Chrząszcz - Listopad 2012 (nr 80)

7/30/2019 Chrzszcz - Listopad 2012 (nr 80)

1/12


2/122

CHRZSZCZ NR 3 (7)

2

CHRZSZCZ NR 11 (7)

Z naszej historii.

25 XI 1796 r. ustpi z tronu Stanisaw AugustPoniatowski, ostatni krl Polski. Obj tron majc 32lata. Pochodzi z monowadczego rodu, tworzcegowraz z Czartoryskimi obz polityczny - ,,famili,ktry walczy o wadz ze stronnictwem hetmaskim

gdzie wrd przywdcw byli najwysi urzdnicywojskowi. Wadca ten chcia dokona reform

pastwa, ktre w znacznym stopniu byouzalenione od krajw ssiednich, a zwaszczaRosji, aby nie dopuci do upadku kraju.Po cakowitym zajciu ziem polskich przez ssiednie

pastwa Stanisaw August jeszcze przez rok niechcia zrzec si korony. Zmar w Paacu Zimowymcarw rosyjskich.29 XI 1930 r. wybucho Powstanie Listopadowe.Polacy yli wwczas pod panowaniem trzech

pastw: Rosji, Prus i Austrii, ktre wczeniejpodzieliy Polsk midzy siebie. Na ziemiachzwanych Krlestwem Polskim, nalecych do cararosyjskiego, cigle nkani Polacy, zwaszczaw wojsku, zbuntowali si i wywoali powstanie,ktre miao przynie wolno. Na krtko Polskastaa si pastwem wolnym. Niestety, walk t

prowadzili tylko onierze. Po wkroczeniu silnejarmii rosyjskiej, dowodzonej przez feldmarszakaIwana Dybicza powstanie upado.

22 XI 1918 r. na mocy dekretu o najwyszej

wadzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej, JzefPisudski zosta Tymczasowym NaczelnikiemPastwa. Mia sprawowa wadz do momentuzwoania Sejmu Ustawodawczego, ktry miauchwali konstytucj. Przed wybuchem I wojnywiatowej i w czasie jej trwania Jzef Pisudskiopowiada si za orientacj proaustriack. By ontwrc Legionw Polskich, w ktrych objkomend nad Pierwsz Brygad std jego

przydomek Komendant.10 XI 1980 r. Sd Najwyszy dokona rejestracji

Niezalenego Samorzdnego Zwizku Zawodowego,,Solidarno. Do statutu, o ktrego zapisy musianowalczy, dodano aneks o kierowniczej roli PolskiejZjednoczonej Partii Robotniczej i dwie KonwencjeMidzynarodowej Organizacji Pracy. Rejestracj twymusiy, obejmujce stopniowo cay kraj, strajki.

Listopad i listonosz

Jest listopad czarny, troch zoty,mokre lustro trzyma w rku ziemia.W oknie domu pacze al tsknoty:

Nie ma listw! Listonosza nie ma!

Ju nie przyjdzie ni we dnie, nie w nocy,zote patki zawiay mu oczy,wiatr mu torb otworzy przemoc,list za listem po drodze si toczy!

Listonosza zasypay licie,serc i trbek zocista ulewa!ach i przepad w zamcie i wicielist, li biay z kochanego drzewa!...

Maria Pawlikowska Jasnorzewska

Narodowe wito NiepodlegociDzie 11 listopada ustanowiono witemNiepodlegoci dopiero ustaw z 23 kwietnia 1937roku, czyli prawie 20 lat po odzyskaniu niepodlegocii do czasu wybuchu II wojny wiatowej witoobchodzono tylko dwa razy w roku 1937 i 1938.Od 1926 r. 11 listopada by dniem wolnym od pracyw administracji rzdowej i szkolnictwie na podstawieoklnika wydanego przez Prezesa Rady MinistrwJzefa Pisudskiego.

Podczas okupacji hitlerowskiej w latach 19391944oficjalne lub jawne witowanie, podobnie jak i kadeinne przejawy polskoci, byo niemoliwe.7 listopada 1940 r. podziemna Polska PartiaSocjalistyczna wystpujca pod kryptonimem "WRN"wydaa odezw w 22 rocznic niepodlegocii pierwszego rzdu ludowego, w ktrej skrytykowaadat wita 11 listopada na rzecz 7 listopada.W 1945 ustanowiono Narodowe wito OdrodzeniaPolski, obchodzone 22 lipca, w rocznic ogoszeniaManifestu PKWN (1944); zniesiono jednoczeniewito Niepodlegoci ustanowione w 1937. W PRLorganizowane tego dnia w caym kraju przez opozycjmanifestacje patriotyczne byy w okresie stalinowskimi po wprowadzeniu stanu wojennego brutalnie tumione

przez oddziay ZOMO, a ich uczestnicy aresztowaniprzez Sub Bezpieczestwa.wito obchodzone 11 listopada zostao przywrcone

przez Sejm PRL-u IX kadencji ustaw z 15 lutego1989, lecz pod nieco zmienion nazw: Narodowewito Niepodlegoci.

Dzie ten jest dniem wolnym od pracy. Gwneobchody, z udziaem najwyszych wadzpastwowych, odbywaj si w Warszawie na placuJzefa Pisudskiego, przed Grobem Nieznanegoonierza. n.


3/12

CHRZSZCZ NR 11 (7)

3

Jzef Brandt(1841 -1915)

C.d.W 1877 roku artysta oeni si z Helen AugustPruszakow, wacicielk majtku Orosko,niedaleko Radomia. Cho maestwo mieszkaow Monachium, kade lato spdzao w Orosku.W obydwu swoich domach Brandtowie prowadzili

bogate ycie towarzysko-kulturalne, gocili wielumalarzy i ludzi ze sfer arystokratycznychi intelektualnych. W Orosku Brandt urzdza

plenery malarskie zwane "Woln AkademiOrosk", w ktrej bywali: Wadysaw Wankie, JanRosen, Wadysaw Szerner, Tadeusz Ajdukiewicz,Wadysaw Czachrski, Jan Chemiski, AlfredSchoupp, Apoloniusz Kdzierski i Jzef Kania.W tym czasie malarz kilkakrotnie podrowa na

