olmad›¤›ndan hipertansiyonunneden(ler)i tam olarak anlafl›lm›fl de¤ildir. Çeflitli bitkiler hipertansiyon tedavisindeyard›mc› olarak kullan›lmaktad›r (Tablo 10.15).



Adonis vernalis Keklikotu Kuzey - Do¤uAvrupa, Sibirya

Çiçekli toprak üstük›s›mlar

Atropa belladonna Güzelavrat otu

Kuzey Anadolu,Orta - GüneyAvrupa, Güneydo¤uAsya

Yaprak, kök

Cinnamomum camphora Kafur A¤ac› Çin, Japonya,

Güney-do¤u Asya Odunun uçucu ya¤›

Convallaria majalis ‹nciçiçe¤i,Mügeçiçe¤i

Türkiye, Avrupaormanlar›

Kuru çiçek, toprak üstük›s›mlar, kök, rizom

Urginea maritima Adaso¤an› Güney Anadolu,Akdeniz bölgesi So¤an yapraklar›

Kardiyak yetmezlikler

Adonis vernalis Keklikotu Kuzey - Do¤uAvrupa, Sibirya

Çiçekli toprak üstük›s›mlar›

Ammi visnaga DiflotuTürkiye, Yak›ndo¤u,

Akdeniz, Yendünyaülkeleri (kültür)

Meyveler

Arnica montana Da¤öküzgözü Avrupa ve OrtaAsya

Toprak alt› k›s›mlar,yaprak, çiçek veçiçeklerin uçucu ya¤›

Atropa belladonna Güzelavrat otu

Kuzey Anadolu,Orta ve GüneyAvrupa, Güneydo¤uAsya

Yaprak, kök

Cinnamomumcamphora Kafur A¤ac› Çin, Japonya,

Güney-do¤u Asya Odunun uçucu ya¤›

Convallaria majalis ‹nciçiçe¤i,Mügeçiçe¤i

Türkiye, Avrupaormanlar›

Kuru çiçek, toprak üstük›s›mlar, kök, rizomlar


Primula veris (P. officinalis) Çuhaçiçe¤i Do¤u Anadolu,

Orta Avrupa Rizom, kök, çiçek

Strophantus türleri - Tropik Afrika Ham tohum


Tablo 10.15Kardiyak aritmilere,kardiyakyetmezliklere karfl›,anjina pektoris vehipertansiyondayard›mc› olarakkullan›lan baz›bitkiler.

Hiperkolesterolemi/Hiperlipidemi ve Arterosklerozis: Hiperkolesterole-mi kanda kolesterol düzeylerinin; hiperlipidemi kanda ya¤ asitlerinin yükseldi¤idurumlard›r. Kanda lipit profilinin bozulmas› damar duvarlar›nda kolesterolce zen-gin topaklar›n birikmesine yol açar. Bunlara “aterom” ad› verilir. Ateromlar›n say›-n›n ve büyüklüklerinin artmas› damar çeperlerinin daralmas›na ve damar esnekli-¤inin düflmesine yol açar. Uzun vadede bu hipertansiyon, anjina pektoris ve baz›damar hastal›klar›n›n haz›rlay›c›s› olur. Hiperkolesterolemi/hiperlipidemi ve Arte-roskleroz tedavisinde yard›mc› olarak kullan›lan baz› bitkiler Tablo 10.16’da özet-lenmifltir.


Anjina pektoris

Allium cepa So¤an Türkiye ve Dünya(kültür)

Toprak alt› so¤an›

Ammi visnaga Diflotu Türkiye, Yak›ndo¤u,Akdeniz; Yendünyaülkeleri (kültür)

Meyveler

Arnica montana Da¤öküzgözü Avrupa ve Orta Asya Toprak alt› k›s›m, yaprak,çiçek ve çiçeklerin uçucuya¤›

Asarum europeum Azaron Kuzey Anadolu, Güneyve Orta Avrupa, KuzeySibirya

Kuru kök ve rizomlar,nadiren yaprak

Chelidonium majus K›rlang›çotu Kuzey Anadolu, Avrupa,Il›man Asya bölgeleri

Toprak üstü - alt› k›s›mlar

Pueraria lobata - ABD’nin Güneydo¤usu,Güney-Do¤u Asya

Kök

Hipertansiyon


Toprak alt› so¤an›

Allium sativum Sar›msak Dünyan›n birçok yeri Taze-kuru yumrular veya¤›

Chelidonium majus K›rlang›çotu Kuzey Anadolu, Avrupa,Il›man Asya bölgeleri



Hoodia gordonii - Güney Afrika, Namibia Toprak üstü k›s›mlar

Macrocystis pyrifera - Kaliforniya ve fiilisahilleri

Talluslar

Melissa officinalis O¤ulotu Akdeniz bölgesi Taze-kuru yaprak, tümbitki

Pueraria lobata - ABD’nin Güneydo¤usu,Güney-Do¤u Asya

Kökler

Rauwolfia serpentina Ravolfiya Hindistan, Hindiçin,Borneo, Sri Lanka veSumatra

Kuru kök

Schinus molle Yalanc› biber Orta-Güney Amerika,Antalya, Akdeniz veGüney Avrupa

Yaprak, gövde kabu¤u,meyveler, reçinesi


Viscum album Çekem,Ökseotu

Türkiye, Avrupa, ‹ran,Çin

Kuru meyve, yaprakl› dallar

Tablo 10.15Devam›

Serebrovasküler yetmezlik ve inme: Beyni besleyen damarlarda ortaya ç›-kan dolafl›m yetmezli¤idir. Bunun sonucunda beyne yeterli miktarda kan ve onun-la birlikte oksijen ve metabolik yak›tlar gidemedi¤inden beyin hücrelerinde ölüm-ler bafllar. Bu durum yavafl yavafl ve giderek artan bir (daralma) biçimde olufltu-¤unda “demans (bunama)” durumu, ani ve fliddetli biçimde veya t›kanma biçimin-de ortaya ç›kt›¤›nda “inme” durumu ortaya ç›kar. Tablo 10.2’de demans tedavisi veönlenmesi için kullan›lan baz› bitkiler listelenmiflti. Bu bitkilerden baz›lar› serebro-vasküler yetmezli¤i önleyerek demans ve inme durumlar›nda etkili olur. ‹nme so-nucu “yar›m veya tam felç” biçiminde durumlar ortaya ç›kmaktad›r. Felçler gelifl-tikten sonra bu bitkilerin hiç birinin önemli bir yarar› olmamaktad›r. Bitkilerin in-meye karfl› esas olarak koruyucu (profilaktik) etkileri vard›r ( Tablo 10.16)

Venöz yetmezlikler: Toplar (venöz) damarlardaki yetmezliklerdir. ‹fli ve gün-lük u¤rafl›lar› nedeniyle ayakta çok kalan kiflilerde özellikle vücudun alt bölgelerin-de bulunan venler yerçekiminin daha yo¤un bir biçimde etkisi alt›nda olduklar›n-dan bir süre sonra (y›llar) deforme olurlar ve geniflleyerek görevlerini tam olarakyapamaz hale gelirler. Bu nedenle vücudun alt bölgelerinde kan göllenir. En çokrastlanan flekilleri flebit, tromboflebit, varis ve hemoroit (basur)’tir. Venöz yetmez-liklere karfl› yard›mc› olarak kullan›lan baz› bitkiler Tablo 10.16 ’de listelenmifltir.

Hemoroid her ne kadar bir ven hastal›¤› ise de hem hastal›¤›n olufltu¤u yerhem de hastal›¤›n geliflim biçimi di¤er ven hastal›klar›na karfl› farkl›l›klar tafl›r. Ay-r›ca, di¤er venöz yetmezliklerden daha farkl› baz› bitkilerin de tedavi için kullan›l-d›¤› görülmektedir (Tablo 10.16).


Tablo 10.16Hiperkolesterolemi/hiperlipidemi,ateroskleroz,serebrovasküler vevenöz yetmezli¤e vehemoroid tedavisineyard›mc› olarakkullan›lan baz›bitkiler.


Oenothera biennis Eflekotu Avrupa, AsyaHam tohumlar›nn sabitya¤›, çiçeklenmedöneminde taze bitki

Allium sativum Sar›msak Dünyan›n birçok yeri Taze, kuru yumru ve ya¤›

Gossypium hirsutum Pamuk Güney Anadolu, Dünyan›n

birçok yeri Tohum

Plantago ovata Karn›yar›k‹spanya, ‹ran, Afganistan,‹srail, Hindistan, GüneyBrezilya

Tohum

Glycine soja Soya Uzakdo¤u Tohum, tohum ya¤›

Cyamopsistetragonoloba - Hindistan, Avustralya,

Güney Afrika, ABD Bitkinin tümü

Ateroskleroz

Fucus versiculosus - Kuzey denizi, Bat› Balt›k,Pasifik ve Atlantik sahilleri Taze, kuru talluslar›

Allium sativum Sar›msak Dünyan›n birçok yeri Taze, kuru yumru ve ya¤›

Allium cepa So¤an Türkiye ve Dünya (kültür) Toprak alt› so¤an›

Arnica montana Da¤öküzgözü Avrupa ve Orta AsyaToprak alt› k›s›mlar,yaprak, çiçek ve çiçeklerinuçucu ya¤›

Capsicum annum K›rm›z› biber Güneydo¤u Anadolu,Meksika ve orta Amerika Taze, kuru meyvalar


Viscum album Çekem,Ökseotu Türkiye, Avrupa, ‹ran, Çin Kuru meyve, yaprakl›

dallar


Serebrovasküler yetmezlik

Capsicum annum K›rm›z› biberGüneydo¤u Anadolu,Meksika ve ortaAmerika

Taze, kuru meyveler

Convallaria majalis ‹nciçiçe¤i, Mügeçiçe¤i Türkiye, Avrupaormanlar›

Kuru çiçek, toprak üstük›s›mlar, kök verizomlar

Vinca minor KüçükCezayirmenekflesi

Kuzey ‹spanya, GüneyAvrupa, Fransa’danKafkasya’ya kadar

Kuru yaprak, çiçeklibitkinin taze toprakalt›-üstü k›s›mlar›

Venöz yetmezlik

Aesculushippocastanum Atkestanesi Türkiye, Dünyan›n

birçok yeriTohum, Yaprak,Tohum ya¤›

Arnica montana Da¤öküzgözü Avrupa ve Orta Asya

Toprak alt›k›s›mlar,yaprak,çiçekveçiçeklerin uçucu ya¤›ve çiçeklerin uçucu ya¤›

Borago officinalis Hodan‹stanbul ve KuzeyAnadolu, Akdenizbölgesi, Tüm Avrupa

Çiçekler, yapraklar vegövde

Hedera helix Duvarsarmafl›¤›Karadeniz bölgesi,Avrupa ve Asya’n›n›l›man bölgeleri

Yaprak, meyve

Hemoroid

Aesculushippocastanum Atkestanesi Türkiye, Dünyan›n

birçok yeriTohum, Yaprak,Tohum ya¤›

Anagallis arvensis Barsakotu, Farekula¤›,Sülükotu

Avrupa, Asya, Avrupa,ABD, SubtropikalGüney Afrika

Kuru çiçekli topraküstü k›s›mlar

Dryopteris filix-mas Erkek E¤reltiotuKuzey Anadolu Da¤lar›,Avrupa (›l›manbölgeler), Kuzey Asya

Taze, kuru rizomlar vetaze toprak üstük›s›mlar

Fraxinus ornus Manna; Kudrethelvas› Bat› Anadolu, GüneyAvrupa, ‹talya (kültür)

Gövdeden elde edilenusare

Hamamelis virginiana Hamamelis, SihirliCeviz, Cad› F›nd›¤›


Yaprak, gövdekabuklar›, kök vebunlar›n distilat›

Passiflora incarnata Çark›felek ‹stanbul (kültür) Taze, kuru toprak üstük›s›mlar

Plantago ovata Karn›yar›k

‹spanya, ‹ran,Afganistan, ‹srail,Hindistan, GüneyBrezilya

Tohum

Punica granatum Nar Akdeniz ülkeleri, GüneyAsya, Çin, Güney Afrika

A¤aç gövde kabu¤u,kök, çiçek, meyve,meyve kabuklar›

Rhamnus catharticus* AkdikenKuzey Anadolu,Avrupa, Bat› Asya,Kuzey Afrika

Taze, kuru meyve

Rhamnus frangula* Barut A¤ac›Kuzey ve Orta Anadoluda¤lar›, Bat› Asya,Kafkasya

A¤aç gövde ve dalkabuklar›

Rhamnus purshiana* Kaskarasagrada Kuzey Amerika,Kanada, Afrika Gövde ve dal kabuklar›

Tablo 10.16Devam›

Solunum Sistemi Hastal›klar›nda Bitkilerin Kullan›m› Solunum sistemi içinde havan›n dolaflt›¤› burun, geniz, a¤›z, yutak, nefes borusu(trakea), bronfllar, bronfliyoller ve akci¤erlerden (sa¤ ve sol) oluflan bir vücut orga-nizasyonudur. Bu sistemin içinde ayr›ca diyafram çizgili kas› ve omurilik so¤an›(bulbus) içinde yer alan solunum düzenleyici merkezler yer almaktad›r. Akci¤erler,küçük bronfliyoller ve onlar›n ucundaki hava keseciklerinden (alveoller) oluflmak-tad›r. Do¤rudan solunum ifllevleri ile ilgili olmasa da burunun hemen üzerinde, al›nve yanaklarda yer alan sinüsler de solunum sistemi içinde de¤erlendirilebilmekte-dir. Solunum sisteminin de çeflitli hastal›klar› vard›r. Bu hastal›klar ve tedavileri kul-lan›lan baz› bitkiler afla¤›da yer alan alt bafll›klarla tan›mlanarak anlat›lmaktad›r.

Bronflit: Bronfl iltihab› demektir. Bronfl iltihab› nefes darl›¤›, ses k›s›kl›¤› ve ök-sürük gibi flikayetler ile kendini belli eder. Akut (ivegen) ve kronik (süregen) ol-mak üzere iki tipi vard›r (Tablo 10.17).

Bronfliyal konjestyon: Bronfllar›n iç yüzünü kaplayan mukoza tabakas›n›nönce fliflmesi ve sonra sekresyon fazlal›¤› (salg› art›fl›) nedeniyle öksürük gibi bron-flit belirtilerinin ortaya ç›kmas› demektir. En çok nezle ve grip gibi infeksiyonlar ileberaber geliflmektedir (Tablo 10.17).

Bronfliyal Ast›m: Nöbetler halinde ortaya ç›kan ve bronfl düz kaslar›n›n kas›l-mas› ve spazm› ile karakterize bir hastal›kt›r. Hasta nefes almas›na karfl›n, hava


Taraxacum officinale Karahindiba¤ Avrupa-Asya’n›n ›l›manbölgeleri

Toprak üstü k›s›m,rizom ve kök


Verbascum densiflorum S›¤›rkuyru¤u Türkiye, Avrupa, AsyaÇiçeklenme dönemitopraküstü k›s›mlar,kök, çiçek

Tablo 10.16Devam›

Tablo 10.17Akut-kronik bronflitve brofliyalkonjestyontedavisindeyararlan›lan baz›bitkiler.


Akut bronflit

Allium cepa So¤an Türkiye, Dünyan›n her yeri Toprakalt› so¤an›

Althaea officinalis Hatmi Türkiye, Dünya (›l›man bölgeler) Çiçek, yaprak

Armoracia rustica Bay›rturpu;Eflekturpu

Volga-Don bölgesi, Avrupa veDünyan›n her taraf›

Taze, kuru kök

Cannabis sativa Kenevirotu Ortado¤u, Türkiye, Dünyan›nço¤u yeri (kültür)

Kurutulmufl difli çiçek durumu(esrar)

Chondrus crispus Karagen;Denizkaday›f›

Atlantik okyonusu (ABD’den(‹ngiltere’ye kadar)

Yap›flkan diskinden ayr›lan algtalluslar›

Cinnamomumcamphora

Kafur A¤ac› Çin, Japonya, Güney-do¤u Asya Odununun uçucu ya¤›

Conium maculatum Bald›ranotu Türkiye, Avrupa, Asya, KuzeyAfrika ve Amerika (›l›man bölge)

Kuru, çiçekli ve yaprakl› dallar

Echinacea purpurea Ekinezya ABD (orta ve do¤usu), Avrupa Kök, yaprak, tüm bitki

Eucalyptus globulus ÖkaliptusA¤ac›

Avustralya, Tazmanya, GüneyAvrupa, Asya ve Afrika’n›nsubtropikal bölgeleri (kültür)

Taze, kuru yaprak ve daluçlar›n›n uçucu ya¤›

Foeniculum vulgare Rezene Kuzey Anadolu, Akdenizbölgesi, ‹ngiltere, Almanya,Avusturya, ‹ran, Hindistan, Çin

Meyva ve tohumuan uçucu ya¤›

Glycyrrhiza glabra Meyan Güney-Do¤u ve Do¤u Anadolu,Güney Avrupa, Güney Bat› Asya

Kök ve kök ekstresi

*Bu bitkiler laksatif etkileri nedeniyle hemoroid hastalar›na indirekt yarar sa¤lamaktad›r.

yollar›nda artan direnç nedeniyle vermekte zorluk çeker. Bu hastal›¤›n tedavisin-de yard›mc› olarak Tablo 10.18 ’de yer alan baz› bitkiler kullan›lmaktad›r.

Öksürük tedavisinde kullan›lan bitkiler: Öksürük solunum yollar›n›n ref-leks hareketidir. Solunum yollar›na kaçan mikroskopik veya makroskopik yaban-c› cisimler, afl›r› mukoza (balgam, mukus) salg›s› gibi durumlar öksürük oluflturur.Öksürük kesici (antitussif) bitkiler ya öksürük refleksini bask›larlar, ya mukusunk›vam›n› azalt›p ak›flkanl›¤›n› artt›r›rlar (mukolitik etki) ya da mukozada yer alankamç›l› epitelyum hücrelerin kamç› hareketlerini (silayer hareket) artt›r›rlar. Birbi-ri ile ba¤lant›l› olabilen son iki durumda öksürük refleksi ile solunum yollar›ndaolmamas› gereken fazlal›k d›flar› at›l›r (ekspektoran etki). Bitkiler ya bu üç etkidenilkini ya da ekspektoran etkiyi tafl›maktad›r. Çok say›da olan antitussif etkili bitki-lere baz› örnekler Tablo 10.18’ de verilmifltir.


Hedera helix Duvarsarmafl›¤›Karadeniz bölgesi, Avrupa veAsya’n›n ›l›man bölgeleri

Yaprak ve meyve

Malva silvestris EbegümeciTürkiye, Dünya (›l›manbölgeler)

Yaprak, çiçek, tüm bitki

Myrtus communis Mersin BitkisiAkdeniz ve Ege Da¤lar›,Akdenizden Kuzey-Bat›Himalayalara kadar olan bölge

Yaprak, ince dallar.

Nasturtium officinale SuteresiAnadolu, Antalya, Mersin(kültür), Dünyan›n bir çok yeri

Çiçeklenme dönemindetoplanan bitkinin topraküstü k›s›mlar›

Pimpinella anisum AnasonAkdeniz bölgesi, Avrupa, OrtaAsya, Hindistan, Çin, Japonya

Ham ve kurutulmuflmeyvelerden üretilenuçucu ya¤

Primula veris (P. officinalis) Çuhaçiçe¤i Do¤u Anadolu, Orta Avrupa Rizom, kök, çiçek

Quercus robur Sapl› mefleTürkiye, Avrupa, Asya,Kafkasya

Genç dallar›n kurukabuklar›

Tilia türleri IhlamurKuzey Anadolu Da¤lar›,Dünyada çeflitli yerler

Çiçek

Verbascum densiflorum S›¤›rkuyru¤uTürkiye, Avrupa, Asya’n›n›l›man bölgeleri

Çiçeklenme dönemindetoprak üstü k›s›mlar, kök,çiçek

Kronik bronflit

Asarum europeum AzaronKuzey Anadolu, Güney veOrta Avrupa, Kuzey Sibirya

Kuru kök ve rizomlar;nadiren yaprak

Melissa officinalis O¤ulotu Akdeniz bölgesiTaze, kuru yaprak, tümbitki

Piper cubebe KebabiyeSri Lanka, Hindistan, Malezya(kültür), Endonezya

Kuru, olgunlaflmam›flmeyveler

Viola odorata Kokulu menekfle Avrupa, Ortado¤u, Orta Asya Çiçeklerin uçucu ya¤›

Brofliyal konjestyon

Betonica officinalis Kestere Avrupa’n›n çeflitli yerleri Toprak üstü k›s›mlar

Origanum vulgare ‹stanbul Keki¤iTrakya, Bat›, Güney Anadolu,Asya, Avrupa, Kuzey Afrika

Çiçekli bitki-yapraklar›nuçucu ya¤›

Primula veris (P. officinalis) Çuhaçiçe¤i Do¤u Anadolu, Orta Avrupa Rizom, kök, çiçek

Tilia türleri IhlamurKuzey Anadolu Da¤lar›,Dünyada çeflitli yerleri

Çiçek

Viola odorata Kokulu menekfle Avrupa, Ortado¤u, Orta Asya Çiçeklerin uçucu ya¤›

Tablo 10.17Devam›

Sinüzit: Burunun hem üstünde al›n ve yanak bölgelerinde yer alan sinüsleriçinde s›n›rl› düzeyde de olsa hava dolafl›m› olan yap›lard›r. Bu yap›lar›n iltihap-lanmas› bafl a¤r›s› ve burundan nefes almada güçlük, geniz ak›nt›s› ve öksürük gibiflikayetlere yol açmaktad›r. Kronikleflme e¤ilimi olan bir hastal›kt›r (Tablo 10.18).



Ammi visnaga DiflotuTürkiye, Yak›ndo¤u,Akdeniz, Yendünyaülkeleri (kültür)

Meyve

Asparagus officinalis KuflkonmazKuzey Afrika,Ortado¤u, Bat›Sibirya, Avrupa,Türkiye (kültür)

Toprak üstü-alt›k›s›mlar

Atropa belladonna Güzelavrat otu Kuzey Anadolu, Ortave Güney Avrupa,Güneydo¤u Asya

Yaprak, kök

Betonica officinalis Kestere Avrupa’n›n çeflitliyerleri Toprak üstü k›s›mlar

Catha edulis Khat Etopya, Yemen,Madagaskar A¤aç yapraklar›

Chelidonium majus K›rlang›çotu Kuzey Anadolu,Avrupa, Asya

Toprak üstü - alt›k›s›mlar

Conium maculatum Bald›ranotu Türkiye, Avrupa,Asya, Kuzey Afrika,Amerika (›l›manbölgeler)

Kuru, çiçekli veyaprakl› dallar

Eucalyptus globulus Ökaliptus A¤ac›

Avustralya, Tazmanya,Güney Avrupa, Asyave Afrika’n›nsubtropikal bölgeleri(kültür)

Taze, kuru yaprak vedal uçlar›n›n uçucu ya¤›

Hyoscyamus niger Banotu Türkiye, Avrupa, Bat›-Kuzey Asya

Kuru yaprak ve çiçek,kuru tohum, taze tümçiçekli bitki

Hypericum perforatum Binbirdelikotu, Sar›kantaron Anadolu ve Avrupa Toprak üstü k›s›mlar›

Lavandula angustifolia LavantaTürkiye, Akdenizbölgesi, Güney Avrupa(kültür)

Taze çiçek ve çiçeklidalar›n uçucu ya¤›

Piper methysticum Kava Güneydenizi adalar›(kültür)

Taze rizom ile kök,kökleri al›narakkurutulmufl rizomlar

Primula veris (P. officinalis) Çuhaçiçe¤i Do¤u Anadolu, OrtaAvrupa Rizom, kök, çiçek

Thymus vulgaris Kekik Akdeniz Bölgesi(kültür) Toprak üstü

Verbascum densiflorum S›¤›rkuyru¤u Türkiye, Avrupa, AsyaÇiçeklenme dönemitoprak üstü k›s›mlar,kök, çiçek

Viscum album Çekem, Ökseotu Türkiye, Avrupa, ‹ran,Çin (kültür)

Kuru meyve, yaprakl›dallar

Tablo 10.18Brofliyal ast›mtedavisindeyard›mc› olarakkullan›lan veantitussif etkilibitkiler.


Antitussif etkili bitkiler


Toprakalt› so¤an›

Arnica montana Da¤öküzgözü Avrupa ve Orta Asya Toprak alt› k›s›mlar,yaprak, çiçek veçiçeklerin uçucu ya¤›

Asarum europeum Azaron Kuzey Anadolu, Güneyve Orta Avrupa, KuzeySibirya


Avena sativa Yulaf Avrupa ve Anadolu(kültür)

Taze, kuru toprak üstük›s›mlar

Ceratonia siliqua Keçiboynuzu Akdeniz bölgesi,Güney-Do¤u Avrupa,Bat› Asya

Meyve ve a¤aç kabu¤u

C i n n a m o m u mcamphora

Kafur A¤ac› Çin, Japonya, Güney-do¤u Asya

Odununun uçucu ya¤›

Echinacea purpurea Ekinezya ABD, Avrupa (kültür) Kök, yaprak, tüm bitki

Eucalyptus globulus Ökaliptus A¤ac› Avustralya, Tazmanya,Güney Avrupa, Asya veAfrika’n›n subtropikalbölgeleri (kültür)


Foeniculum vulgare Rezene Kuzey Anadolu,Akdeniz bölgesi,‹ngiltere, Almanya,Avusturya, ‹ran,Hindistan, Çin

Meyve ve tohumunuçucu ya¤›

Hedera helix Duvarsarmafl›¤› Karadeniz bölgesi,Avrupa ve Asya’n›n›l›man bölgeleri

Yaprak, meyve

Papaver rhoeas Gelincik Anadolu, Avrupa,Kuzey Afrika, Asya

Çiçek

Papaver somniferum* Afyon Orta Anadolu (s›n›rl›kültür); tüm dünyada(kültür)

Haflhafl bafl›

Pimpinella anisum Anason Akdeniz bölgesi,Avrupa, Orta Asya,Hindistan, Çin, Japonya

Ham-kuru meyvan›nuçucu ya¤›

Primula veris (P.officinalis)

Çuhaçiçe¤i Do¤u Anadolu, OrtaAvrupa

Rizom, kök, çiçek

Prunus dulcis (P.amygdalus var. dulcis)

Tatl› badem Anadolu (kültür), Bat›Asya ve dünyan›nbirçok yeri (kültür)

Ham meyve

Ribes nigrum Frenküzümü Kanada,Avrasya Ormanlar›,Himalayalar,Avustralya

Çiçeklenme dönemitoplan›p kurutulanyaprak, Ham meyve

V e r b a s c u mdensiflorum

S›¤›rkuyru¤u Türkiye, Avrupa,Asya’n›n ›l›manbölgeleri

Çiçeklenme dönemitoprak üstü k›s›mlar,kök, çiçek

Vicia faba Bakla Il›man bölgeler (kültür) Taze çiçekler

Sinüzit

Brassica nigra Hardal Bitkisi Türkiye, Avrupa, ›l›manbölgeler

Tohumlar

Eucalyptus globulus Ökaliptus A¤ac› Avustralya, Tazmanya,Güney Avrupa, Asya veAfrika’n›n subtropikalbölgeleri ( kültür)


Myrtus communis Mersin Bitkisi Akdeniz ve Ege Da¤lar›,Akdenizden Kuzey-Bat› Himalayalarakadar olan bölge

Yaprak, ince dallar.

Rumex acetosa - Avrupa Taze yaprak, tüm bitki

Rumex crispus Evelik Do¤uAnadolu, Avrupa, Afrika

Taze, kuru kök

Tablo 10.18Devam›

*Ba¤›ml›l›k yap›c› özellikleri nedeniyle art›k çok fazla kullan›lmamaktad›r.

Boflalt›m Sistemi Hastal›klar›nda Bitkilerin Kullan›m› Boflalt›m sistemi, böbreklerde kan› süzerek idrar ad› verilen s›v›y› üreten ve bununuygun zamanlarda vücut d›fl›na at›lmas›n› sa¤layan sistemdir. ‹drar içinde vücut-taki metabolik ifllevler sonucu at›k ve ifle yaramaz ürün olarak aç›¤a ç›kan üre, ürikasit, amonyak gibi maddeler idrar ile d›flar› at›lmaktad›r. Bu sistem esas olarak üçbölümden oluflur: Böbrekler, idrar yollar› ve mesane (idrar kesesi). ‹drar yollar›böbreklerden mesaneye ve mesaneden vücut d›fl›na idrar› tafl›yan kanallard›r. Me-sane ise belli bir süre idrar› depolayarak kontrollü bir biçimde ifleme (miksiyon) ifl-levinin yürütülmesini sa¤layan bir kesedir. Kullan›lan bitkilerin hemen hepsindediüretik (idrar söktürücü) etkiler vard›r.

Böbrek yetmezli¤i: Böbreklerin yeterince idrar üretememesi ve/veya kan süz-me görevinde aksakl›klar ile karakterize hastal›kt›r. Albümin, kreatinin gibi baz›maddelerin idrarda fazla bulunmamas› gerekir. Ayr›ca, kanda üre bulunmas› daböbrek yetmezli¤ine iflaret say›l›r. Çeflitli bitkiler böbrek yetmezli¤ine karfl› yard›mc›olarak kullan›l›r (Tablo 4.19).

Böbrek tafllar›: Baz› bünyesel özellikler, beslenme al›flkanl›klar›, içme sular›-n›n özellikleri ve genetik karakterler böbreklerde tafl oluflumuna neden olmakta-d›r. Asl›nda böbrek tafllar› belki de en s›k rastlanan böbrek hastal›klar›ndan birisi-dir (Tablo 4.19).

Böbrek tafllar› konusu ile ilgli daha fazla bilgi için http://tr.wikipedia.org/wi-ki/B%C3%B6brek_ta%C5%9F%C4%B1.

Mesanede Afl›r› ‹drar Birikmesi (Üriner retansiyon): Çeflitli hastal›klaraba¤l› olarak idrar kesesinde fazla miktarda idrar toplanmas›na ba¤l› bir rahats›zl›k-t›r. Miksiyon s›kl›¤›nda art›fllar söz konusu olmaktad›r. En çok rastlanan flekli pros-tat hipertrofili yafll› hastalarda oluflan retansiyondur. ‹drar retansiyonuna karfl›yard›mc› olarak kullan›lan baz› bitkiler Tablo 10.19’da yer almaktad›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Tablo 10.19Böbrek yetmezli¤ine,böbrek tafllar›na veüriner retansiyonakarfl› kullan›lan baz›bitkiler


Anagallis arvensis Barsakotu,Farekula¤›,Sülükotu



Astragalus türleri Kökler Türkiye, ‹ran, Kafkasya,Çin;, Japonya, Kore

Kökler

Berberis vulgaris Amberparis Kuzey Anadolu,Asya, Avrupa


Curcuma domestica Zerdeçal Hindistan ve tropik Asya Kuru ve piflirilmifl rizomlar

Griffonia simplicifolia - Bat›-Orta Afrika Toz edilmifl tohumlar

Sambucus ebulus Cüce Mürver Türkiye, Avrupa,KuzeyAfrika-Asya-Amerika,‹ran

Kuru yaprak, ham meyveve kök, Taze ham meyve

Smilax türleri Saparna Orta Amerika, Meksika;

Vicia faba Bakla Dünya’n›n ›l›man bölgeleri Taze çiçek

Böbrek tafllar›na karfl›

Apium graveolens Kereviz Türkiye (kültür), Dünya Bitkinin tüm k›s›mlar›

Asparagus officinalis Kuflkonmaz Kuzey Afrika, Ortado¤u,Bat› Sibirya, Avrupa,Türkiye


Betonica officinalis Kestere Avrupa’n›n çeflitli yerleri Toprak üstü k›s›mlar

Metabolizma ve Endokrin Sistem Hastal›klar›nda Bitkilerin Kullan›m› Vücudumuzda çok çeflitli hormonlar ve o hormonlar›n yönetti¤i metabolik ifllevlerile ilintili çeflitli hastal›klar bulunmakta ve bu hastal›klar›n baz›lar›n›n tedavileri içinbitkilerden yararlan›lmaktad›r.

fieker hastal›¤› (Diabetes mellitus): En yayg›n rastlanan endrokrin ve meta-bolik bozukluktur. Vücutta glikozun kullan›lamad›¤› ve kan flekeri düzeyinin yük-sek oldu¤u bir hastal›kt›r. Uygun bir diyetle birlikte uyguland›¤›nda kan flekerinikontrol alt›nda tutabilen çeflitli bitkiler bilinmektedir (Tablo 4.20).

