297

Chöông IX.

CAÙC THIEÀN SÖ HOAÈNG HOÙA ÔÛ KHAÙNH HOØA VAØ CAÙC ÑÒA PHÖÔNG KHAÙC ÔÛ MIEÀN TRUNG

Sau khi Chuùa Nguyeãn Hoaøng caùt cöù xöù Thuaän Quaûng, Phaät Giaùo baét ñaàu phaùt trieån ôû mieàn Trung. Vaøo thaäp nieân 1620 – 1630, ngöôøi Vieät ñaõ vaøo laøm aên sanh soáng ôû vuøng ñaát Khaùnh Hoøa. Sau khi Chuùa Saõi (Nguyeãn Phöôùc Nguyeân) gaû Coâng chuùa Ngoïc khoa cho vua Chieâm Thaønh, Coâng chuùa Ngoïc Khoa xin vua Chieâm cho ngöôøi Vieät vaøo sanh soáng ôû Khaùnh Hoøa. Caùc taêng só cuõng theo lôùp di daân ñoù hoaèng döông Phaät phaùp. Vì vaäy, Phaät giaùo phaùt trieån ôû Khaùnh Hoøa vôùi caùc chuøa xöa noåi tieáng nhö:Minh Thieän, Vaïn Thieän, chuøa nuùi Phuïng Thuøy Sôn (Hoøa Eùn), Baûo Phong, Baûo Long, Linh Sôn, Thieân Loäc, Thieân Toân, Kim Sôn, Hoäi Phöôùc (chuøa Caùt)... Quaûng Bìng – Quaûng Trò noài tieáng vôùi caùc chuøa: Kim Phong, Kính Thieân, Long Phuùc, Thieân Toân... Phuù Yeân noåi tieáng vôùi Hoøa thöôïng Dieäu Nghieâm (hay thieàn sö Phaùp Chuyeân – Luaät Truyeàn), Hoøa thöôïng Sôn Nhaân (hay thieàn sö Taùnh Thoâng – Giaùc Ngoä), thieàn sö Toaøn Nhaät – Quang Ñaøi... vaø caùc chuøa coå nhö: Baùt Nhaõ, Töø Quang, Vieân Quang, Coå Laâm, Tònh Taâm... Traán Bình Thuaän noåi tieáng vôùi caùc chuøa: Coå Thaïch, Linh Sôn, Traø Bang, Chuøa nuùi Traø cuù, Thieàn Laâm... VAI TROØ COÂNG CHUÙA NGOÏC KHOA TRONG VIEÄC KINH DINH VAØ HOÄ TRÌ PHAÄT GIAÙO ÔÛ KHAÙNH HOØA – CHIEÂM THAØNH (...). I. AM CHUÙA ÔÛ NUÙI ÑAÏI AN, HUYEÄN DIEÂN KHAÙNH, TÆNH KHAÙNH HOØA THÔØ AI ? Am chuùa hay am baø chuùa ôû treân nuùi Ñaïi An (xöa goïi laø nuùi Qua Sôn, töùc nuùi Döa) thuoäc xaõ Dieân Ñieàn, huyeän Dieân Khaùnh, tænh Khaùnh Hoøa. Töø tröôùc ñeán nay moïi ngöôøi ñeàu cho raèng am chuùa laø thôø baø Thieân Y-a-na, nhöng môùi ñaây, trong dòp nghieân cöùu veà caùc Thieàn sö hoaèng hoùa ôû tænh Khaùnh Hoøa (töø 22 ñeán 26 thaùng 5 naêm 1992) chuùng toâi môùi phaùt hieän ñöôïc an chuùa khoâng phaûi thôø baø Thieân Y-a-na maø laø thôø Coâng chuùa hoï Nguyeãn. Lyù do naøo cho pheùp chuùng toâi daùm ñöa ra quan ñieåm môùi naøy, ñoàng thôøi baùc boû moät quan nieäm ñaõ coù töø maáy traêm naêm nay ? Töø xöa ñeán nay, theo truyeàn thuyeát daân gian ôû Khaùnh hoøa ñeàu cho raèng: Am chuùa töùc laø am Baø Chuùa laø thôø baø Thieân y-a-na vaø truyeàn thuyeát ñoù keå veà söï tích baø Thieân Y-a-na nhö sau: Ngaøy xöa ôû chaân nuùi Ñaïi An (tænh Khaùnh Hoøa) coù moät ñoâi vôï choàng soáng veà ngheà troàng döa ñoán cuûi. Cuoäc soáng ñang yeân vui, boãng nhieân maáy ngaøy lieân tieáp, döa cuûa oâng baø coù traùi laø bò maát caép. Vì bò maát khaù nhieàu döa neân oâng baø rình baét. Oâng baø môùi thaáy moät ñöùa beù gaùi khoâng bieát töø ñaâu ñeán, xuaát hieän trong raãy döa, laáy döa ñeå ñuøa nghòch. Oâng baø thaáy coâ gaùi ñeïp ñeõ deã thöông, khoâng coù cha meï, neân ñem veâ nhaø nuoâi, thöông yeâu nhö con ruoät. Thôøi gian qua, coâ gaùi trôû thaønh moät thieàu nöõ ñeïp. Moät ngaøy kia, ôû Ñaïi an xaûy ra côn luït, caûnh vaät u buoàn, coâ gai nhôù ñeán nuùi Tam Ñaûo, moät caûnh thaân tieân cuõ, lieàn laáy ñaù vaø haùi caây haùi hoa xaây moät hoøn nuùi nhoû (hoøn giaû sôn), oâng laõo cho laø ñieåm gôû, neân raày la coâ gaùi. Trong kgi ñang buoàn nhôù queâ höông laïi bò quôû traùch, luùc ñoù laïi coù moät caây traàm höông bò nöôùc cuoán ngang nhaø, coâ gaùi bieán thaân vaøo caây goã traàm höông ñoù, maëc cho doøng nöôc cuoán troâi. Khuùc goã troâi ra bieån vaø troâi daït veå mieàn bieån phía Baéc.