Ukrain, skd za kadym razem przywozi licznestudia i szkice, a take zabytkowe przedmioty,tworzc z czasem w swoim paacu wspaniakolekcj dawnej broni, strojw, instrumentwmuzycznych i innych historycznych rekwizytw.Brandtowie hodowali rwnie rasowe konie, ktre

byy nieodcznym tematem malarskim artysty.W drugiej poowie XIX wieku powstay

najwybitniejsze dziea Brandta, a sam artysta znalazsi u szczytu sawy. Stworzy wtedy m.in. obrazy:"Czarniecki pod Koldyng" (1870),"Powstanie

kozackie" (1873), "Spotkanie na mocie" (1886) czy"Wyjazd z Wilanowa Jana III z Marysiek" (1897).Janusz Waek w "Dziejach Polski w malarstwiei poezji" pisze nastpujco o ostatnim obrazie:"Malowane z niezwykym dynamizmem sceny

batalistyczne: potyczki z Tatarami i Szwedami,rozpdzone konie, skbione sztandary, olniewajcy

przepych wojennych upw stanowi najczstszemotywy 'barokowych' obrazw Jzefa Brandta,nalecego do czowki polskich malarzyhistorycznych XIX wieku. Zimowy wyjazd pary

krlewskiej z Wilanowa - ulubionej rezydencji JanaIII i Marysieki - jest doskonaym przykademwczucia si artysty w klimat sarmackiej epoki:

barwnoci jej obyczaju, pysznych balw, kuligw,polowa, w ktrych rozmiowany by - tak zawszewitalny - Jan III Sobieski". Obok monumentalnychkompozycji batalistycznych, ukazujcych potgdawnej Rzeczypospolitej i koloryt sarmackiegoycia, Brandt tworzy mniejsze formy - zblieniaepizodw walk, wizerunki rycerzy, kadry z yciaonierskiego. Pojawiaj si take sceny rodzajoweinspirowane dumkami ukraiskimi i motywymyliwskie,

przewanie wyjazdy i powroty z polowa oraz myliwiz psami czuwajcy na stanowisku.

W 1894 roku, po mierci Henryka Rodakowskiego,Jzef Brandt otrzyma propozycj objcia stanowiskadyrektora krakowskiej Szkoy Sztuk Piknych, jednaknie skorzysta niej. Do koca ycia nadsya swoje

prace na wystawy organizowane w Polsce, przede

wszystkim w warszawskim Towarzystwie ZachtySztuk Piknych, ktrego by czonkiem od 1874 r., orazw Towarzystwie Przyjaci Sztuk Piknych wKrakowie.Ku pokrzepieniu sercycie Brandta przypado na okres rozbiorw, kiedy

sztuka umacniaa ducha zniewolonego narodui wskazywaa mu drog na przyszo. Symbolemwolnej Ojczyzny by dla artysty step, rozlega

przestrze pokryta kurhanami, ktra krya tajemnicdziejw narodu. Dlatego tematyka jego twrczociobejmowaa dawne ziemie Rzeczypospolitej, w ktrejuzewntrzniay si tsknoty i mio do kraju

pozbawionego wolnoci. Ewa Micke-Broniarekpodkrela, e "malarstwo Jzefa Brandtaniejednokrotnie porwnywano z rycersko-szlacheckepopej stworzon przez Henryka Sienkiewicza nakartach 'Trylogii', ktra przez ponad sto latwsptworzya kanon patriotycznego wychowaniakolejnych pokole Polakw. Obydwaj - pisarz i malarz- odwoywali si do chlubnej przeszoci

Rzeczypospolitej, tworzyli swoje dziea kupokrzepieniu serc yjcego w niewoli narodu".

Latem 1914 r., jak co roku Jzef Brandt uda si doOroska, gdzie zastaa go I wojna wiatowa.Jego pracownia zostaa doszcztnie zniszczonai obrabowana przez wojska niemieckie, a zaamanyi chory Brandt przenis si do Radomia. Tutaj zmar12 czerwca 1915 roku. W 1997 r. powoana zostaaw Orosku Fundacja im. Jzefa Brandta. Jej gwnymcelem jest opieka nad zabytkowym zespoem

paacowo-parkowym i wspieranie dziaalnoci CentrumRzeby Polskiej, ktre co roku organizuje "ImieninyBrandta", czyli spotkania przybliajce jego posta.Dziea artysty s ozdob m.in. Galerii Sztukiwe Lwowie, Fundacji Kociuszkowskiej w NowymJorku i wikszoci Muzew Narodowych w Polsce.

Piotr Czartoryski-Sziler

Sprostowanie. Wojciech Kossak jest twrc obrazuzamieszczonego w nr 79 ,,Chrzszcza w yciorysie J.

Brandta. Za pomyk przepraszam.

Zygmunt Krasny


4/124

CHRZSZCZ NR 11 (7)

Polska Zygmunta Klukowskiego?W gazecie Rzeczypospolita z dnia 11-12 sierpnia2012 r. zamieszczono artyku Piotra Skwieciskiego

pt. Polska Zygmunta Klukowskiego. Zamysartykuu Piotr Skwieciski podaje ju na wstpie:Zapiski pamitnikarza ze Szczebrzeszyna skopalni wiadomoci o demoralizujcym wpywieokupacji na mieszkacw maego miasteczkai gorzkiej wiedzy o naturze ludzkiej.

We wstpie autor pisze: to byy czasyrozpowszechnionego pamitnikarstwa. OtDziennik z lat okupacji Zamojszczyzny 1939--1944 Klukowskiego to nie pamitnik pisany polatach, kiedy pewne rzeczy si zapomina, wygadza,

pomija itp. To dziennik pisany dzie po dniu,rzadko w polskim pamitnikarstwie czasw dwchokupacji.

Tej drugiej, sowieckiej, autor artykuu powica

wicej miejsca. Zgromadzi w jednym artykulerne, zapisane przez Klukowskiego, pojedynczeprzypadki bandytyzmu, rabunkw igwatw, ktrych sprawcami byli niektrzyuczestnicy wczesnej konspiracji. Skomasowanie

przez Skwieciskiego tych, w gruncie rzeczy,marginalnych przypadkw w jednym artykuletworzy nieprawdziwy, czarny obraz ludzi podziemia.W rzeczywistoci ogromna wikszo czonkwkonspiracji to byli ludzie ideowi. cigani latami

przez UB i NKWD, ukrywajcy si czsto, co kilka

dni w innych miejscach, bez staego wyywienia,moliwoci umycia si i zmiany bielizny, w upayi tgie zimowe mrozy. Uparcie wierzyli, e walcz oniepodleg Polsk. Ale o tym Piotr Skwieciski niewspomina.