Medicago sativa ile ilgili daha fazla bilgi için bkz.: http://tr.wikipedia.org/wiki/Yonca.

Guatr (Tiroid bezi bozukluklar›): Tiroid bezi bozukluklar› da toplum içindes›k rastlanan metabolik hastal›klardand›r. Genel olarak iki biçimi vard›r: a) Hipoti-roidizm, tiroid bezinin düflük fonksiyon yapmas› ve tiroid hormonlar›n› (T3, T4)yetersiz salg›lamas›, b) Hipertiroidizm, tiroid bezinin afl›r› fonksiyon yapmas› ve ti-roid hormonlar›n› (T3, T4) fazla salg›lamas›. Guatr hastal›¤›na karfl› yard›mc› olarakkullan›lan bitkiler Tablo 10.20’de özetlenmifltir.


Betula türleri Hufl A¤ac› Avrupa, Kuzey Akdenizülkeleri, Sibirya, Il›manAsya

Gövde kabuklar›, yaprakve tomurcuklar

Cucurbita pepo Balkaba¤› Il›man iklim bölgeleri(kültür)

Taze, kuru tohum

Equisetum arvense Atkuyru¤u Kuzey ve Do¤u Anadolu, Kuru ve taze k›s›r sürgünler

Olea europea Zeytin Güney Avrupa,Akdenizden ‹ran veKafkaslara kadar birçokyer

Yaprak, Yaprakl› ince dallar,ham meyvelerin ya¤›

Petroselinum crispum (P. sativum)

Maydanoz Tüm dünya (kültür) Taze, kuru toprak üstü -alt›k›s›mlar, meyvelerin ya¤›

Phaseolus vulgaris Fasülye Dünyan›n heryeri (kültür) Tohum ve meyve kabuklar›

Taraxacum officinale Karahindiba¤ Avrupa ve Asya’n›n ›l›maniklim bölgeleri

Kuru toprak üstü k›s›m,rizom ve kök

Urtica dioica Is›rgan Türkiye, Dünya (›l›manbölgeler)

Taze, kuru çiçekli bitki,kök

Üriner retansiyona karfl›

Betula türleri Hufl A¤ac› Avrupa, Kuzey Akdenizülkeleri, Sibirya, Il›manAsya

Gövde kabuklar›, yaprakve tomurcuk

Glycyrrhiza glabra Meyan Güney-Do¤u ve Do¤uAnadolu, Güney Avrupa,Güney-Bat› Asya

Kök ve köklerin ekstresi

Ribes nigrum Frenküzümü Kanada, AvrasyaOrmanlar›, Himalayalar,Avustralya,

Çiçeklenme dönemitoplanan kuru yaprak,Ham meyve

Schinus molle Yalanc› biber Orta-Güney Amerika,Antalya, Akdeniz bölgesi,Güney Avrupa

Yaprak, gövde kabu¤u,meyveler, reçinesi

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Tablo 4.20 Devam›


Latince Ad› Türkçe ad› Yetiflti¤i Yerler Kullan›lan k›s›m

Allium cepa So¤an Türkiye ve Dünya (Kültür) Toprak alt› so¤an›

Allium sativum Sar›msak Dünyan›n birçok yeriTaze, Kuru yumru veyumrular›n ya¤›

Avena sativa YulafAvrupa ve anadolu(kültür)

Taze Kuru toprak üstük›s›mlar›

Eucalyptus globulus Ökaliptus A¤ac›Avustralya, Tazmanya, GüneyAvrupa, Asya-Afrika’n›nsubtropikal bölgeleri (kültür)

Taze, kuru yaprak ve dal uçlar›n›n uçucu ya¤›

Medicago sativa fiark Yoncas›, KabaYonca

Akdeniz bölgesiÇiçekli tüm bitki, çimlenentohum

Moringa oleifera - HindistanYaprak, gövde kabu¤u, tohum, kök

Olea europea ZeytinGüney Avrupa, Akdenizden‹ran-Kafkaslara kadar

Yaprak, Yaprakl› ince dal, hammeyvelerin ya¤›

Phaseolus vulgaris Fasülye Dünyan›n heryeri (kültür) Tohum ve meyve kabuklar›

Salvia triloba Da¤elmas›, Elmaotu Ege ve Akdeniz bölgesi Yapraklar

Syzygium cumini -Do¤u Hindo-Malaya, Çin,Avustralya, Antiller (kültür)

Kuru gövde-dal kabu¤u, tohumçekirde¤i (ezilmifl, maserat)

Taraxacum officinale Karahindiba¤Avrupa ve Asya’n›n ›l›man iklimbölgeleri

Kuru toprak üstü k›s›mlar;rizom ve kök

Urtica dioica Is›rgan Türkiye, Dünya (›l›man bölge) Taze, kuru çiçekli bitki, kök

Vaccinium myrtillus*Çobanüzümü; YabanMersini

Kuzey Anadolu Da¤lar›, Asya,Orta-Kuzey Avrupa, Amerika

Kuru yaprak ve ham meyveler,

Vinca minorKüçükCezayirmenekflesi

Kuzey ‹spanya, Güney Avrupa,Fransa’dan Kafkasya’ya kadar

Kuru yaprak, çiçekli bitkinintaze toprak alt›-üstü k›s›mlar

Guatr hastal›¤›na

Fucus versiculosus* -Kuzey denizi, Bat› Balt›k, Pasifikve Atlantik sahilleri

Taze, kuru talluslar

Laminariahyperborea

Kelp Kuzey Atlantik sahilleri Gövde benzeri talluslar

Leonurus cardiaca Aslankuyru¤uOrta Avrupadan ‹skandinaya,Rusya, Asya, Türkiye

Çiçeklenme sezonundatoplanan taze toprak üstük›s›mlar

Lycopus virginicus - Kuzey AmerikaÇiçeklenme sezonundatoplanan taze, kuru topraküstü k›s›mlar

Medicago sativafiark Yoncas›; KabaYonca

Akdeniz bölgesiÇiçekli tüm bitki, çimlenentohumlar

Theobroma cacao KakaoDünyada tropikal bölgeler(kültür)

Tohum, ya¤›-tozu eldesindensonraki tohum kabu¤u

Tablo 10.20fieker hastal›¤›nakarfl› yard›mc›olarak kullan›lanbaz› bitkiler.

Kaynak: Daha fazlabilgi için bkz.:http://tr.wikipedia.org/wiki/Yonca

*Diyabetik retinopati komplikasyonuna iyi gelmektedir. *Hipertiroidizme karfl› kullan›l›r.

Üreme Sistemi ile ‹lgili Bitkilerin Kullan›m› Erkek ve kad›nlarda üreme sisteminin çok çeflitli parametreleri vard›r. Bunlar›n birbölümü hormonlar› da kapsamaktad›r. Bitkiler ile etkilenebilen “do¤um kontrolüve aile planlamas›” gibi baz› parametreler asl›nda normalde hastal›¤a ait paramet-re de¤ildir.

Menstrüel bozukluklar: Kad›nlarda adet kanamalar›nda oluflan düzensizliklerve adet dönemi ile ilgili baz› flikayetleri kapsamaktad›r (Tablo 10.21).

Menoraji: Genifl zaman aral›klar›yla fazla miktarda adet kanamas› demektir.Çeflitli nedenlere ba¤l› olan bu medikal sorun kad›nlarda üreme yetersizliklerine(k›s›rl›k; infertilite) neden olabilmektedir. Ayr›ca, kans›zl›k (anemi) baflta gelmeküzere, kad›nlarda yorgunluk, güçsüzlük, kolay üflüme, bafl a¤r›s›, depresyon, kon-santrasyon bozukluklar› gibi sonuçlara da yol açmaktad›r. Tablo 10.21 menorajiproblemine karfl› yard›mc› olarak kullan›lan baz› bitkileri derlemektedir.

Daha fazla bilgi için bkz: http://en.wikipedia.org/wiki/Menorrhagia.

288 T›bbi ve Aromatik Bi tk i ler in Kul lan›m Alanlar › ve Et i¤ iS O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Achillea millefolium

Civanperçemi Kuzey-Do¤u Anadolu, Kuzeyhariç tüm Avrupa

Kuru toprak üstük›s›mlar

Adonis vernalis

Keklikotu Kuzey ve Do¤u Avrupa, Sibirya Çiçekli toprak üstük›s›mlar

Aesculus hippocastanum

Atkestanesi Türkiye, Dünyan›n birçok yeri Tohum, Yaprak,Tohum ya¤›

Allium cepa So¤an Türkiye ve Dünya (kültür) Toprak alt› so¤an›

Anemone nemorosa

Beyaz da¤lalesi Kuzey Laponya, Akdenizbölgesi hariç tüm Avrupa

Çiçekli dallar, topraküstü k›s›mlar

Artemisia vulgaris

Ayvadana Kuzey ve Do¤u Anadolu, Asya,Kuzey Amerika ve Avrupa

Kök

Calendula officinalis

Aynisafa;T›bbi nergis; Nerkis;

Türkiye, Orta-Güney Avrupa,Kuzey Asya, ABD

Çiçekli dallar, topraküstü k›s›mlar›

Carum carvi Frenk Kimyonu Do¤u Anadolu, Avrupa,Sibirya, Mo¤olistan, Kafkasya

Olgun meyveler,meyvelerin uçucu ya¤›

Dictamnus albus

Gazelotu; Akgiritotu

Ege ve Karadeniz, Güney-Güneydo¤u Avrupa, Ortado¤u,Türkistan ve Kafkaslar

Taze, kuru yaprak veyakök

Hamamelis virginiana

Hamamelis, Sihirli Ceviz, Cad› F›nd›¤›


Yaprak, gövde kabu¤u,kök ve bunlar›ndistilat›

Haronga madagascariensis

- Madagaskar ve Do¤u Afrika A¤aç gövde kabu¤u veyaprak

Helleborus niger Noelgülü, Çöpleme

Güney ve Orta Avrupaormanlar›


Juniperus communis

Ard›ç Trakya, Orta Avrupa, KuzayAfrika, Kuzay Asya

Kozalaklar ve koza-laklar›n uçucu ya¤›

Nasturtium officinale

Suteresi Anadolu, Antalya, Mersin(kültür), Dünyan›n bir çok yeri

Çiçeklenme dönemin-de toplanan bitkinintoprak üstü k›s›mlar›

Tablo 10.21Menstrüelbozukluklara karfl›yard›mc› olarakkullan›lan baz›bitkiler.

Premenstrüel Sendrom: Adet kanamas› öncesinde kad›nlarda oluflan a¤r›,gerginlik vb. flikayetlerdir. Yat›flt›r›c› özellikleri olan bitkiler bu dönemde yararl›olabilmektedir (Tablo 10.22).

Afrodiziyak etki: Üreme ifllevi üzerine dolayl› katk›s› olan bu bitkiler cinseliliflki için duyulan iste¤i artt›ran bitkilerdir. Konu ile ilgili örnekler (Tablo 10.22).

Ayr›ca, merkezi sinir sistemi uyar›c› veya sedatif etkili bitkilerin de cinsel iliflkikonusundaki isteksizlik ve çekingenlikleri azaltmada de¤iflik biçimlerde yarar› ola-bilmektedir.

Erektil impotens: Çeflitli psikosomatik nedenlere ba¤l› olarak erkeklerde pe-nil ereksiyon (penis sertleflme) problemidir. Bu problemin çözümüne yönelik ola-rak çeflitli bitkiler kullan›lmaktad›r (Tablo 10.22).


Peonia officinalis Avrupa fiakay›k› Güney Avrupa Da¤lar› Kuru ham tohum, tazekök

Petroselinum crispum (P. sativum)

Maydanoz Tüm düny (kültür) Taze, kuru topraküstü-alt› k›s›mlar,meyvelerin ya¤›

Pimpinella anisum

Anason Akdeniz bölgesi, Avrupa, OrtaAsya, Hindistan, Çin, Japonya

Ham-kuru meyvelerinuçucu ya¤›

Rosmarinus officinalis

Biberiye Güney Anadolu Yaprak, çiçek ve incedallar›n uçucu ya¤›

Ruta graveolens Sedefotu Türkiye Tüm bitki, uçucu ya¤›

Silybum marianum Devedikeni Türkiye, Avrupa Ham tohum

Vitex agnus-castus Hay›t Akdeniz-Ege bölgeleri, Bat›Asya

Kuru ham meyve,yaprak

Tablo 10.21Devam›


Dictamnus albus Gazelotu; Akgiritotu

Ege ve Karadeniz, Güney -Güneydo¤u Avrupa, Ortado¤u,Türkistan ve Kafkaslar

Taze, kuru yaprak, kök

Arnica montana Da¤öküzgözü Avrupa ve Orta Asya Toprak alt› k›s›m, yaprak,çiçek ve çiçeklerin uçucuya¤›

Equisetum arvense Atkuyru¤u Kuzey ve Do¤u Anadolu Kuru ve taze k›s›r sürgünler

Claviceps purpurea Ergot, Çavdarmahmuzu

Tah›llar›n ekildi¤i yerler Mantar›n sklerotyumlar›

Premenstrüel sendrom

Cimicifuga racemosa - Kanada ve ABD, Avrupa (kültür) Taze, kuru kök

Oenothera biennis Eflekotu Avrupa ve Asya Ham tohumun sabit ya¤›,çiçeklenme dönemi tazebitki

Valeriana officinalis Kediotu Do¤u Anadolu ve Avrupa Kuru kök ve rizomlar

Vitex agnus-castus Hay›t Akdeniz-Ege bölgeleri, Bat› Asya Kuru ham meyve, yaprak

Kontraseptif

Ricinus communis Hintya¤› Bitkisi Vatan› Hindistan, Akdeniz bölgesi,baz› tropikal ve subtropikal bölgeler

Tohumun sabit ya¤›


Uncaria tomentosa - Orta ve Güney Amerika Kök kabuklar›

Tablo 10.22Menoraji vepremenstrüelsendromda yard›mc›olarak kullan›lan,kontraseptif, abortif,afrodiziyak ve erektilimpotense karfl› etkilibaz› bitkiler.

Erektil impotens durumunun giderilmesi için kullan›lan bitkilerden hangisi Akdeniz-Egebölgesinde yetiflmektedir?.

Deri Hastal›klar›nda Bitkisel Ürünlerin Kullan›m› Deri tüm vücudun üzerini örten koruyucu bir tabakad›r. Ancak, deri sadece vücu-du d›fl etkenlerden koruyan örtücü ve koruyucu bir tabaka de¤il ayn› zamanda ter-leme fonksiyonu ile vücut ›s› ve s›v› dengelerini de ayarlayan bir organd›r. Terle-me ile ayr›ca vücuttaki baz› toksinlerin at›lma sürecine de yard›mc› olunmaktad›r.Deri hastal›klar› genellikle deri yüzeyindeki enfeksiyonlar, yan›klar, yaralar, alerjikreaksiyonlar ve pigment bozukluklar› gibi durumlar ile saçl› deride saç dökülme-leri biçiminde ortaya ç›kmaktad›r. Çeflitli bitkiler de¤iflik deri hastal›klar›nda kulla-n›lmaktad›r. Bunlar›n ço¤u deri üzerine uygulanmaktad›r.

Akne (Acne vulgaris): Genellikle yüz derisi üzerinde yo¤unlaflan çok say›dasivilce ile tan›mlanan bir hastal›kt›r. Ergenlik dönemindeki çocuklarda daha s›kkarfl›lafl›lan bu hastal›¤a karfl› yard›mc› olarak kullan›lan baz› bitkiler Tablo 10.23’te toplanm›flt›r.

Alopesiya (Kellik): Yerel ve tüm bafl genelinde h›zl› saç dökülmesi ile karak-terize bir bozukluktur (Tablo 10.23).

Yan›k yaralar›: Deri yüzeyinde derin olmayan yan›k yaralar›nda baz› bitkiler-den yararlan›lmaktad›r (Tablo 10.23).

Si¤il: ‹nsan papilloma virüsü (HPV) taraf›ndan oluflturulan iyi huylu deri tümö-rüdür. Bu virüs ayr›ca kad›nlarda serviks karsinomu da oluflturur. Si¤illere karfl›kullan›lan baz› bitkiler Tablo 10.24’de toplanm›flt›r.


Abortif

Asarum europeum Azaron Kuzey Anadolu, Güney ve OrtaAvrupa, Kuzey Sibirya



Peonia officinalis Avrupa fiakay›k› Güney Avrupa Da¤lar› Kuru ham tohum, taze kök

Punica granatum Nar Akdeniz ülkeleri, Güney Asya, Çin,Güney Afrika

A¤aç gövde kabu¤u, kök,çiçek, meyve, meyvekabuklar›

Lawsonia inermis K›na Kuzey-Do¤u Afrika, Hindistan,Pakistan, Seylan, Güney Anadolu

Kuru yaprak

Taxus baccata Porsuk A¤ac› Karadeniz Ormanlar›, Avrupa Taze yaprak, genç dal uçlar›

Afrodiziyak

Prunus africana - Tropikal ve subtropikal Afrika Kuru a¤aç gövde kabuklar›

Griffonia simplicifolia - Bat›-Orta Afrika Toz edilmifl tohum

Serenoa repens - ABD’nin güney eyaletleri Meyva

Erektil impotense karfl›

Lycopodium clavatum Göbektozu Do¤u Avrupa, Kuzey-Do¤uAnadolu, Çin

Taze bitki ve sporlar›

Panax ginseng Ginseng Çin, Kore, Japonya-Rusya (kültür) Kuru kök

Prunus africana - Tropikal ve subtropikal Afrika Kuru a¤aç gövde kabuklar›

Rhodiola rosea Rodiola Çin, Asya, Avrupa, Kanada, ABD Kök

Vitex agnus-castus Hay›t Akdeniz-Ege bölgeleri, Bat› Asya Kuru ham meyva, yaprak

Tablo 10.22Devam›

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6


Tablo 10.23Akne, Alopesiye,yan›k yaras› ve yaratedavisinde etkilibaz› bitkiler.


Saccharomycescerevisiae Bira mayas› Tüm dünya

Dip kültürü ile eldeedilmifl, ac›l›¤› al›nm›flolgun maya

Matricaria recutita Alman papatyas› Avrupa, Kuzey-Bat›Asya, Türkiye Çiçek, tüm bitki

Viola tricolor Menekfle; HercaiMenekfle Avrupa ve Anadolu Toprak üstü k›s›mlar

Solanum dulcamara Köpeküzümü Türkiye, Kuzey Afrika,Kuzey ve Do¤u Asya Bitkinin gövdesi

Alopesi

Bidens tripartita Bidens Rize, Avrupa’da birçokyer Bitkinin tümü

Betula türleri Hufl A¤ac›Avrupa, Kuzey Akdenizülkeleri, Sibirya, Il›manAsya

Gövde kabu¤u, yaprak,tomurcuklar

Buxus sempervirens fiimflir Karadeniz bölgesi,Avrupa

A¤aç dallar› ve odunlutoprak üstü k›s›mlar

Yan›k yaras›

Hypericum perforatum Binbirdelikotu, Sar›kantaron Anadolu ve Avrupa Toprak üstü k›s›mlar

Olea europea ZeytinGüney Avrupa,Akdenizden ‹ran veKafkaslara kadar(kültür)

Yaprak, Yaprakl› incedal, ham meyvalar›nya¤›

Pinus türleri Çam türleri Dünyan›n birçok yeri Yapra¤›n uçucu ya¤›

Thuja occidentalis Thuja Kuzey Amerika,Avrupa

Yaprak, yaprakl› dal vekörpe dallar›n uçucuya¤›

Ulmus rubra - Kuzey Amerika D›fl kabuktan ayr›lan içkabuk

Vicia faba Bakla Dünya (›l›manbölgeleri, kültür) Taze çiçek

Yara

Calendula officinalis Ayn›safa; T›bbi nergis;Nerkis;

Türkiye, Orta-GüneyAvrupa, Kuzey Asya,ABD

Çiçekli dal, toprak üstük›s›mlar

Cnicus benedictus Mübarekdikeni Anadoluda kurakyerler Toprak üstü k›s›mlar

Dictamnus albus Gazelotu; AkgiritotuEge, Karadeniz, Güney-Do¤u Avrupa,Ortado¤u, TürkistanKafkaslar

Taze, kuru yaprak, kök

Dorema ammoniacum Çad›rufla¤› Asya bölgeleri Çiçek ve gövdedens›zan reçine

Equisetum arvense Atkuyru¤u Kuzey ve Do¤uAnadolu

Kuru, taze k›s›rsürgünler

Hypericum perforatum Binbirdelikotu, Sar›kantaron Anadolu ve Avrupa Toprak üstü k›s›mlar

Melaleuca leucadendra - Avustralya, GüneyDo¤u Asya

Taze yaprak ve incedallar›n uçucu ya¤›

Moringa oleifera - Hindistan Yaprak, gövde kabu¤u,tohum, kök

Ocimum basilicum Fesle¤en Güney Anadolu(kültür), Hindistan

Taze, kuru toprak üstük›s›mlar, uçucu ya¤›

Rhamnus purshiana Kaskarasagrada Kuzey Amerika,Kanada, Do¤u Afrika Gövde ve dal kabuklar›

Ribes nigrum FrenküzümüKanada, AvrasyaOrmanlar›,Himalayalar, Avustralya

Çiçeklenme dönemikuru yaprak, Hammeyva

Vicia faba Bakla Dünya (›l›man bölgeler,kültür) Taze çiçekler

Ekzema: Deride bir çeflit steril (mikropsuz) dermatittir (Bkz. Tablo 10.24).Deri enfeksiyonlar›: Derideki enfeksiyonlar›n önemli bir co¤unlu¤u abseli

(irinli) sivilce veya ç›ban fleklinde geliflir. Tedaviye yar›mc› olarak kullan›lan ba-z› bitkiler Tablo 10.24’de yer almaktad›r.

Fungal enfeksiyonlar: Derideki mantar (fungus) enfeksiyonlar› tehlikeli ol-mamakla birlikte hastay› rahats›z edici özellikler tafl›maktad›r. Tablo 10.24 fungalderi enfeksiyonlar›n›n tedavisinde yard›mc› olan baz› bitkileri göstermektedir.


Tablo 10.24Si¤il, selülit, ekzemave deri- fungalenfeksiyonlardaetkili baz› bitkiler.


Allium cepa So¤an Türkiye ve Dünya(kültür) Toprakalt› so¤an›

Allium sativum Sar›msak Dünyan›n birçok yeri Taze, kuru yumru vebunlar›n ya¤›

Avena sativa Yulaf Bütün Avrupa veAnadolu (kültür)

Taze, kuru toprak üstük›s›mlar

Moringa oleifera - Hindistan Yaprak, gövde kabu¤u,tohum, kök

Solanum dulcamara Köpeküzümü Türkiye, Kuzey Afrika,Kuzey-Do¤u Asya Bitkinin gövdesi

Vicia faba Bakla Dünya (›l›man bölgeler,kültür) Taze çiçek

Selülit

Hedera helix Duvarsarmafl›¤› Karadeniz, Avrupa veAsya Yaprak, meyva

Tilia türleri Ihlamur Kuzey AnadoluDa¤lar›, Dünya Çiçek

Ekzema

Calendula officinalis Ayn›safa; T›bbi nergis;Nerkis;

Türkiye, Orta-GüneyAvrupa, Kuzey Asya,ABD

Çiçekli dallar, topraküstü k›s›mlar

Oenothera biennis Eflekotu Avrupa ve AsyaHam tohumun sabitya¤›, çiçeklenmedönemi taze bitki

Solanum dulcamara Köpeküzümü Türkiye, Kuzey Afrika,Kuzey-Do¤u Asya Bitkinin gövdesi

Deri enfeksiyonlar›


Yaprak-körpe dallar›nuçucu ya¤›

Curcuma domestica Zerdeçal Hindistan ve tropikAsya

Kuru ve piflirilmiflrizomlar

Inula helenium And›zotu Kuzey-Do¤u Anadolu,Avrupa, Asya Taze, kuru rizomlar

Quercus infectoria Maz› meflesi Türkiye, Asya, KuzeyAfrika Yaprak

Andira araroba - Brezilya Gövde-dallar›n kurut-toz lateksi

Melaleuca alternifolia - Avustralya Yapraklar›n uçucu ya¤›

Enfeksiyon ve Ba¤›fl›kl›k Sistemi Hastal›klar›nda BitkiselÜrünlerin Kullan›m› Vücudumuzda çeflitli enfeksiyonlar ortaya ç›kabilmektedir. Ba¤›fl›kl›k sistemi (im-mün sistem) çeflitli elemanlar› ile vücudu enfeksiyon etkenlerine ve kansere karfl›koruyan sistemdir. Enfeksiyonlar genellikle acil tedavi gerektirdi¤inden ço¤u du-rumda tek bafl›na bitkilerle tedavi yetersiz kalmaktad›r. Günümüzde ucuz bir pe-nisilin enjeksiyonu ile tedavi edilebilen çok say›da enfeksiyon hastal›klar›n›n bu-lundu¤u ak›lda tutulmal›d›r. Antibiyotik veya kemoterapötik ilaçlar ile yap›lan te-daviyi desteklemek ve/veya enfeksiyon hastal›klar› profilaksisinde (enfeksiyonhastal›klar›ndan korunmada) bitkilerden yararlan›lmaktad›r. Profilaktik (koruyucu)olarak kullan›lan bitkilerin önemli bir bölümünde immünostimülan (ba¤›fl›kl›k sis-temi uyar›c›s›) di¤er bir bölümünde antiseptik (mikrop öldürücü) özellikler vard›r.Tablo 10.25’de enfeksiyon hastal›klar›ndan koruyucu etkilere sahip baz› bitkilerözetlenmifltir.

Antiviral etkili bitkiler: Baz› bitkiler virüsler üzerine etkilidirler (Tablo 10.25).


Fungal deri enfeksiyonlar›

Anacardium occidentale KajuKarayipler, Orta-Güney Amerika, Afrikave Hindistan (kültür)

Yaprak, meyva ve ya¤›

Melaleuca alternifolia - Avustralya Yapraklar›n uçucu ya¤›

Tablo 10.24Devam›


Arnica montana Da¤öküzgözü Avrupa ve Orta AsyaToprak alt› k›s›mlar,yaprak, çiçek veçiçeklerin uçucu ya¤›

Echinacea purpurea Ekinezya Orta-Do¤u ABD,Avrupa (kültür) Kök, yaprak, tüm bitki

Griffonia simplicifolia - Bat›-Orta Afrika Toz edilmifl tohum

Matricaria recutita Alman papatyas› Avrupa, Kuzey-Bat›Asya, Türkiye Çiçek, tüm bitki

Melaleuca leucadendra - Avustralya, GüneyDo¤u Asya

Taze yaprak ve incedallar›n uçucu ya¤›

Mentha piperita Nane Türkiye ve Dünya(kültür)

Toprak üstü k›s›mlar›nuçucu ya¤›

Pinus türleri Çam türleri Dünyan›n birçok yeri Yapraklar›n uçucu ya¤›

Taraxacum officinale Karahindiba¤ Avrupa ve Asya (›l›manbölgeler)

Kuru toprak üstük›s›m, rizom, kök

Antiviral

Anagallis arvensis Barsakotu,SülükotuFarekula¤›,



Momordica charantia Kudretnar› Hindistan, Asya, Afrika,Türkiye Meyva


Yaprak, yaprakl› dal vekörpe dallar›n uçucuya¤›

Uncaria tomentosa - Orta-Güney Amerika Kök kabuklar›

Tablo 10.25Enfeksiyonhastal›klar›ndankoruyunmadayard›mc› veAntiviral etkili baz›bitkiler.

Kanser Hastal›klar›nda Bitkisel Ürünlerin Kullan›m› Günümüzün en tehlikeli hastal›klar›ndan birisi olarak kabul edilen kanser gerçek-te tek bir hastal›k de¤il benzer özelliklere sahip çeflitli hastal›klara verilen genel birhastal›k grubu ad›d›r. Kanser hastal›klar›n›n genel ortak özelli¤i kontrolsüz biçim-de vücut hücrelerinin ço¤almas› ve oluflturduklar› mekanik etkilerle sa¤l›kl› hücre-leri öldürmesidir. Çok say›da bitkinin kanser hastal›¤›na iyi geldi¤i ve korudu¤ufikri savunulmaktad›r, ancak sadece belli bir bölümünün etkinli¤i bilimsel olarakkan›tlanm›fl ve hastal›kla savafl için uygun oldu¤u kabul edilmifl durumd›r. Bitkile-rin destekleyici tedavi olarak kanser hastal›¤›nda kullan›m› da uygulamada önem-li sorunlar oluflturmaktad›r, çünkü kanser tedavisinde kullan›lan antineoplastikilaçlar ile ayn› zamanlarda kullan›lan bitkiler vücutta etkileflime girerek onlar›nkanser üzerindeki etkinli¤ini azaltabilmektedir. Bu tür etkileflim olas›l›¤› sergileyenve destekleyici özelli¤i olan bitkiler antineoplastik tedavinin bitirildi¤i dönemlerdeideal olarak kullan›labilir. Tablo 4.26, Kanser tedavisinde yard›mc› olarak kullan›-lan bitkileri özetlemektedir. Bu tabloda ayr›ca antineoplastik ilaçlarla kombine kul-lan›labilme özelli¤i (adjuvan) olan bitkiler iflaretlenmifltir.



Camelia sinensis (=Theasinensis) Çay (yeflil veya siyah)

Vatan› Çin’dir; Kuzey-Do¤u Anadolu veDünya’n› birçok yeri(kültür)

‹fllenmifl veyaifllenmemifl gençyapraklar

Chelidonium majus K›rlang›çotuKuzey Anadolu;Avrupa; Il›man Asyabölgeleri

Toprak üstü k›s›mlarveya toprak alt›k›s›mlar

Prunus africana - Tropikal ve subtropikalAfrika

Kurutulmufl a¤aç gövdekabuklar›

Anagallis arvensis Barsakotu, Farekula¤›,Sülükotu


Kurutulmufl çiçeklitoprak üstü k›s›mlar

Uncaria tomentosa -Orta ve GüneyAmerika’n›n ya¤murormanlar›

Kök kabuklar›

Pueraria lobata* - ABD’nin Güneydo¤usu;Güney-Do¤u Asya Kökler

Momordica charantia* Kudretnar› Hindistan; Asya; Afrika;Türkiye’de yetifltirilir. Meyveler

Vaccinium macrocarpon* - ‹skandinavya; KuzeyAmerika Meyveler

Hydrastis canadensis* - ABD, Kanada Rizom ve kökler

Maytenus ilicifolia - Güney Amerika Kurutulmufl yapraklar

Euphorbia resinifera Sütle¤en Fas; Kanarya Adalar›;Kuzey Amerika

Bitki yaraland›¤›ndaelde edilen reçine

Cinchona pubescens -ABD’nin tropikalbölgeleri; Tropikalbölgelerde kültür

6-8 Yafl›ndaki a¤açlar›nkurutulmufl gövdekabuklar›

Tablo 10.26Kansere karfl› etkilibitkiler.