298

Ngöôøi daân vuøng bieån ôû mieàn Baéc, thaáy caây goã quùi neân ñònh vôùt ñem veà nhaø, nhöng goã quaù naëng, bao nhieâu ngöôøi cuõng khoâng khieâng noåi caây goã. Boãng moät Hoûang töû treû ñeïp ñi qua, thaáy theá laáy tay nhaéc thöû, thì nhaéc leân nheï nhaøng, nhaân ñoù, Hoaøng töû ñem caây goã quùi ñoù veà khu vöôøn trong cung ñieän trang trí ñeå thöôûng laõm. Töø ñoù, vaøo nhöõng ñeâm traêng saùng vaø thanh vaéng trong vöôøn Hoøang töû laïi boãng nhieân xuaát hieän coâ gaùi ñeïp ñuøa vui trong vöôøn. Hoaøng töû rình xem, môùi bieát ñöôïc coâ gaùi ñeïp ñoù töø trong khuùc caây hieän ra. Hoøang töû ra chaën laïi vaø baét ñöôïc coâ gaùi. Sau ñoù Hoaøng töû xin cöôùi coâ gaùi. Moät thôøi gian sau coâ gaùi sanh ñöôïc hai con moät trai ñaët teân laø Tri vaø moät gaùi ñaët teân laø Quùi. Nhöng moät ngaøy kia, coâ gaùi laïi nhôù oâng baø laõo ôû nuùi Ñaïi An neân cuøng hai con bieán thaân nhaäp vaøo caây traàm, theo doøng nöôùc troâi veà Nam, tìm veà khu vöôøn xöa ôû chaân nuùi. Caûnh vaät ôû ñaây ñaõ thay ñoåi, oâng baø laõo ñaõ maät, coâ gaùi xaây döïng nhaø cuûa, laäp vöôøn, laäp nhaø thôø cha meï nuoâi, trôû thaønh moät baø ñieàn chuû giaøu coù ôû ñòa phöông ñöùc haïnh hoaøn haûo, laïi thöông yeâu trò bònh vaø giuùp ñôõ daân ngheøo neân moïi ngöôøi ñeàu kính meán vaø quùi phuïc baø. Daân chuùng ñòa phöông ngheøo khoù, thieáu hoïc, thöôøng gaây goã, tranh chaáp ñaùnh gieát nhau... Baø ñaët ra leã nghóa pheùp taéc ñeå chæ daïy cho daân chuùng, baø laïi chæ daân chuùng caùch triì«ng luùa, laøm raãy, laøm aên sinh soáng vaø caùch chöõa bònh. Daàn daàn daân chuùng ñòa phöông bieát caùch laøm aên sanh soáng, soáng hoøa thuaän, bieát thöông yeâu giuùp ñôõ nhau, cuoäc soáng thònh vöôïng vaø phaùt ñaït. Baø cho ngöôøi chaïm töôïng baø ôû treân ñænh nuùi ôû gaàn bôø bieån. Moät buoåi saùng, baø leân ñænh nuùi côõi chim loan trôû veà thöôïng giôùi. Trong khi ñoù, ôû phöông Baéc, Hoaøng töû bò maát vôï vaø con cho ngöôøi duøng thuyeàn vaøo Nam tìm kieám. Khi ñeán vuøng bieån Ñaïi An, quaáy nhieãu daân laøng vaø khoâng kính caån töôïng baø, neân xaûy ra moät traän cuoàng phong laøm chìm thuyeàn vaø cheát moät soá ôû treân ñaát lieàn bò hoùa thaønh