Chc si odnie szerzej do czci artykuu PiotraSkwieciskiego o pierwszej okupacji, niemieckiej.Take i tutaj Piotr Skwieciski zebra w jednymartykule, wszystkie opisane w Dzienniku naganne,a czasami wrcz zbrodnicze czyny niektrychmieszkacw Szczebrzeszyna, pomagajcych

Niemcom w zagadzie szczebrzeskich ydw.Zgromadzenie w jednym artykule tylkonegatywnych przypadkw sprawia wraenie,e Klukowski pisze jedynie o zych ludziach i ichuczynkach, a wrd mieszkacw Szczebrzeszynanie byo nawet dziesiciu sprawiedliwych. Ludziznajcych Dziennik Klukowskiego jest w Polscedaleko mniej ni czytelnikw Rzeczypospolitej.

Nie mogc skonfrontowa tego, co pisze redaktorSkwieciski z tym, co napisa Klukowski, wierz,e postawa ludnoci Szczebrzeszyna bya taka, jakopisuje Kwieciski. A przecie to nieprawda. Udziaw tych zbrodniach braa tylko nieliczna grupamieszkacw Szczebrzeszyna. Tego te Skwieciskinie wyjania.

Jednak wszystkie podane w artykule przypadki sprawdziwe. Sam pamitam pdzenie duych grupszczebrzeskich ydw na stacj kolejow, skdwywoono ich do Beca. I popisy kilkurozwydrzonych wyrostkw celujcych w nichrzucanymi kamieniami. Pamitam furmanki jadce z

pobliskich wsi do Szczebrzeszyna, aby rabowadobro mordowanych ydw. Dlatego:szmalcownicy, kapusie, donosiciele na ssiadw,

poszukujcy ukrywajcych si ydw, i ci, ktrzypalili, bili, prowadzili na mier i rabowali swoichwspmieszkacw powinni by cigle publicznie

pitnowani. Pitnowani wbrew tym gosom,ktre publikacje o Jedwabnym nazywaj nieprawdi habieniem narodu polskiego.

Ludzie(?) pomagajcy Niemcom w likwidacjiydw byli w zdecydowanej wikszoci z marginesuspoecznego, co nie jest jednak ich

usprawiedliwieniem. Nie usprawiedliwia ich te to,e czasy ekstremalne ujawniaj i potguj zeinstynkty, deprawuj. Ani rwnie to, e w roku 1939

podczas kilkutygodniowego pobytu wojsksowieckich w Szczebrzeszynie dua grupa ydw(take kilku Polakw), witaa je kwiatami, a pniejutworzya czerwon milicj, ktrej szczeglndziaalnoci byo wyapywanie polskich onierzyz rozbitych jednostek i rozbrajanie, a w niektrych

przypadkach rozbieranie do bielizny, co wywoaowielkie oburzenie mieszkacw.

Take i to, e przed holokaustem wspycie dwchspoecznoci: polskiej i ydowskiej nie byo tak proste,jak mona dzisiaj przeczyta w niektrychopracowaniach. Cz chrzecijaska, jak j wtedynazywano, bya przekonana, e jest warstwupoledzon, wyzyskiwan przez ydwekonomicznie. W rynku bodaj tylko jeden dom nienalea do ydw, w cigu sklepw po wschodniejstronie rynku, przy ulicy Zamojskiej, te tylko jedensklep nalea do Polaka. W nowo wybudowanej halitargowej na sto straganw, ktre byy w czterech

rzdach, jeden rzd zajmowali Polacy. Sprzedawaliw nich miso i przetwory wieprzowe. ydzi zajmowalitrzy rzdy straganw i sprzedawali: woowin,wszelkie artykuy spoywcze, materiay bawatne,gotowe ubrania i kouchy. Niema rol odgrywayrozpowszechniane przekazy np. takie, e ydzimorduj chrzecijaskie dzieci, aby ich krew dodawado macy i to, e ydzi zamordowali Chrystusa.

Kilka lat po wojnie ydowski Instytut Historycznywyda opart na podstawie Dziennika Klukowskiego

broszur: Niedola i zagada ydw

w Szczebrzeszynie liczc 35 stronic. I to jest jakaproporcja35 stronic do 461 caoci Dziennika.Chocia doli i niedoli ludzkiej nie mona liczystronicami zadrukowanego papieru, to trzeba pamita,


5/12

CHRZSZCZ NR 11 (7)

5

e w pozostaej czci Dziennika Klukowskiopisuje gehenn polskiej ludnoci Zamojszczyzny.Ponad 110 tysicy wysiedlonych, tysicezamordowanych. Wsie otaczane, palone, ludnomordowana, a dzieci odbierane rodzicom i wywoonena zniemczenie. Ale o tym Skwieciski te aniwspomni.

Podczas zagady ydw nie tylko maemiasteczko Szczebrzeszyn byo widowninagannego dziaania niektrych jego mieszkacw,ale take i inne miejscowoci, nie wyczajc duejWarszawy. Szczeglnie tych pooonych w dawnymzaborze rosyjskim, gdzie byy najwiksze skupiskaydw uciekajcych przed pogromami w Rosji,i gdzie ya jeszcze pami tych pogromw.

Piotr Skwieciski ma prawo do umieszczenia

w artykule czynw nagannych, czasami wrczbarbarzyskich, jako ilustracji swojej tezyo demoralizujcym wpywie okupacji.Ale powinien da take pewien, nawet krtki,kilkuzdaniowy komentarz dla tych, ktrzy nie znajDziennika Klukowskiego. O tym, e deprawacjiulega niewielka grupa ludnoci Szczebrzeszyna,a zdecydowana wikszoci mieszkacw jej nieulega. Brak takiego komentarza wyrzdzi krzywdKlukowskiemu, Szczebrzeszynowi i jegomieszkacom.

Nie moe by zgody, a wrcz wywouje mojeoburzenie tytu: Polska Zygmunta Klukowskiego.To nieprawda, e taka bya Polska Klukowskiego.Jego Polska przestawiona w Dzienniku to opisycia codziennego mieszkacw Szczebrzeszynai Zamojszczyzny w czasach strasznego terroru,mordw, wysiedle, ale rwnie solidarnociludzkiej, powicenia si, niebywaego patriotyzmu,

powszechnej walki zbrojnej z niemieckim okupantemzakoczonej najwiksz bitw partyzanck w Polscez liczc ponad 30000 onierzy niemieck

ekspedycj karn. I dlatego na pewno powinien byinny tytu ni Polska Zygmunta Klukowskiego.