B‹TK‹SEL ÜRÜNLER‹N KULLANIMINA ‹L‹fiK‹N SON SÖZLER Bitkiler günümüzde önemli ilaç elde etme kaynaklar›ndand›r. Ayr›ca, bitkiler vü-cudumuzdaki hastal›k ve bozukluklar›n giderilmesi ve önlenmesinde önemli roloynayabilmektedir. Ancak, bilinçsiz ve bilgisizce, kulaktan dolma bilgilerle bitkikullan›m› önemli zararlara yol açabilmektedir. Çünkü bitkilerin tedavi edici özelli-¤inin yan›nda deneyimsiz ve bilgisiz kiflilerin yönlendirmesi ile kullan›lmalar› ze-hir etkisi oluflturur ve yaflamsal tehlikeler ortaya ç›kabilir. Bitkilerin hastal›klardakullan›m› konusunda mutlaka konu hakk›nda bilgili hekim, eczac› veya fitoterapiuzman›na dan›fl›lmas› en uygun davran›fl olacakt›r.

Viscum album* Çekem, Ökseotu Türkiye’nin birçokbölümü, Avrupa, ‹ran,Çin (kültür)

Kurutulmufl meyveveya yaprakl› dallar

Erigeron canadensis Kanada flifaotu Amerika; Dünya’n›nbaflka yerlerinde debulunur


Phytolacca americana fiekerciboyas› kökü Bilecik ve Bursa(kültür), KuzeyAnadolu;

Kurutulmufl kök veyameyva


Tablo 10.26Devam


Do¤al çevre-yaflam ve hastal›k iliflkilerini tan›m-

layabilmek.

‹nsanlar ve di¤er tüm canl›lar yak›n çevreleri ileiçiçe yaflamlar›n› sürdürürler. Beslenme, bar›magibi günlük temel gereksinimlerini sa¤lad›¤›“tümleflik yaflam döngüsünde” canl›, içinde bu-lundu¤u ortama sa¤lad›¤› uyum ölçüsünde türü-nün devaml›l›¤›n› sa¤lar ve nesillerini devam et-tirme ifllevlerini gerçeklefltirir. Her canl› türününbir yaflam süresi vard›r, bu “ömür” olarak tan›m-lanmaktad›r. Canl›lar›n ömürleri türden türe fark-l›l›k gösterdi¤i gibi, bir tür içindeki bireyler ara-s›nda da önemli düzeyde de¤iflkenlikler gösterir.Canl›lar›n yaflam süreleri, yani ömürleri ne olur-sa olsun ortak yazg›lar› olan “ölüm” ile sonlan-maktad›r. Canl›lar ömürlerini sa¤l›kl› biçimde sür-dürebilecekleri gibi, çeflitli hastal›klardan muz-darip olarak ve bu hastal›klarla mücadele ederekde devam ettirebilirler.Milyonlarca y›l öncesinde insanlar bafllang›çta iç-güdüsel olan kazan›mlar›n›, hem bilgi birikimleri-nin geliflimi, hem de deneyimlerini sonraki ku-flaklara aktarmadaki üstünlükleri sonucunda has-tal›klar›n tedavisi konusunu bir “bilim “ halinedönüfltürmüfllerdir. Buna ba¤l› olarak hastal›kla-r›n teflhisi “(diyagnoz)” ve “nedenleri (etiyoloji)“hakk›nda ola¤anüstü geliflmelerin sa¤lanm›flt›r.Günümüzün ça¤dafl “tedavi (terapi)” uygulama-lar› insanlarda art›k deneme-yan›lma yönteminikabul etmemektedir, çünkü bu yöntem sonucun-da hastal›¤a iyi gelecek ürünün zaman›nda veril-memesi sonucunda hastan›n iyileflmesi mümkünolamamakta veya ürünün “zehirli” olmas› nede-niyle hasta ilave zarar görmektedir.

Bitkisel ürünlerle tedavi biçim ve yöntemlerini

aç›klayabilmek.

Bitkilerden hastal›klar›n tedavisi ve korunmaamac›yla yararlan›labilmektedir. Bitki toplan›p taze olarak veya uygun flekilde ku-rutulduktan sonra oldu¤u gibi kullan›labilir, bit-kiden uygun farmasötik teknikler ile standardizebir ekstre haz›rlan›r veya bitkilerden elde edilenmaddeler kimyasal ar›tmadan sonra saf haldekullan›l›rlar. Böylece bitkinin etkili maddeleri da-ha yüksek oranda konsantre bir flekilde standar-

dize edilerek hastan›n kullan›m›na sunulur. Ayr›-ca, bitkilerden elde edilen maddelerden hareket-le bazen yar›-sentetik ve sentetik maddeler dehaz›rlanmaktad›r. Yap›-etki iliflkilerine dayana-rak saf madde molekülünde yap›lan de¤iflimlerile elde edilen bu yeni bileflikler tümüyle mo-dern t›bb›n tedavi araçlar›d›r.

Bitkisel ürünlerle tedavi edilebilen belli bafll› has-

tal›klar› tan›mlayabilmek.

Teorik olarak baz› hastal›klar bitkisel ürünler iletedavi edilebilmektedir. Fakat bitkiler ile tedavi-de etkiler genellikle yavafl yavafl ortaya ç›kt›¤›n-dan acil tedavi gerektiren baz› hastal›klar ile ba-z› progresif hastal›klar bitkiler ile tedavi edileme-mektedir. Bu tür hastal›klarda ya saf bitkisel mad-deler veya sentetik ilaçlar kullan›lmaktad›r. Özel-likle bitkiler ile tedavide etkiler fazla fliddetli ol-mamakta, dolay›s›yla tedavi süresini uzatmaktave bu gecikmeden dolay› hastal›klar fliddetlen-mektedir. Standardize bitki ekstreleri ile etkilerdaha fliddetli gözükürken, en kuvvetli etki safmaddelerde gözükmektedir. Bu tür yavafl geliflenetkiler asl›nda tedaviden ziyade daha çok profi-laktik etki (hastal›ktan koruyucu etki) sa¤lamakiçin daha uygundur.Sinir sistemi, duyu sistemi, hareket sistemi, sindi-rim sistemi, dolafl›m sistemi ve kan, solunum sis-temi, boflalt›m sistemi, metabolizma ve endokrinsistem, üreme sistem, deri, infeksiyon ve ba¤›fl›k-l›k sistemi ve kanser hastal›klar›nda zaman za-man bitkisel ürünler tedaviye yard›mc› olarakkullan›lmaktad›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


1. Afla¤›daki ifadelerden hangileri do¤rudur?I. Canl›llar›n ömürleri türden türe farkl›l›k gösterdi¤igibi, bir tür içindeki bireyler aras›nda da önemli düzey-de de¤iflkenlikler gösterir.II. Canl›lar›n yaflam süreleri, yani ömürleri ne olursa ol-sun ortak yazg›lar› olan “ölüm” ile sonlanmaktad›r.III. Canl›lar ömürlerini sa¤l›kl› biçimde sürdürebilecek-leri gibi, çeflitli hastalal›klardan muzdarip olarak ve buhastalaklarla mücadele ederek de devam ettirebilirler.IV.Di¤er tüm canlar gibi insanlar da yak›n çevreleri veiçinde bulunduklar› ortam ile tümleflik biçimde yaflam-lar›n› sürdürürler.

a. I, III ve IVb. I ve IVc. I, III ve IV d. I, II, III ve IVe. I, II ve IV

2. Bitkisel ürünler modern tedavide nas›l uygulan›r?a. Efl- dost tavsiyesiyleb. Aktar yard›m›yla c. Bitki ekstresi haz›rlanarak kimyasal ar›tma ile

saf madde elde edilerekd. Gelifligüzele. ‹nternetten bakarak

3. Afla¤›daki ifadelerden hangileri do¤rudur?I. Pratikte bitkiler ile tedevide etkiler genellikle yavaflyavafl ortayaa ç›kar.II. Acil tedavi gerektiren baz› hastal›klar bitkiler ile te-davi edilmemektedir.III.Bitkiler ile tedavide etkiler fazla fliddetli olmamakta,tedavi uzatmaktad›r.IV. Standardize bitki ekstreleri ile etkiler daha fliddetligözükürken, en kuvvetli etki saf maddelerde gözük-mektedir.

a. I, III ve IVb. I. II, III ve IVc. II, III ve IVd. I ve IV e. I, II ve IV

4. Afla¤›daki ifadelerden hangileri do¤rudur?I. Plasebo etkinin tedavi “güvenilir” olmas›. II. Gerçek bir hastal›¤› olmay›p “hastalak hastas› “olan“evhaml›” kiflilere hekim farmakolojik etkisi olmayanve yan etkisi düflük vitamin gibi ilaçlar› vermektedir.III.Bitkiler ile tedavide etkiler fazla fliddetli olmaktad›r.IV.Bitki ekstreleri daha çok hastal›ktan koruyucu etkisa¤lamak için uygundur.

a. I, II ve IV b. I, II, III ve IVc. II, III ve IVd. I ve IVe. I ve IV

5. Afla¤›dakilerden hangisi bitkilerin kullan›ld¤› Sindi-rim Sistemi Hastal›klar›ndan biri de¤ildir?

a. Midenin hiperasiditesib. Gastrit ve ülserc. Nefes darl›¤› d. Haz›ms›zl›ke. ‹fltah artt›r›c›

6. Afla¤›dakilerden hangisi haz›ms›zl›¤a karfl› kullan›-lan bitkilerden biri de¤ildir?

a. Sar›msak b. Dereotuc. Turunçd. Kimyone. K›na

7. Afla¤›dakilerden hangisi Akut-kronik bronflit tedavi-sinde yararlan›lan bitkilerden biri de¤ildir?

a. Hatmi b. Ekinezyac. Rezene d. Meyanee. Güzelavratotu

8. Afla¤›dakilerden hangisi böbrek tafllar›na karfl› kulla-n›lan ve Türkiye’de yetiflmeyen bitkidir?

a. Hufl a¤ac›b. Kerevizc. Kuflkonmazd. Atkuyru¤ue. Is›rgan



9. Afla¤›dakilerden hangisi yara tedavisinde kullan›lanetkili bir bitkidir?

a. Mübarakdikeni b. Ayn›sefac. Çad›rufla¤›d. fiimflire. Atkuyru¤u

10. Afla¤›dakilerden hangi yanl›flt›r?

I. Bitkiler günümüzde önemli ilaç elde etme kaynakla-r› gibi gösterilip ciddi seviyelerde yanl›fl kullan›lmakta-d›r.II. Bitkilerin standardize edilememeleri ve birden fazlamadde içermeleri sebebi ile bilinçli kullan›lmalar› gerekir.III.Bitkilerin hastal›klarda kullan›m› konusunda mutla-ka hekim, eczac› veya fitoterapi uzman›na dan›fl›lmal›. IV.Bilinçsiz ve bilinçsizce, kuluktan dolma bilgilerlebitki kullan›m› önemli zararlara yol açabilmektedir.

a. I, III ve IVb. Hiçbiric. II, III ve IVd. I, II, III ve IVe. I, II ve IV

1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Do¤al Çevre ve Yaflam-Hastalak ‹liflkisi” bölümünü tekrar gözdengeçiriniz.

2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisek Ürünlerle Tedavi”bölümünü tekrar gözden geçiriniz.

3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisel Ürünler ‹le Tedavi Edilebilen Hastal›klar”ile ilgili bölümünü tekrargözden geçiriniz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisel Ürünler ‹le TedaviEdilebilen Hastalklar” bölümü terar gözdengeçiriniz.

5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sindirim SitemiHastal›klar›nda Bitkilerin Kullan›m› “ ile bölümütekrar gözden geçiriniz.

6. e Yan›t›n›z yanl›fl isi “Tablo 10.11’i” tekrar gözdengeçiriniz.

7. e Yan›t›nz yanl›fl ise “Tablo 10.17’yi” tekrargözden geçiriniz.

8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “10.19’u” tekrar gözdengeçiriniz.

9. d Yan›t›nz yanl›fl ise “Tablo 10.23’ü” tekrar gözdengeçiriniz.

10. b Yan›t›nz yanl›fl ise “Bitkisel ÜrünlerinKullan›m›na ‹liflkin Sonsözler” bölümünü tekrargözden geçiriniz.



Baytop, T. (1984), Türkiyede Bitkiler ile Tedavi

(Geçmiflte ve Günümüzde), ‹stanbul, .‹stanbulÜniversitesi Yay›nlar› No. 3255, Sanal Matbaac›l›k.

Capasso, F., Gaginella, T.S., Grandolini, G., Izzo, A.A.(2003), Phytotherapy: A Quick Reference to

Herbal Medicine, Heidelberg, Springer.Chadwick, D.J., Marsh, J. (1984), Ethnobotany and

the Search for New Drugs, Ciba FoundationSymposium 185, Chichester, John Wiley & Sons Ltd.,.

Goldstein, A., Aronow, L., Kalman, S. (1974), Principles

of Drug Action: The Basis of Pharmacology, 2ndEd., New York, John Wiley & Sons Ltd.

Gruenwald, J., Brendler, T., Janicke, C. (2007), PDR for

Herbal Medicines, 4th Ed., NJ, USA,ThomasHealthcare Inc.

Kayalp, S.O. (2009), Rasyonel Tedavi Yönünden

T›bbi Farmakoloji, Cilt 1, 12. Bask›, PelikanYay›nc›l›k,

Lawson, L.D., Bauer, R. (1998), Phytomedicines of

Europe: Chemistry and Biological Activity, ACSSymposium Series 691, Washington DC, AmericanChemical Society.

Yararlan›lan Kaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Kiflisel bak›m ürünlerini saptayabilecek,Do¤al, bitkisel ve organik maddeleri karfl›laflt›rabilecek,Kozmetik alanda kullan›lan bitkilerin güncel durumunu tart›flabilecek,Bitkisel kozmetik ürünlerin güvenli¤ini tan›mlayabileceksiniz.


• Kiflisel Bak›m Ürünleri• Kozmetik Ürünlerde Bitkiler

• Kozmetik BitkiselHam maddelerin Güvenli¤i

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN

• G‹R‹fi• K‹fi‹SEL BAKIM ÜRÜNLER‹• K‹fi‹SEL BAKIM ÜRÜNLER‹NDE

KULLANILAN B‹TK‹LER‹NGÜVENL‹⁄‹

• B‹TK‹LER‹N K‹fi‹SEL BAKIMÜRÜNLER‹NDE KULLANIMI

• SONUÇ


Kiflisel Bak›mÜrünlerindeKullan›lan T›bbi veAromatik Bitkiler



G‹R‹fi‹fllevlerinin bafll›calar›n›n bilinmesine karfl›n endokrin bir organ olarak de¤erlendi-rilen derinin tüm mekanizmalar› henüz çözülememifltir. Mekanizmalar›n tümüyleçözülmesi cildin yafllanmas›n›n önüne geçilmesini ve her yaflta genç ve sa¤l›kl› ol-mas›n› sa¤layacakt›r.

Günümüzün koflullar›nda, kiflisel bak›m ürünleri cildi temizlemek, cildi sa¤l›k-l› tutmak ve iç ve d›fl etmenlerden koruyucu olarak kullan›lmaktad›r. ‘Kaliteli ya-flam’ felsefesinin uzant›s› olan cilt bak›m› için tahminlerin ötesinde yo¤un çal›flma-lar sürdürülmekte ve ticarileflmifl ürünlere olan ilgi yüksek fiyatlar›na ra¤men art-maktad›r. Kad›n-erkek cilt bak›m› herkesin ajandas›ndad›r. Dünya genelinde ya-p›lan anket sonuçlar› genç popülasyonun da cilt bak›m›na verdi¤i önemin h›zlaartt›¤›n› göstermifltir.

Cilt bak›m›nda mucizeler beklemek hatal›d›r. Bak›m›n ana amac› cildi sa¤l›kl› tutmakt›r.

1970’li y›llarda bafllayan ‘yeflil hareket’ kozmetik ürünleri de etkilemifl ve tüke-tici ve dolay›s›yla medyan›n güdüsü ile kozmetik endüstride do¤al kaynakl› ham

madde içeren kozmetik ürün haz›rlama e¤ilimi bafllam›flt›r. Tüketicinin bilinçlen-mesi ile h›zla artan bu e¤ilim günümüzde rekabet oluflturacak düzeye ulaflm›flt›r.1980’li y›llarda ‘hayvan haklar›’ bilincinin yay›lmas› ile tüketici isteklerinin hayvan-sal kaynakl› ham maddeleri reddetme noktas›na gelmesi ile bitkisel kaynakl› koz-metik ham maddeler iyice popülerlik kazanm›flt›r. Küçük/büyük tüm kozmetiküreticilerin hiçbir yasal yönetmeli¤in olmad›¤› bitkisel ham madde içeren ürünleriuzun süre piyasada hükmünü sürdürmüfltür. Daha sonra, bitkisel ham maddelerinde istenmeyen ve hatta toksik etkilere yol açabilece¤i görülünce farkl› yasal yönet-melikler haz›rlanm›fl ve günümüzde uygulanmaya bafllanm›flt›r. Ancak tüm dünya-da kabul edilen tek bir yönetmelik halen de yoktur.

Organik g›da yönetmeliklerine uyan kozmetik ham maddeler ‘organik’ olaraketiketlenir. Çok aç›k söylemek gerekirse, yenebilen ve tar›msal olarak yetifltirilendo¤al maddeler organiktir. ‘Sertifikal› Organik’ etiketli ürün en az % 95 organikmadde (su ve tuz d›fl›nda) içermelidir; ‘Organik’ etiketli ürün ise en az % 70 orga-nik madde (su ve tuz d›fl›nda) içermelidir. Kalan k›s›mlar da sentetik olmayan vegenetik olarak modifiye (GMO) edilmemifl maddelerden oluflmal›d›r.

Kiflisel Bak›m ÜrünlerindeKullan›lan T›bbi veAromatik Bitkiler

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Do¤al ham madde: Do¤al(flora, fauna, mineral)yollardan elde edilen,yenilenebilen/çok miktardabulunan ve belli amac› olanmaddedir.

K‹fi‹SEL BAKIM ÜRÜNLER‹ ‹nsan cildi 3 katmandan oluflur: Epidermis, dermis ve hipodermis. En d›fl tabakaolan epidermis çevre ile temasta olan, cildin nemlenmesinden sorumlu ve engelgibi davranan katmand›r. Dermis, kan damarlar›n›, ba¤ dokusunu (cilde esnekli¤i-ni veren doku- kolajen ve elastin proteinleri içerir) ve sürekli olarak üreyen canl›hücreleri bar›nd›ran katmand›r. Epidermis ve dermis birbirini onarmak için birlik-te hareket ederler. Sa¤l›kl› ciltte 3-4 ayda bir epidermisten ölü hücreler gözle gö-rülmeyecek flekilde düflerken alttaki dermisten canl› hücreler yukar› do¤ru ç›kar-lar. Hipodermis ise, en alt katmand›r ve dermis ile s›k› iliflki içinde vücut s›cakl›¤›-n›n ayarlanmas›nda ve deriyi floklardan koruyucu olarak ifllev görür.

Temel cilt bak›m› ürünleri cildi temiz, sa¤l›kl› ve korunmal› durumda tutmakiçin kullan›l›r. Bu konuda mucize beklemek yanl›flt›r. Genel yafllanma fenomeniiçerisinde ciltte de kronolojik hasar görülmesinin önüne geçilemez, ancak yavaflla-t›labilir veya azalt›labilir.

Cilt bak›m›nda kullan›lan ham maddeler ve bu ham maddeleri cildin farkl› kat-manlar›na tafl›yacak sistemler çok önemlidir. Çok etkin bir ham maddenin yanl›fltafl›y›c› sisteme konulmas› sonucu ciltte etkinlik görülmeyebilir. Bu nedenle, bilim-sel çal›flmalar bir taraftan etken ham madde keflfi ile u¤rafl›rken, di¤er taraftan dauygun tafl›y›c› sistemlerin tasar›m›nda yo¤unlaflmaktad›r. Cilt bak›m›n›n gelece¤i-nin kozmetik ve ilaç özelli¤inin bir arada oldu¤u “kozmesötik” ham maddelerdeoldu¤u kesinlik kazanm›flt›r. Kozmetik ham maddeler cildin temizlenmesi ve gü-zellefltirilmesini sa¤larken, kozmesötik maddeler cilde biyolojik olarak etki ederekcildin ifllevlerinde de¤iflim sa¤larlar.

Son 10 y›ld›r antiaging kiflisel bak›m ürünleri dikkatleri üzerinde toplam›flt›r.Bu alandaki ilginin artmas›n›n nedenleri aras›nda, büyük firmalar aras›ndaki reka-bet, yeni ham madde ve teknolojilerin gelifltirilmesi ve tüm dünyada “hücre yeni-leyici” kavram›na olan talebin artmas› say›labilir.

Cilt bak›m› üzerine modern bilimsel araflt›rmalar ve geliflen cilt fizyolojisi bil-gisi yafl geçtikçe ortaya ç›kan cilt hasar›n›n durdurulmas›n› ve hatta onar›lmas›n›hedeflemektedir. Dolay›s›yla, en son bilimsel düflünce yaln›zca güneflin zararl››fl›nlar›ndan korunma de¤il, hücrelerin kendi kendilerini yenileme özelli¤indenfaydalan›lmas›d›r.

Kozmetik bilimciler farkl› tip ciltlerin yafllanmas›n› incelemifl ve cilt hasar›n›n%90’n›na çevresel etmenlerin yol açt›¤› sonucunu ç›karm›flt›r. Çevresel etmenleraras›nda rüzgâr, psikolojik stres, sigara içimi, kimyasal maddeler, hava kirlili¤i vehepsinden önemlisi UV radyasyon bulunmaktad›r. Zararl› günefl ›fl›nlar›n›n cilttehasara neden oldu¤u bilimsel olarak saptanm›flt›r. Dolay›s›yla, cildin güneflten ko-runmas› cilt bak›m ürünlerinin olmazsa olmaz özelli¤i olmal›d›r. Cilt hasar›n›n so-nuçlar› erken yaflta görülmez; ancak 40’l›-50’li yafllarda ortaya ç›kar. Bunun da ne-deni cildin kronolojik yafllanmas›d›r. Genetik özelliklere ba¤l› kronolojik yafllan-man›n önüne geçilemez.

Kronolojik yafllanma sonucu ciltte kal›nl›k de¤iflimi, epidermis ve dermis’de in-celme, derinin engel fonksiyonunda de¤iflim, inflamasyon ve derinin destek ya-p›s›nda farkl›l›k ortaya ç›kt›¤› bilimsel olarak gösterilmifl ve tüm dünya kozmetikbilimcileri bu dört etki etraf›nda hemfikir olmufltur.

Ciltteki kal›nl›k de¤ifliminin nedeni henüz bilinmemektedir. Cilt ya¤lar›n›n vü-cudun farkl› bölgelerine da¤›l›m› sonucu cilt kal›nl›¤› azalmakta ve alt destek yap›kaybolmaktad›r. Epidermal-dermal eklentideki proteinlerin üretiminin uyar›lmas›


Antiaging: Cildin yafllanmasürecini geciktiren veyaazaltan.

Deri engeli: Hücreler-aras›lipitler taraf›ndan biraradatutulan proteince zenginkeratinositlerin cildeyabanc› madde girifliniengellemesi.

incelmenin engellenmesi aç›s›ndan anlaml›d›r. Zaman içinde, cilt hücrelerinin için-deki lipitlerin oluflumunda ve keratinositlerin eksfoliasyonunda azalma sonucu de-rinin engel ifllevinde bozukluk ortaya ç›kmaktad›r. Bu durumda glikolik, laktik vemalik asit gibi meyve asitleri (hidroksi asitler) cilt bak›m ürünlerine sokularak ke-ratinositler (ölü hücreler) uzaklaflt›r›labilir. Meyve asitlerinin düflük deriflimde (kon-santrasyonda) nemlendirici özellikleri de bulunmaktad›r.

Deride oluflan nedeni bilinmeyen inflamasyonu tersine çevirmek için yeflil çaypolifenolleri gibi birçok madde denenmektedir. ‹nflamasyonun önüne geçilmesiiçin cildin UV radyasyondan korunmas› önemlidir. Dolay›s›yla, tüm cilt bak›mürünlerine zararl› günefl ›fl›nlar›ndan koruyucu madde eklenmelidir. Tüm bu bah-sedilen deri mekanizmalar› günümüzde teoriden öte özellik tafl›mamaktad›r.

Cilt hücreleri (korneositler) aras›ndaki lipit çift-tabakan›n sorumlu oldu¤u cilt-ten su kayb› cildin önemli özelli¤idir. Cilt kurumas›n›n engellenmesi cilt bak›m›n›nönde gelen amac›d›r. Transepidermal su kayb› (TEWL) ölçümü cildin sa¤l›kl› ifllevgördü¤ünü belirlemek için yap›lan testtir.

Deri yafllanmas› ile ortaya ç›kan gözle görünür etkiler nelerdir?

K‹fi‹SEL BAKIM ÜRÜNLER‹NDE KULLANILANB‹TK‹LER‹N GÜVENL‹⁄‹ Do¤al kelimesi dünyada çok tart›fl›lan bir konudur. Kozmetik alan›nda do¤al keli-mesinden kozmetik bilimcilerinin anlad›¤› fludur: sentetik maddelerden ve petrol-den elde edilen maddelerden ar›nd›r›lm›fl ve kimyasal ifllem görmemifl olma duru-mu. Bu tan›ma göre suyun bile do¤al olup olmad›¤›n›n tart›fl›ld›¤› ortamda neyindo¤al oldu¤u neyin olmad›¤› kuflku ile karfl›lanmaktad›r.

Etiketinde do¤al yazan her ürün do¤al özellikte de¤ildir. Örne¤in, kozmetikürünlerde s›kl›kla kullan›lan lanolin koyun yününün ya¤›ndan elde edilir ve genel-likle do¤al ve saf olarak nitelendirilir. Oysa, koyunlara ço¤unlukla pestisit uygu-lanmaktad›r ve saflaflt›r›lmam›fl lanolinde kalabilecek eser miktardaki pestisit ko-layl›kla insan derisinden geçerek ya¤l› dokuda birikim yapabilir. ‹ngiliz Sense Abo-ut Science Grubunun 2006 y›l›na ait raporunda, “Tüm bileflenler do¤al olsa bile,tüm ürünler bir dereceye kadar kimyasal karakter tafl›r. Dolay›s›yla, ‘kimyasal içer-mez’ ifadesi yanl›flt›r” denmektedir. Lanolinin saflaflt›r›lmas› da kimyasal ifllem ge-rektirdi¤inden saf lanolini bile ‘do¤al’ diye nitelendirme konusu dünyada tart›flma-lara neden olmaktad›r.

Dünya üzerinde, kozmetik ürünlerin etiketindeki ‘do¤al’ ifadesinin do¤rulu¤unu saptayantek bir otorite yoktur.

ABD Special Chem kuruluflunun ‘Kozmetik ve Kiflisel Bak›m’ departman› bafl-kan yard›mc›s› Bruno Trinquart’›n Haziran 2009 tarihli raporunda SpecialChem’eüye kozmetik firmalar›n›n formülatörleri taraf›ndan cevaplanan ankette do¤al koz-metik madde içeren ürünlerdeki bafll›ca problemin kararl›l›k oldu¤u ortaya ç›km›fl-t›r (fiekil 11.1). Asya k›tas›nda da benzer veriler elde edilmifltir. Bu veriler, yaln›z-ca etkin bitkisel ham maddelerin keflfedilmesinin de¤il, bu maddelerin deriye tafl›-y›c› sistem haline getirilmesinin de çok önemli oldu¤unu göstermektedir.

30311. Ünite - K ifl ise l Bak›m Ürünler inde Kul lan› lan T ›bbi ve Aromatik Bi tk i ler

AHA (alfa-hidroksi asit):Meyve asidi. Düflükkonsantrasyonlarda, ölühücreleri yok eder venemlendirici etkisi vard›r.Orta ve yüksekkonsantrasyonlarda iseelastin ve kolajen üretiminiuyar›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Günümüzde, bitkisel ham maddelerin kozmetik alanda kullan›m›na kuflku ilebak›lmas›n›n nedenleri, ürün etiketinde yaln›zca ekstre yazmas›, kozmetik yararaç›s›ndan fazla say›da bilimsel verinin olmamas›, bitki ekstrelerinin birço¤ununtoksik olmas›, ciltte iritasyon, dermatit veya fotosensitizasyona yol açmas›, batch’ler(üretilen partiler) aras›nda standardizasyonun olmamas› ve etkinliklerinin kozme-tik tafl›y›c› sistem içinde kesin olmamas›d›r. Çok iyi bilinen do¤al bilefliklerin biletoksik bileflenler içerebilece¤i bilimsel olarak gösterilmifltir. Hatta baz› bilim adam-lar› sentetik maddelerin s›k› yönetmeliklere ba¤l› olmas›ndan dolay› daha güveni-lir oldu¤unu söylemektedir. European Organization of Cosmetic Material, In-dustry and Service- UNITIS (Kozmetik Madde, Endüstri ve Servis Avrupa Organi-zasyonu), “kozmetik ürünlerde kullan›lan botanik maddeler 800 adet CMR (Üre-timde Karsinojenik, Mutajenik, Toksik) maddesi için test edilmelidir” standard›n›getirmifltir. Organizasyonun belirledi¤i 800 farkl› grup maddenin bitkisel ekstreiçinde olup olmad›¤›n›n test edilmesi yukar›da bahsedilen kuflkulardan birisini or-tadan kald›racakt›r.

Son y›llarda, yurtd›fl›ndaki yeni e¤ilim, bütün do¤al ham maddelerin ve ürünle-rin uluslararas› kabul gören ba¤›ms›z kurumlar taraf›ndan sertifikaya ba¤lanmas›-d›r. Sertifika veren kurumlar uluslararas› kat› standartlara uymaktad›r. Örne¤in,uluslararas› kabul gören “Cosmebio” logosu bunlardan birisidir. Bugün Fransa’da1700 adet “Cosmebio” sertifikal› ürün vard›r. Ancak flunu da vurgulamak gerekiyorki “Cosmebio” etiketli ürünler toplam do¤al ürünlerin 1/4’ünü oluflturmaktad›r.Geriye kalan 3/4’ü do¤al etiketi tafl›makla birlikte etik ve güvenli say›lmamaktad›r.

Avusturalya’n›n en büyük organik sertifikaland›rma kuruluflu Australian Certi-fied Organic (ACO), Avusturalya’n›n yan›s›ra Avrupa, Japonya, ABD, ‹sviçre ve ‹n-giltere’deki organik ifllemlerin sertifikasyonu için de akredite edilmifltir.

Kozmetik üreticilerin baflvuraca¤› sertifikasyon yolu ABD’de USDA (ABD Tar›mDepartman›) sertifikas› iken Avrupa’da ECOCERT sertifikas›d›r (fiekil 11.2). Bu du-rum kozmetik üreticiler aç›s›ndan kargaflaya neden olmaktad›r. USDA’n›n devleteba¤l› sertifikasyon sistemi olmas›na karfl›n ECOCERT ba¤›ms›z bir sistemdir. Oysa,ABD, AB ülkeleri ve di¤er ülkeler bu sertifikalardan birisine sahip oldu¤unda tümdünyada geçerlidir.


fiekil 11.1

Bitkisel hammaddelerinkullan›ld›¤›kozmetik ürünlerinsorunlar›.

1991’de kurulan ECOCERT, sertifikasyon ve denetleme görevini tüm k›talarda80’den fazla ülkede sürdürmektedir. Bu kurulufllar›n her ikisi de (USDA ve ECO-CERT) ‘Çevre’, ‘Yeflil Kimya’, REACH (Registration, Evaluation, Authorisation andRestriction of Chemicals- Kimyasallar›n Ruhsatland›rma, De¤erlendirme, Otorizas-yon ve K›s›tlanmas›) ve ‘Kansere Yol Açan Maddeler’ konular›nda çok duyarl›d›r.