ñaù. Daân chuùng Ñaïi An laäp mieáu thôø baø, daân chuù treân cuø lao yeân thôøi ñoù, haàu heát laø ngöôøi Chieâm Thaønh (?) laäp bia ñaù, khaéc chöõ ñeå keå söï tích vaø laäp moät ngoïn thaùp cao saùu tröôïng (khoaûng 24m) thôø baø. Beân phaûi döïng theâm moät thaùp nhoû, cao hai tröôïng (khoaûng 8m) thôø Hoaøng töû, phía sau thaùp laø nhaø thôø oâng baø laõo (cha meï nuoâi) vaø hai con cuûa baø. Söï tích treân coù veû hoang ñöôøng vaø coù nhieàu ñieåm khoâng hôïp lyù. Vì vaäy, vaøo thôøi vua Töï Ñöùc, Thöôïng thô Boä Leã laø Hieäp bieän Ñaïi hoïc só Phan Thanh Giaûn khi soaïn baøi vaên bia ghi laïi söï tích cuûa baø Thieân Y-a-na (ngaøy 20 thaùng 5 naêm Töï Ñöùc thöù chín, töùc naêm 1856) cuõng coù ñaët nghi vaán nhö sau: Coù moät ñieàu toâi thaáy laøm laï: Neáu baø Thieân Y-a-na quûa laø moät tieân nöõ ôû treân trôøi thì ñeán ñaát aáy laøm chi ? Ñang soáng ôû choán nuùi non thanh vaéng laïi vöôït bieån veà phöông Baéc keát duyeân vôùi Hoaøng töû, roài loãi heïn traêm naêm maø trôû veà nuùi cuõ (Ñaïi An). Ñeán sau, caûnh coøn ngöôøi maát, ra oai thaàn thaùnh khoâng töï chuû nhaát ñònh ñöôïc hay sao, thaät toâi laáy raát laøm laï ? Qua truyeàn thuyeát treân, söï tích cuûa baø Thieân Y-a-na coù nhieàu ñieåm ñaùng nghi ngôø. Hieän nay moät soá ñoâng hoïc giaû vaãn coøn nhieàu nghi vaán. Trong baøi naøy, chuùng toâi khoâng baøn saâu veà söï tích baø Thieân Y-a-na maø chæ chuù troïng ñeán vaán ñeà: Am Chuùa ôû nuùi Ñaïi An (tænh Khaùnh Hoøa) coù thöïc söï laø thôø baø Thieân Y-a-na hay khoâng ? Qua truyeàn thuyeát mô hoà vaø coøn nhieàu ñieàu nghi vaán veà baø Tieân Y-a-na nhö treân cho thaáy, Am Chuùa ôû Ñaïi An khoâng chaéc laø thôø baø Thieân Y-a-na. Trong luùc ñoù, chuøa Vaïn Thieäp ôû xaõ An Ninh, huyeän Dieân Khaùnh, tænh Khaùnh Hoøa coù thuyeát cho raèng: Toå sö Teá Caûm – Thieän Khoaùng laø ngöôøi khai sôn Am Chuùa ôû nuùi Ñaïi An, ngay thaùp cuûa Toå sö Teá Caûm – Thieän Khoaùng, bia ôû maët tröôùc cuûa thaùp coù khaéc haøng chöõ Nho “Khai sôn Am chuùa Nguyeãn...”. Raát tieác la,ø sau haøng chöõ “Khai sôn Am Chuùa Nguyeãn”, phía döôùi coøn maáy chöõ nöõa, nhöng bia bò troùc lôû do möa gioù thôøi gian neân khoâng coøn ñoïc ñöôïc chöõ gì nöõa.