Np. taki.: I to te bya Polska.Romuald Koodziejczyk

Wspomnienia z lat okupacji,, Ocalae nie po to aby y

masz mao czasu trzeba da wiadectwo( Z. Herbert )

,, Wyuczyli Ci syneczku, ziemi twej na pami,

Gdy jej cieki powycina elaznymi zami.

Odchowali Ci w ciemnoci, odkarmili bochnem trwg.Przemierzye po omacku najwstydliwsze z ludzkich

drg.

(K.K.Baczyski)

Zamojszczyzna to szczeglny poligon w teatrzedziaa II wojny wiatowej. Wrd wielu zbrodni

popenionych przez hitlerowcw na narodzie polskimjedna bya szczeglna pacyfikacja ZiemiZamojskiej. Zamojszczyzna staa si swoistymterenem dowiadczalnym SS. Tu wypracowanametoda miaa posuy wielkiemu planowi ,,OST.

Na ogln liczb 600 wsi -wysiedlono, spalonoi spacyfikowano 297. Znikny z powierzchni ziemicae wsie. Doroli mieszkacy zostali wypdzeni,ginli na miejscu lub w obozach zagady. 110 tysicyludzi zgino w obozach mierci: Majdanek,Treblinka, Beec, Sobibr, Rotunda Zamojska.W szczeglny sposb eksterminacja dotkna dziecii modzie Zamojszczyzny. Zniszczy dzieci to

podci korzenie narodu, skaza go na zagad

w najbliszej przyszoci.2 lipca 1943 roku byem aresztowany i uwizionyw obozie w Zwierzycu, a nastpnie w Zamociu.Miaem ukoczone 15 lat, a wic nie byem ju,wedug niemieckich przepisw, dzieckiem (wiekdziecicy liczono do 14 roku ycia). Byemnajmodszym winiem i przebywaem w obozie niez wysiedlecami lecz z tak zwanymi bandytami(ludmi oskaronymi o dziaalno partyzanck,,wywrotowcami). Tu przeyem niewyobraalngehenn ludzkiej niedoli, koszmar tragicznych

wydarze oraz pokaz zdziczaej pychy ,,panwi wadcw - zadawanie blu bez powodu, w iminiepojtej zbrodniczej idei. Stoczeni na dwu- i trzy-

poziomowych pryczach, godni i spragnieni,codziennie z przeraeniem wyczekiwalimy na

przypadkowe, wyrywkowe wezwanie na tzw.,,przesuchania, ktre koczyy si potwornym

biciem do utraty przytomnoci. Krzyki, jki, a nawettrzask amanych koci i przeraajce wycie z blukatowanych nieszcznikw to ju wystarczajcy

powody do koszmarnych przey. Obrazy, ktrych

nigdy nie zapomn, to widok ludzi wracajcychze ,,spotkania z przedstawicielami rasy panw.Wracali broczcy krwi, pywi, widziaem,

jak zniewaano, upokarzano, bito i kopano kapanw,ktrzy z rozkazu oprawcw SS rozrywali wasnerace i poniewierali brewiarze, na ktrych modlilisi i dodawali innym winiom otuchy. Czuem siwinny, e biernie stoj i patrz na straszn zbrodni.

Na cierpienie i bestialskie zachowanie katw.W domu uczono mnie szacunku dla ludzi, obronysabszych, a ja staem sparaliowany strachem. Nigdy

nie zapomn tych obrazw. Towarzysz mi przez caeycie. Jako dorosy czowiek wiadomie wracaemw miejsca kani, eby wydrze z pamici wojennekoszmary.


6/12

6

CHRZSZCZ NR 11 (7)

I cho rosn tam teraz lasy, stoi koci, to echazbrodni wracaj i nie pozwalaj cieszy sinormalnym yciem.

W obozie panowa potworny gd, na skutekktrego winiowie tracili czciowo wzrok,ich ciaa puchy i byy plastyczne niczym

plastelina. Patrzc na obz przesiedlecwwidziao si ludzi pdzonych i popychanych, aletrzymajcych si w grupie rodzinnej, szukajcychniejako bezpieczestwa. W rkach trzymali cayswj dobytek. Tu przy wejciu odbierano matkommae dzieci. Towarzyszy temu lament, pacz ,

przeklestwa, a nawet rwanie wosw z gowy kompletna bezradno i bezsilno. Widziaemonierzy niemieckich strzelajcych do ludzi jak dodzikich kaczek.

Pewnego dnia staem do blisko drutw

dzielcych nasz obz od obozu przesiedlecwi widziaem, jak onierz niemiecki strzeli z wieystrzelniczej do siedzcego czowieka. Strza bycelny. Mzg tego nieszcznika rozbryzga siwok a jego czci obsypay take mnie. Podobnoza taki wyczyn ,,bohaterowie dostawali urlopyi mogli wyjecha do swoich rodzin do Niemiec.

Nie bez znaczenia bya te plaga robactwa pchy,wszy i pluskwy. W baraku, w ktrym

przebywaem, mier codziennie zbieraa swojeniwo. Kadego dnia umierao kilkoro

najmodszych, nieporadnych, bezbronnych dzieci.Pluskwy wycigay z nich krew lub dusiypotwornym fetorem, jaki wydzielay podczasrozgniatania.

W obozie zamojskim znalazem si wrdwysiedlecw. Na pocztku stalimy si towaremdo kwalifikacji rasowej. Tu mona byo byskierowanym do zgermanizowania lub do pracyfizycznej w Niemczech, bd w GeneralnejGuberni, do obozu na Majdanku lub doOwicimia. Na skutek rnych stara miejscowej

placwki AK udao mi si uzyska zwolnienie odrobt w GG, a nastpnie uciec.

Zbrodnicze czyny hitlerowcw paraliowanebyy przez liczne akcje partyzantw.Na Zamojszczynie ruch partyzancki rozwin sina szerok skal. W lasach dziaay AK, BCH, GLoraz oddziay radzieckie. Hitlerowcy, pacyfikujcwsie zamojskie, musieli trzyma na tym terenie

potne siy (np. w czasie akcji Sturmwind II bitwa w Puszczy Solskiej, walczyy 3 dywizjewojskowe, I dywizja SS oraz jednostki

wspomagajce, posterunki miejscowe, samoloty).Siy te nieustannie wizane byy walkamiz lenymi onierzami.