Bir ürünün yukar›da bahsedilen sertifikalardan birisine sahip olmas› için ince-leme ham maddeden bafllar. Örne¤in, bitki tohumunun nas›l yetifltirildi¤i, toplan-d›¤›, sakland›¤›, tafl›nd›¤› ve ifllendi¤inin uluslararas› standartlara uygun olup olma-d›¤› incelenir. Ürünün gelifltirilmesi s›ras›nda kullan›lan her yöntem ayr›nt›land›r›-l›r ve her basamak incelenir. Her basamak uluslararas› standartlara uygun olaraktamamlan›rsa bitmifl ürüne ‘do¤al’ logosu verilir. Bu aflamalar›n herhangi birisindehayvanlar üzerinde test yap›lmas› tüm dünyada kesinlikle yasaklanm›flt›r.

En genifl do¤al nitelikli cilt bak›m ürünü yelpazesine sahip ABD’de, 100’denfazla sertifikal› do¤al ürün etken bitki ekstresi içermekte ve sa¤l›k aç›s›ndan temizoldu¤u kabul edilmektedir. Bu ürünlerin ambalaj› ürünü uygulama s›ras›nda kon-taminasyona neden olmayacak flekilde tasarlanm›flt›r. Bunun yan›s›ra, ekstreniniçindeki etkin maddelerde kayba neden olmamas› için üretimde yüksek s›cakl›k,kimyasal koruyucu ve emülsiyon yap›c› madde kullan›lmam›flt›r.

Günümüzde di¤er bir popüler konu koku maddesi içermeyen cilt bak›m ürün-leridir. Kokulara afl›r› duyarl›l›k sonucu “çoklu kimyasal duyarl›l›k” (MCS) görül-mesi kozmetik bilimcilerin üründen koku maddelerini ç›karmas›na ve ürün etiket-lerine ‘koku maddesi içermez’ eklenmesine yol açm›flt›r. Mekanizmas› bilinmeyenMCS, hafiften fliddetliye kadar alerjik-tip reaksiyonlarla sonuçlanmaktad›r. Ancakyap›lan baz› çal›flmalar klasik alerjik reaksiyon tipi olmayan MCS’nin kokusuz koz-metik ürünler ile de görüldü¤ünü ve dolay›s›yla koku maddesi içermeyen ürünle-rin etkili davran›fl olmayabilece¤ini belirtmifllerdir.

B‹TK‹LER‹N K‹fi‹SEL BAKIM ÜRÜNLER‹NDEKULLANIMI Bitkisel cilt bak›m›, bitkilerden elde edilen maddelerin (ör. taze bitkiler, ya¤lar,oleorezinler, salg›lar, sular ve koku maddeleri) do¤al kaynakl› tafl›y›c›, koruyucu,yüzey etkin madde, nemlendirici, ya¤ ve emülsiyon yap›c› maddeler ile birlikte cil-din temizlenmesi ve sa¤l›kl› durumda tutulmas›nda kullan›lmas›d›r. Bitkisel cilt ba-k›m›n›n klasik tan›m›n›n temelinde sentetik kimyasal maddelerin kullan›lmamas›ve kozmetik üretimde bitkisel ham maddenin içeri¤inin korunmas› vard›r.

Euromonitor’un 2007 verilerine göre toplam do¤al kozmetik ürünler aras›nda do¤al ciltbak›m ürünlerinin oran› %70’dir. Ancak toplam kozmetik ürünlerin sat›fl›nda do¤allar%2’den azd›r.


fiekil 11.2

USDA ve EcocertLogolar›.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T


AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P K ‹ T A P

T

Cilt bak›m›nda kullan›labilecek üründe afla¤›daki bitkisel kaynakl› madde grup-lar› yer alabilir:

1. Koruyucu (mikroorganizmalardan) (çay a¤ac› uçucu ya¤›, kekik uçucu ya-¤›, greypfrut tohumu ekstresi)

2. Yüzey etkin madde (yukka ekstresi, zeytinya¤l› sabun, çövenotu ekstresi,Panama a¤ac› kabuk ekstresi)

3. Emülsiyon yap›c› (bitki mumlar›- kandelila, jojoba, karnauba; ksantan zam-k›, ayva tohumu ya¤›)

4. Emoliyan (jojoba, avokado, kuflburnu, shea ve kakao ya¤lar›)5. Hümektan (lesitin, pantenol, gliserin)6. Antioksidan (α-tokoferol, β-karoten, askorbik asit, resveratrol)Sa¤l›kl› eriflkinler günlük yaflamlar›nda 120’den fazla kimyasal maddeye ma-

ruz kal›rlar. Bu nedenle, yüz bak›m› kürü içinde temizleyici, cildi koflulland›r›c›ve nemlendirici bulunmal›d›r. Cildi koflulland›r›c› maddeler aras›nda cildi besle-yen ve nemlendirici için baz oluflturan bitkiler ve uçucu ya¤lar vard›r. ABD’deyüz bak›m› için sertifikaland›r›lm›fl yaklafl›k 100 adet do¤al ürün 4 farkl› cilt tipiiçin tasar›mlanm›flt›r:

• Dengeleyici- Normal/Karma • Hücre yenileyici- Kuru/Olgun • Temizleyici- Ya¤l›/Problemli • Yat›flt›r›c›- Duyarl›Bu s›ralamadan da görülece¤i üzere her tip cilde uygulanabilecek do¤al ürün

bulunmaktad›r. Ancak hangi ürün grubunun kullan›laca¤›na uzman görüflü do¤-rultusunda karar verilmelidir.

Eskiden beri bilinen ve halen uygulanan baz› do¤al cilt bak›m› programlar› vemaddeler afla¤›da verilmifltir.

Bir cilt bak›m ürününde birden fazla etki beklerseniz, hangi grup maddeler kullan›rs›n›z?

Aromaterapi Aromaterapi, holistik olarak beden ve vücut bak›m›n› yapmak için kullan›lan ta-mamlay›c› tedavi yöntemidir. Tedavide bitkilerin kök, çiçek ve yapraklar›ndan el-de edilen ya¤ özleri kullan›l›r. Kökü binlerce y›l öncesine dayanan bu yöntem çer-çevesinde tüm dünyada önemli bir pazar oluflmufltur.

ABD ‘Toplum Sa¤l›¤› Araflt›rma ve Gelifltirme Merkezi’nin 2008 y›l›na ait rapo-runa göre, aromaterapi konusunda Ohio Devlet Üniversitesi Sa¤l›k Psikolojisi Bö-lümü’nden Janice Kiecolt-Glaser ve arkadafllar›n›n yapt›¤› çal›flmada, “kokular›nhiçbirinin stres, ba¤›fl›kl›k durumu, a¤r› kontrolü veya yara iyileflmesinin gösterge-leri olan biyokimyasal parametreler üzerine herhangi bir olumlu etkisi bulunmu-yor” sonucu ç›kar›lm›flt›r. “Baz› durumlarda aromatik ya¤ uygulamas›n›n saf su ka-dar bile etkili olmad›¤›” rapor edilmifltir. Ancak yine de aromaterapinin psikolojiketkisi oldu¤u gerçe¤i geçerlidir ve cilt bak›m›nda da katk› sa¤lad›¤› söylenebilir.

Ayurvedik Cilt Bak›m›Ayurvedik cilt bak›m› 2000’den fazla y›l önceki t›bbi deneyimlerden kaynaklanmak-tad›r. Cilt bak›m›na ayurvedik yaklafl›m holistiktir ve beyni, vücudu ve ruhu birlik-te ele al›r. Ayurvedik cilt bak›m› teorisinde deri ve saç› yöneten 7 farkl› ilke oldu-¤una (Vata, Pitta, Kapha, Vata-Pitta, Vata-Kapha, Pitta-Kapha, Vata-Pitta-Kapha)inan›l›r. Ayurvedik uygulamada bitkisel su, ekstre ve ya¤lardan yararlan›l›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Bal ile Cilt Bak›m›Bal›n do¤al antoksidan, antimikrobik ve havan›n nemini emme ve ciltte tutmaözellikleri bulunduktan sonra cilt bak›m› ürünlerinde yayg›n olarak kullan›larakzararl› günefl ›fl›nlar›n›n etkisinden cilt korunmaya ve hasar gören deri onar›lmayaçal›fl›lm›flt›r.

Jojoba Ya¤› ile Cilt Bak›m› Jojoba ya¤› cilt için do¤al nemlendiricidir; balinan›n do¤al sebumu ile benzer özel-liktedir. Ayr›ca, cildi yumuflatma özelli¤i de vard›r.

Shea Ya¤› ile Cilt Bak›m› Shea ya¤› “Hayat A¤ac›”n›n (Karite) çekirde¤inden elde edilmektedir. Her yerdeçok say›da ürünün içeri¤inde bulunmaktad›r. Do¤al olarak sertifikalanm›fl en safhalinde ekzema, sedef, dermatit ve mimik çizgilerinde iyileflme sa¤lar. Bugün bile,klinik çal›flmalar shea ya¤›n›n güvenli do¤al cilt bak›m› sa¤lad›¤›n› göstermektedir.

Bitkisel Antioksidan Maddeler Biyolojik sistemdeki en önemli serbest radikaller normal hücre solunumu s›ra-s›nda oluflan süperoksit (HO2) ve hidroksil (OH) radikalleridir. Ayn› zamanda, gü-nefl radyasyonu ile de ortaya ç›karlar. Etkinli¤i bilinen antioksidanlar, enzimatik ol-mayan s›n›fta yer alan ve do¤al özellikteki α-tokoferol, β-karoten, askorbik asit,resveratrol ve polidatindir. Biyoflavonoit bileflikleri olan antosiyaninler (örne¤inüzüm tohumlar›) etkin antioksidanlard›r ve C ve E vitaminlerinin etkinli¤ini artt›r›r-lar. Antioksidan polifenol içeren yeflil çay ekstresi ve polifenol ve biyoflavonoitiçeren Ginkgo biloba yapraklar› da antioksidan kozmetik ürünlerin formülasyonu-na sokulurlar.

Antioksidan maddelerin yararlar› üzüm çekirde¤i ekstresinde belirlenmifltir. Bu-nun ard›ndan, kozmetik firmalar bu yarar› cilt bak›m ürünlerinde kullanmaya bafl-lam›fllard›r. Üzüm polifenolleri, yeflil üzüm çekirde¤inin ekstresinden elde edilendo¤al bilefliktir ve güçlü antioksidan etkisi oldu¤u gösterilmifltir. Cildi çok say›daserbest radikalden korur ve cildin neminin korunmas›na da yard›mc› olur.

Bitkisel antioksidanlar›n önemli kayna¤› uçucu ya¤lard›r. 2008 y›l›nda Tay-van’dan bir grup araflt›rmac› 45 farkl› bitkiden ekstre edilen uçucu ya¤lar›n antiok-sidan özelliklerini in vitro olarak test etmifl ve karanfil, tarç›n, kekik ve yasemin-den elde edilen uçucu ya¤lar›n serbest radikalleri %90 oran›nda tutarak listenin ba-fl›nda oldu¤u sonucuna ulaflm›fllard›r.

Pycnogenol«, Fransa’n›n güney-bat› ormanlar›ndaki çam a¤açlar›n›n kabu¤un-dan elde edilen patentli maddedir. A¤açlar›n kabu¤u biyoflavanoitleri de içerenyararl› antioksidan maddeler tafl›maktad›r. Pycnogenol«’ün serbest radikal tutucuözelli¤i C vitamini’nin 20 kat›, E vitamini’nin 50 kat›d›r; güçlü antioksidan etkisi ne-deniyle cilt bak›m›nda antiinflamatuvar ve mikrodolafl›m› h›zland›r›c› olarak kulla-n›lmaktad›r. Cilt bak›m› ürünlerine k›r›fl›kl›kl›klar› azaltmak, yafllanma belirtileriniengellemek ve cilde genç ve s›k› görünüm vermek amaçlar› ile kat›lmaktad›r.

Centella asiatica (Gotu Kola) uzun süredir tedavide kullan›lan ve üzerinde ça-l›flmalar›n yo¤un oldu¤u bir bitkidir. Cilt yaralar›nda epitelizasyonu (epidermishücrelerinin yenilenmesi) h›zland›rd›¤› ve deride kolajen ba¤ dokusunun üretimi-ni artt›rd›¤› belirlenmifltir. Çok güçlü antioksidan özelli¤i olan Gotu Kola ekstresi


Serbest radikal: ‹ç ve d›fletmenlerle vücutta oluflançiftleflmemifl elektron içerenatom veya molekül.

‹n vitro: Kelime anlam›“camda”d›r. Biyokimyasalifllemin tüp ve benzeriortamda canl› d›fl›ndagerçekleflti¤i koflul.

vücutta bulunan enzimatik antioksidan ‘katalaz’›n üretimini uyarmaktad›r. Hücreyenileyici özelli¤i de güçlü olan ekstre kalsiyum, retinoik asit ve çinko gibi mad-delerle birlikte cilt bak›m› ürünlerinde daha iyi etkinlik göstermektedir.

Uzun süredir antioksidan özelli¤i ile birçok kozmetik ürüne kat›lan havuçtanelde edilen β-karoten etkin maddesi ürüne verdi¤i portakal renk ile sak›nca do¤ur-makta idi. Ham maddenin kendi rengini ürüne vermesi kozmetik aç›dan kabulgörmedi¤i için, yeni çal›flmalarda, karoten prekürsörlerinin ekstraksiyonu ile renk-siz karotenoidler elde edilmifltir. Domatesten sa¤lanan renksiz karotenoidler, güç-lü antioksidan, UV’den koruyucu ve antiinflamatuvar özelliktedir. Nergis so¤anla-r›ndan elde edilenlerin ise, antiaging, k›r›fl›kl›k karfl›t› ve günefl sonras› ürünlerdecilt rengini aç›c› özelli¤i nedeniyle kullan›labilece¤i rapor edilmifltir.

Zeytin meyvesi için ‹talyan ve Japon firmalar› bir araya gelip yeni teknoloji ge-lifltirerek Opextan« ham maddesini kozmetik kullan›ma sunmufllard›r. Opextan«

zeytin meyvelerinden elde edilir ve polifenol içerir; serbest radikalleri tutucu etki-si çok yüksektir.

Barselona Üniversitesi’nden bir grup bilim adam› ve Nuth-Chemie, Euromed,RAPS, Kuhs ve Becker gibi firmalar› da içeren Alman-‹spanyol AB projesinin so-nuçlar› Food Chemistry mecmuas›nda yay›mlanm›flt›r. Bu çal›flmaya göre, meyvesuyu üretiminden geriye kalan k›rm›z› pancar, elma, çilek ve armut; konserve ku-tulamas› endüstrisinden geriye kalan domates, enginar ve kuflkonmaz; hasattangeriye kalan hindiba, salatal›k ve brokoli ve çiviotu at›klar›n›n ekstrelerinin tümüpolifenol içermektedir. Ancak, ekstrelerin krem formülasyonuna eklenmesi ve ko-ku, renk, tekdüzelik (homojenlik), kararl›l›k ve antioksidan etkileri aç›lar›ndan de-¤erlendirilmesi sonucu formülasyon çal›flmalar›n›n daha öteye götürülmesi gerek-ti¤i rapor edilmifltir.

Bitkisel Ya¤lar Kozmetik alanda kullan›lan bitkisel ya¤lar terimi, bafll›ca trigliserit içeren ve uçucuolmayan ya¤lar› ve bafll›ca terpen ve terpen türevlerini içeren ve kokulu ve uçucuolan “uçucu ya¤lar›” kapsamaktad›r. Bu iki tip ya¤ grubunun özellikleri tümüylebirbirinden farkl›d›r.

Ülkemizde ‘sabit ya¤’ olarak bilinen trigliserit içeren ya¤lar aras›nda zeytin, ce-viz, f›nd›k, susam ve ayçiçe¤i ya¤lar› en yayg›n kullan›lanlard›r. Paris Üniversite-si’nden Prof. Dr. Marie-Claude Martini, trigliserit içeren tropik ya¤lar›n içerdikleriya¤ asitlerinin ya¤a ait fizikokimyasal ve biyolojik etkileri belirledi¤ini belirttiktensonra ya¤lar› doymam›fl ya¤ asidi içeriklerine göre s›n›fland›rm›flt›r; ya¤ asitlerininyan› s›ra vitamin ve fitosterol içeriklerini de de¤erlendirmifltir (Tablo 11.1).


Yüksek ω-6 linoleik asit içeri¤i olan ya¤lar

Muma¤ac› f›nd›¤› ya¤› Aleurites moluccana

Kaju ya¤› Anacardium occidentale

Baobap a¤ac› ya¤› Andansonia digitata

Argan ya¤› Argania sideroxylon

Dikenli gelincik (fiekil 11.3) ya¤› Argemone mexicana

Brezilya f›nd›¤› ya¤› Bertholletia excels

Tamanu (foraha) ya¤› Calophyllum inophyllum

Çörek otu ya¤› Nigella sativa

Eflekotu (akflam çiçe¤i) (fiekil 11.4) ya¤› Oenothera biennis

Hint inciri (kudret inciri, frenk inciri, kaynana dili) tohumu ya¤› Opuntia ficus-indica

Çark›felek çiçe¤i ya¤› Passiflora incarnate

Inca-Inchi ya¤› Plukenetia volubilis

Kuflburnu ya¤› Rosa rubiginosa

‹stiridye f›nd›¤› (fiekil 11.5) ya¤› Telfairia pedata

Yüksek ω-6 gama linolenik asit içeri¤i olan ya¤lar

Muma¤ac› f›nd›¤› ya¤› Aleurites moluccana

Ketencik ya¤› Camelina sativa

Eflekotu (akflam çiçe¤i) ya¤› Oenothera biennis

Yabani borage ya¤› Trichodesma zeylanicum

Yüksek ω-3 alfa linolenik asit içeri¤i olan ya¤lar

Kivi tohumu ya¤› Actinidia chinensis

Inca-Inchi ya¤› Plukenetia volubilis

Kuflburnu ya¤› Rosa rubiginosa

Yüksek palmitoleik asit içeri¤i olan ya¤lar

Makademia f›nd›k ya¤› Macadamia tetraphylla

Avokado ya¤› Persea americana veya gratissima

Yüksek ω-9 linoleik asit içeri¤i olan ya¤lar

Andiroba ya¤› Andiroba guyanensis

Kalofilik asit, 4-fenilkumarin, C16 ve C18 doymufl ya¤ asidi içeri¤i olan ya¤

Tamanu ya¤› Calophyllum inophyllum

C16, C18, C20 doymufl ya¤ asitleri ve fitosterolleri (β-sitosterol) içeri¤i olan ya¤

Cupuaçu ya¤› Theobroma grandiflorum


Tablo 11.1‹çerdikleri doymam›flya¤ asidi cinsinegöre ya¤lar.

Taze Hindistan cevizinin kuru-tulmufl meyvesinin al›fl›lagelmifl ola-rak so¤ukta preslenmesi ile elde edi-len hindistan cevizi ya¤›, 2008 y›l›n-da saflaflt›r›larak ve renginin aç›lma-s› ile daha da etkin ve güvenli halegetirilmifltir.

Uçucu ya¤lar ise, antioksidan veantiseptik özellikleri ile cildi yat›flt›-r›c›, pürüzsüzlefltirici, kokuland›r›c›ve antiaging olarak kiflisel bak›mürünlerinde yer almaktad›r.

Di¤er Bitkisel Cilt Bak›m› Madde ve Ürünleri Bitkisel cilt bak›m› üzerinde yak›n geçmiflte yap›lan çal›flmalar ve halen kullan›lanbitkisel cilt bak›m maddelerinin bafll›calar›ndan afla¤›da bahsedilmifltir. Uzun y›llard›r kozmetik alanda nemlendirici olarak kullan›lan Aloe vera’dan (sar›sab›r) elde edilen ilk ticari ham madde (Hydrapol« toz) Carrington Laboratorlar›taraf›ndan 2005 y›l›n›n sonlar›nda gelifltirilmifltir. Bugüne dek ‘Aloe barbadensisYaprak Suyu’ veya ‘Aloe barbadensis Yaprak Ekstresi’ olarak etiketlenen ham mad-de yerine Hydrapol« tozu bilimsel olarak ‘Aloe barbadensis Yaprak Polisakkaritle-ri’ olarak isimlendirilmifltir. Cildi yat›flt›r›c›, antiinflamatuvar ve nemlendirici etkisiteknik verilerle saptanan yeni ham maddenin etkinli¤inin di¤er benzer ham mad-delere oranla % 50 daha fazla oldu¤u gösterilmifltir.

Yak›n geçmiflte patentlenen Centipeda cunninghamii’den elde edilen ekstre-nin antiinflamatuvar, antialerjenik, yat›flt›r›c›, zararl› günefl ›fl›nlar›ndan koruyucuve cilt hücrelerini yenileyici özellikleri oldu¤u saptanm›flt›r.

Popüler cilt bak›m› konular›ndan birisi de cilt renginin aç›lmas›d›r. Günefl, ha-milelik ve yafllanma lekelerinin giderilmesi cilt bak›m› ürünlerinden istenilen birözelliktir. Artocarpus incisus (Ekmeka¤ac›) (fiekil 11.6) bitkisinin odunözü ekstre-sinden elde edilen artokarpin’in bilinen renk aç›c› madde olan kojik asitten dahaetkin oldu¤u in vitro olarak gösterilmifltir. Ekstrenin doza ba¤›ml› olarak antioksi-dan etkisinin de bulundu¤u in vitro testlerle saptanm›flt›r.



Eflekotu.(Akflam çiçe¤i)

Dikenli gelincik.

Kaynak: http://www.agaclar.net Kaynak: http://www.agaclar.net

fiekil 11.5

‹stiridye f›nd›¤›.

Kaynak:http://www.botany.hawaii.edu

Protektol içeren Betu-la alba kabuk ekstresi veScrofularia nodosa eks-tresi, günefle maruziyetve günefl-sonras› cilt ba-k›m›, akneik (sivilceli)cilt bak›m› ve kafl›nt›l›saçl› deri bak›m› prepa-ratlar›na kat›lmaktad›r.

Çok yeni kozmesötikmadde olan pirinç ekstre-sinin ciltte koruyucu en-gel oluflturarak su tutul-mas›n› sa¤lad›¤›, cildindo¤al lipitlerinin ve nem-lendiricilerinin oksidas-yonunu (dolay›s›yla bozunmas›n›) yavafllatt›¤›, UV’nin indükledi¤i oksidatif stres vefotoyafllanmay› engelledi¤i ve k›r›fl›kl›k görünümünü azaltt›¤› belirlenmifltir.

Di¤er yeni do¤al ham madde eflek sütüdür. Eflek sütünün içinde bulunan C vi-tamini inek sütünün içindekinin 60 kat›d›r. Eflek sütünde yaln›zca C vitamini de¤il,D ve E vitaminleri, kalsiyum, fosfor ve cildimizde var olan seramit gibi proteinikmaddeler de bulunmaktad›r. Ekvator’da en uzun yaflayan kad›n›n eflek sütü ilebeslendi¤inin saptanmas› üzerine bilimsel olarak araflt›r›lan bu ham madde ne ya-z›k ki bir eflekten günde yaln›zca 2 litre sa¤lanabildi¤i için oldukça pahal›d›r.

Afl›r› kuruluk ve günefl ›fl›nlar›na ola¤anüstü direnci olan kaktüs dikenli ar-mut’dan (Opuntia streptacantha) elde edilen ultra-saf eliksir AquaCacteen« yük-sek derecede nemlendirici ve yat›flt›r›c› özelli¤e sahiptir. Patentli olan bu maddeiçin ilk kez tüm biyoetkin bileflenlerin ekstre edilebildi¤i söylenmifltir. AquaCacte-en«’in tüm cilt bak›m ürünlerinde güvenle kullan›labilece¤i in vivo ve in vitro test-lerle ispatlanm›flt›r.

Eskiden beri bilinen Çin meyvesi hünnap, zengin kalsiyum, protein ve C,B1, B2 ve A vitamini içeri¤i ile 2005 y›l›ndan bu yana patentlenmifl olarak 22cilt bak›m ürününde yo¤un nemlendirici, besleyici ve onar›c› olarak kullan›l-maya bafllanm›flt›r.

Genellikle tek bir bitkisel ham maddenin ürüne sokulmad›¤›, birden fazla etkinoldu¤u bilinen bitkisel maddelerin bir arada kullan›lmas› kozmetik endüstrinine¤ilimlerinden bafll›cas›d›r. Ancak bitkisel maddelerin birbiri ile etkileflmemesineözen gösterilmelidir. Örnekleri afla¤›da görülebilece¤i gibi bitkisel ham madde içe-ren ve piyasada sat›lan ancak teknik verilerine ulafl›lamayan baz› ürünler Tablo11.2’de derlenmifltir.


fiekil 11.6

Ekmeka¤ac›.

Kaynak: http://calphotos.berkeley.edu


Tablo 11.2Kozmetikpiyasas›ndabulunan ve bitkiselham madde içerenürün örnekleri.

Ürün Özellikler ve ‹çerikteki Bitkisel Ham Maddeler

Nemlendirici jel Astrenjan, antiseptik, antiinflamatuvar, antibakteryel, antifungal,

antiviral, antialerjik

Aloe vera jel, organik A, E vitaminleri, organik kükürt, uçucu ya¤lar-

lavanta, ›t›r

K›r›fl›kl›k azalt›c› jel K›r›fl›kl›k ve ince çizgileri azalt›c›, cildi s›k›laflt›r›c›

Aloe vera jel, do¤al A, E vitaminleri, vitamin C serumu, organik kükürt,

proteinler, amino asitler, lavanta, ›t›r

Glikolik temizleyici pH 3.7, ya¤l› ciltler için makyaj temizleyici

Glikolik asit, alg ekstresi, Aloe vera jel, do¤al gliserin, ›s›rgan (Urtica

dioica) ekstresi, su rezenesi (Spiraea ulmaria) ekstresi, hidrolize tatl›

badem proteini, greypfrut (Citrus grandis) ekstresi, portakal (Citrus

dulcis) ekstresi, misket limonu (Citrus aurantifolia) ya¤›, limonotu

(Cymbopogon flexuosus) ya¤›

Normal cilt için

temizleyici

pH 3.9, cilt nemini yok etmeden makyaj› temizler

Bu¤day amino asitlerinin sodyum lauroil tuzu, gliserin, su rezenesi

(Spiraea ulmaria) ekstresi, ›s›rgan (Urtica dioica) ekstresi, sitrik asit,

portakal (Citrus dulcis) ya¤›, limon (Citrus limonum) ya¤›

Mineral krem

temizleyici

pH 4.2, Normalden kuruya ve hassas ciltler için, zengin bitki aromal›,

hafif abrasif, antiinflamatuvar ve yara iyilefltirici etkili

Montmorilonit (kil), alg ekstresi, yalanc› safran (Carthamus tinctorius)

ya¤›, kay›s› çekirde¤i (Prunus armeniaca) jel, soya fasülyesi (Glycine

soja) ekstresi, do¤al gliserin, Aloe vera jel, lesitin, bu¤day (Triticum

vulgare) tohumu ya¤›, ginseng (Panax ginseng) ekstresi, maya

betaglükan ekstresi, α-tokoferol (E vitamini), tamanu (foraha)

(Calophyllum inophyllum) ya¤›, kalendula (Calendula officinalis) ya¤›,

ksantan zamk›, lavanta (Lavandula angustifolia) ya¤›, Japon han›meli

(Lonicera japonica) ekstresi

Salatal›kl› afl›nd›r›c› pH 3.3, normalden ya¤l›ya ciltler için, boncuklar›n üç boyut etkisine

sahip, afl›nd›r›rken temizleyici

Aloe vera jel, do¤al gliserin, hidrolize jojoba ya¤›, salatal›k (Cucumis

sativus) ekstresi, vanilya (Vanilla planifolia) (fiekil 11.7) ya¤›

Nem kompleksi pH 3.7, normalden ya¤l› ciltlere hafif nemlendirici, uzun sürede

antiaging etkili

Avokado (Persea gratissima) ya¤›, Gotu Kola (Centella asiatica)

ekstresi, yalanc› safran (Carthamus Tinctorius) ya¤›, Soya fasülyesi

(Glycine soja) tohumu ekstresi, eflekotu (akflam çiçe¤i) (Oenothera

biennis) ya¤›, papatya (Anthemis nobilis) ekstresi, yeflil çay (Camelia

oleifera) ekstresi, betaglükan, adenozin trifosfat, pantenol, hyalüronik

asit, bisabolol, ksantan zamk, tokoferil asetat (E vitamini), sitrik asit,

etilhekzil gliserin

Titanyum dioksit

güneflten koruyucu

pH 3.9, SPF 30, UVA ve UVB’den koruyucu, titanyum dioksit ve

çinko oksit süzgeçleri

Etil metoksisinnamat, shea (Butyrosperimum parkii) ya¤›, gliserin,

siklometikon, dimetikon, ceviz (Julans regia) tohumu ya¤›, fosfolipitler,

stearil alkol, soya fasülyesi (Glycine soja) lipitleri, balmumu, titanyum

dioksit, çinko oksit, Aloe vera ekstresi, sodyum hyalüronat, α-

tokoferol, retinil palmitat, portakal (Citrus dulcis) ekstresi, vanilya

(Vanilla planifolia) (fiekil 11.7) ekstresi, etilhekzil gliserin


Yo¤un nemlendirici

ve göz kremi

pH 4.2, kurudan ya¤l›ya ciltler için, so¤uk kuru havalar için, koruyucu

nem siperi, yüz çizgilerini azalt›r

Yalanc› safran (Carthamus tinctorius) ya¤›, f›nd›k (Corylius americana)

ya¤›, stearik asit, do¤al gliserin, kaprilik/kaprik trigliserit, tokoferol

asetat, yeflil çay (Camelia oleifera) ekstresi, papatya (Anthemis nobilis)

ekstresi, Aloe vera ekstresi

Ultra nemlendirici

ve yenileyici

pH 4.1, kurudan normale ciltler için, nemi tutan ve antiaging yarar›

olan ham maddeler

Tatl› badem (Prunus dulcis) ya¤›, kaprilik/kaprik gliserit, do¤al gliserin,

yeflil çay (Camelia oleifera) ekstresi, eflekotu (akflam çiçe¤i)

(Oenothera biennis) ya¤›, hidrolize yulaf proteini, betaglükan,

hyalüronik asit, Ginseng (Panax ginseng) ekstresi, fosfolipitler,

tokoferil asetat, üzüm (Vitis vinifera) ekstresi, tokoferol, ksantan

zamk›, etilhekzil gliserin

Meyve/enzimli

afl›nd›r›c›

pH 3.4, boncuklar›n 3 boyut etkisine sahip, ananas enzimi do¤al

antibakteryel

Aloe vera jel, deniz yosunu ekstresi, kapril glikol, do¤al gliserin,

papatya (Anthemis nobilis) ekstresi, poliamino fleker yo¤uflkusu

(kondansat), hidrojene jojoba ya¤›, ananas (Ananas sativus) ekstresi,

maya betaglükan›, mandalina (Citrus reticulata) ya¤›

Besleyici Maske pH 3.9, kil-bazl›, antiaging, antioksidan ve cildi onar›c› ham maddeler,

cilt nemlenmesinde ve iyileflmesinde görünürlük

Montmorilonit (kil), yalanc› safran (Carthamus tinctoria) ya¤›, do¤al

gliserin, lavanta (Lavandula angustifolia) suyu, bitki fosfolipitleri,

betaglükan, lesitin, sö¤üt (Salix alba) kabu¤u ekstresi, Aloe vera

ekstresi, guta kola (Centella asiatica) ekstresi, yeflil çay (Camellia

senensis) ekstresi, üzüm çekirde¤i (Vitis vinifera) ekstresi, çay a¤ac›

(Melaleuca alternifolia) ya¤›, combava (Citrus hystrix) ya¤›, ksantan

zamk›, kaprilil glikol, retinil palmitat, askorbil palmitat

fiekil 11.7

Vanilla planifolia.

Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Vanilla_planifolia_1.jpg

Kaynak: http//www.specialchem.com

Tablo 11.2Devam›

SONUÇ ABD’deki do¤al kozmetik ürün pazar›n›n 2009 y›l›nda % 58 büyüyece¤i ve antia-ging ürünlerin en büyük yükselme alan› olaca¤› öngörülmektedir. Ancak pazar›nbüyümesi ile birlikte güvenlik sorunlar›n›n da büyüyece¤i aç›kt›r. Dolay›s›yla tüke-ticilerin bilinçlenmesi büyük önem tafl›maktad›r.

‘Bireysel cilt bak›m›’ sistemlerinin ve ucu görünemeyen nanoteknolojinin gün-demde oldu¤u günümüzde bitkisel kozmetik ürünlerle ile ilgili konuda iki farkl›görüfl (sentetik ham maddelerle devam veya do¤al ham maddelerle devam) süre-cektir. Her ikisinin de olumlu ve olumsuz noktalar› vard›r. Görüfl ne olursa olsun,herkesin sentetik kozmetik ürünü kullanamayaca¤› gibi herkes do¤al ürün kulla-namayabilir. E¤er do¤ru olarak e¤itilirse, tüketici hangisinin kendisi için uygun ol-du¤unu baflkas›n›n fikri ile belirlemeyecektir. Bu nedenle, ‘bireysel cilt bak›m›’ ge-lecekte öne ç›kacakt›r.



Kiflisel bak›m ürünlerini saptayabileceksiniz.

‹fllevler aras›nda bafll›calar›: cildi temizlemek,nemlendirmek; antioksidan, antiaging, zararl›günefl ›fl›nlar›ndan koruyucu, antiseptik, antiinf-lamatuvar, antibakteryel, antifungal, antiviral, an-tialerjik ve abrasif etkilerdir.

Do¤al, bitkisel ve organik ham maddeleri karfl›-

laflt›rabileceksiniz.

Do¤al ham madde: do¤adan kaynakl› (flora, fau-na, mineral), yenilenebilen/çok miktarda bulu-nan ve belli amac› olan maddedir; Bitkisel hammadde: bitkilerin farkl› k›s›mlar›ndan standartözelliklerde elde edilen, yenilenebilen/çok mik-tarda bulunan ve belli amac› olan maddedir; Or-ganik ham madde: do¤al kaynakl›, sentetik mad-de veya kimyasal tepkime (reaksiyon) içerme-yen ifllemlerden geçirilmifl maddedir.

Günümüzde kiflisel bak›m ürünlerinin amaçla-

r›n› aç›klayabileceksiniz.

Günümüzün koflullar›nda, kiflisel bak›m ürünlericildi temizlemek, sa¤l›kl› tutmak ve koruyucuolarak kullan›lmaktad›r. Bunun yan›s›ra, yafllan-ma izlerini azaltmak ve yavafllatmak da öne ç›-kan amaçt›r. Antioksidan özellikteki maddeler öncelikle ken-dileri oksitlenip serbest (oksijen) radikalleri or-tamda yok ederek veya serbest radikallerin he-def maddeye ulaflmas›n› engellemek için madde-yi çevreleyerek koruyucu olarak etki ederler.Kozmetik alanda kullan›lan en popüler bitkilereörnekler: Aloe vera, Gotu Kola, havuç, salatal›k,badem, üzüm, yeflil çay, çay a¤ac›, papatya, tu-runçgiller, avokado, jojoba, soya fasülyesi, efle-kotu (akflam çiçe¤i), ›s›rgan ve kay›s› popülerbitkilere örneklerden baz›lar›d›r.

Bitkisel kozmetik ürünlerin güvenli¤ini tart›flabi-

leceksiniz.

Dünyada sertifikaland›rma için tek bir otoriteninolmad›¤›n›, do¤al veya organik logosunun neanlama geldi¤ini, farkl› sertifika kurumlar›n›nhangileri oldu¤unu ve tüketicinin cilt bak›m ürü-nünü seçmesi s›ras›nda güvenli¤i için etikettebakaca¤› sertifika logolar›n›n hangileri oldu¤u-nu anlatabilecektir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi cilt hasar›na yol açan çevre-sel etmenlerden biri de¤ildir?

a. Rüzgarb. Sigara içimic. Hava kirlili¤id. UV radyasyone. Lekelerden kurtulma çal›flmalar›

2. Afla¤›dakilerden hangisi ciltte yafllanma sonucuoluflan de¤iflikliklerden de¤ildir?

a. Kal›nl›k de¤iflimib. Epidermisde incelmec. Derinin destek yap›s›n›n de¤iflmemesi d. Dermisde incelmee. Derinin engel fonksiyonunda de¤iflme

3. Afla¤›dakilerden hangisi antioksidan nitelikli maddeiçeren bitkilerden biri de¤ildir?

a. Üzüm çekirde¤ib. Karanfil uçucu ya¤›c. Tarç›n uçucu ya¤›d. Kekik uçucu ya¤›e. Balmumu

4. Afla¤›dakilerden hangisi bitkisel cilt bak›m ürünle-rinde istenilen özellikler aras›nda yer almaz?

a. Kaliteb. Antialerjenikc. Etkinlikd. Hayvan testlerini geçmifl olmae. Sertifikal› olma

5. Afla¤›dakilerden hangisi dikenli armut’dan eldeedilen ‘AquaCacteen’in cilt bak›m ürününe eklenmeamac›d›r?

a. Temizlemekb. Lekeleri azaltmakc. Antibakteryel etkid. Nemlendirmeke. Zararl› günefl ›fl›nlar›ndan korumak

6. ‹laç ve kozmetik özelli¤inin bir arada oldu¤u hammaddelere ne ad verilir?

a. Kozmesötikb. Do¤alc. Organikd. Emoliyane. Cosmebio

7. Kozmetik firmalara uygulanan ankete göre bitkiselcilt bak›m ürünlerindeki en önemli sorun afla¤›dakiler-den hangisidir?

a. Renkb. Fiyatc. Bitmifl ürün kararl›l›¤›d. Bitkisel ekstre kararl›l›¤›e. Koku

8. Afla¤›dakilerden hangisi Çin meyvesi hünnap’›ncilt bak›m ürünlerinde kullan›lma nedenlerinden biride¤ildir?

a. Kalsiyum içermesib. E vitamini içermesic. Protein içermesid. B1 ve B2 vitamini içermesie. A vitamini içermesi

9. Afla¤›dakilerden hangisi bitkilerden elde edilen ya¤-lar›n bir grubunu oluflturan uçucu ya¤lar›n özellikle-rinden biri de¤ildir?

a. Antioksidanb. Antiseptikc. Kokuland›r›c›d. Yat›flt›r›c›e. Lekeleri azalt›c›

10. Afla¤›dakilerden hangisinde cilt bak›m› holistikprogram›n bir parças›d›r?

a. Ayurvedab. Aloe vera ile bak›mc. Ultra nemlendirici ve hücre yenileyici bak›md. Jojoba ya¤› ile bak›me. Bal ile bak›m



1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kiflisel Bak›m Ürünleri”bölümünü tekrar gözden geçiriniz.

2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kiflisel Bak›m Ürünleri”bölümünü tekrar gözden geçiriniz.

3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisel AntioksidanMaddeler” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.

4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kiflisel Bak›m ÜrünlerindeKullan›lan Bitkilerin Güvenli¤i” bölümünütekrar gözden geçiriniz.

5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Di¤er Bitkisel Cilt Bak›m›Madde ve Ürünleri” bölümünü tekrar gözdengeçiriniz.

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kiflisel Bak›m Ürünleri”bölümünü tekrar gözden geçiriniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kiflisel Bak›m ÜrünlerindeKullan›lan Bitkilerin Güvenli¤i” bölümünütekrar gözden geçiriniz.

8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Di¤er Bitkisel Cilt Bak›m›Madde ve Ürünleri” bölümünü tekrar gözdengeçiriniz.

9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisel AntioksidanMaddeler” ve “Bitkisel Ya¤lar” bölümünü tekrargözden geçiriniz.

10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkilerin Kiflisel Bak›mÜrünlerinde Kullan›m›” bölümünü tekrar göz-den geçiriniz.


Cilt yafllanmas› ile ortaya ç›kan gözle görünür etkiler:gözeneklerin genifllemesi, cilt yüzeyinde pürüzlülük,k›r›flma, sarkma, cilt renginde de¤iflimler (soluk renk,koyulaflma, kahverengi lekeler), telanjiektazi (k›r›kvenler).

S›ra Sizde 2

Cilt bak›m ürünlerine, hümektan, emoliyan, antioksi-dan, koruyucu ve emülsiyon yap›c› madde gruplar›kat›labilir.

Boudier, D., Mazalrey, S., Gofflo, S., Vignau, E. ve Closs,B. (2009). Double approach for improving theepidermal barrier function. SÖFW J, 135, 50.

Donsing, P. ve ark. (2009). Evaluation of the effect ofThai breadfruit’s heartwood extract onmelanogenesis- inhibitory and antioxidant activities.J Cosmet Sci, 59, 41.

Fruit and veg waste rich with extractable antioxidants,Food Chem (2006). 97, 137.

Liersch, R., Grohs, B. (2005). Study concerning the useof herbal raw materials in the cosmetic industry.SÖFW J, 1 (2), 2.

Özer, Ö., Ayd›n, B. ve Yazan Y. (2001). Evaluation ofmultiple w/o/w emulsions containing different oils.Archiv der Pharmazie, 334 (Suppl.1), 14.

Özer, Ö., Ayd›n, B., Yazan, Y. (2006). Effect of oil typeon stability of w/o/w emulsions. Cosm Toilet, 121(7), 57.

Wang, H.-F., Wang, Y.-K.ve Yih, K.-H. (2008). DPPHfree radical scavenging ability, total phenoliccontent, and chemical composition analysis of fortyfive kinds of essential oils. J Cosmet Sci, 59, 509.

Yazan, Y. (Ed.) (2004). Kozmetik Bilimi, ‹stanbul,Nobel Kitabevi.

Yazan, Y. (Ed.) (2008). Kozmetik Ürünler Rehberi,

‹stanbul, Graphis Matbaa San. Tic. Ltd. fiti.Yazan, Y., Seiller, M., Arslan, K. (1997). Formulation

and evaluation of a multiple emulsion containingglycolic acid. Drug Cosm Ind, 160 (1), 30-37,101.

Yazan, Y. (1998). Kozmetolojide α-hidroksi asitler.FABAD Farm Bil Der, 23 (1), 29.

Yazan, Y. (2008). The next generation of skin antiagingdermacosmetic products. Türk Klin. T›p Bil. Der.(Suppl. S), 28 (6), S182-S185.

http://www. cosmeticdesign.com http://www.specialchem.comhttp://www.tureng.com


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;T›bbi ve aromatik bitkilerin tar›m ve hayvanc›l›k alanlar›nda kullan›m neden-lerini sorgulayabilecek,T›bbi ve aromatik bitkilerin tar›m ve hayvanc›l›k alanlar›nda kullan›m avan-tajlar›n› aç›klayabilecek,Tar›m ve hayvanc›l›k alanlar›nda kullan›lan t›bbi ve aromatik bitkilere örnek-ler verebileceksiniz.


• Tar›m• Bitkisel üretim• Hayvanc›l›k • ‹yi Tar›m Uygulamalar›• Yem katk› maddesi• Allelopati

• Pestisit• ‹nsektisit• Herbisit• Bitkisel ürünler• Aromatik bitki

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

N



• G‹R‹fi • TARIM VE HAYVANCILIK• TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹LER‹N

TARIM ALANINDA KULLANIMI• TARIMDA KULLANILAN B‹TK‹SEL

ÜRÜNLERE ÖRNEKLER • TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹LER‹N

HAYVANCILIKTA KULLANIMI• HAYVANCILIKTA KULLANILAN

B‹TK‹LERE ÖRNEKLER


T›bbi ve AromatikBitkilerin Tar›m veHayvanc›l›kAlanlar›ndaKullan›m›

G‹R‹fiÜlkemiz, as›rlard›r gerek tar›m gerekse hayvanc›l›k bak›m›ndan bölge ülkeleriaras›nda önemli bir yere sahip olmufltur. Co¤rafik konumu ve uygun iklim flartla-r› bak›m›ndan tar›m ürünleri üretmeye elveriflli olmas› nedeniyle, tar›msal üretim-de özellikle de g›da maddelerinin üretiminde dünya üzerinde stratejik bir konum-dad›r. Ülkemiz ayn› zamanda toprak alan› bak›m›ndan dünyan›n büyük ülkelerin-den biridir. Türkiye’nin toplam ekilebilen tar›m alan› 30 milyon hektar olup, butar›m alanlar›n›n d›fl›ndaki topraklar›n›n %60’tan fazlas› belediyeler ve özel idare-ler olmak üzere kamuya ait olup, büyük bir k›sm›n› mera, çay›r, otlak ve ormanarazilerini oluflturmaktad›r. Bu alanlar›n d›fl›nda kalan tar›ma elveriflli arazi iseyaklafl›k %35’ni teflkil etmektedir, bunun da yaklafl›k %20’si sulamaya elveriflliolan arazilerdir.

Toprak, su, hava, canl› gibi do¤al kaynaklar, ortam›nda bitkisel ve hayvansalüretim materyallerini kullan›larak yap›lan faaliyetlere tar›m denir.

Tar›m ve hayvanc›l›k sektörlerinde, özellikle organik üretimlerde son y›llardat›bbi ve aromatik bitkilerden (TAB) yo¤un bir flekilde yararlan›lmaktad›r. Ünitekapsam›nda bu alanlarda TAB kullan›m›m›na örnekler verilecektir.

TARIM VE HAYVANCILIKTar›msal faaliyetler bitkisel üretim ve hayvansal üretim olmak üzere iki tiptir.

1. Bitkisel üretim: Bitkisel kökenli tohum ve tohumluk (fide/fidan) materyalle-ri kullan›larak yap›lan ekim (tohum ekilir), dikim (fide/fidan dikilir), bak›m(çapalama/gübreleme/ilaçlama), hasat ve hasat sonras› ifllemler (kurutma/ifl-leme/ambalajlama/depolama) gibi faaliyetlere denir.

2. Hayvansal üretim: Hayvansal kökenli üretim materyalleri (yumurta, do¤alve suni döllenme vb.) kullan›larak yap›lan faaliyetlerdir.

Tar›m dünyada ve ülkemizde farkl› yöntemlerle yap›lmaktad›r: Konvensiyonel (Geleneksel) tar›m: Günümüzde en yayg›n yap›lan ve tar›m-sal üretimde kullan›lan kaynaklar›n kontrolü yap›lmayan/yap›lamayan vesürdürülebilir özelli¤ini kaybetmifl üretimlere denir. ‹yi Tar›m uygulamalar› (Modern) [‹TU; GAP (Good Agriculture Practices)]:Üretim kaynaklar›n›n kullan›m›nda sentetik kökenli üretim materyallerin s›-n›rl› /kontrollü kullan›mlar›na izin veren, üretim kaynaklar›n›n sürdürebilir-

T›bbi ve Aromatik BitkilerinTar›m ve Hayvanc›l›kAlanlar›nda Kullan›m›

li¤ini tehdit etmeyen ve üretilen ürünlerin kullan›m› insan sa¤l›¤› aç›s›ndankullan›labilir s›n›rlar içerisinde pestisist kal›nt›lar› olan üretimlere denir.Üretim aflamalar› kontrollüdür, fakat organik tar›mda istenilen kriterlere gö-re daha az kriterleri olan üretim fleklidir. Organik tar›m ise, hem bitkiselhemde hayvansal üretimden tüketim aflamas›na kadar, her aflaman›n kon-trolleri yap›larak ve ba¤›ms›z denetim kurumlar›nca sertifikaland›r›larak ya-p›lan üretim faaliyetleridir. Organik tar›m›n temel amac›; toprak, su ve ha-va gibi çevre kaynaklar›n› kirletmeden ve bitki, hayvan ve insan sa¤l›¤›n›nkorunarak üretilen bitkisel ve hayvansal kaynakl› ürünlerin tüketime sunul-mas›d›r. Organik tar›mda kimyasal gübre ve tar›msal mücadele ilaçlar› kul-lan›lmaz, bunlar›n yerine organik kökenli gübreler (hayvan gübresi/ yeflilgübre/ do¤al at›klar vb.), biyolojik mücadele yöntemleri (bitkisel kökenliya da do¤al/organik kökenli etkili maddeler içeren preparatlar) ve tar›msalüretimlerde karfl›lafl›lan hastal›k, parazit, böcek, haflere vb. zararl›lar› etkisizhale getiren faydal› organizmalar kullan›l›r. Organik di¤er tan›m›yla ekolo-jik veya biyolojik tar›m, toprak-bitki, bitki-hayvan, hayvan-toprak aras›ndaetkileflimler göz önünde bulundurularak do¤al dengenin korunmas›na özengösterir, dolay›s›yla biyolojik çeflitlili¤in oluflmas›na ve korunmas›na katk›sa¤lar.

K›saca hayvanc›l›k olarak tan›mlanan hayvansal üretim, hayvan yetifltirme, bes-leme, ›slah› yan› s›ra hayvansal ürünlerin ifllenmesi ve pazarlanmas› gibi genifl birfaaliyet alan› içerisinde yap›l›r. Hayvanc›l›k genel olarak büyükbafl, küçükbafl, kü-mes hayvanc›l›¤›, su ürünleri, ar›c›l›k ve ipek böcekçili¤i gibi alanlar›n› içermekte-dir. Organik hayvanc›l›k ise do¤al ve organik yemlerle besleme, uygun bar›nak vemera alanlar›n›n sa¤lanmas›, sa¤l›kl› hayvanlar›n yetifltirilmesi gibi prensiplere da-yal› olarak gerçeklefltirilen kontrollü ve sertifikal› hayvansal üretim faaliyetidir.

Tar›m ve hayvanc›l›k sektörü, nufusun neredeyse % 40’› tar›mla u¤raflan ülke-mizin ekonomik ve sosyal geliflmesinde her zaman önemli bir yer teflkil etmifltir.Tar›m ve hayvanc›l›k sektörleri aras›ndaki iliflki fiekil 12.1’de flematize edilmifltir.Tar›m ve hayvanc›l›k sektörlerinin ülkemiz sosyo-ekonomisine katk›lar›ndan baz›-lar› flu flekilde özetlenebilir;

- Artan nüfusun beslenme ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas›nda katk›da bulunmas›,- Önemli istihdam olanaklar› sa¤lamas›,- K›rsal kesimin kalk›nmas›na destek olmas›,- K›rsal alanlardan flehirlere göçlerin engellenmesi,- Sanayi dahil birçok sektörünün hammadde ihtiyac›n› karfl›lamas›,- Ülkemize hammadde çeflitlili¤inin art›r›larak bitmifl ürün sektörlerinin zen-

ginlefltirilmesi,- Tar›msal mekanizasyon ve sanayilerin oluflumunu sa¤layan sektörlerin geli-

flimi,- Milli gelire önemli katk› sa¤lamas›,- Ülkenin ihracat›na hem do¤rudan hem de dolayl› olarak katk› sa¤lamas› gi-

bi nedenlerden dolay› tar›m ve hayvanc›l›k sektörleri ekonomimiz aç›s›ndanönemlidir.


Son y›llarda gündemde olan geneti¤i de¤ifltirilmifl organizmalar (GDO)özellikle tar›m sektöründe önem kazanm›flt›r. Laboratuvar ortam›nda, yani in vitrokoflullarda, çeflitli faydalar sa¤lamak amac›yla, biyoteknolojik yöntemler kullan›la-rak farkl› türlerden ve mikroorganizmalardan al›nan genlerle yeni bir genetik ma-teryal kombinasyonu olan herhangi bir canl› organizma gelifltirilebilir. Ayr›caGDO’lar taraf›ndan veya bu organizmalar›n kullan›m› ile üretilen, ancak GDO’la-r›n kendisini içermeyen maddeleri, ürünlerini veya türevlerini ifade eder.

Örne¤in, en yayg›n geneti¤i de¤ifltirilmifl ürünlerden biri olan m›s›r, topraktabulunan mikroorganizmalardan Bacillus thuringiensis bakterisinden al›nan bir ge-nin m›s›r bitkisine aktar›lmas›yla üretilmifltir. Bu bakteri seçici olarak sadece Lepi-doptera zararl›lar›n›n larvas›na karfl› bir protein üretmekte ve larva d›fl›ndaki canl›-lara zarar vermeyerek ürünü korudu¤u, bundan dolay› biyolojik kontrol program-lar› ile uyumlu oldu¤u savunulmaktad›r.

Ülkemizde organik tar›m uygulamalar›nda GDO ve/veya GDO türevleri 25.10.2008 tarihliResmi Gazete 27035 No’lu yönetmeli¤ine göre kullan›lmaz!

Özellikle son y›llarda tar›m ve hayvanc›l›kta, iyi tar›m uygulamalar› ve organiküretimlerinde t›bbi ve aromatik bitkilerden yo¤un bir flekilde yararlan›lmaktad›r.

TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹LER‹N TARIM ALANINDAKULLANIMITafl devri boyunca günlük ihtiyaçlar›n› avc›l›k-toplay›c›l›kla sa¤layan insan grupla-r› tar›mla u¤raflan toplumlara dönüflmesiyle birlikte toplu hayata geçifl bafllam›flt›r.Di¤er bir ifade ile tar›m, insanlar›n büyük yerleflik topluluklar haline geçiflinde bü-yük bir rol oynam›flt›r. Sanayi devrimine kadar tar›m, toplumun büyük ço¤unlu¤u-nun temel geçim kayna¤› olmufltur. Bu do¤rultuda 20. yüzy›ldan itibaren tar›mdaönemli de¤ifliklikler yaflanmaya bafllanm›flt›r. Örne¤in, ilk yapay gübreler eldeedilmifl, makineleflme sayesinde tar›mda iflgücünde ve iflçi say›s›nda azalmalargözlenmifl, tar›msal üretim ve verim artm›flt›r.

32112. Ünite - T ›bbi ve Aromatik Bi tk i ler in Tar ›m ve Hayvanc› l ›k A lanlar ›nda Kul lan›m›

Genetik yap›s› de¤ifltirilmiflorganizmalar (GDO):Çiftleflme ve/veya do¤almelezlemelerle, yani türlerinkendi içindeki genal›flveriflleriyle meydanagelmeyen organizmalard›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



fiekil 12.1

Organik tar›m vehayvanc›l›kdöngüsü.

TTaarr››mmHHaayyvvaanncc››ll››kk

Tar›m›n temel amac› toplumun yiyecek ve çeflitli hammadde gibi tar›m ürünle-rine olan ihtiyaçlar›n› karfl›lamakt›r. Tar›msal ürünlerin kalitesini belirleyen de¤ifliketkenler söz konusu olabilmektedir. Tar›m› etkileyen bafll›ca faktörler:

1. Tohumlar›n ›slah›,2. Sulama,3. Toprak yap›s›, gübre kullan›m› ve sürdürülebilirli¤i,4. ‹klim özellikleri (ya¤›fl, s›cakl›k, nem vb.),5. Makineleflme,6. Hasat ve hasat sonras› ifllemleri,7. Tar›m ürünlerinin pazar› ve pazarlanmas›,8. Çiftçi e¤itimi,9. Tar›msal zararl›lar ile mücadele,

fleklinde s›ralanabilir.

1. Tohum ›slah›: Yüksek verimli ve kaliteli ürün eldesi için tohum ›slah› ve ›s-lah sonucu gelifltirilen kaliteli tohum kullan›m› en önemli aflamalardan biri-dir. Tohum ›slah›, mutasyon, sa¤l›kl› tohumlar›n seçilmesi ve melezlefltirmefleklinde yap›l›p, bu sayede verim ürüne ba¤l› olarak önemli miktarlarda ar-t›fl gösterebilmektedir.

2. Sulama: Ürün verimini do¤rudan etkileyen di¤er bir faktör sulamad›r. Bitki-lerin su tüketimleri ilgili tür ve koflullara göre önemli derecede farkl›l›klargösterebilir. Bitkilerin su tüketimleri göz önünde tutularak yap›lan sulamabitki verimlili¤i ve kalitesini belirleyen yetifltiricili¤in önemli ad›m›n› olufltur-maktad›r. Bitkilere gere¤inden fazla su vermekle daha fazla ürün ya da da-ha kaliteli ürün al›nmaz. Bunun aksine bitkinin su tüketimi s›n›rland›r›ld›-¤›nda bir miktar verim düflebilir ancak bitkinin susuzluk karfl›s›nda metabo-lik faaliyetlerini devam ettirebilmek için sekonder metabolit üretimi art›r›r-lar. Özellikle t›bbi ve aromatik bitkilerde uçucu ya¤, alkaloit, glikozit vb.sentezlenen metabolitler istenen kalitenin ortaya ç›kmas›nda önemli kriterolarak kabul edilmektedir. Ayr›ca sulamaya ba¤l› olarak ürün çeflitli¤i yan›s›ra y›lda birden fazla kaliteli ürün al›nmas›na olanak sa¤lar.

3. Toprak yap›s›, gübre kullan›m ve sürdürülebilirli¤i: Topra¤›n verimli veuzun sürede tar›msal üretimde kullan›labilmesi için toprak kullan›m›n›n dü-zenlenmesi ve ›slah edilmesi gerekmektedir. Topra¤›n fiziksel ve kimyasalözelliklerinin dengede tutulmas› için pek çok makro (azot, fosfor, potasyumvb.) ve mikro besin elementlerinin (demir, çinko, magnezyum vb.) yan›ndamikroorganizma faaliyetleriyle su ve hava boflluklar›n› içererek denge halin-de bulunmal›d›r. Bu dengeyi bozabilecek topra¤›n yap›s›na dönüflemeyenat›klarlardan uzak tutulmas› topra¤›n ömrünün sürdürülebilirli¤i bak›m›n-dan son derece önemlidir. Ayr›ca topra¤›n yap›s›na ba¤l› olarak uygun güb-re kullan›m› verimin artt›r›lmas›nda önemli bir unsurdur.

4. ‹klim özellikleri: Bitkisel üretimlerde iklim bölge ve koflullar›na göre yetiflti-ricilikte ilgili bitki türlerinin seçimine de dikkat edilmesi gerekir. Örne¤in,kekik türleri (Origanum sp.) düflük nemli ortamlar› tercih ederken çay (Ca-mellia sinensis) gibi baz›lar› da yüksek nemli bölgelerde yetiflmeyi sever.Çark› felek (Passiflora incarnata), defne (Laurus nobilis), zeytin (Olea eu-ropaea) düflük hava s›cakl›klar›nda (<0°C) zarar görürken, kardelen (Ga-lanthus sp.), çi¤dem (Colchicum sp.) gibi bitkilerin yetiflebilmesi için so¤ukortamlara ve kar ya¤›fllar›na gereksinim duyulur.


5. Makinalaflma: Tar›mda verimlili¤i, kaliteyi art›rabilmek ve üretim maliyetle-rini düflürebilmek için tar›msal mekanizasyonu kullanmak önemli üretimavantajlar› sa¤lamaktad›r. Bitkisel üretimlerde özellikle t›bbi bitki yetifltirici-li¤inde bitkilerin tam zaman›nda hasad› çok önem tafl›maktad›r. Hasat son-ras› kurutma, gerekti¤inde uygun boyutlarda parçalanma gibi ifllemlerin ka-liteyi art›rmak için h›zl› ve uygun zaman aral›¤›nda yap›lmas› gereken ifllem-lerdendir. Bununla birlikte üretilen ürünleri ambalaj ve sunumu, kalite stan-dard› ürünün birim fiyat›n› belirler, maliyeti en uygun olan pazarda önemliavantaj elde eder.

6. Hasat ve hasat sonras› ifllemleri: Bitkisel üretimlerde hasat verim ve kaliteyibelirleyen en önemli tar›msal ifllemlerden birisidir. Özellikle t›bbi bitkilerinhasat ifllemi özel bir bilgi ve beceri gerektirir. Tohum, çiçek, kök vb. farkl›organlar›ndan faydalan›lan t›bbi ve aromatik bitkilerin verim ve kalite art›fl›-n› sa¤layabilmek için yetifltirilen bitkiye ba¤l› olarak bir yetifltirme sezonuiçinde 2-4 defa biçim fleklinde hasat yap›labilmektedir. Biçim aral›k sürele-ri, biçim yükseklikleri ve biçim zaman› gibi ifllemler bitki verimi ve kaliteyido¤rudan etkilemektedir. Örne¤in, nane (Menta piperita) çiçeklenme önce-si; ‹stanbul keki¤i (Origanum vulgare) çiçeklenme bafllang›c›; lavanta (La-vandula angustifolia) çiçeklenme döneminde biçilmedi¤i zaman hem uçu-cu ya¤ verimi hem de kalitesinde önemli kay›plar olmaktad›r. Ayn› flekilde,sabah erken hasat› yap›lan gülün (Rosa damascena) uçucu ya¤ verimi vekalitesi ile ö¤leden sonra yap›lan hasat ile önemli farkl›l›klar gösterir.

7. Tar›m ürünlerinin pazar› ve pazarlanmas›: Tar›msal ürünler içerisinde, ülke-miz için pazarlanma koflullar› aç›s›ndan en cazip ürünlerin bafl›nda t›bbi vearomatik bitkiler gelmektedir. Arz talep do¤rultusunda TAB üretim planlan-mas› önemlidir. Ham bitki ticaretinden ziyade ifllenmifl ürün pazarlamas›nageçebilmek için endüstriyel yap›lanma avantajlar sa¤lar. ‹yi tar›m uygulama-lar› ve modern yöntemler kullanarak üretim maliyetlerinin rekabet edebilirdüzeyde olmas› ürünlerin pazarlar›n› artt›r›r.

8. Çiftçi e¤itimi: Ürünün, tohum aflamas›ndan hasat sonras› uygun koflullardaifllenip ambalajlanmas›, depolanmas› nakliyesi, pazarlanmas› dahil her afla-mada çiftçilerin ve ilgili personelin konu ile ilgili e¤itimi tar›msal faaliyetlerido¤rudan etkiler. Tar›msal üretim kay›plar›n›n temel nedeni üretimde yeralan insan kaynaklar›n›n güncel ve geliflmeye aç›k bilgi ve becerinin yeterliseviyelerde olmamas›d›r. E¤itimde, tar›msal sorun ve uygulamalar›n AR-GEboyutunda ve üretime yönelik olmas› gerekmektedir.

9. Tar›msal zararl›lar ile mücadele: Tar›m› do¤rudan etkileyen faktörler aras›n-da tar›msal zararl›lar ile mücadele son y›llarda daha da önem kazanm›flt›r.Tar›m ürünlerindeki hastal›klar›n, yabani otlar›n ve böceklerin meydana ge-tirece¤i verim kayb›n› önlemek için tar›m ilac› olarak tan›mlanan çeflitlikimyasal maddeler ile mücadele yap›lmaktad›r.

Bitkisel üretimlerde t›bbi ve aromatik bitki yetifltiricili¤inde genelde hastal›k yada tar›msal zararl› sorunu ile karfl›lafl›lmamas› dikkat çekici bir husustur. T›bbi vearomatik bitkilerin içermifl oldu¤u etkili maddeler bitkiyi çok say›da hastal›k etkenive zararl›lardan korumaktad›r. Bu özelliklerinden dolay› t›bbi ve aromatik bitkilerson y›llarda kültür bitkilerini korumada etkin bir flekilde kullan›lmaktad›r. fiekil12.2’de flematize edildi¤i üzere ekim yap›lan tarlalarda belirli bölgelere TAB ekimi,baz› zararl›lar›n tarladan di¤er alternatif konakç› bitkiye do¤ru uzaklaflt›r›lmas›n›sa¤lar.


Tar›m ilac›: Tar›m ürünlerinezarar veren, ürün kalitesi veveriminde kay›ba neden olanhastal›k, zararl› ve yabanc›otlar› yok etme amac›ylakullan›lan kimyasalmaddelerdir.