299

Tuy nhieân, qua bia thaùp cuûa Thieàn sö Teá Caûm – Khoaùng Vieân ôû chuøa Vaïn Thieän nhö vaäy, cho chuùng ta bieát ñöôïc laø: Am Chuùa ôû nuùi Ñaïi An khoâng phaûi thôø baø Thieân Y-a-na maø thôø baø chuùa Nguyeãn, nhöng chöa roõ baø Chuùa Nguyeãn naøo ? Trong khi ñoù, ngaøy 26 thaùng 12 naêm 1988, chuùng toâi ñaõ phaùt hieän ñöôïc “Thaùp Toå sö Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch vaø thaùp Phoå Ñoàng thôø baø Coâng chuùa Ngoïc Vaïn ôû chuøa Kim Cang taïi aáp Bình Thaûo, laøng Taân Bình, thò xaõ Vónh An, tænh Ñoàng Nai. (1) Coâng chuùa Ngoïc Vaïn laø con cuûa Chuùa Saõi – Nguyeãn Phöôùc Nguyeân (cai trò Ñaøng Trong töø naêm 1613 ñeán naêm 1635). Naêm 1620, chuùa Saõi gaû Coâng chuùa cho vua Chaân Laïp laø Chetta II. Sau ñoù Vöông phi Ngoïc Vaïn xin vôùi choàng laø Vua Chetta II cho ngöôøi Vieät ñöôïc pheùp khai khaån vaø laøm aên sinh soáng ôû cuøng ñaát thuoäc löu vöïc soâng Ñoàng Nai. Vua chaáp Thuaän, ngöôøi Vieät vaøo Ñoàng Nai laøm aên sinh soáng ñoâng ñaûo, naêm 1623, Chuùa Saõi laïi cöû söù giaû vaøo Chaân Laïp, xin vua Chey chetta II laäp sôû thaâu thueá ôû Saøi goøn (Thaønh phoá Hoà Chí Minh ngaøy nay), vua Chaân Laïp chaáp thuaän. Nhôø Coâng chuùa Ngoïc Vaïn maø ngöôøi Vieät ñeán soáng ôû vuøng ñaát löu vöïc soâng Ñoàng Nai töø ñoù, cho ñeán naêm 1698, chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu (1691 – 1728) môùi chaùnh thöùc saùt nhaäp vuøng ñaát naøy vaøo laõnh thoå Ñaøng Trong khi chuùa sai Chöôûng cô Nguyeãn Höõu Caûnh kinh löôïc vuøng ñaát Ñoàng Nai, laäp thaønh phuû Gia Ñònh goàm huyeän Phöôùc Long vaø huyeän Taân Bình, luùc ñoù phuû Gia Ñònh ñaõ coù 4 vaïn hoä (Moãi hoä khoaûng 5 ngöôøi, nhö vaäy laø coù khoaûng 200.000 daân). (2) (1) Xem baùo Giaùc Ngoä soá 316 (ngaøy 15/06/1989) vaø soá 317 (ngaøy 01/07/1989). Sau khi phaùt hieän

caùc thaùp naøy, chuùng toâi ñaõ tìm hieåu veà tieåu söû Coâng chuùa Ngoïc Vaïn, ñöôïc bieát chuùt ít veà söï tích Coâng chuùa Ngoïc Vaïn nhö sau:

(2) Xem Gia Ñònh thaønh thoâng chí cuûa Trònh Hoaøi Ñöùc. Qua söï tích cuûa chuøa Vaïn Thieän vaø bia ôû thaùp cuûa Toå sö Teá Caûm – Khoaùng Vieân, hieäu Linh Phuø cho bieát laø Toå sö Linh Phuø ñaõ khai sôn Am Chuùa ôû nuùi Ñaïi An vaø chuùa naøy coù hoï Nguyeãn. Vaäy chaéc chaén ñoù laø Am Chuùa ôû nuùi Ñaïi An khoâng phaûi thôø baø Thieân Y-a-na laø thôø baø Chuùa hoï Nguyeãn vaø coù theå Am Chuùa naøy laø thôø baø Coâng Chuùa Ngoïc Khoa. Toå sö Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch (1648 – 1728) ñaõ laäp thaùp Phoå Ñoàng ôû chuøa Kim Cang (tænh Ñoàng Nai) thôø Coâng chuùa Ngoïc Vaïn; coù theå Toå sö Teá Caûm – Khoaùng Vieân (phaùi thieàn Laâm Teá, ñôøi 36) cuõng ñaõ laäp An Chuùa ôû nuùi Ñaïi An ñeå thôø Coâng chuùa Ngoïc Khoa ñeå nhôù ôn coâng ñöùc Coâng chuùa trong vieäc giuùp cho ngöôøi Vieät ñöôïc vaøo laøm aên sanh soáng ôû vuøng ñaát Khaùnh Hoøa. Ñaây laø böôùc ñaàu tìm hieåu veà Coâng chuùa Ngoïc Khoa vaø Coâng chuùa Ngoïc Vaïn, vì vaäy khoâng theå traùnh ñöôïc nhieàu sai soùt, kính xin caùc söû gia, caùc hoïc giaû vaø caùc böïc cao minh chæ giaùo theâm vaø cung caáp theâm taøi lieäu ñeå coâng trình nghieân cöùu naøy ñöôïc hoaøn chænh hôn. Hình:

- Am Baø Chuùa ôû nuùi Ñaïi An (Khaùnh Hoøa) - Chuøa Minh Thieän - Hoøa thöôïng Phöôùc Hueä (Ngoä Taùnh)

II. CHUØA MINH THIEÄN. Chuøa Minh Thieän treân nuùi Buùt Sôn, laøng Thanh Tuyeàn, phuû Dieân Ninh, dinh Thaùi Khang (nay laø laøng Thanh Minh, huyeän Dieân Khaùnh, tænh Khaùnh Hoøa) ñöôïc Hieäp Ñöùc haàu Nguyeãn Phöôùc