Po ucieczce z obozu mierci udaem si doRadecznicy, zatrzymujc si u pp. Jasinw. Pan Jasina

by koleg mego ojca z legionw, a nastpnie w pracyw policji. W Radecznicy odbyem przeszkoleniewojskowe w miejscowej ,,placwce AK i nawizaemkontakt z partyzantami ,,Zapory, ktrego nazywalimy,,zrzutkiem. Zosta do nas przysany z Armii Polskiejz Londynu. ,,Zapora by niezmiernie szanowanyi lubiany przez wszystkich onierzy. Jego bunkiermieci si na ,,ycu w lasach wok Hoszni. Cho nie

byem jeszcze formalnie onierzem ,,Zapory,uczestniczyem w ramach ,,placwki w niektrychwsplnych akcjach.

Radecznica wywara na mnie silne wraenia.Po tragicznych przejciach w obozie w Zwierzycu,

po codziennych, przeraajcych spotkaniachz andarmeri, cigym zastraszeniem i niepewnoci

swego losu nagle znalazem si w innym wiecie..Tutaj Niemcy prawie nie docierali. Partyzanci AKczsto pokazywali si z broni. Tu odczuwao si Polskniepokonan. Klasztor pooony na wysokiej grzei jego Ojcowie dodawali otuchy i wiaryw zwycistwo. Miejscowe koo AK nastawione gwniena aprowizacj w ywno dla Oddziaw Lenych..

Miejscowa piekarnia wypiekaa wicej chleba dlapartyzantw ni dla ludnoci cywilnej. Piekarnia byabastionem AK. Tu poznaem i zaprzyjaniem si z kol.Marianem (Ryszardem) Zawilakiem ps. ,,Boruta,

z ktrym pniej wsplnie walczyem w oddziale,,Podkowy. Matka ,,Boruty bya osadzonaw wizieniu za dziaalno polityczn a ojciec ukrywasi przed aresztowaniem (by oficerem AK). Domrodzinny zastpowa mu szef piekarni Melchior Batorski

ps. ,,Zemsta, ktrego tutaj poznaem.Na krtko przybyem do domu w Brodach Maych

i po kilku miesicach wrciem, ale ju do oddziau,,Podkowy. Matka pozwolia mi odej mimorozpaczy. Szlochajc nakrelia znak krzya na moimczole. Wiedziaa, e moe mnie straci. Zachowaa si

jak prawdziwa Matka Polka. Polska walczca czekaaprzecie na swoich obrocw. wymagaa nawetoddania ycia.

W tym czasie oddzia ,,Podkowy biwakowa waniena ,,ycu w bunkrach ,,Zapory. Obozowiskoznajdowao si na skraju lasu midzy Radecznic aHoszni Ordynack. By to rejon ,,WolnejRzeczypospolitej, jak nazywali go mieszkacy wios i,,Banditengebite okrelany przez Niemcw. Konfiguracjaterenu tej czci Roztocza, pagrki i zespoy lene orazliczne wwozy, byy idealnym miejscem dla partyzantw

przemieszczania operacyjnej dziaalnoci. Dla Niemcwza by to teren specjalnego zagroenia i uwagi.Marian Bronikowski

C.d.n.


7/12

CHRZSZCZ NR 11 (7)

7

Ocali od zapomnieniaJan Koodziejczyk(1896 1980)

Urodzi si 20 maja 1896 roku w Szczebrzeszynie

w rodzinie patriotycznej uczestnikw powstaniastyczniowego 1963 r. Wychowany zosta wedugpostpowych tradycji rewolucyjnychi niepodlegociowych; de Polakw tamtegookresu. Wyksztacony na tajnych kompletachrozpocz prac nauczycielsk 16 wrzenia 1918 r.W swej dugoletniej pracy z modzie przeszedwszystkie szczeble kariery nauczycielskiej. Pracowa

jako nauczyciel w Korczowie, Komorowie, a takew synnym liceum w Krzemiecu.

Z rodzinnym Szczebrzeszynem zwiza si w 1947

r. jako wykadowca przedmiotw pedagogicznychw liceum pedagogicznym. W latach1949 1950 penifunkcj dyrektora szkoy. Dobrowolnie zrzek sifunkcji administracyjnej, by powici si pracy

pedagogicznej i dydaktycznej. Przez cay czas uczypedagogiki i metodyki nauczania pocztkowego.Przez wiele lat peni rwnie funkcj kierownika

praktyk pedagogicznych.Bardzo duo pracowa spoecznie na rzecz

rodowiska. Z jego inicjatywy powstao (istniejce dodzi) Kko Rolnicze w Przedmieciu Zamojskim,

nowoczesna mleczarnia, wietlica i sklep. W latach1955 1969 piastowa mandat radnego MiejskiejRady Narodowej w Szczebrzeszynie. Pocztkowo

pracowa w Komisji Owiaty i Kultury, a pniej,przez dwie kadencje, by przewodniczcym KomisjiFinansw i Budetu.

W 1968 r., po 50 latach pracy, odszed naemerytur, pozostawiajc w szkole wiele lat twrczospdzonego ycia i olbrzymi dorobek wychowawczyi pedagogiczny, zwaszcza na polu ksztacenia rzesz

profesjonalnych, modych nauczycieli.Przez cae ycie by wielkim przyjacielem

modziey, patriot i spoecznikiem. Walczy jakolegionista o niepodlego, granice Polski, a pniejuczy modzie, jak wciela w ycie te wartoci.Do koca ycia lubiany przez uczniw i absolwentw,ceniony przez grono pedagogiczne ( ktregoczonkiem by rwnie piszcy ten tekst), szanowany

przez spoeczestwo Szczebrzeszyna i okolic.Zmar 17 listopada 1980 r. w Lublinie.

Zosta pochowany na cmentarzu przy ulicy Lipowej.