Tar›msal üretimde, gübrelerden sonra en fazla kullan›lan kimyasal maddeler,pestisitlerdir.

Günümüzde 1000’den fazla madde pestisit olarak kullan›lmaktad›r. Pestisitlerinorganik, organik sentetik (DDT gibi organoklorür, organofostfatlar, azotlu bile-flikler, karbamatlar) ve do¤al kaynakl› (piretroit, rotenoit, nikotin türevi bileflikler)olabilir.

fiekil 12.3’de örnekleri verilen baz› böcekler, yumuflakçalar, kemirgenler, kufl-lar, mikroorganizmalar vb. tar›msal ve günlük hayatta do¤rudan veya dolayl› ola-rak ürün ve insana zararlar vermektedir. Bu tip zararl›lara karfl› etkin mücadele ya-p›lmad›¤› takdirde tar›msal üründe verim kayb› en az üçte bir oran›nda, baz› y›llar-da veya durumlarda ise ürünün tamam› kaybedilebilmektedir. Bundan dolay› ta-


ÇEK‹C‹

KOVUCU

Kültür bitkisi TABTAB Kültür bitkisi TAB

Alternatifkonakç›

bitki

fiekil 12.2

T›bbi ve aromatikbitkilerin (TAB)kültür bitkisitar›m›ndakullan›m›.

Pestisit: Tar›m ilaçlar›d›r.Hastal›k etkeni böcekler,bitki patojenleri, yabaniotlar, yumuflakçalar, kufllar,bal›klar, solucanlar vemikroplar gibi çeflitli zararl›organizmalar› engellemek,kontrol alt›na almak ya dazararlar›n› azaltmak içinkullan›lan madde ya damadde kar›fl›mlar›d›r.Pestisitler do¤al kaynakl›olmas› halinde biyopestisitolarak tan›mlan›r.

DDT: Dikloro difeniltrikloroetan, kimyasalyap›s›nada 1970’li y›llarakadar en çok ve etkinkullan›lm›fl sentetik kökenlibir pestisittir. Çevreye veinsanlara karfl› olan kal›c›zehirli etkilerinden dolay›kullan›m› s›n›rland›r›lm›flt›r.

Baz› pestisit çeflitleri ve kullan›m amaçlar› flu flekilde özetlenebilir;

Akarisit: Akarlara karfl›,

Algisit: Alglere karfl›,

Avisit: Kufllara karfl›,

Bakterisit: Bakterilere karfl›,

Fungusit: Mantarlara (funguslara) karfl›,

Herbisit: Yabanc› otlara karfl›,

‹nsektisit: Böceklere karfl›,

Larvisit: Larvalara karfl›,

Mollusit: Salyangoz gibi yumuflakçalara karfl›,

Nematisit: Yuvarlak solucanlara, nematotlara karfl›,

Rodentisit: Kemirgenlere karfl›,

Virüsit: Virüslere karfl› kullan›l›r.

r›msal mücadelede ilk kullan›lan yöntem bol miktarda kolay ve ucuz olarak teminedilen pestisitlerle mücadeledir. Ancak pestisitler kullan›ld›klar› miktara ba¤l› ola-rak, özellikle yüksek dozlarda do¤adaki pek çok canl›ya zarar verebilir. Tar›msalmücadelede bitki zararl›lar›n› ve hastal›klar›n› yok etmek amac›yla kullan›lan kim-yasal maddeler genelde insan ve do¤adaki pek çok canl› için zehirli etkiler göste-rebilmektedir. Tar›m ilaçlar›n›n baz›lar› çok az miktarda bile kullan›ld›¤›nda, canl›-da zararl› etkilere yol açabilir. Pestisitler yanl›fl kullan›ld›¤›nda toprak-su-canl› ilifl-kisini bozmaktad›r. Dolay›s›yla tar›mda hastal›k etmenleri ve bitki zararl›lar›yla mü-cadelede büyük güçlükler yaflanmaktad›r.

Ayr›ca, son y›llarda pestisitler üzerinde yap›lan bilimsel çal›flmalarla yüksekdozda kullan›lan baz› sentetik pestisitlerin baflta akut zehirlenmeler olmak üzeregenetik bozukluklar, sinir sistemi hastal›klar› hatta uzun vadede kanser ve ölümeneden olabilece¤i tespit edilmifltir. Baz› pestisitler ya¤ dokular›nda birikerek kara-ci¤er ve böbrek fonksiyonlar›nda bozukluklara neden olabilmektedir, baz›lar› isevücutta birikmedi¤i halde sinir uçlar›nda tahribata neden olup unutkanl›k, ö¤ren-me güçlü¤ü gibi olumsuz etkilere yol açabilir.

Tüm bu olumsuzluklara ra¤men tüm dünyada oldu¤u gibi ülkemizde de pesti-sitler yayg›n bir fleklide kullan›lmaktad›r. Tar›msal mücadelede kullan›lan ilaçlar›-n›n bilinçli bir flekilde kullan›m›n›n yan› s›ra, kullan›m sonras›nda ürünler üzerin-de ve çevredeki kal›nt› miktarlar›n›n incelenmesi gerekmektedir. Tar›m ilaçlar› uy-guland›ktan sonra kullan›lan ilaç çeflidine göre gerekli süre geçmeden ürün hasa-d› yap›lmamal› ve ürün tüketilmemelidir.

Stokholm Sözleflmesi gere¤ince birçok hastal›l›¤›n yan›s›ra genetik bozuklukve ölüme neden olan kal›c› organik kirletici maddelerin yasaklanmas›, at›klar›n›ndo¤adan uzaklaflt›r›lmas› ile yeryüzünden yok edilmesi, Türkiye’nin de içinde bu-lundu¤u 166 ülke taraf›ndan, kabul edilip uygulanmaktad›r. Türkiye’de son y›llar-


fiekil 12.3

Tar›msal zararl›organizmalardanbaz›lar›.

da pazarlara, marketlere giren bitkisel ürünlerde üretim sertifikas› flart koflulmayabafllanm›flt›r. Buradaki temel amaç pestisit kal›nt›s› olan ürünlerin tüketicisine ula-fl›m›n› engellemektir. Bundan dolay› Tar›m Bakanl›¤› ve ilgili kurum ve kurulufllarsertifikal› üretimleri (‹TU ya da organik) teflvik etmektedirler. Tüketici tercihleridebu yönde h›zla geliflmektedir.

Kaynak: Ayr›ca bkz., Stokholm Sözleflmesi:http://www.cmo.org.tr/index.php/uluslararas-cevre-mevzuat/1258-stokholm-sozlesme

Tar›m ilaçlar›nda olmas› gereken özellikler flu flekilde özetlenebilir;- Hastal›k etkeni ve zararl›lara karfl› etkili olmal›,- Bitkiye toksik etkisi olmamal›,- Ar›, kufl ve bal›k gibi canl›lara ve insanlara zarars›z ya da mümkün oldu¤un-

ca az zararl› olmal›,- Parçalanma ve bozunma sonunda aç›¤a ç›kan ürünler çevreye zarars›z

olmal›,- Ekonomik olmal›,- Kullan›lacak bitkiye göre ruhsatland›r›lmal› ve kontrolu yap›lmal›,- Kullan›lan tar›msal ilaçlar uzman› taraf›ndan reçete edilmeli,- Bitkisel kökenli etkili madde içeren tar›msal ilaçlar desteklenmeli.

Kimyasal tar›m ilaçlar›n›n olumsuzluklar› nedeniyle do¤al kökenli bitkisel pre-paratlar›n kullan›m› büyük avantajlar tafl›maktad›r. Gerek tarlada ürünlerin yetiflti-rilmesi aflamas›nda gerekse hasat sonras›nda toplanan ve depolarda saklananürünlerin çeflitli hastal›k ve zararl›lardan korunmas› amac›yla de¤iflik yöntemlerbaflar›yla uygulam›flt›r. En yayg›n olarak uygulanan yöntemlerden birisi ürünlerinbitkisel materyaller veya bitkilerden elde edilen çeflitli ekstre ya da uçucu ya¤lar›kullanmak suretiyle hastal›k ve zararl›larla mücadele edilmesidir. Sentetik kimya-sallar›n geliflmesi ve kullan›mlar›n›n yayg›nlaflmas›yla birlikte bitkisel ürünlerinkullan›m›nda gözlenen gerileme, çevre kirlili¤inin artmas› sonucu do¤al dengele-rin h›zla bozulmas› nedeniyle alternatif do¤aya dost, insanlara ve hayvanlara zarar-s›z maddelerin ve yöntemlerin bulunma zorunlulu¤unu ortaya ç›kartm›flt›r.

Sentetik fungusit ve bakterisitlerin, özellikle g›da olarak kullan›lan bitkilerdekihastal›k etkenleri ile olan mücadelede kullan›mlar›n›n uygun olmamas›, do¤al kay-naklardan elde edilen antimikrobiyal özelli¤i bulunan bitkisel kökenli preparatla-r›n kullan›m›n› gündeme getirmifltir. Bu nedenle günümüzde bitkiler ve bitkiler-den elde edilen ürünler (ekstre veya uçucu ya¤lar) büyük önem kazanm›flt›r. Bit-kisel ürünlerin/preparatlar›n antibiyotiklere nazaran iyi bir alternatif olarak görül-me nedenleri:

- Do¤al ürün olmalar› nedeniyle toksik etkilerinin daha düflük olmas›,- Tamamen parçalanarak baflta toprak ve su olmak üzere çevrede kal›c› kirli-

li¤e yol açmamalar›,- ‹nsan sa¤l›¤›n› riske sokacak kal›nt›lar oluflturmamalar› fleklinde özetlenebilir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Ülkemizde tar›m alan›nda bitki zararl›lar›yla mücadelede antibiyotik içeren ilaç-lar›n kullan›m›n›n yasak olmas› nedeniyle, bu tip ilaçlara ruhsat verilmemektedir.Antibiyotik içeren tar›m ilaçlar›n›n yasaklanmas›ndaki en önemli etkenler:

- Antibiyotik kullan›m› sonucunda dirençli mikroorganizma popülasyonlar›-n›n ortaya ç›kma ihtimalinin yüksek olmas›,

- Antibiyotik kullan›ld›ktan sonra elde edilen ürünler üzerinde ilaç kal›nt›s›olma ihtimali,

- ‹laç kal›nt›lar›n›n insan veya di¤er canl›lar taraf›ndan al›nd›¤›nda, hastal›kyapan mikroorganizmalar›n antibiyotiklere karfl› direnç kazanma ihtimalininolmas›,

- ‹laç uygulamas› yapan kiflilerde zararl› etki oluflturma ihtimalidir.Özellikle bilinçsiz bir flekilde yap›lan ilaçlamalar›n, önerilen dozun üzerindeki

miktarlarda kullan›m› nedeniyle insan dahil tüm canl›larda çeflitli zararlara nedenolmas› mümkündür.

Kaynak: Ayr›ca bkz., Resmi Gazete 27.01.2005 tarihli ve 25709 say›l›: “Halk Sa¤l›¤› Ala-n›nda Haflerelere Karfl› ‹laçlama Usul ve Esaslar› Hakk›nda Yönetmelik” http://www.mevzuat.adalet.gov.tr/html/23086.html

Mikroorganizmalar›n, özellikle bitki geliflimini uyaran bakterilerin (PlantGrowth-Promoting Rhizobacteria = mikoriza) biyolojik gübre olarak kullan›laraktar›msal üretimde önemli oranlarda verimlilik sa¤lad›¤› da göz önünde bulundurul-mal›d›r. Günümüzde hasat öncesinde veya bitki geliflme aflamas›nda mikrobiyal et-kenlere karfl› demir veya bak›r içeren preparatlar etkenleri yok etmekten ziyadebitkiye bulaflmas›n› önlemek amac›yla kullan›lmaktad›r. Demir fosfat, bak›r sülfat,bak›r oksiklorür gibi maddeler örnek olarak verilebilir.

Ekonomik aç›dan de¤erli bitkilerde hastal›k etkeni ve çeflitli zararl›lara karfl›kullan›labilecek, insan ve çevre sa¤l›¤›na zarars›z, toksik olmayan, antibiyotikle-re alternatif olabilecek bitkisel ürünlere yönelik bilimsel çal›flmalar yo¤un bir fle-kilde sürdürülmektedir. Tar›m esnas›nda verim ve kaliteyi artt›rmak ve hasat edi-len ürünleri korumak amac›yla kullan›lan bitkisel ürünlerin bafl›nda uçucu ya¤largelmektedir.

TARIMDA KULLANILAN B‹TK‹SEL ÜRÜNLERE ÖRNEKLERPek çok bitkinin kemirgen, akar, alg, mikroorganizma, nematod, mollus (yumu-flakçalar) ve böceklere karfl› çeflitli etkilerinin oldu¤u bilinmesine karfl›n pratikteyararlan›lan bitki ve bitkisel ürün say›s› çok azd›r. Bu amaçlarla kullan›lan bitkiselürünlerin az olmas› do¤al kaynaklar›n k›s›tl› olmas›, standardizasyon, saklanmas›n-daki ve ruhsat almadaki zorluklar, ruhsats›z ürünlerde kronik toksisite ve bitki üze-rindeki kal›nt›lar›n›n tespit edilememesi gibi problemler günlük hayatta kullan›m-lar›n› s›n›rland›rmaktad›r.

Örne¤in, fare ve s›çan gibi kemirgenler tarlada ve depodaki ürünleri gerek tü-keterek gerekse d›flk› ve k›llar›yla kontamine ederek (kirleterek) büyük ölçüde za-rara neden olabilmektedir. Kemirgenlere karfl› kovucu olarak t›bbi ve aromatik bit-kilerden, özellikle nane (Mentha türleri), lavanta (Lavandula türleri), kedi nanesi(Nepeta türleri), sar›msak ve adaso¤an› (Allium ve Scilla türleri), pelinotu (Artemi-sia absinthium), üzüm sümbülü (Muscari armeniacum), nergis (Narcissus türleri),


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



mürdümük (Lathyrus latifolius), sütle¤engiller (Euphorbia türleri), mürver (Sam-bucus türleri), çemen (Trigonella foenum-graceum), çörekotu (Nigella sativa), ke-kik türleri (Origanum sp) vb. gibi bitkiler ve bunlardan haz›rlanan ürünler kulla-n›lmaktad›r. Anason ya¤› ile haz›rlanan fare tuzaklar› insan kokusunu bask›lad›¤›için daha etkin bir flekilde kullan›labilmektedir. Bu bitkilerden baz›lar› baflka tar›mzararl›lar›na karfl› da etkilidir.

Özellikle halk aras›nda aromatik ve t›bbi etkilerinden dolay› baflta baharat ola-rak kulllan›m› d›fl›nda çeflitli amaçlarla kullan›lan kekik ve uçucu ya¤› pestisitlerealternatif olarak son dönemlerde ön plana ç›km›flt›r. Bu amaçla kekik üzerinde ya-p›lm›fl çok say›da çal›flma mevcuttur. Bu çal›flmalarla keki¤in ve ürünlerinin böcek-lere ve tar›msal zararl›lara olan toksik etkisi, kovucu etkisi bunlar›n yan› s›ra bes-lenmeyi ve ço¤almay› engelleyici etkileri tespit edilmifltir.

Bitkilerde ve bitkisel ürünlerde ekonomik kay›plara neden olan bafll›ca etken-lerden biri de bakterilerdir. Bakteriler pek çok bitkide tarlada iken ya da hasat son-ras›nda depolanm›fl ürünlerde ekonomik kay›plara neden olmaktad›r. Gerek ülke-mizde gerekse dünyada antibiyotikler d›fl›nda, bakterilere karfl› kullan›labilecek et-kili bir tar›msal mücadele maddesi bulunmamaktad›r.

Yap›lan çal›flmalarla, kekik uçucu ya¤›nda bulunan karvakrol ve timol isimli bi-lefliklerin Aphis gossypii ve Tetranychus cinnabarinus isimli sera zararl›lar›nakarfl› toksik etkili oldu¤u bulunmufltur.

Allelopatik etki, baz› bitkilerin yan›ndaki veya yak›n›ndaki di¤er bitkilerin çim-lenmesi ve geliflmelerini engellemek amac›yla topra¤a b›rakt›¤› kimyasal maddele-rin oluflturdu¤u etkidir. Örne¤in, ceviz a¤ac› (Juglans nigra) köklerinden salg›lad›-¤› juglon adl› madde nedeniyle yak›n›ndaki baz› bitkileri öldürmektedir veya ge-liflmesini engellemektedir. Ayn› flekilde yapraklar›nda veya baflka organlar›nda bu-lunan fenolik maddeler baz› ç›nar, ard›ç ve mefle a¤ac› türlerinin alt›nda veya ya-k›n›nda çim gibi bitkilerin yetiflmesine engel olur. ‹yi tar›m uygulamalar›nda ve or-ganik tar›mda son y›llarda allelopatik etkiden pratik olarak yararlan›lmaktad›r, ör-nek olarak kanyafl (Sorghum halepense) mücadelesinde brokoli kullan›lmas› veri-lebilir. Kültür bitkileri ile yabanc› otlar aras›ndaki allelopati, tar›m ilaçlar› ile müca-dele yerine do¤al bir alternatif olarak önemli faydalar sa¤lar. Bu tip etkileflmeler-den elde edilen veriler sayesinde yabanc› ot kontrolü daha etkin bir flekilde ger-çeklefltirilebilmektedir. Konu ile ilgili olarak fiekil 12.2’ye bak›n›z.

Tar›m ürünlerinin çimlenmesini engellemek amac›yla da özellikle uçucu ya¤laretkin bir flekilde kullan›lmaktad›r. Büyük depolarda patates çimlenmesini önlemekamac›yla karaman kimyonu veya di¤er ad›yla keraviye (Carum carvi ) ya¤› kulla-n›m› örnek olarak verilebilir.

Tablo 12.1’de örnekleri verilen bitkisel kaynakl› koruma maddeleri, 25841 say›-l› Yönetmeli¤e göre organik tar›m uygulamalar›nda yayg›n olarak kullan›lmaktad›r.

Kaynak: Ayr›ca bkz., Resmi Gazete 10.06.2005 tarihli ve 25841 say›l› “Organik Tar›m›nEsaslar› ve Uygulanmas›na ‹liflkin Yönetmelik”.http://www.tarim.gov.tr/Files/images/organik_Tarim/organik_yonetmelik_son_degisik-lik.pdf


Aphis gossypii: Pamukyaprak biti. K›fl› yumurtaveya kanats›z difli halindeayva a¤ac›, çoban çantas›,ebegümeci ve pamu¤un yenisürgünlerinde geçirir.

Tetranychus cinnabarinus:Pamuk k›rm›z› örümce¤i.K›fl› tarla kenar›nda, bahçeve çal›l›klardaki yabanc›otlarda üremesine devamederek geçiren k›rm›z›örümcekler ilkbahardahavalar›n ›s›nmas› vepamuk bitkilerininç›kmas›yla pamuktarlalar›na geçerler. Bitkinintüm k›s›mlar›ndabulunabilmekle birlikte,özellikle taze yapraklar›nalt›na yerleflir. Önceyapraklarda sar› noktalaroluflturur. Daha sonrayapra¤›n bir bölümü veyatamam›n›n zaman›ndanönce kuruyup dökülmesineneden olur.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹LER‹N HAYVANCILIKTAKULLANIMIÜlkemiz ekonomisinde tar›mda bitkisel üretim kadar hayvanc›l›¤›n da önemli biryeri vard›r. Tar›m ve hayvanc›l›k iliflkisi fiekil 12.1’de gösterilmifltir. Hayvanc›l›ksektörü yeni ifl olanaklar› yaratmas›, sanayiye girdi sa¤lamas› en önemlisi de top-luma sa¤l›kl›, yeterli ve dengeli beslenme sa¤lamas› aç›s›ndan kaynak teflkil etme-si nedeniyle büyük önem tafl›maktad›r.

Kimyasal maddelerin hayvanlar›n beslenmesinde kullan›lmalar› sonucu hay-vanlarda, dolay›s›yla bu hayvanlar›n çeflitli ürünlerini (et, süt, yumurta vb.) tüke-ten insanlarda görülen olumsuzluklardan dolay› son y›llarda baflta ABD ve Avru-pa Birli¤i ülkeleri olmak üzere tüm dünyada, bitkisel üretimde oldu¤u gibi hay-vanc›l›kta da organik üretim gündeme gelmifltir. Organik hayvanc›l›k sayesinde,yüksek kaliteli, sa¤l›kl› ve güvenli ürünlerin yan› s›ra çevre dostu üretim teknikle-riyle çevre kirlili¤ide büyük ölçüde önlenebilmifltir. Organik hayvanc›l›kta kontrol-lü ve sertifikal› olarak gerçeklefltirilen üretim sayesinde hayvan ve insan sa¤l›¤›n›olumsuz yönde etkileyecek ve de çevre kirlili¤ine neden olacak baflta antibiyotik-ler olmak üzere her türlü kimyasal katk› maddesinin kullan›m› yasaklanm›flt›r. Ba-z› antibiyotikler havyanlar›n h›zl› büyümesini sa¤lamak amac›yla da yo¤un bir fle-kilde kullan›lm›flt›r. Ancak antibiyotiklerin uzun süre kullan›m›, bu antibiyotiklerekarfl› dayan›kl› mikrobiyal sufllar›n geliflmesine ve dolay›s›yla antibiyotiklere karfl›dirençe neden olabilmektedir. Dünya Sa¤l›k Örgütü’nün (WHO) yay›nlad›¤› bir ra-porda antibiyotiklerin yanl›fl ve kontrolsüz kullan›lmas› sonucunda birçok mikro-

Ham madde/ürün Kullan›m

Azadirachta indica (Neem a¤ac›)’dan eldeedilmifl azadiraktin

- ‹nsektisit(Yetkilendirilmifl kurulufl onay› ile)

Hidrolize proteinler - Çekici

(Sadece tan›mlanm›fl ve ekte yer alan di¤eruygun ürünlerle birlikte kullan›labilir)

Lesitin - Fungisit

Balmumu - Budama ve afl› yaralar›

Nane ya¤›, çam ya¤› ve kimyon ya¤› gibibitkisel uçucu ya¤lar

- ‹nsektisit, akarisit, fungisit ve çimlenmeönleyici

Chrysanthemum cinerariaefolium dan eldeedilmifl piretrinler


Quassia amara’dan elde edilmifl Quassia - ‹nsektisit, uzaklaflt›r›c›

Derris spp, Lonchocarpus spp. ve Terphrosiaspp. dan elde edilmifl rotenon


Feromon - Efleysel davran›fl bozucu,- Sadece tuzak ve yay›c›larda

Piretroitler(sadece deltametrin veya lambda-sihalotrin)

- ‹nsektisit- Sadece türe özgü cezbedici tuzaklarda

kullan›l›r- Sadece Bactrocera oleae ve Ceratitis

capitata’ya karfl› kullan›l›r(Yetkilendirilmifl kurulufl onay› ile)


Tablo 12.1Bitkisel kaynakl›koruma maddelerineörnekler ve kullan›mflekilleri.

organizman›n bu antibiyotiklere karfl› ba¤›fl›kl›k kazand›¤› ve insan sa¤l›¤›n›n ko-runmas›nda veya tedavide yeterince etkili olamad›klar› bildirilmektedir. Bu neden-le, 2006 y›l›ndan itibaren 70/524/EEC Direktif ve 1831/2003/EC say›l› yönetmelik-le Avrupa Birli¤i ülkelerinde hayvanc›l›kta büyüme ajan› olarak antibiyotik kulla-n›m› yasaklanm›flt›r ve s›k› bir flekilde denetlenmektedir. Bu durum, özellikle kü-çükbafl ve büyükbafl hayvanc›l›¤›n›n yan› s›ra kanatl› hayvan endüstrisini de bü-yük ölçüde etkilemifltir. Bu nedenle, son y›llarda antibiyotiklere alternatif olabile-cek do¤al ve güvenli maddelerin araflt›r›lmas› büyük önem ve h›z kazanm›flt›r. T›b-bi ve aromatik bitkiler ve bu bitkilerden elde edilen ekstre ve uçucu ya¤lar›n an-timikrobiyal ve sindirim sistemini uyar›c› etkilerinden dolay› son dönemlerde an-tibiyotiklere alternatif olarak kullan›mlar› güncellik kazanm›flt›r. T›bbi ve aromatiközelliklerinden dolay› bu grup bitkilerin hayvan beslemede yem katk› maddeleri(kekik herba olarak) kaba yem olarak (Meryemana dikeni herbas›) gibi alternatifkullan›mlar› her geçen gün artmaktad›r. Hayvanlar›n do¤al otlama meralar› içeri-sinde t›bbi özellikli bitkilerin tür olarak çeflitlili¤i fazlal›¤› o meralarda otlayan hay-vanlar›n sa¤l›kl› olmalar› ile beraber et/süt vb. ürün kaliteleri de çok yüksektir.T›bbi bitkilerin hayvan besleme ve ürün özelliklerine etkisi bak›m›ndan ar›c›l›ktaçok önemli bir yere sahiptir. Hem bitkilerin tozlaflmas› bak›m›ndan ar› önemlihem de bal›n kalitesi bak›m›ndan t›bbi bitki özellikleri önemli birer özellik olarakkarfl›m›za ç›kmaktad›r.

Uçucu ya¤lar›n bilefliminde bulunan pek çok kimyasal madde gerek insan vegerekse hayvan sa¤l›¤› aç›s›ndan güvenli maddeler olarak (GRAS kalitesi) kabuledilmektedir. Uçucu ya¤lar, yem katk›s› d›fl›nda, baz› veteriner ilaçlar›n bileflimin-de de yer almaktad›r. Bu amaçla, en çok araflt›r›lan uçucu ya¤lardan biri ülkemiz-de de yayg›n olarak yetiflen kekik türlerinden elde edilen kekik uçucu ya¤›d›r. Ya-p›lan çok say›da deneysel çal›flma, kekik uçucu ya¤›nda ana bileflik olarak bulu-nan karvakrol olarak bilinen maddenin kuvvetli antimikrobiyal etkisinin oldu¤u-nu göstermifltir.

Genel olarak t›bbi ve aromatik bitkilerin hayvanc›l›k alan›nda bafll›ca kullan›malanlar› flunlard›r:

1. Hayvanlar› çekici - cezbedici, 2. Hayvanlar› kovucu - uzaklaflt›r›c›,3. ‹nsektisit ve antiparaziter, 4. Hayvanlar›n beslenmesinde, 5. Havyanlar›n tedavisinde, veteriner hekimlikte,6. Hayvansal ürünlerin kalite art›fl›nda,7. Hayvanlar›n ifltah vb. özelliklerine etkisinden dolay› verim art›fl›na sebep

olmaktad›r.Daha ayr›nt›l› olarak bahsedersek;1. Hayvanlar› çekici (cezbedici): T›bbi ve aromatik bitkilerdeki baz› uçucu bi-

lefliklerin hayvanlar› cezbettikleri bilinmektedir. Örne¤in, kedi otu (Valeria-na officinalis), kedi nanesi (Nepeta türleri), tatar han›meli (Lonicera tarta-rica), su yoncas›- ac› yonca (Menyanthes trifoliata), kedi verem otu (Teuc-rium marum) gibi bitkiler ve uçucu ya¤lar› erkek kedileri çeker. O¤ul otu(Melissa officinalis) uçucu ya¤› ise bal ar›lar›n› cezbeder. Bu nedenle o¤ulverdirilecek ar›lar›n kovanlar›n›n oldu¤u yere o¤ul otu bitkisi konur. Dug-las köknar› (Pseudotsuga menziesii) uçucu ya¤›n›n geyik ve yabani domuzgibi hayvanlar› kendine çekti¤i bilinmektedir. Köpeklerin genellikle berga-mot gibi çiçeksi kokular› sevdikleri, çam ve narenciye kokular›ndan ise


GRAS: Generally RegardedAs Safe = Uzun sürekullan›lm›fl ve herhangi birolumsuz etkiye nedenolmam›fl güvenlimaddelerinin statüsünübelirtmek amac›ylakullan›l›r.

Karvakrol: Kekik olarakbilinen Origanum türlerininuçucu ya¤›nda ana bileflikolarak bulunan C10H16kapal› formülüne sahip,fenolik monoterpenyap›s›nda bir bilefliktir.

kaçt›klar› gözlenmifltir. Kediler de köpekler gibi çiçeksi kokular› severler.Ancak, kedilerde uçucu ya¤daki kimyasal bileflikleri sindirebilecek enzim-ler bulunmad›¤›ndan kedilere verilecek g›dalar›na uçucu ya¤ kat›lmamas›gerekmektedir.Ayr›ca aromatik bitki ve ürünlerinin pek çok böcek, sinek, güve gibi zararl›-lar› çekerek tuzaklarda yakalanmas› amac›yla kullan›lmas› da söz konusudur.

2. Hayvanlar› kovucu (uzaklaflt›r›c›): Di¤er taraftan pek çok bitki ve ürünleribaz› hayvanlar için kovucu özellik tafl›maktad›rlar. Bu tip ya¤lara örnek;özellikle mentol içeren nane türlerinden (Mentha sp.) elde edilen uçucuya¤lar›n fareleri kaç›rd›¤› bilinmektedir. Köpekleri kaç›rmak için baz› uçucuya¤ kar›fl›mlar› kullan›lmaktad›r. Bu kar›fl›mlarda; hufl a¤ac› (Betula sp.), ga-ulteria (Gaultheria procumbens), ökaliptus (Eucalyptus sp), çam (Pinussp.), limon (Citrus sp.) gibi uçucu ya¤lar bulunmaktad›r. Karabiber (Pipernigrum) ile biberiye (Rosmarinus officinalis) ve k›rm›z›biber (Capsicumannuum) ekstrelerinden haz›rlanan kar›fl›m›n pek çok hayvanlar› uzaklafl-t›rd›¤› bildirilmifltir.Kedileri uzaklaflt›rmada etkili oldu¤u öne sürülen uçucu ya¤larda bulunando¤al maddeler ve de ya¤lar flu flekilde özetlenebilir: Allilizotiyosiyanat(hardal ya¤›), trans-anetol (anason ya¤›), sitral (o¤ul otu ve limon yapra¤›ya¤›), metilsalisilat (gaulteria ya¤›) ayr›ca narenciye ya¤lar›, ökaliptus ya¤›,›t›r ya¤›, lavanta ya¤› gibi uçucu ya¤lar ile mentol, metilnonilketon, naftalin,nikotin (sigaradaki uçucu bilefliklerden biri) gibi maddelerin kedileri uzak-laflt›rmada etkili olduklar› gösterilmifltir.Sedir ya¤›, tarç›n ya¤›, adaçay› ya¤›, ard›ç meyvesi ya¤› ve biberiye ya¤› kar›fl›-m› ayr›ca ökaliptus, defne yapra¤› ve adaçay› uçucu ya¤lar› ve ya¤lar›n›n anabilefli¤i olan 1,8-sineol, trans-anetol (anason uçucu ya¤›n›n ana bilefli¤i), öje-nol (tarç›n ve karanfil uçucu ya¤lar›n›n ana bilefli¤i) gibi bileflikler y›lanlar› ko-vucu ve uzaklaflt›r›c› etkisi oldu¤u düflünüldü¤ünden dolay› kullan›lmaktad›r.