300

Chieåu laäp vaøo khoaûng naêm 1673 – 1674. Sau nhieàu laàn dôøi ñoåi, vò trí chuøa hieän nay laø caïnh Tænh loä soá 2 laøng Thanh Minh, xaõ Dieân Laïc, huyeän Dieân Khaùnh, tænh Khaùnh Hoøa. Hieäp Ñöùc haàu Nguyeãn Phöôùc Chieåu coøn coù teân laø Thuaàn, sanh naêm Quùi Tò (1653), con cuûa Chuùa Hieàn – Nguyeãn Phöôùc Taàn (1648 – 1687) ôû Ñaøng Trong. Ngay töø nhoû Coâng töû Hieäp Ñöùc ñöôïc meï daãn ñeán Thieàn Tònh Vieän cuûa Thieàn sö Minh Chaâu – Höông Haûi (1628 – 1715) thuoäc phaùi thieàn Truùc Laâm treân nuùi Qui Sôn (nuùi Linh Thaùi) ôû cöûa bieån Tö Dung (hay cöûa Tö Hieàn) tham hoïc Phaät phaùp. Naêm Canh Tuaát (1670) chuùa Trònh Taïc sai söù giaû vaøo Ñaøng Trong ñoøi Chuùa Hieàn – Nguyeãn Phöôùc Taàn noäp thueá ñeå möôïn côù ñaùnh Ñaøng Trong, Chuùa Hieàn bieát thaâm yù khoâng chòu noäp vaø lo chuaån bò ñeà phoøng quaân Trònh taán coâng. Chuùa Hieàn cöû Hieäp Ñöùc haàu Nguyeãn Phöôùc Chieåu laøm nguyeân soaùi lo toå chöùc laïi heä thoáng phoøng thuû vaø lo ñoái phoù vôùi cuoäc taân coâng cuûa quaân Trònh. Trong dòp naøy, Hieäp Ñöùc haàu tham hoïc Phaät phaùp vôùi Toå sö Vieân Khoan – Ñaïi Thaâm laø huynh ñeä cuûa Toå sö Vieân Caûnh – Luïc Hoà (thaày cuûa Thieàn sö Minh Chaâu – Höông Haûi), coù leõ Nguyeãn Ñöùc Chieåu ñaõ thoï giaùo vôùi Toå sö Vieân Khoan – Ñaïi Thaâm (coù theå ñöôïc ban phaùp danh laø Minh Thieän). Naêm Nhaâm tyù (1672) chuùa Trònh Taïc cöû ñaïi quaân vöôït soâng Linh Giang (soâng Gianh) ñaùnh Ñaøng Trong. Cuoäc chieán xaûy ra aùc lieät taïi luõy Traán Ninh. Thoáng suaát Leâ Thôøi Hieán chæ huy quaân Trònh taán coâng döõ doäi vaøo luõy Traán Ninh, Nguyeân soaùi Nguyeãn Phöôùc chieåu ra lònh cho Chieâu Vuõ haàu Nguyeãn Höõu Daät ñem quaân ñeán tieáp vieän cho luõy Traán Ninh, nhôø ñoù môùi baûo veä ñöôïc luõy, quaân trònh duøng toaøn löïc vôùi vuõ khí toái taân ñeå taán coâng, duøng ñaïi baùc toái taân môùi mua cuûa Haø Lan, baén ñaïn xuyeân phaù, duøng dieàu löûa, phoùng teân löûa... gaây thieät haïi naëng neà cho quaân Nguyeãn, nhöng khi quaân Trònh tieán saùt vaøo luõy ñeå chieám luõy, phaù saäp luõy thì cuõng bò thieät haïi chaúng keùm, haøng ngaøn quaân bò töû traän hoaëc bò thöông maø vaãn khoâng chieám ñöôïc luõy. Chuùa Trònh Taïc ñaønh phaûi ruùt quaân veà. Sau khi quaân Trònh lui, Nguyeân soaùi Nguyeãn Phöôùc Chieåu laäp Ñaøn traøng ôû beân trong luõy Traán Ninh ñeå caàu sieâu cho chieán só nhaø Nguyeãn. Nguyeân soaùi cho nhaët xaùc quaân Trònh coøn boû soùt laïi ñem choân caát töû teá vaø cuõng laäp ñaøn traøng caàu sieâu cho töôùng só chuùa Trònh töû traän hoaëc bò cheát vì bònh khi tham chieán. Sau cuoäc chieán tranh naêm Nhaâm Tyù naøy, caû chuùa Trònh vaø Chuùa Nguyeãn ñeàu nhaän thaáy raèng löïc löôïng hai beân töông ñöông nhau, khoâng theå ñaùnh baïi ñoái phöông ñöôïc. Vì vaäy, keå töø ñoù hai beân Trònh – Nguyeãn töï ñoäng höu chieán, cho ñeán khi Taây Sôn khôûi nghóa (naêm 1771) môùi xaûy ra chieán tranh nöõa. Rieâng Hieäp Ñöùc haàu Nguyeãn Phöôùc Chieåu, tröôùc ñaây ñaõ tham hoïc Phaät phaùp, qua cuoäc chieán tranh ñaãm maùu naøy, Hieäp ñöùc haàu caøng hieåu roõ lyù voâ thöôøng cuûa ñaïo Phaät, thaâm ngoä ñöôïc Phaät phaùp saâu xa. Vì vaäy, quyeát chí töø quan, xuaát gia tu haønh, aên maëc naâu soøng, aên chay laït vôùi töông rau ñaïm baïc. Hieäp Ñöùc haàu cuøng huynh ñeä ñoàng moân ñi vaân du khaép nôi ñeå tham hoïc Phaät phaùp vôùi caùc böïc cao taêmh vaø thaêm vieáng danh lam thaéng caûnh trong nöôùc. Sau khi thaêm vieáng vuøng Quaûng Trò – Thuaän Hoùa, Hieäp Ñöùc haàu Nguyeãn Phöôùc Chieåu vaân du veà phöông nam. Ñeán phuû Qui Nhôn (Bình Ñònh ngaøy nay) Hieäp Ñöùc haàu coù nhaân duyeân gaëp Hoøa thöôïng Giaùc Phong (coù leõ laø Thieàn sö Giaùc Phong – Phaùp Haøm, laø vò khai sôn chuøa Haøm Long hay chuøa Baùo Quoác ôû Hueá sau naøy). Hoøa thöôïng thaáy Hieäp Ñöùc haàu coù taâm thaønh caàu ñaïo vaø coù loøng muoán ñoä chuùng sanh neân khen taëng baèng baûy chöõ: “Toân Nhôn Töï Giaùc, Giaùc Haøm Sanh” vaø truyeàn cho baøi keä:

PHÖÔÙC CHIEÅU LIEÂN HOA DIEÄU THIEÀN GIA NGOÏC BAÙT HÖÔNG VÓNH TRUYEÀN NGOÂ TOÁNG AÁN CHAÙNH PHAÙP THAÏNH PHÖÔNG NAM.