Aleksander Przysada

Warunki socjalno - bytowe mieszkacw

gminy Radecznica w okresie midzywojennym.Po odzyskaniu przez Polsk niepodlegocispoeczestwo powiatu zamojskiego przystpio zezdwojon energi do odbudowy ycia spoeczno -kulturalnego, politycznego, gospodarczego. Niecogorzej przedstawiaa si sytuacja zdrowotna w skali

powiatu i gminy Radecznica, o ktrej traktuje poniszytekst. Brak lekarzy, domowe sposoby leczenia,zwaszcza w miejscowociach pooonych zbyt dalekood najbliszego szpitala, by moga by udzielonaskuteczna i w miar szybka pomoc lekarza. Plagtamtych lat byy czsto wykonywane na zamojskichwioskach aborcje, o czym pisa w swoichwspomnieniach dr Zygmunt Klukowski (Praktyka wSzczebrzeszynie Karta nr 42, 2004 s. 22-23).

Podczas rozmw z najstarszymi mieszkacamigminy Radecznica udao mi si zebra nieco informacjio tym, jak si wwczas yo . Wszyscy byli zgodni codo tego, e byy to bardzo trudne lata - panowaa po

prostu bieda. Ludno zamieszkujca na terenie gminyrnia si pod wzgldem stanu posiadania. Byli torolnicy gospodarujcy na niewielkiej iloci gruntu,nieco bogatsi,( w tej grupie znajdowao si maestwoMichaa i Katarzyny z Kazirodw Sykaw w Gorajcu

fundatorw otarza bocznego p.w. Matki BoejCzstochowskiej w Mokrymlipiu -relacja Zofii Sykaa),

u ktrych ci biedniejsi mogli znale zatrudnienie,zwaszcza w okresie natonych prac polowych.Znajdoway si take folwarki dajce zatrudnienietroch wikszej liczbie osb, myny i wiatraki, tutaj

pracowali zazwyczaj najblisi czonkowie rodziny.Wg danych z 1921 roku zawartych w Sowniku

Geograficznym Krlestwa Polskiego wypisy dla woj.Lubelskiego, Lublin 1974,w Ksidze Adresowej Polskiwraz z Wolnym Miastem Gdaskiem dla przemysurzemiosa i rolnictwa 1929, Warszawa 1929) folwarkiznajdoway si w Mokrymlipiu, Podlesiu - dzierawc

by Adam widerski, ktry odkupi majtek od rodzinyZamoyskich, bowiem wg danych z roku 1929 posiadaw Podlesiu (wwczas nie podzielonym jeszcze na Maei Due) 232 ha ziemi,( Ksiga adresowa jw. s.568)

Radecznicy. Ich obecno, o czym wspominaampowyej, zapewniaa zatrudnienie stae i sezonowe(okres niw, kopania ziemniakw, sianokosw, mckizboa).

Dane z lat 1929 - 1930 dostarczaj informacjio sporych majtkach ziemskich zlokalizowanychw obrbie wsi: Gorajec, Gruszka Zaporska, Mokrelipie,Zaburze. Z informacji przekazanych przez Katarzyn zPastuszakw Sobczakow z Gaju Gruszczaskiegowiadomo, e u Adama Bramskiego


8/12

CHRZSZCZ NR 11 (7)

8

pracowa m. in. jej ojciec Pawe Pastuszak. Folwarkdzierawiony przez A. Bramskiego znajdowa siw Gruszce Zaporskiej. Pawe Pastuszak otrzyma odniego k i kawaek gruntu na swj uytek, za ktre

pracowa u dzierawcy bezpatnie. Po godzinachpracy w folwarku dorabia sobie na terenie swojejwsi, zatrudniajc si u wdowy o nazwisku Sobieraj(Sobierajki, jak mwi w Gaju Gruszczaskim),matki kilkorga dzieci.

Poza wynajmowaniem si do pracyu bogatszych gospodarzy niektrzy znajdowalizatrudnienie w funkcjonujcych na terenie gminymynach, byo to jednak zaledwie kilka osb,najczciej czonkw rodziny wacicieli. Myny,co odnotowano w Ksidze Adresowej Polski wraz

z Wolnym Miastem Gdaskiem (dla przemysu,

rzemiosa i rolnictwa 1929). Warszawa 1929,

znajdoway si w Czarnymstoku, wacicielem byStanisaw Kozowski, (nalea do bogatszychmieszkacw Czarnegostoku do dzi znajduje siwe wsi figura z 1921 r. o inskrypcji Ktry za nascierpia rany, Jezu Chryste zmiuj si nad nami.

Matko Boska przyczy si za nami). Mynzlokalizowany by na rzece Gorajce, w czci wsizwanej "Rusi"( cz wioski nazwana tak dlatego iw czasach rozbiorw istniaa tam stanica kozacka relacja Stanisawa Kwiatkowskiego). WMokrymlipiu myn nalea do T. Piszcza, w Zaburzu

myn prowadzi A. Molda, w Latyczynie - (...)Czajkowski. Jako zupenie now rzecz naleyodnotowa istnienie w Radecznicy myna parowego,wacicielem ktrego by w 1929 roku S.Kwoczyski.

Innym rdem zarobkowania byy wyjazdyza granic. Z relacji Katarzyny z PastuszakwSobczakowej dowiadujemy si, e jej ojciecwyjeda do Niemiec i Kanady, do Kanadywyjedao take rodzestwo: Maria, Jadwiga i JanSobierajowie, mieszkacy Gaju Gruszczaskiego.

Wyjazdy za granic stwarzay moliwo zarobieniagodziwych pienidzy, za ktre po powrocie do krajumona byo zakupi ziemi, pobudowa dom,zapewni sobie w miar godziwe warunki do ycia.

W okresie midzywojennym mieszkacom gminyRadecznica yo si raczej skromnie, czsto ubogo,

brak dbr materialnych nie stanowi jednakprzeszkody w zajmowaniu si dziaalnocispoeczn, kulturaln, o czym wiadczy choby takanotatka sporzdzona przez Stanisawa Zyba:

pocztki radecznickiego teatru amatorskiego sigajroku 1918 - w byym gimnazjum rosyjskimnauczyciele z trzech powiatw: zamojskiego,

bigorajskiego i tomaszowskiego odbywali kurs

wakacyjny.

Na zakoczenie zaj kursowych urzdzili

poegnalny wystp: recytacje, piewy solowe

i chralne; przedstawienie sztuki A. Staszczyka

"Dziesity Pawilon", oraz zbiorowa deklamacja

wiersza Marii Konopnickiej "A jak poszed krl na

wojn". Urzeczeni wystpem mieszkacy

Radecznicy zapragnli kontynuowa t form

dziaalnoci, std pniejsze obrazki scenicznew sadkach, w zapolach stod, na przychaciach

i wreszcie w remizach straackich ( opisdziaalnoci teatru na stronie internetowej

www.horajec.republika.pl/w panelu ,,Publikacja).