3. Böcek ve parazitlere karfl› (insektisit ve antiparaziter): Bahçe ve tarla bitki-lerinde önemli zararl›lardan böcek ve haflerelerin kontrolünde bergamot,anason, çay a¤ac› (Melaleuca alternifolia), sö¤üt a¤ac› (Salix sp.), ›t›r (Pe-largonium sp.), nane (Mentha sp.), kekik türleri (Thymus sp.), zufa otu(Hyssopus officinalis), biberiye (Rosmarinus officinalis) gibi bitkilerin uçu-cu ya¤lar› kullan›lmaktad›r.Yap›lan çal›flmalarla, solucan otu (Tanacetum vulgare) uçucu ya¤›n›n laha-na kurdunu, Pelinotu (Artemisia absinthium) ve su teresi ya¤lar›n›n isemeyve a¤açlar›ndan yaprak bitlerini kovdu¤u gösterilmifltir. Kedi nanesi(Nepeta cataria), gümüfldü¤me (Tanacetum parthenium), kadife çiçe¤i (Ta-getes sp.), nergis (Calendula officinalis) uçucu ya¤lar› tek ya da kar›fl›m ha-linde yaprak bitlerine karfl› etkili olduklar› tespit edilmifltir. Kedi nanesi olarak bilinen Nepeta türlerinden elde edilen uçucu ya¤lar siv-risinekler kovucu özellik tafl›maktad›rlar. Bu özelli¤in ya¤›n bileflimnde bu-lunan Nepetalakton isimli bilefliklerden dolay› oldu¤u bilinmektedir. Yap›-lan bilimsel çal›flmalarla bu bileflikleri tafl›yan Nepeta ya¤lar›n DEET’den 10kat daha etkili olduklar› gösterilmifltir. Nepeta ya¤lar›n yan›s›ra, Ard›ç mey-vesi ya¤›, fesle¤en ya¤›, zencefil ve biberiye ya¤lar›n›n ayr›ca kafur, 1,8-si-neol, metil öjenol, limonen, mirsen ve timol gibi bilefliklerin sivrisineklerekarfl› etkili oldu¤u gösterilmifltir. Karanfil ve sedir ya¤›n›n ise güveleri uzak-laflt›r›d›¤› tespit edilmifltir.


DEET: N,N-Dietil-meta-toluamit isimli kimyasalbilefliktir. Güçlü böcekkovucu etkiye sahiptir. Enyayg›n kullan›lanmaddelerden biri olup sony›llarda nörotoksik, alerjik,sistemik etkilerinden dolay›daha dikkatli ve azkullan›lmaya bafllam›flt›r.

Küçük ve büyük bafl hayvanlar›n yan› s›ra özellikle kedi, köpek ve atlardagörülen pire ve kenelere karfl› sitronella, limon ya¤›, sedir ve çam ya¤lar›kullan›labilir. Bu ya¤lar›n birkaç damlas› ›l›k suda kar›flt›r›ld›ktan sonra birf›rça yard›m›yla hayvan›n k›llar›na uygulan›r.Bafl biti, uyuz ve barsak parazitlerine karfl› yüksek oranda karvakrol içerenkekik ya¤lar›n›n etkili oldu¤u gösterilmifltir. Bu amaçla kekik ya¤›n›n sabunve flampuanlara kat›larak kullan›lmas› söz konusudur.

4. Hayvanlar›n beslenmesi: Yap›lan bilimsel araflt›rmalar uçucu ya¤lar›n pato-jen mikroorganizmalara karfl› antimikrobiyal ve antifungal etkilerinin yan›s›-ra hayvanlar›n sindirim sistemini stimüle etti¤i, sindirim enzimlerinin üreti-mini ve etkilerini art›rd›¤› ve karaci¤ere olumlu etkiler gösterdi¤i tespit edil-mifltir. Bu nedenle, aromatik bitki ve bu bitkilerden elde edilen uçucu ya¤-lar gerek antimikrobiyal madde olarak gerekse sindirim sistemindeki yarar-l› etkileri nedeniyle yem katk› maddesi olarak büyümeyi stimüle edici ya-saklanm›fl sentetik maddelerin ve antibiyotiklerin yerine kullan›lmaktad›r.Hayvan yemlerine ya da sular›na bitki ekstreleri, uçucu ya¤ ya da kar›fl›mla-r›n›n ilavesiyle; - Hayvanlar›n yem tüketiminde ve yemden yararlanma kapasitesinde art›fl,- Hayvanlarda a¤›rl›k art›fl›,- Hayvanlar›n ölüm oran›nda azalma, - Kesim süresinin k›salmas›,- Hayvanlar›n et kalitesi gibi parametrelerde iyileflmeler oldu¤u tespit edil-

mifltir.Örnek olarak, hayvan yemlerine uygun miktarlarda kekik ya¤› ilave edildi-¤inde; ifltah aç›c›, yemlere tat ve kokular›nda iyilefltirici, yem tüketimini ar-t›r›c›, sindirim salg›lar›n› artt›r›c›, enzim aktivitesini artt›r›c›, canl› a¤›rl›kta ar-t›fl etkileri tespit edilmifltir.Burada dikkat edilmesi gereken husus, yemlere ilave edilecek uçucu ya¤miktar›n›n do¤ru olarak belirlenmifl olmas›d›r. Aksi halde yemlere gere¤in-den fazla uçucu ya¤ kat›lmas› durumunda yemin hayvan taraf›ndan yenme-me olas›l›¤›n›n yan› s›ra, hayvan›n sa¤l›k durumunu ve verimi de olumsuzetkilemesi söz konusu olabilmektedir. Bu nedenle yemlerde katk› olarakkullan›lacak uygun uçucu ya¤ ve miktarlar›n›n do¤ru olarak ayarlanabilme-si için gerekli ön çal›flmalar›n ve araflt›rmalar›n yap›lmas›nda fayda vard›r.Bitkilerin ya da bunlardan elde edilen uçucu ya¤lar›n hayvan yemlerinefarkl› yöntemlerle kat›lmas› mümkündür. S›v› haldeki uçucu ya¤lar›n uygunbir tafl›y›c›ya emdirilerek, bitkilerin ise toz haline getirildikten sonra hayvanyemlerine ya da sular›na belirli oranda kar›flt›r›lmas› uygulanan yöntemlerinbafll›calar›d›r.Süt veren hayvanlarda süt verimini art›rd›¤› ortaya konmufltur. Tavuklardaise yumurta verimini olumlu etkiledi¤i, yumurta a¤›rl›¤›n› artt›rd›¤›, k›r›k çat-lak oran›n› azaltt›¤›, yemden yararlanmay› iyilefltirdi¤i ve ölüm oran›n› azalt-t›¤› gösterilmifltir.Yap›lan bilimsel çal›flmalarda hayvan yemlerine; kekik, adaçay›, defne, mer-sin, rezene, turunçgil uçucu ya¤ kar›fl›m›, kiflnifl tohumu ilavesinin canl›a¤›rl›k art›fl›n› antibiyotikli gruba göre belirli oranlarda iyilefltirdi¤i tespitedilmifltir.


Uçucu ya¤lar›n pek ço¤unun antiseptik özellikte olmalar› nedeniyle, hay-vanlarda do¤rudan kullan›m›n›n yan› s›ra hayvan bar›naklar›n›n dezenfeksi-yonunda da kullan›labilmeleri mümkündür.

5. Hayvanlar›n tedavisi (veterinerlik): Genellikle, insan hastal›klar›n›n tedavi-sinde kullan›lan uçucu ya¤lar veteriner hekimlikte hayvanlar için de kulla-n›lmaktad›r. Bu uçucu ya¤lara örnek olarak;Fesle¤en (Ocimum basilicum) uçucu ya¤› hayvanlarda öksürük kesici ola-rak kullan›l›r. Hayvanlarda a¤›z kokusunu önlemek için, bir çorba kafl›¤› ye-mek sodas› ile kar›flt›r›lm›fl birer damla karanfil ve anason ya¤› kar›fl›m ha-linde veya anason, lavanta ve karanfil ya¤lar› tek olarak kullan›labilir.Yara, yan›k ve apse tedavisinde lavanta, kekik ve çay a¤ac› gibi uçucu ya¤-lar haricen uygulan›r. Büyükbafl hayvanlar›n t›rnak yaralar›n› iyilefltirmekamac›yla zeytinya¤›nda çözülmüfl papatya, kekik ve o¤ulotu ya¤lar› s›cakkompres halinde uygulan›r.Atlar›n barsak kurtlar›na karfl› yemlerine kekik ve solucan otu ya¤› kat›lmak-tad›r. S›¤›r ve keçilerde süt verimi artt›rmak amac›yla yemlerine o¤ulotu ya-¤› kat›lmaktad›r. Yine bu amaçla yabani anason türleri de kullan›lmaktad›r.Atlar› sakinlefltirmek için insanlar üzerinde de sakinlefltiri etkileri bilimselçal›flmalarla gösterilmifl papatya ya¤› hayvan yemlerine kat›lmak suretiylekullan›lmaktad›r. Atlarda çeflitli yaralar›n tedavisinde ayvadana ya¤›, kafl›nt›-lar› gidermek için ise t›bbi nane ya¤› kullan›lmaktad›r. Mentol ve mentol içe-ren uçucu ya¤lar böcek kovucu etkilerinin yan› s›ra losyon halinde kafl›nt›-y› gidermek ve bacaklar› serinletmek için kullan›lmaktad›r.

HAYVANCILIKTA KULLANILAN B‹TK‹LERE ÖRNEKLERGeleneksel olarak t›bbi ve aromatik bitkiler hayvanc›l›kta yayg›n olarak kullan›l-maktad›r. Bu tip kullan›mlara baz› örnekler:

- Chrysanthemum coronarium, ala gömeç, ala gümeç, dallama yöresel adla-r› ile bilinen bitkinin meyveleri dövülüp toz edildikten sonra büyük ve kü-çükbafl hayvanlar›n gözüne püskürtülerek iltihapl› göz hastal›klar›n›n teda-visinde kullan›l›r.

- Cupressus sempervirens var. sempervirens - Selvi a¤ac›n›n gövde ve dallar›n-dan elde edilen katran dahilen hayvanlar›n mide rahats›zl›klar›n›n gideril-mesinde kullan›l›r.

- Çakfl›r otu olarak bilinen Ferula türlerinde bitkinin tamam› et, süt ve fertili-te verimini artt›rmak amac›yla hayvanlara verilmektedir.

- Juniperus oxycedrus ssp. oxycedrus (Ard›ç) dallar›n›n hava geçirmeyen ka-pal› bir kapta yak›lmas›yla (kuru distilasyon) elde edilen katran› haricenhayvanlar›n yara ve k›zar›kl›k gibi cilt hastal›klar›n›n tedavisinde kullan›l›r.

- F›st›k çam› olarak bilinen Pinus pinea gövde kabuklar›n›n tereya¤› ile kar›fl-t›r›lmas›yla haz›rlanan lapa haricen hayvan yaralar›n›n tedavisinde kullan›l›r.

- Yavflan yöresel ad›yla bilinen Teucrium polium yapraklar›ndan haz›rlanandekoksiyon hayvanlarda dahilen kurt düflürücü, haricen ise yara tedavisin-de kullan›l›r.

- Yunanistan’da yap›lan bir çal›flmada onbir adet farkl› uçucu ya¤›n Drosophi-la auraria yumurtalar›, larvalar› ve yetiflkinlerine karfl› böcek öldürücü et-kisi denenmifltir. Bu denemeler sonucunda; denenen tüm uçucu ya¤lar bö-cek öldürücü etki göstermifltir. Denenen ya¤lar aras›nda yumurtalar üzerin-


Larva: Özellikle böceklerinembriyonik geliflimis›ras›nda görülen döllenmiflyumurtan›n oluflmas›ndankoryon zar›n›n çatlamas›nakadar geçen geliflim evresi.

de en etkili Mentha pulegium ve Mentha spicata uçucu ya¤lar›n›n oldu¤u,Satureja thymbra, Coridothymus capitatus, Origanum vulgare ssp. hir-tum’un larva üzerinde ve Mentha pulegium’un yetiflkinler üzerinde daha et-kili oldu¤u tespit edilmifltir.

- Origanum vulgare ekstrelerinin bal ar›lar›na dadanan Acarapis woodii za-rarl›lar›n›n kontrolünde yararl› oldu¤u bildirilmektedir.

- Origanum vulgare ssp. hirtum yapraklar› ve de uçucu ya¤› salyangozlarakarfl› etkili olup uçucu ya¤›n antifeedant etki gösterdi¤i, salyangozlar›n gün-lük yiyecek tüketim miktarlar›n› azaltt›klar› tespit edilmifltir.

- Origanum compactum’un etil asetat ekstresi 15 dakikal›k uygulamadansonra Schistosoma haematobium üzerinde molluskisit etki gösterdi¤i tes-pit edilmifltir.

- Kekik ve kaya keki¤i gibi ço¤u bitkiler ve bu bitkilerden elde edilen uçucuya¤lar antimikrobik ve lezzet verici özelliklere sahip fenolik monoterpenleriçermektedirler. Bu nedenle, bu bitkilerin ya da uçucu ya¤lar›n›n hayvanyemlerine kat›lmalar› sonucunda yem mikrobik kirlenmesinin büyük ölçü-de önlendi¤i bunun yan› s›ra bu yemlerle beslenen hayvanlar›n karkas a¤›r-l›¤›nda da ciddi iyileflmeler görülmüfltür. Yine bu bitki ya da ya¤lar›n anti-oksidan etkileri nedeniyle, etin kalitesinde de art›fl görülmektedir.

Elde edilen bu sonuçlar neticesinde günümüzde kekik ya¤›n› tek veya kar›fl›mhalinde içeren çok say›da ticari ürün yem katk› maddesi olarak hayvanc›l›k sektö-ründe kullan›ma sunulmufltur.


Schistosoma haematobium:Üriner sistem hastal›klar›naneden olan önemli birparazittir.

Latince Bitki Ad› Türkçe Bitki Ad› Kullan›lan k›sm› Kullan›m Amac›

Abies sp. Köknar Yaprak, gövde, dal,tohumlar›

Böceklere karfl› etkili

Cedrus libani Sedir Yaprak, gövde, katran Güve ve Böceklerekarfl› kovucu

Cupressus sempervirens Akdeniz servisi Dal ve meyveler VeterinerlikteEndoparazitlere karfl›Sineklere karfl› fumigan

Hedera helix Sarmafl›k Yapraklar› Bitki gövde parazitlerinekarfl›

Juniperus sp. Ard›ç Yaprak, gövde, dal,tohumlar›

Güve ve Böcek kovucu,antiparaziter,antimikrobiyal

Laurus nobilis Defne Yaprak, gövde, dal,tohumlar›

Böcek kovucu,Antimikrobiyal

Liquidambar orientalis S›¤ala Balzam Fumigant olarak Böcekkovucu ve insektisit

Populus sp. Kavak Yapraklar Sinek kovucu

Sambucus nigra Mürver Tüm bitki Böcek kovucu veinsektisit

Trigonella foenum-graecum

Çemenotu Tohumlar›, yapraklar› Ambar böceklerinekarfl›

Tablo 12.2Hayvanc›l›ktakullan›lan bitkilerebaz› örnekler.


T›bbi ve aromatik bitkilerin tar›m ve hayvanc›l›k

alanlar›nda kullan›m nedenlerini sorgulayabi-

leceksiniz’.

Bitkiler insanl›¤›n varoluflundan beri çok çeflitliamaçlar için kullan›lm›fl ve her zaman önemli biryere sahip olmufltur. Bitkilerin gerek bitkisel ta-r›m gerekse hayvanc›l›ktaki kullan›mlar› paralelgeliflmifl ancak endüstrileflme ile tar›m farkl› bo-yutlar kazanm›flt›r. Yeni teknolojikler ile dahaverimli tar›msal üretimler gerçeklefltirilirken, kul-lan›lan çok çeflitli tar›m ilaçlar›yla ve baflka kim-yasallar ile çevreye dolay›s›yla insanlara büyükzararlar verildi¤i k›sa sürede anlafl›lm›flt›r. Ekolo-jik, yani organik tar›mla as›rlar öncesi kullan›lanTAB ve çeflitli ürünleri tekrar keflfedilmifltir.

‘T›bbi ve aromatik bitkilerin tar›m ve hayvanc›-

l›k alanlar›nda kullan›m avantajlar›n› aç›kla-

yabileceksiniz’.

Tar›m ilaçlar›n›n ve yem katk› maddelerinin kul-lan›mlar›n›n son y›llarda s›n›rland›r›lmas› hattayasaklanmas› ile alternatif ilaçlar ve kaynaklargündeme gelmifltir. Bunlar aras›nda tar›m alan›n-da as›rlard›r kullan›mlar›n›n getirdi¤i bilgi ve tec-rübe birikimi ile TAB sektörde önemli bir yer al-m›flt›r. TAB üzerinde yap›lan daha detayl› bilim-sel araflt›rmalar sonucu, genelde, bu tip do¤almaddelerin veya ürünlerin çevreye ve insanlarazararlar› olmad›¤› gösterilmektedir.

‘Tar›m ve hayvanc›l›k alanlar›nda kullan›lan

t›bbi ve aromatik bitkilere örnekler verebilecek-

siniz’.

Günümüzde TAB ve ürünlerinin tar›m vb. alan-larda, geçmifle dayal› kullan›m bilgileri do¤rultu-sunda yeni kullan›m ve uygulamalar› baflar› ilegerçeklefltirilmektedir. Bu ünite kapsam›nda çoksay›da örnek kullan›mlar bulunmaktad›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


1. Organik tar›m ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisiyanl›flt›r?

a. Üretimden tüketime her aflamas› kontrol edilir.b. ‹nsan ve hayvan sa¤l›¤›n›n korunmas›n› amaçla-

maktad›r.c. Sertifikal› tar›msal üretimdir. d. Çevre kaynaklar›n› kirletmeden yap›lan ekolojik

bir uygulamad›r.e. Kimyasal gübre ve tar›msal mücadele ilaçlar› kul-

lan›l›r.

2. Afla¤›dakilerden hangisi bitkisel tar›m› etkileyen te-mel faktörler aras›nda yer almaz?

a. Do¤al gübre kullan›m›b. Nüfus yo¤unlu¤uc. Sulamad. Tohum ›slah›e. Toprak yap›s›

3. Afla¤›dakilerden hangisi yabanc› otlara karfl› kullan›-lan ilaçlar› ifade eder?

a. Avisitb. Rodentisitc. ‹nsektisitd. Herbisite. ‹nsektisit

4. Afla¤›dakilerden hangisi tar›msal mücadelede kulla-n›lan maddelerden biri de¤ildir?

a. Larvisitb. Avisitc. Lökositd. Algisite. Nematisit

5. Afla¤›dakilerden hangisi hayvan yemlerinde uçucuya¤lar›n kullan›m›n›n avantajlar›ndan biri de¤ildir?

a. Yem tüketimini art›rmas›b. ‹fltah açmas›c. Yemlerin tat ve kokular›n› iyilefltirmesid. Sindirim salg›lar›n› azaltmas›e. Enzim aktivitesini artt›rmas›

6. Afla¤›dakilerden hangisi do¤al kaynakl› pestisitlerebir örnektir?

a. Nikotin türevlerib. Azot türevleric. Karbamat türevi maddelerd. Organoklorürlere. Organofosfatlar

7. Afla¤›dakilerden hangisi kemirgenlere karfl› koruyu-cu olan bitkisel ürünlerden biri de¤ildir?

a. Artemisia absinthium

b. Carum carvi

c. Lathyrus latifolius

d. Muscari armeniacum

e. Nepeta türleri

8. Fungusit ilaçlar hangi etkenlere karfl› kullan›l›r?a. Mantarlarab. Yuvarlak solucanlarac. Böcek ve haflerelered. Yumuflakçalarae. Yabanc› otlara

9. Afla¤›dakilerden hangisi bal ar›lar›n›n kolonizasyo-nunda çezbedici rol oynar?

a. Rosmarinus officinalis

b. Salvia officinalis

c. Melissa officinalis

d. Lavandula angustifolia

e. Mentha spicata

10. Afla¤›dakilerden hangi t›bbi ve aromatik bitki ta-r›mda hem bitkisel mücadelede hem de veterinerliktekullan›l›r?

a. Olea europaea

b. Muscari türleric. Narcissus türlerid. Nepeta türlerie. Ocimum basilicum



1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tar›m ve Hayvanc›l›k” bö-lümünü tekrar gözden geçiriniz.

2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “T›bbi ve Aromatik Bitkile-rin Tar›m Alan›nda Kullan›m›” bölümünü tekrargözden geçiriniz.

3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “T›bbi ve Aromatik Bitkile-rin Tar›m Alan›nda Kullan›m›” ile ilgili bölümü-nü tekrar gözden geçiriniz.

4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “T›bbi ve Aromatik Bitkile-rin Tar›m Alan›nda Kullan›m›” bölümünü tekrargözden geçiriniz.

5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “T›bbi ve Aromatik Bitkile-rin Hayvanc›l›k Alan›nda Kullan›m›” ile ilgili bö-lümünü tekrar gözden geçiriniz.

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “T›bbi ve Aromatik Bitkile-rin Tar›m Alan›nda Kullan›m›” bölümünü tekrargözden geçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tar›mda Kullan›lan BitkiselÜrünlere Örnekler” bölümünü tekrar gözdengeçiriniz.

8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “T›bbi ve Aromatik Bitkile-rin Tar›m Alan›nda Kullan›m›” ile ilgili bölümle-ri tekrar gözden geçiriniz.

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “T›bbi ve Aromatik Bitkile-rin Hayvanc›l›k Alan›nda Kullan›m›” bölümünütekrar gözden geçiriniz.

10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tar›mda Kullan›lan BitkiselÜrünlere Örnekler” ve “Hayvanc›l›k Alan›ndaKullan›lan Bitkilere Örnekler” bölümlerini tek-rar gözden geçiriniz.

Altunda¤, fi., Asl›m, B. (2005). Keki¤in Baz› BitkiPatojeni Bakteriler Üzerine AntimikrobiyalEtkisi. Orlab On-Line Mikrobiyoloji Dergisi, 03 (07)5-14. [‹nternet: http://www.mikrobiyoloji.org/pdf/702050702.pdf]

American Chemical Society Publications, Volume 387.Arnason, J. T., Philogène, B. J. R., Peter Morand, P.

(1989). Insecticides of Plant Origin.Bafler K.H.C., Buchbauer, G. (2010). Handbook of

Essential Oils: Science, Technology andApplications. CRC Press, Boca Raton, London, NewYork pp. 881-894

Bafler, K.H.C. (2008). Uçucu Ya¤lar ve Hayvanlar.Derki, Say› 25. [‹nternet: http://www.derki.com/sayi24/513-ucucu-yaglar-ve-hayvanlar.html]

Bafler K.H.C., Buchbauer, G. (2010). Handbook of Es-sential Oils: Science, Technology, and Applica-tions, CRC press, Boca Raton, London, New York.

Bafler, K.H.C., Franz Ch. (2010). Essential Oils Usedin Veterinary Medicine, in Handbook ofEssential Oils: Science, Technology, andApplications. Bafler K.H.C., Buchbauer G. (Eds),CRC press.

Bogers, R.J., Craker, L. E., Lange, D. (2006). Medicinaland Aromatic Plants, Agricultural, Commercial,Ecological, Legal, Pharmacological and SocialAspects. Wageningen UR Frontis Series, Vol. 17,Springer.

Franz, Ch., Bafler, K.H.C., Windisch, W. (2010).Aromatic plants, essential oils and volatiles inanimal feeding - A European Perspective.Flavour Fragr. J. DOI. 10.1002/ffj.1967

Ingraham, C. (2006). The Animal AromaticsWorkbook: Giving Animals the Choice to SelectTheir Own Natural Medicines. UK.

Kahveci- Caner, Y., Tuncer, C.(2004). Organik Tar›m-da Zararl›larla Mücadele Yöntemleri. CINE Ta-r›m Dergisi, Ekim, Say›: 83. [‹nternet: http://www.ci-ne-tarim.com.tr/dergi/arastirma02. htm]

Koul, O., Dhaliwal G.S. (2000). PhytochemicalBiopesticides. Advances in Biopesticide Research,CRC Press.

Tuzlac›, E. (2006). Türkiye’nin Bitkisel Halk ‹laçlar›.Alfa Bas›m Yay›m Da¤›t›m Ltd. fiti, ‹stanbul.

Wickens, G.E. (2001). Economic Botany: Principlesand Practices. Kluwer Academic Publishers,Dordrecht, The Netherlands.

Wynn, S.G., Fougere, B. J. (2007). Veterinary HerbalMedicine. Elsevier Health Sciences, China.



Tar›m Bakanl›¤›: http://www.tarim.gov.tr/T›bbi ve Aromatik Bitkiler: http://www.hort.purdue.

edu/newcrop/med-aro/default.htmlOnline Information System for non-chemical Alterntive

pest management in the Tropics (OISAT):http://www.oisat.org/library.htm

Biyopestisitler: http://www.epa.gov/opp00001/biopesticides/whatarebiopesticides.htm

Ekolojik Tar›m: http://www.turkgap.com/index.php?option=com_content&view=article&id=19&Itemid=27

Ekolojik Tar›m: http://volkanderinbay.net/tarimnet/tarimnet.asp

Ekolojik Tar›m ve Hayvanc›l›k: http://www.tarimhayvancilik.net/

Yararlan›lan ‹nternet Kaynaklar›

339Sözlük

AAbrazyon: Stratum corneum’un ölü hücrelerini de¤ifltirmek,

parçalamak veya uzaklaflt›rmak için yap›lan ifllemler.

Advers ilaç etkisi: ‹laçla veya bitkisel drogla tedavi s›ras›nda

ortaya ç›kan, istenmeyen ve beklenmeyen etki.

Aflatoksin: Baz› Aspergillus türü mantarlar taraf›ndan üreti-

len toksik madde. Özellikle karaci¤er üzerine etkiyerek

kansere neden olabilir.

Aktivite: Baz› biyolojik, fizyolojik, farmakolojik etkileri

oluflturma.

Akut: Ani olarak ve fliddetli belirtilerle ortaya ç›kan, k›sa

süren.

Alazlama: Vücutta k›z›ll›k ya da k›z›l lekeler belirmesi durumu.

Alerjen: Alerjik reaksiyona neden olan.

Alerji: Vücut hücrelerinin antijen ve alerjenlere karfl› duyarl›-

l›k göstermesi.

Alkaloit: Genellikle bazik özellikte, herterosiklik halka içinde

veya d›fl›nda, en az bir azot atomu içeren ve farmakolo-

jik etki gösteren sekonder metabolit.

Alkola: Taze ya da kuru bitkisel dro¤un alkolle maserasyonu

sonucu distilasyonu ile haz›rlanan aromatik ürün.

Alkolatür: Taze bitkisel dro¤un alkolle maserasyonu ile ha-

z›rlanan ürün.

Alopatik t›p: Bk. Geleneksel t›p.

Alternatif tedavi: Geleneksel tedavinin (Alopatik t›p) d›fl›n-

daki tüm tedavi flekilleri.(Ör., Ayurvedik tedavi, home-

opati, hipnoz, akupunktur v.b.)

Anjin: Bademciklerin iltihaplanmas›.

Anksiyete: ‹ç s›k›nt›s›, huzursuzluk.

Antibakteryel: Bakterilerin üremesini engelleyen veya öldü-

ren madde.

Antihistaminik: Histamin’in etkisini ortadan kald›ran.

Antioksidan: Ciltte oluflan oksijen radikallerini (serbest radi-

kal) tutan.

Antiseptik: Mikroplar› öldüren veya ço¤almalar›n› önleyen

ajan.

Antropoloji: ‹nsan›n kökenini, evrimini, biyolojik özellikleri-

ni, toplumsal ve kültürel yönlerini inceleyen bilim dal›;

insan bilimi.

Aroma: Baz› g›da ve katk› maddelerinin çi¤nenmesi ve yutul-

mas› sonucunda özel reseptörlerce alg›lanan tat ve ko-

kunun birlikte oluflturduklar› his; bu hissi sa¤layan mad-

delere de aromatik madde denir.

Aromaterapi: ‹nsan vücudunun fiziksel, duygusal, zihinsel

ve ruhsal tedavisi için bitkilerden elde edilen uçucu ya¤-

lar›n daha çok uçucu halde ve transdermal olarak kulla-

n›ld›¤› bilimsel bir tedavi yöntemi.

Aromatik bitki: Kendine has koku ve tad› olan bitki.

Aromatik Su: Uçucu ya¤ ve di¤er hofl kokulu maddelerin ya

da bitkilerin suda çözünebilen k›s›mlar›n› içeren doy-

mufl sulu çözelti.

Askorbik asit: C Vitamini.

Ast›m: Solunum yollar›n›n iltihaplanmas› sonucu afl›r› dere-

cede duyarl› olmas› ve baz› etkenlerle zaman zaman da-

ralmas› ile karakterize bir solunum yolu hastal›¤›d›r.

Avrupa Farmakopesi: Türkiye’nin de dahil oldu¤u Avrupa

birli¤i ülkelerinin ortak farmakopesi (European Phar-

macopeia).

Ayurvedik t›p: Hindulara özgü, beslenme al›flkanl›klar›na ve

hijyene dayanan alternatif t›p sistemi. Ayur (yaflam) ve

veda (bilgi) sözcüklerinden türetilmifltir. Bu sistemde

M.Ö.2000’li y›llarda yaz›lm›fl belgeler esas al›nmaktad›r.

BBalneoterapi: Uçucu ya¤ içeren banyolar›n uygulanmas›yla

yap›lan aromaterapi, t›bbi banyo.

Balsam: Bitkilerden elde edilen, uçucu ya¤ ve reçine yan›n-

da serbest aromatik asitleri içeren, kokulu, yar›-s›v›, uçu-

cu ya¤ ve reçineden oluflan kar›fl›m (oleorezin).

Bileflen: Bir bileflimi oluflturan ö¤elerin her biri.

Bileflik: Bitkisel ilaç içinde yer alan kimyasal madde grupla-

r›na ait her bir madde.

Birincil ekstre: Elde edildikten sonra herhangi bir ifllem gör-

memifl ekstre. Bütün ekstre.

Bitkisel banyo: Bitkisel drog veya bitkilerden elde edilen

uçucu ya¤larla haz›rlanan banyo. Tedavi buharla sürük-

lenen uçucu bilefliklerin inhalasyonu ile gerçekleflir.

Bitkisel çay: Bir veya birden fazla bitkisel drogdan infüzyon,

dekoksiyon ya da maserasyon yöntemi ile haz›rlanan ve

oral yolla kullan›lan preparat, tizan.

Bitkisel drog: Tüm veya parçalanm›fl/kesilmifl bitki veya bit-

ki organlar›n›n (yaprak, çiçek, meyve, tohum vb.) kuru-

tulmufl veya taze flekli.

Bitkisel drog-do¤al bitkisel ekstre oran›: Ekstrelerde bitki-

sel drog miktar›n›n, içinde bulundu¤u preparat miktar›-

na oran›. Bitkisel drog preparat›n›n (ekstrenin) miktar›

“1” kabul edilir, buna göre, kullan›lan drog miktar› veri-

lir. Ekstre için DER-natif 20:1 ise, bu preparatta ekstre

edilen materyal miktar› %5’dir. K›saltmas› DER-natif dir

(Drug Extract Ratio).

Bitkisel dufl: Sürekli akan suyu alt›nda uygulanan bitkisel

banyo.

Bitkisel flurup: Bitkisel drog veya bitkisel preparat içeren

flurup.

Sözlük


Biyoçefltililik: Canl›lar›n gen, tür ve ekosistem olarak içinde

bulunduklar› karmafl›k yap›larla, birbirleriyle ve çevrele-

riyle karfl›l›kl› etkileflimleri; canl›lar›n farkl›l›¤›, de¤iflken-

li¤i, zenginli¤i.

Biyoetik: Bütün bir yaflam› ve ö¤elerini konu alan bir etik ba-

k›fl aç›s›; biyolojik etik; canl› eti¤i.

Biyokorsanl›k: Geliflmifl ülkelerin geliflmemifl veya geliflmek-

te olan ülkelerin genetik, biyolojik kaynaklar›n› ayr›ca

geleneksel bilgilerini haks›z ve kanun d›fl› maddi ve tek-

nolojik avantaja ve ürüne dönüfltürmeleri; biyolojik ma-

teryal h›rs›zl›¤›, gasp›.