301

Töø ñoù Hieäp ñöùc haàu Nguyeãn Phöôùc Chieåu laáy hieäu laø “Giaùc Sanh Thieân Hoøa Töû” tieáp tuïc vaân du tu hoïc vaø hoaèng döông Phaät phaùp. Ñeán traán Bình Khang (tænh Khaùnh Hoøa ngaøy nay). Giaùc Sanh Thieân Hoøa Töû thaáy ngoïn nuùi Buùt Sôn naèm beân bôø soâng caùi (Nha Trang) coù caûnh trí thích hôïp cho vieäc tu haønh neân döïng tích tröôïng taïi ñaây, laäp am tranh tu thieàn vaø hoaèng döông hoùa ñoä cho nhöõng ngöôøi daân Vieät phaûi soáng phieâu baït, xa caùch queâ höông vaø hoï haøng thaân thuoäc. Taøi ñöùc cuûa Giaùc Sanh Thieân Hoøa Töû laøm cho nhieàu ngöôøi kinh phuïc, danh tieáng ñoàn xa, caùc quan chöùc vaø daân chuùng khaép nôi nghe danh ñaõ ñeán tham hoïc, qui y thoï giaùo raát ñoâng. Thieàn sö Giaùc Sanh phaûi boû am tranh, xaây döïng thaønh moät ngoâi chuøa lôùn laáy teân laø Minh Thieän. Trong saùch “Bình Khang thaéng tích” do quan Cai Baï Nguyeãn Ñình Xuaân vieát naêm Taân Daäu (1740) cho bieát teân chuøa Minh Thieän laø do Toå Giaùc Sanh laáy yù töø saùch Ñaïi hoïc: “Ñaïi hoïc chí ñaïo taïi minh, minh ñöùc taïi taân daân, taïi chí roõ chí thieän” nghóa laø: “Ngöôøi hoïc ñaïo lôùn cuûa thaùnh hieàn ôû choã phaûi söûa cho ñöôïc saùng suoát, ñöùc saùng giaùo duïc nhaân daân tieán tôùi toát ñeïp, ñeán choã roát taùo laø raát hieàn laønh”. Chuøa vôùi teân laø Minh Thieän coù nguï yù laø chö Toå sö cuûa chuøa phaûi coá gaéng khai hoùa daân chuùng thieáu hoïc ôû vuøng bieân ñòa xa xoâi nay trôû neân hieàn laønh, coù ñaïo ñöùc. Ngaøy 17 thaùng 11 naêm Quùi Söûu (1673) laøm leã laïc thaønh chuøa Minh Thieän. Thieàn sö Giaùc Sanh, Thieàn sö Minh Hieån hoaèng döông phaät phaùp giuùp daân Vieät ôû vuøng bieân giôùi Vieät – Chieâm coøn nhieàu bieán ñoäng, coá gaéng an uûi vaø khuyeân baûo daân chuùng aên ôû ñaïo ñöùc hieàn laønh nhö teân chuøa ñaõ neâu. Ngaøy raèm thaùng 6 naêm Aát Maõo (1675), Giaùc Sanh Thieân Hoøa Töû an nhieân vieân tòch vaø caùc quan laïi vaø ñoà chuùng laøm leã hoûa taùng, xaù lôïi ñöôïc nhaäp vaøo thaùp ñöôïc xay trong khu6n vieân tröôùc chuøa Minh Thieän treân nuùi Buùt Sôn ñeå thôø cuùng, moät phaàn xaù lôïi ñöôïc ñöa veà an taùng ñaàu nguoàn nuùi ôû xaõ Hieàn só huyeän Quaûng Ñieàn (thuoäc tænh Thöøa Thieân ngaøy nay vaø laäp ñeàn thôû ôû xaõ Vaân Theâ. Chuùa Hieàn ban thuïy hieäu cho ngaøi laø “Tònh Ñöùc – Phoå Chieáu Hoøa thöôïng”. Naêm 1692 quaân chuùa Nguyeãn ñaùnh thaéng Chieâm Thaønh, phu nhôn hoï Lyù (Haàu thieáp cuûa Chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu) cuùng döôøng cho chuøa 3 töôïng Phaät (Di Ñaø, Quan Aâm, Ñaïi Theá