Gustaw Bczkowski,

farmaceuta radecznicki(ze zbiorw Stanisawa

Zybay).

Nieco gorzej przedstawiaa si w omawianymokresie sytuacja zdrowotna. Najbliszy szpital,dyrektorem ktrego od 1919 roku by dr ZygmuntKlukowski, znajdowa si w Szczebrzeszynie; bysi tam dosta trzeba byo po prostu zawie

chorego furmank. Lejsze przypadki zachorowaz powodzeniem leczy radecznicki farmaceuta -Gustaw Bczkowski, waciciel apteki. Porodyodbieray miejscowe "babki", jak je nazywano.

Nie ma informacji, czy dokonyway aborcji, zresztto by temat tabu, z przyczyn wiadomych, chocia

jak opowiada Marianna Smoter, jeli ktraz kobiet chciaa si pozby dziecka (czstoniechcianego, bo ju kilkoro byo w domu albonielubnego) moga nie zawiza mu ppowinyalbo dawa do ssania gaganek nasczony

wydzielin z maku.Wg zapisw w Kronice Szkoy w

Czarnymstoku do koca stycznia 1926 roku w tejwiosce zmaro 11 dzieci na szkarlatyn. Ich

pochwki (z wyjtkiem jednego, o czym poniej)znajdoway si w starej czci cmentarza wTrzsinach (trudno je teraz odnale, nanagrobkach nie zamieszczano napisw, byy togroby ziemne, czsto drewniane krzyyki, ktrezniszczy upyw czasu). Ten wspomniany wyjtekto pochwek Franciszki Kadamusna cmentarzu w

Szczebrzeszynie. Jej rodzice wracali ze StanwZjednoczonych, dokd wyjechali w celachzarobkowych, dziewczyna na statku zarazia siszkarlatyn.


9/12

9

Zmara po przyjedzie do Czarnegostoku ( relacjaElbiety z Picirkw Mielnikowej pochodzcejz Czarnegostoku obecnie mieszka na Moryniu.W rodzinie Picirkw zmaro w okresiemidzywojennym trzech chopcw, w tym dwu

w wieku niemowlcym, pochowani s na cmentarzuw Trzsinach) .

Regina Smoter Grzeszkiewicz

Emanuel ChmielaszUlica w Szczebrzeszynie

Na ulicy, na ktrej mieszkalimy, ulicy Zielonej, byliydowscy rzemielnicy wszelkiego rodzaju,i wszelkiej maci: kupcy, szewcy, szwacze, krawcy,tokarze, woziwody, ogrodnicy, wonice, pracownicyani, rzenicy, sprzedawcy ywnoci i innych

artykuw, niwiarze, pastuchy oraz ci, ktrzydostarczali owoce z sadw i nabia, itd. Bya tefabryka opakowa do papierosw.

Najpikniejszy dom w Szczebrzeszynie te siznajdowa na Zielonej, dom Mordechaja Flajszera,najwikszego magnata w miecie. W piwnicach tegodomu by skad jabek na zim i szafa, po otwarciuktrej ukazyway si schody prowadzce w d, dostrumienia z pitn wod. Na skraju domu znajdowaosi na stae pomieszczenie do zamieszkania w czasiewita Kuczek, Byo ono w rodku ustrojone

rysunkami, wyobraeniami czcigodnych ydwz wieloma [biblijnymi] cytatami.Z boku ulicy Zielonej znajdoway si drzwi

z cementowymi schodami- prowadzcymi w gr, dodomu Ester'sheh, crki Mordechaja Flajszera.

Na grze mieszkay [jego] crki z mami i dziemi.Mem Faygel'eh by R'Yirmiah Rabinovicz,

pochodzcy z linii Rabina zamieszkujcegoBiaobrzegi. Faygel'eh ze swoj siostr, Matcheh,miay du wspln kuchni.

Chana'keh i jej m Reuven Mintzberg z dziemi

mieszkali w innej posiadoci. Jedyny syn MordechajaFlajszera, Dan'cheh, mieszka na dole z oknamiwychodzcymi na ulic Zielon wraz ze swoj onDwor'leh i synkiem- jedynakiem- Siomkiem.Imperium Mordechaja FlajszeraWszyscy jego ziciowie i synowa pochodzilize znamienitych rodzin. Przez cae ycie MordechajaFlajszera wszyscy jego ziciowie byli zatrudnieniw jego Imperium- mynie i fabryce.

Latem, w pitek po poudniu, dzieci MordechajaFlajszera sadowiy si na frontowych schodach, gdzie

ssiedzi mieli zwyczaj wpada na pogawdki.Sam Mordechaj Flajszer siadywa w otwartychdrzwiach wejciowych na krzele ojca rodu wspartyw zapraszajcy sposb,

a nadchodzi czas na zapalenie wiec [szabasowych].Rozdawa pienidze swoim wnukom i wnuczkom,a nastpnie szli do sklepu ze sodyczami SzymonaGoldmana ( znajdowa si dokadnie po przektnej),aby kupi rzeczy do chrupania.

Flajszerowie zaoyli rwnie Bet HaMedrash[dom modlitwy] i tam wanie Mordechaj Flajszeri jego ziciowie oraz ssiedzi mieli zwyczaj simodli. W Szabas bya tam zawsze podawana TrzeciaUczta z produktw dostarczanych przez domFlajszerw. R'Yimirah Rabinovicz zwyk przemawiao Torze, a take piewano pieni szabasowe.

Zi Yankl'eh Mintzberg, ktry mieszkaw Lublinie, czsto przyjeda do Szczebrzeszyna.W Szabas oferowa swoje usugi w prowadzeniumodlitw kongregacji. Modlcy byli tym podniesieni

na duchu, poniewa mia on bardzo pikny gos.W pitek wieczorem lub w sobot przez cay dziewiele osb przychodzio i stawao pod oknami, abysucha jego piewu.

Po mierci Mordechaja Flajszera jegoprzedsibiorstwo podupado. Imperium zaczo sirozpada i nie dawao utrzymania. R'YirmiahRabinowicz wyjecha na krtko. Mwio si, e udasi do [miasteczka] Bez, aby poprosi o porad

Rabina, czy on sam te powinien zosta Rabinem.Bezki Rabin da mu swe bogosawiestwoi R'Yirmiah wrci do swojej rodziny jako Rabin.Wkrtce potem zaj posiado w Warszawiei wykonywa tam obowizki Rabina.