Biyosfer: Üzerinde hayat olan yeryüzü bölgesi; bir gezegenin d›fl

kabu¤unun, hava, toprak, ve su içeren, içinde yaflam bulu-

nan, biyotik dönüflümler ve çevirimler gerçekleflen bölümü.

Biyotop: S›n›rlar› az çok belirli, topluluk oluflturan türlere uy-

gun yaflama alan› sa¤layan do¤al veya do¤al ortama ben-

zer fiziksel ortam.

Botanik: Bitkileri inceleyen bilim dal›.

Bronflit: Soluk borusundan dallanarak akci¤erlere yay›lan ha-

va borular›n› örten mukoza dokusunun akut ya da kro-

nik iltihab›d›r.

Bulbus: So¤an, fliflkin toprak alt› organ›. Yapraklar› çok s›k ve

etli toprak alt› gövdesi.

C-ÇCins: Birbirine yak›n benzer türlerin oluflturdu¤u biyosiste-

matik topluluk.

CITES: Convention on International Trade in Endangered Spe-

cies- Nesli Tehlike Alt›nda Olan Yabani Hayvan ve Bitki

Türlerinin Uluslararas› Ticaretine ‹liflkin Sözleflme.

Çözelti: En az iki madde kar›fl›m›ndan oluflan homojen s›v›

preparat.

Çözelti: ‹ki veya daha fazla maddenin kar›flt›r›lmas› ile haz›r-

lanan tektür (homojen), yani her tarafta ayn› oranda çö-

zünmüfl veya da¤›lm›fl kar›fl›m.

DDekoksiyon: Dro¤un so¤uk su ile kaynat›lmas› ile yap›lan

maserasyon. Parçalanm›fl drog üzerine su eklenerek kay-

nar su banyosunda yar›m saat ›s›t›l›r, s›cakken süzülür.

Deontoloji: Kiflinin mesleki etkinlikleri s›ras›nda, meslektafl-

lar›na ve topluma karfl›, uymak ve uygulamak zorunda

oldu¤u kurallar, tutum ve davran›fllar›n bilgisi; yükümlü-

lükler bilgisi; normatif bilgi.

Dermatit: Cildin tahrifl olmas›, iltihaplanmas›.

Diüretik: ‹drar söktürücü.

Dozaj flekilleri: Hastan›n bitkisel ilâçtan en iyi flekilde ya-

rarlanabilmesi için haz›rlanan kat› veya s›v› preparat

flekilleri.

Dozaj: Dozlar›n miktar›, verilme s›kl›¤› ve say›lar›n›n tayini ve

düzenlenmesi.Çözelti: ‹ki veya daha fazla maddenin ka-

r›flt›r›lmas› ile haz›rlanan tektür (homojen), yani her ta-

rafta ayn› oranda çözünmüfl veya da¤›lm›fl kar›fl›m.

D-pantenol: B5 vitamini.

Dünya Sa¤l›k Örgütü (DSÖ): Birleflmifl Milletler’in sa¤l›k ko-

nusunda otorite olan, uluslar aras› sa¤l›k çal›flmalar›nda

efl güdümü sa¤layan ve sa¤l›k hizmetlerinin gelifltirilme-

si için hükümetlere yard›mc› olan kurumu (WHO= World

Health Organization).

EEgzama: Çeflitli nedenlerle ortaya ç›kan ve deride k›zar›k-

l›k, fliflme, kafl›nt› gibi belirtilerle neden olan bir deri

hastal›¤›d›r.

Eksfoliasyon: Cildi ölü hücrelerden ar›nd›rma.

Elastin: Dermiste bulunan ve cilde esnekli¤ini veren protein

Eliksir: Su, alkol, aromatik su, sakkaroz ve gliserin gibi mad-

deler içeren ve oral olarak kullan›lan tatl› çözelti.

EMEA: European Medicines Agency – Avrupa ‹laç Kurumu.

Emoliyan: Katmanlar aras›n› doldurarak, kayd›r›c› nitelik ile

cildi yumuflat›c› özellik.

Emülsiyon Yap›c› Madde: Birbiri ile kar›flmayan iki s›v› fa-

z›n birbiri içinde da¤›lmas›n› sa¤layan madde.

Emülsiyon: Birbiri ile kar›flmayan iki veya daha fazla s›v› fa-

z›n birbiri içinde da¤›ld›¤› heterojen sistem.

Endikasyon: Hekimin tespit etti¤i hastada tedavi gereklili¤i-

ni ortaya koyan belirti ya da durum.

Endokrin: ‹ç

Enterik kaplama: Barsakta da¤›lan kaplama

ESCOP: Avrupa Bilimsel Fitoterapi Birli¤i (European Scientific

Cooperation of Phytotherapy).

Etik kod: ‹lgili meslek alan›ndaki ödevlerin, haklar›n, erdem-

li ve iyi davran›fllar›n nas›l olmas›n› gerekti¤ini belirle-

yen yaz›l› ve yay›nlanm›fl metinlerdir.

Etik: Çeflitli meslek kollar› aras›nda taraflar›n uymas› veya ka-

ç›nmas› gereken davran›fllar; ahlâki, ahlâkla ilgili konu-

lar; töre bilimi.

Etnobotanik: Halk taraf›ndan tedavide kullan›lan bitkileri in-

celeyen botanik dal›.

FFarmakognozi: Genifl anlamda ilâç bilgisi. Özellikle do¤al

kaynakl› ilâç hammaddelerini inceleyen, eczac›l›¤›n bafl-

l›ca disiplinlerinden biridir. Do¤al kaynaklar›n ve ham-

maddelerin tan›mlanmas›, bunlardan elde edilen drogla-

r›n etkin maddelerinin elde ediliflleri, kimyasal yap›lar›-

n›n belirlenmesi, teflhis ve miktar tayini, biyolojik/farma-

kolojik etkileri ve kullan›l›fllar› ile u¤rafl›r.

341Sözlük

Farmakoloji: ‹laçlar›n biyolojik ortamlarda ilgili dozaj form-

lar›nda in vivo ve in vitro etkilerini, etki mekanizmalar›-

n› ve tedavide kullan›mlar›n› inceleyen bilim dal›.

Farmakope: Tedavi edici etkisi kesinleflmifl veya onaylanm›fl

etkin maddelerin ve bunlarla haz›rlanan preparatlar›n

formülleri, fizikokimyasal özellikleri, teflhis reaksiyonla-

r›, miktar tayinleri, safl›k kontrolleri, saklama koflullar›-

n›n ve uyar›lar›n yer ald›¤› belirli aral›klarda güncellenen

kanun niteli¤inde resmi kitap. Ayn› zamanda yard›mc›

maddeler, ilgili deneylerde kullan›lan madde ve yön-

temler ilgili standartlar› da belirler. Ör. Türk Farmakope-

si, Avrupa Farmakopesi, ‹ngiliz Bitkisel ‹laç Farmakope-

si, Uluslaras› Farmakope v.b.

Farmasötik formülasyon: Bk. ‹laç formülasyonu.

Farmasötik: ‹laçla ilgili, eczac›l›kla ilgili.

Fauna: Belli bir bölgede yaflayan hayvanlar›n tümü

Fito- : Ön ek; bitkiyle ilgili, bitkisel.

Fitoeflde¤erlik ve Fitoeflde¤er preparatlar: Sentetik ilâçlar-

daki farmasötik efl de¤erli¤e özdefl kavram. Bitkisel ilâç-

lar çok say›da maddeden oluflan kompleks kar›fl›mlar ol-

duklar›ndan dolay› içerdikleri bitkisel droglar tan›, safl›k

ve içerik aç›s›ndan farmakope monograflar›na uygun

olan, ekstreleri farmakope standartlar›na uygun olarak

haz›rlanan ve bitmifl ürün kontrolünde de standartlara

uygunlu¤u belirlenen ürünlerdir.

Fitofarmasötik: Bk. Bitkisel ilâç.

Fitokimya: Bitkilerde bulunan kimyasal bileflikleri inceleyen

bilim dal›.

Fitokimyasal analiz: Bitkilerin içerdi¤i kimyasal bilefliklerin

tan›s›, ayr›lmas› ve miktar tayini, fizikokimyasal özellik-

lerinin tayini, yap› tayini gibi analitik çal›flmalar.

Fitoterapötik: ‹nsan hastal›klar›n›n bitkilerle, bitki organlar›

veya bitkilerden haz›rlanan preparatlarla önlenmesi ve-

ya tedavi edilmesi.

Flora: Belli bir bölgenin bitki türlerine verilen isimdir.

Fotosensitizasyon: Normalde ciltte duyarl›l›¤a neden olma-

y›p günefl ›fl›nlar›n›n etkisi ile duyarl›l›k kazanma durumu

Fungusit: Hastal›k yapan mantarlar› öldürücü etki.

GGACP: Good Agricultural Collection Practices = ‹yi Tar›msal

Hasat ve Toplama Uygulamalar›

Geçimsizlik: Bir ilac›n haz›rlanmas›nda kullan›lan maddele-

rin bir arada bulunmas›n›n uygun olmad›¤› durum.

Geleneksel t›p: Hastal›klar›n ilâçlarla (terapötiklerle) tedavi

edildi¤i günüzde yayg›n olan modern t›p sistemi.

G›da deste¤i: Günlük kullanma dozlar› belirlenmifl, vücudun

günlük gereksinimine göre haz›rlanm›fl, beslenmeyi des-

tekleyici ürün. G›da destekleri, vitamin, mineral, bitkisel

drog, enzim, ekstreler, konsantreler içerirler.

Gingivit: Difletleri iltihab›.

Ginkgo biloba: Yelpaze biçiminde yapraklar› olan süs a¤ac›.

Yapraklar›nda bulunan polifenol ve biyoflavonoit nedeniy-

le kozmetik kullan›mda antioksidan ve antiinflamatuvar.

Gliserin: Yumuflat›c›, kayd›r›c› ve higroskobik (nem çekici)

madde.

GMO (GDO): Genetically modified organism - Geneti¤i de-

¤ifltirilmifl organizmalar,

GMP: Good Manufacturing Practices = ‹yi Üretim Uygulamalar›

Guatr: Tiroid bezinin afl›r› büyümesi ile oluflan bir hastal›kt›r.

Hammadde: ‹laç haz›rlanmas›nda kullan›lan etkin olan veya

olmayan tüm maddeler. Bafllang›ç maddesi. Bitkisel ilâç-

larda hammadde bitkisel drog/droglar veya bunlardan

elde edilen preparatlard›r.

HHaricen: A¤›z yolu d›fl›ndaki ilaç uygulama yollar›.

Hayvansal drog: Hayvanlardan elde edilen ilâç hammaddesi.

Hemoroid: Basur olarak da bilinir. Makat bölgesindeki da-

marlar›n genifllemesi yani varisidir.

Hepatotoksik: Karaci¤er hücreleri için toksik olan, karaci¤er

hasar› yapan madde.

Herba: Bir bitkinin toprak üzerinde kalan organlar›. Bitkinin

toprak üstünde kalan gövdesi, dallar›, yaprak ve çiçekleri.

Herbalist: Bitkiler konusunda, özellikle de t›bbi bitkiler ko-

nusunda bilgili kifli, t›bbi bitkileri satan kifli, modern

aktar.

Herbaryum: Kurutulmufl bitki koleksiyonu.

Herbisit: Yabanc› ot engelleyici etki.

Hipertansiyon: Yüksek tansiyon.

HMPC: Avrupa ‹laç Komisyonunda T›bbi Bitkisel Ürünler Ko-

misyonu (The Committee on Herbal Medicinal Products)

(2004 y›l›ndan itibaren).

HMPWP: Working Party on Herbal Medicinal Products- Bitki-

sel ‹laçlar Çal›flma Grubu.

Holistik: Bütünsel

Homeopati: “Benzer ile tedavi” prensibini temel alan, hasta-

l›k belirtilerine benzer etki gösteren ilâçlarla uygulanan

bir alternatif tedavi yöntemi.

Hümektan: Ciltten su uçmas›n› engelleyen, deri hücrelerinde

suyun emilimini ve saklanmas›n› sa¤layan non-lipidik

higroskobik madde.

Hyalüronik asit: Cildin ba¤ dokusu için kayd›r›c› özellikte

protein. Do¤al cilt nemini tutar.


‹‹laç: Canl›lar› hastal›ktan koruma, hastal›¤› teflhis etme veya

tedavi etme amac› ile belli bir formülde haz›rlanan ve

de¤iflik yollarla kullan›lan bir ürün.

‹n vivo: Kelime anlam›yla “canl›da” anlam›na gelir. Biyokim-

yasal ifllemin canl› hücre, organizma, hayvan veya insan-

da gerçeklefltirildi¤i koflul.

‹nflamasyon: Deride infeksiyon, k›zar›kl›k ve ödem ile orta-

ya ç›kan durum.

‹nfüzyon: Parçalanm›fl dro¤un üzerine kaynar su eklenerek

su banyosunda ›s›t›lmas› ve so¤uduktan sonra süzülme-

siyle yap›lan, bitkisel ilâç haz›rlanmas›nda s›kça kullan›-

lan bir yöntem.

‹nhalasyon preparat›: Uçucu etkin madde içeren ve solu-

num yolu hastal›klar›nda haricen, inhalasyon yoluyla uy-

gulanan preparat.

‹nhalasyon: Bir ilac›n soluk alma ile akci¤erlere çekilmesi.

‹nsektisit: Böcek öldürücü etki.

‹flaretleyici madde: Bitkisel ilâç standardizasyonunda yaln›z

analitik amaçlarla kullan›lan, terapötik etkiye katk›s› ol-

mayan, kimyasal olarak tan›mlanm›fl madde (Marker

compound).

‹yi laboratuar uygulamalar›: ‹yi üretim uygulamalar›na gö-

re haz›rlanm›fl ilâçlar›n kalite kontrollerindeki temel ku-

rallar ile ilgili düzenlemeler. (GLP= Good Laboratory

Practice).

‹yi üretim uygulama yöntemleri: Hastaya en yüksek kalite-

de ve güvenilir bir ilâç sunmak için, ilâçlar›n üretimi s›-

ras›nda uygulanmas› gereken en yeni bilimsel ve tekno-

lojik yöntemler (GMP= Good Manufacturing Practice) .

‹zohidri: pH’s› vücut s›v›lar›na ayn› olan çözelti (7.36-7.42).

‹zotoni: Canl› bir hücre ile temas›ndan sonra, hücre gerginli-

¤inde bir de¤ifliklik olmayan çözelti.

KKararl›l›k (Stabilite): Madde veya ürünün tüm özelliklerinin

üretimden tüketime kadar süre içinde de¤iflmemesi.

Kar›fl›k ekstre: Bitkisel droglar›n bir arada ekstraksiyonu so-

nucu elde edilen ekstre.

Kataplazma: Vücudun belli bölgelerindeki a¤r› ve inflamas-

yonu azaltmak için kullan›lan, vücuda genellikle s›cak

olarak uygulanan, müsilaj, niflasta veya di¤er etkin mad-

deleri içeren yumuflak, nemli kitle, lapa.

Katran: Pinaceae familyas›na ait bitkilerin odunlar›n›n kuru

kuruya dam›t›lmas› yoluyla elde edilen koyu renkli, ka-

rakteristik kokulu, yar› s›v› ürün.

Kemotaksonomi: Bitkilerin kimyasal içerikleri esas al›narak

s›n›fland›r›lmas›.

Keratin: Derinin boynuzsu katman›ndaki (Stratum corneum)

lifsi protein.

Kimyasal ›rk: Ayn› türe ait bitki örneklerinin kimyasal bile-

flikleri aç›s›ndan farkl›l›k göstermesi.

Kolajen: Fibroblast hücreleri taraf›ndan üretilen, deri hücrele-

rinin aralar›ndaki boflluklar› dolduran ve esnek yap›ya

sahip protein.

Komisyon E: Almanya’da tedavide kullan›lan t›bbi bitkilere

ait monograflar› haz›rlayan sa¤l›k bakanl›¤› bünyesinde

uzmanlar komitesi.

Konstipasyon: Kab›zl›k

Kontaminasyon: ‹çerikteki maddelerin d›fl›nda yabanc› mad-

de içerilmesi.

Kormus: Gövde yumrusu, so¤ana benzeyen, ancak yap› bak›-

m›ndan ondan farkl› olan fliflkin toprak alt› gövde k›sm›.

Kozmesötik (Etkin kozmetik): Dermakozmetik, Dermato-

kozmetik, Performans kozmetik, Fonksiyonel kozme-

tik): Kozmetik ve farmasötik özelliklerin ikisine birden

sahip madde veya ürün.

Kozmetik formülasyon: Kozmetik özelli¤e sahip bir veya

birden fazla madde içeren ve topik olarak uygulanan

kompozisyon.

Kozmetik olarak kabul edilebilir: Anlaml› yarar/risk oran›-

na sahip, toksisite, iritasyon, alerjik cevap veya di¤er

problem ve komplikasyonlar› yasal kurallar çerçevesin-

de ve insan veya hayvan cildine kullan›lmas› uygun olan.

Kozmetik tafl›y›c› sistem: Kozmetik özelli¤e sahip bir veya

birden fazla maddenin cildin farkl› katmanlar›na tafl›n-

mas›n› sa¤layan s›v›, yar›-kat› veya kat› sistem.

Krem: Cilde uygulamak üzere haz›rlanan ve ciltte yay›l›m

gösteren emülsiyon sistem.

Kromatografi: Bir kar›fl›m›n iki faz aras›nda farkl› flekilde da-

¤›lmas› veya fazlardan biri taraf›ndan kuvvetle adsorb-

lanmas›ndan yararlan›larak yap›lan ay›rma ifllemi.

Kromatografik analiz: Bir madde veya madde kar›fl›m›n›n

kromatografi yöntemleri kullan›larak yap›lan analizi.

Kumarin: Bitkilerde serbest ya da glikozit halinde bulunan

ve benzo-alfa-piron yap›s›na sahip olan bileflikler.

Kurdeflen: T›p dilinde “Ürtiker” olarak bilinen, vücudun her-

hangi bir yerinde gruplar halinde oluflan, soluk k›rm›z›

renkli kabar›kl›klard›r.

Kültür bitkisi: Belirli alanlarda, insanlar taraf›ndan uygun

koflullar sa¤lanarak yetifltirilen bitki. Modern koflullarda

tar››m› gerçeklefltirilen seçilmifl tür, kültivar.

Kürtaj: ‹stenmeyen gebeli¤in sonland›r›lmas›.

343Sözlük

LLaksatif: Barsak muhtevas›n› yumuflat›c›

Larenjit: Larenk iltihab›

Liniment: Yaral› olmayan deriye ovularak uygulanan, yat›flt›-

r›c› veya uyar›c› maddeleri içeren preparat.

Lipit: Ya¤ asitinin bir alkol ile meydana getirdi¤i ester.

Losyon: Deriye uygulanan gerçek çözelti ya da iki fazl› sis-

temlerden oluflan s›v› preparat.

Lumbago: Bel a¤r›s›

MMaserasyon: Bir dro¤un belli süre ve s›k s›k çalkalanarak çö-

zücü ile temasta b›rak›lmas›; s›v› k›sm›n aktar›l›p, kat›

k›sm›n s›k›lmas› ve s›v› k›sma kat›lmas› fleklinde uygula-

nan bir ekstraksiyon yöntemi.

Maserat: Bir dro¤un çözücü ile maserasyonu sonucu elde

edilen ürün.

Melanin: Cilde rengini veren pigment.

Menstrüel ritm bozukluklar›: Aybafl› veya adet görmede

düzensizlik.

Menstürasyon: Adet, aybafl› kanamas› .

Merhem: Bir s›va¤ içinde çözünmüfl veya da¤›lm›fl s›v›/kat› et-

kin madde tafl›yan haricen kullan›lan yar› kat› preparat.

Monograf: Özel bir konudan söz eden yaz›, bir konu üzerin-

de bilimsel inceleme. Farmakopelerdeki monograflar,

incelenen ilâçlar ve yard›mc› maddeler hakk›nda ayr›nt›-

l› bilgi verirler.

Müstahzar: Formülasyonu bir üretici firma taraf›ndan, büyük

ölçekte ve ilâç endüstrisi teknolojisinin kurallar›na uy-

gun olarak üretilen, üreten firma taraf›ndan verilen özel

bir ada sahip olan endüstriyel ürün.Nörit: Sinir iltihab›

NNicel analiz: Bir bileflimi oluflturan bileflenlerin miktarlar›n›n

belirlenmesi ifllemi. (Quantitative analysis).

Nörit: Sinir iltihab›

Nutrasötik: Bitkisel ilâç olarak kabul edilen, farmakolojik et-

kiye sahip, günlük dozlar› belirlenmifl g›da kaynakl›

ürünlerdir.

Nutrikozmetik: D›fl görünümü düzeltmeyi amaçlayan ve ge-

nellikle a¤›z yoluyla al›nan supleman.

O-ÖOral: A¤›zdan, a¤›z yoluyla(yutarak) ilaç kullanma (per os).

Ortodoks t›p: Bk. Geleneksel t›p.

Öjeni: Do¤ufltan sakat, zeka özürlü ve hasta ceninlerin ay›k-

lanmas› ve sa¤l›kl› bireylerin ço¤alt›lmas› yoluyla daha

sa¤l›kl› ve daha iyi bir toplum yaratmay› hedefleyen bi-

limsel temelli bir toplum felsefesidir.

Ötenazi: Canl›lar›n yaflamlar›n›n genelde tedavisi olmayan

hastal›klardan dolay› dayan›lamayacak olarak alg›lanma-

s› sonucu yasal olmayan çeflitli flekillerdeki yaflam son-

land›rma ifllemi; ölüm yard›m›.

PParfüm: Do¤al veya sentetik olarak elde edilen koku maddesi

Pastil: fieker içinde, etkin madde ve kokulu madde içeren,

a¤›zda yavaflça çözünen veya da¤›lan topikal etkili

preparat.

Periodontitte: Difl çevresi dokusu iltihab›.

Pestisit: Böcek ve zararl› bitkileri veya hayvanlar› uzaklaflt›r-

mak, yok etmek için kullan›lan toksik maddelerdir. Etki

gösterdi¤i kayna¤a ba¤l› olarak insektisit, herbisit, fungi-

sit, rodentisit, antelmintik gibi isimler al›rlar.

pH: Çözeltilerin H+ iyonu konsantrasyonunun eksi logaritma-

s›. Asit, nötral veya alkali olma özelli¤ini gösteren de¤er.

Nötral pH de¤eri 7.0’dir.

Pirojen: Bakteri, mantar ve virüslerin metabolik ürünleri olan,

fosfolipit, lipopolisakkarit veya protein yap›l›, atefl ya-

pan bileflik.

Pirojen: Bakteri, mantar ve virüslerin metabolik ürünleri olan,

fosfolipit, lipopolisakkarit veya protein yap›l›, atefl ya-

pan bileflik.

Plasebo ilâç: Hastan›n hastal›¤›n› tedavi edecek özgün farma-

kolojik etkiye sahip olmayan ilâç.

Plaster: Cilde uzun süreli tedavi için uygulanan, ilâç emdiril-

mifl yap›flkan örtü. Genellikle kan toplay›c›, a¤r› kesici

ve koruyucu etkiye sahiptir.

Polisakkarit: Bitkilerde bulunan, yap›s›nda monosakkarit ve-

ya türevlerini içeren polimer bilefliklerdir.

Posyon: Bir veya birkaç etkin madde içeren çözelti veya kol-

loidal fleklindeki preparat.

Profilaktik: Hastal›¤› önleyen.

RRafine ekstre: Çöktürme, ya¤›n›n al›nmas›, s›v›-s›v› ekstraksi-

yon gibi ifllemlerle temizlenmifl ekstre.

Raflitizm: Kemiklerin yumuflamas› sonucu flekil bozukluklar›

ile belirgin kemik hastal›¤›.

Reçete: Hekimin hastal›¤›n tedavisi için önerdi¤i ilâçlar›n ya-

z›l› oldu¤u, eczac›ya yönelik resmi evrak.

Reçine: Bitkilerin odunsu k›s›mlar›ndan elde edilen, kimyasal

olarak karmafl›k yap›ya sahip, amorf, do¤al kar›fl›mlard›r.


Retin-A: Retinoik asit. Tretinoin.

Retinol: A vitamininin daha saf ve asitsiz hali

Rinofarenjit: Bo¤az (farenks) iltihab›

Romatizma: Vücudumuzun hareket etmesini sa¤layan kaslar,

kemikler, eklemler ve bu yap›lar› birlefltiren ba¤larda a¤-

r› ve hareket k›s›tl›l›¤›na bazen de flifllik ve flekil bozuk-

lu¤una neden olan hastal›klara verilen genel isimdir.

S-fiSabit ya¤: Bitki ve hayvanlardan ekstraksiyon yöntemiyle el-

de edilen ya¤ asidi gliseriti, serbest ya¤ asiti ve sabunlafl-

mayan k›s›m içeren kar›fl›m.

Semptom: Belirti, yaln›z hasta taraf›ndan alg›lanan ve bir has-

tal›¤› iflaret eden herhangi bir olay.

Sendrom: Bir hastal›¤a veya sa¤l›ks›z bir duruma özgü belir-

ti ve iflaretlerin oluflturdu¤u klinik tablo.

Sera: Yüksek alkollerin ya¤ asitleriyle oluflturdu¤u esterlerin

meydana getirdi¤i do¤al kar›fl›m, mum.

Seyreltik: Bir s›v›da çözünen maddenin derifliminin düflük

olmas›.

S›tma: Hastal›k yap›c› bir grup parazit olan plazmodiumlar›n,

difli anofel sivrisineklerinin insanlar› sokmas›yla bulaflan

ateflli bir hastal›kt›r.

S›va¤: Merhemlerde etkin maddeyi tafl›yan ortam.

Sinerji: ‹ki veya daha fazla maddenin birlikte uyguland›k-

lar›nda her birinin yarataca¤›ndan daha büyük etki

oluflturmas›.

Sinüzit: Sinüs iltihab›

Spazmolitik: Spazm› ortadan kald›ran

Spesifikasyon: Analitik veya biyolojik yöntemler kullan›larak

ve uygun ay›r›c› ölçütlerden yararlan›larak haz›rlanan

testlerin listesi.

Stabilite: Dayan›kl›l›k, bitkisel ilac›n içinde bulundu¤u prepa-

ratta de¤iflikli¤e u¤ramadan kalmas›..

Standartlaflt›r›lm›fl ekstre: Tedavi edici etkisi bilinen mad-

de veya maddelerin miktar› kabul edilebilir s›n›rlar için-

de bulunan ayarlanm›fl ekstre.

Sterilizasyon: Preparat› veya ortam› mikroorganizmalardan

temizlemek.

Süspansiyon: Kat› ilaç partiküllerinin çözünmedikleri bir s›v›

ortam içerisindeki tekdüze da¤›l›mlar›.

fiurup: Etkin madde içeren veya içermeyen, Sakkaroz veya

di¤er flekerlerin yüksek deriflimdeki çözeltilerinin için-

deki etkin madde ve yard›mc› maddelerin çeflitli yön-

temlerle çözünmesi ile oluflmufl s›v› ilaç flekli.

fiurup: Sakkaroz veya di¤er flekerlerin yüksek deriflimdeki

çözeltilerinin içindeki etkin madde ve yard›mc› madde-

lerin çeflitli yöntemlerle çözünmesi ile oluflmufl s›v› ilaç

flekli.

TTablet: ‹laç veya ilaç kar›fl›mlar›n›n direkt olarak veya özel

baz› yöntemlerle formülasyon yap›ld›ktan sonra özel ma-

kinalarda s›k›flt›r›lmas› ile haz›rlanan, farkl› büyüklük ve

flekilde kat› içinde kat› grubuna dâhil çok fazl› ilaç flekli.

Ta¤flifl: Özellikle pahal› ve aranan bitkisel droglar›n de¤eri

daha düflük olan farkl› drog veya droglarla kar›flt›r›lma-

s›yla ortaya ç›kan, istenmeyen durum. Kat›flt›rma.Kar›fl-

t›rma genellikle toz drog ile daha çok yap›l›r.

Takson: Bitki sistemati¤indeki birimlerden her biri.

Taksonomi: Bitkilerin morfolojik karakterleri esas al›narak

yap›lan s›n›fland›rma.

Tafl›y›c› ya¤: Aromaterapide uçucu ya¤lar›n seyreltilmesi için

kullan›lan bitkisel sabit ya¤.

Terapi: Tedavi, canl›lardaki hastal›k veya herhangi bir bozuk-

lu¤un çeflitli yöntemlerle iyilefltirilmesi.

Terapötik doz: Tedavi edici etkiyi sa¤layan ilâç miktar›.

Terapötik eflde¤erlik: Tedavide hastaya uyguland›¤›nda ay-

n› etkiyi gösteren ilâçlar. Bir bitkisel ilac›n üretim ve ka-

lite parametreleri bir standard›n ve jenerik bir bitkisel

ilac›n farmasötik yararl›l›¤›ndan sorumlu parametrelerle

efl de¤er veya k›yaslanabilir ise, di¤er farmakolojik, kli-

nik veya biyoyararl›l›k araflt›rmalar›na gerek görülmeden

efl de¤er kabul edilir.

Terapötik: Tedavi edici, tedaviyle ilgili.

Tezgah üstü ilâç: Hekimin görüflü al›nmaks›z›n basit rahats›z-

l›klar›n giderilmesine k›sa süreli kullan›lan, belirtilen etki-

leri kabul edilmifl, güvenli ilâç (OTC= over the counter).

T›bbi çay: Bir hastal›¤›n tedavisine yard›mc› olmak üzere bir

drogtan veya drog kar›fl›mlar›ndan haz›rlanan çay.

T›bbi olmayan çay: S›cak bir içecek olarak, hofla gitti¤i için

kullan›lan çay.

T›bbi ürün: Bk. Bitkisel ilaç.

T›bbi: Tedavi edici etkisi olan.

Tizan: Bk. Bitkisel çay.

Toksik, Toksik doz: Zehirli, zehirlenmeye neden olan ilâç

miktar›.

Toksikoloji: Zehirlerin kaynaklar›, kimyasal yap›lar›, etki me-

kanizmalar›, analiz yöntemleri ve zehirlenmelerin teda-

visi konular›n› inceleyen bilim dal›, zehir bilimi.

Topik uygulama: Vücudun d›fl›na uygulama

Topikal uygulama: Lokal uygulama, ilâç uygulamalar›nda,

ilâc›n belli bir bölgeye haricen uygulanmas›.

Tür: Kal›tsal özellikleri ayn› olan bireylerin meydana getirdi¤i

topluluk.Zehir: Canl›larda hayati fonksiyonlar› de¤iflti-

ren, harabeden veya tamamen ortadan kald›ran herhan-

gi bir madde.

345Sözlük

UUçucu ya¤: Aromatik bitkilerden distilasyon (dam›tma) yön-

temi ile elde edilen kendine has koku, tat, renk ve gö-

rünümleri yan› s›ra uçucu özelli¤e sahip, oda s›cakl›-

¤›nda s›v› halde olan fakat bazen donabilen ya¤›ms›

kar›fl›mlard›r.

YYabani bitki: Do¤ada kendili¤inden yetiflen bitki.

Ya¤: Su ile kar›flmayan, ya¤ asitleri ve sebum içeren, ciltte de

do¤al olarak bulunan çok çeflitli madde grubu

Yan etki: Bitkisel ilac›n kullan›m nedeni olan farmakolojik et-

kisi d›fl›nda ortaya ç›kan etki.

Yüzey Etkin Madde (Sürfektan): ‹ki faz›n (örne¤in su ve

ya¤) yüzeyleraras›ndaki gerilimi düflürerek birbiri içinde

da¤›lmas›n› sa¤layan madde

ZZehir: Canl›larda hayati fonksiyonlar› de¤ifltiren, harabeden

veya tamamen ortadan kald›ran herhangi bir madde.

α -tokoferol: E vitamini

‹çindekiler - Kitap Okur...

Documents

Transcript of ‹çindekiler - Kitap Okur...