Gdy przybyem do Warszawy w poszukiwaniupracy, Rabin pomg mi uzyska posad w fabrycebutw i to bya moja pierwsza praca w Warszawie.Dobroduszny wonica

Na podwrzu Mordechaja Flajszera by te siloszboowy, gdzie mj ojciec- kupiec zboowy-skadowa ziarno a do czasu sprzeday. Pniej

zamieszka tam Hona, wonica. Mieszka [on]ze swoj on [ o imieniu] Menucha i dziemi.[Do domu] przylegaa stajnia dla jego koni.

W poddaszu stajni, Hona wycieli oe ze somyi udziela noclegu ubogim ludziom z innychmiasteczek, ktrzy przybywali do Szczebrzeszynaza prob.

ydzi z okolicznych wiosek przyjedajcy domiasta na targ wanie tu znajdowali stancj dla konii wozw.Recepta Rabina

Izrael David, Shokhet [rzenik dokonujcy ubojurytualnego (przyp. t.)] i jego rodzina mieszkaliw nowym drewnianym, jednopitrowym budynku.

CHRZSZCZ NR 11 (7)


10/12

CHRZSZCZ NR 11 (7)

10

By on Gerrer Hasydem [odam religijny, wywodzcysi z Ger, czyli Gry Kalwarii (przyp. t.)], znanym pod

przydomkiem Shoketa z Wwolnicy.Jedno z jego dzieci, Binyomeh'leh, zachorowao

i miao gorczk. Trzech lekarzy przybyona konsultacje: Klukowski, Kozicki i pewien doktorz Zamocia. Przywieziono recept od Rabina

z Sokoowa, R'Zeliga Morgensterna. Lekarze bylizdumieni t recept, ale ona pomoga. Dzieckowyzdrowiao.

Montreal (Kanada) padziernik, 1980.

tum.Magorzata Piat

Jesienne spotkanie seniorwWe wtorek 23 padziernika 2012r. w Wiejskim Domu

Kultury w Kawczynie miao miejsce jesiennespotkanie seniorw. W zorganizowanym przez

szczebrzeszyski Klub Seniora spotkaniu wziy udziazaprzyjanione kluby ze Zwierzyca, Jzefowa,Krasnegostawu, Tarnogrodu i Dohobyczowa. Zdjciado obejrzenia w naszej fotogalerii.

MDK Szczebrzeszyn

Twrczyni ze Szczebrzeszyna laureatk

konkursu wojewdzkiegoPrace Wandy Pomaraskiej z Klubu Amatora Plastyka

MDK zostay nagrodzone w III edycji Triennale SztukiRzeba 2012 organizowanym przez WojewdzkiOrodek Kultury w Lublinie. ANIO NADZIEI,ANIO ZATROSKANY oraz ANIOKLCZCY zasuyy na uznanie komisji i IIImiejsce w konkursie. Rzeby powstay w PracowniCeramiki Artystycznej prowadzonej przez AnnCiebie gwnego instruktora MDK.

Jedna z nagrodzonych pracMDK Szczebrzeszyn

Narodowe Swito Niepodlegoci wSzczebrzeszynie.

W niedziel 11 listopada b.r. odbyy si obchodyNarodowego wita Niepodlegoci wSzczebrzeszynie.

Poczty sztandarowe i uczestnicy manifestacjizebrali si przy Urzdzie Miasta, skd

przemaszerowali do kocioa p.w. w. Mikoaja. Naczele manifestacji sza orkiestra dta MiejskiegoDomu Kultury i czonkowie Ochotniczych StrayPoarnych z terenu gminy.

O godz. 10.30 w kociele, po wystpieniuburmistrza miasta Mariana Mazura, odbya si czartystyczna w wykonaniu modziey z ZSP Nr 1(l9ceum) w Szczebrzeszynie.

Msz wit dzikczynn sprawowa proboszcz

parafii w. Mikoaja Andrzej Pikula. Nastpniezoono wiece w miejscach pamici.R.

Mini fotoreporta na stronie 11.


11/12

CHRZSZCZ NR 11 (7)

11

Propozycje wydawniczeMiejsko Gminna Biblioteka Publicznaw Szczebrzeszynie proponuje Pastwu kolejne

nowoci wydawnicze.

,, Kiedy byamksin JacquelinePascal toautobiografia kobiety,ktra ju od pocztkuswojego ycia niezaznaa szczcia.Opuszczona przez ojcaw pi dni po

narodzinach,oddzielona od babci,musiaa zamieszkaz niezrwnowaon

psychicznie matk i jejkonkubentem.Mczyzna przy

aprobacie matki, znca si nad dziewczynk iwykorzystywa j seksualnie. Gdy jako nastolatka

poznaa romantycznego Bahrina, przystojnegostudenta architektury i jak si okazao

malezyjskiego ksicia, bya przekonana, e w kocuodnalaza szczcie i spokj. Przekonuje si jednak

bardzo szybko, jak tragicznie si pomylia.

,, Uwizieni w RajuMitchella Zuckoffato druga

proponowanapozycja.13 maja 1945 rokusamolot wojskowyz grupAmerykanw, leccynad Now Gwine,rozbija si w rejoniezamieszkanym przez

plemiona, ktrejeszcze nigdy niewidziay biaegoczowieka.Rozpoczyna si

walka o ycie zaginionych w nieprzebytej dungli.Zapraszamy.

M.G.Biblioteka Publiczna w Szczebrzeszynie


12/12

CHRZSZCZ NR 11 (7)

Niepublikowane nigdzie zdjcie pochodzi z lat 1934-35.Jeli kto rozpoznaje osoby znajdujce si na tym zdjciu, prosimy o kontakt z redakcj Chrzszcza.

Chrzszcz miesicznik informacyjny www.chrzaszcz.com.pl

Wydawca Stowarzyszenie Przyjaci SzczebrzeszynaRedakcja Zygmunt Krasny, Joanna Dawid, Mateusz SirkoAdres : 22-460 Szczebrzeszyn ul. Pl. T. Kociuszki 1E-mail: [email protected]

Projekt rysunku Chrzszcza Monika Niechaj

Chrząszcz - Listopad 2012 (nr 80)

Documents

Transcript of Chrząszcz - Listopad 2012 (nr 80)