Chí) Thieàn sö Minh Hieån vieân tòch taïi chuøa Minh Thieän vaøo ñaàu theá kyû 18 (khoaûng 1700 – 1724), ñoà chuùng laäp thaùp thôø gaàn thaùp cuûa Hoøa thöôïng Tònh Ñöùc – Phoå Chieáu trong khuoân vieân chuøa trong nuùi Buùt Sôn. Ngoïn nuùi Buùt Sôn coù maáy ngoâi thaùp coå neân sau naøy daân ñòa phöông goïi laø “Hoøn Thaùp”. Thieàn sö Thaønh Thoâng (coù leõ laø Thaønh Chí – Phaùp Thoâng hieäu Minh Dung, sau naøy khai sôn chuøa Hoaøng Long ?) leân thay truï trì chuøa Minh Thieän. Naêm Aát Tò (1725), soâng Caùi (soâng Nha Trang) töï nhieân laïi ñoåi doøng, nöôùc soâng ñoå ngang qua ñaát chuøa Minh Thieän, laøm hö haïi naëng chaùnh ñieän vaø vöôøn chuøa. Hoøa thöôïng Thaønh Thoâng phaûi dôøi chuøa khoûi nuùi Buùt Sôn, ñöa veà xaây döïng ôû caùnh ñoàng beân caïnh bôø soâng cuõ (nay laø khu ñaát caïnh caàu Thaïnh Hoäi, treân ñöôøng vaøo Goø Caù, xaõ Dieân Bình, huyeän Dieân Khaùnh) chuøa môùi ñöôïc xaây caát raát chaéc chaén, neàn chuøa naøy hieän vaãn coøn. Khoaûng naêm Giaùp Daàn, nieän hieäu Long Ñöùc thöù ba (1734), thieàn sö Minh Chôn keá theá Hoûa thöôïng Thaønh Thoâng truï trì chuøa Minh Thieän. Daân chuùng ñeán sanh soáng ôû khu ñaát quanh chuøa ñoâng ñaûo, laøm maát caûnh thanh tònh, trang nghieâm cuûa choán thieàn moân, neân thieàn sö Minh Chôn laïi dôøi chuøa veà khu ñaát caïnh Thaønh Hoà thuoäc laøng An Thaønh (nay laø thoân Phöôùc Tuy, xaõ Dieãn Phöôùc), naèm caïnh bôø Nam cuûa soâng Nha Trang ngaøy nay (doøng soâng môùi chuyeån), phía Taây giaùp Baøu Höông (sau naøy goïi laø baøu sanh), caûnh trí nuùi röøng huøng vó, xanh töôi vaø thanh tònh. Chuøa ñöôïc xaây döïng raát roäng lôùn. Sau khi hoaøn thaønh, chuøa môõ Ñaïi trai ñaøn thuûy luïc suoát moät tuaàn leã. Vieäc xaây döïng chuøa laàn naøy, ngoaøi Phaät töû ngöôøi Vieät coøn coù moät soá ñoâng ngöôøi Trung Hoa (ngöôøi Minh khoâng chòu thaàn phuïc nhaø Maõn Thanh, boû xöù qua thaàn phuïc Chuùa Nguyeãn ôû Ñaøng Trong) cuõng coù cuùng döôøng

302

nhieàu tieàn cuûa. Ngöôøi Hoa ñaõ cuùng cho chuøa moät caùi sanh raát lôùn coù 8 quai (loaïi chaûo ñoàng lôùn) duøng ñeå naáu nöôùng trong caùc leã lôùn ôû chuøa. Phaät töû ñoùng goùp mua ñöôïc moät khu ñaát quanh chuøa roäng ñeán 7 maãu. Vaøo naêm Caûnh Höng nguyeân nieân, ñôøi vua Leâ Hieån Toâng, töùc naêm Canh Thaân (1740), chuùa Nguyeãn Phöôùc Khoaùt saéc töù cho chuøa vaø ban cho bieån ngaïch sôn son theáp vaøng, treân coù khaéc chöõ “Saéc töù Minh Thieän töï” truï trì luùc ñoù laø Thieàn sö Thieät Böûu (coù leõ laø Thieät Vinh – Böûu Haïnh phaùi thieàn Laâm Teá, ñôøi 35, ñeä töû Toå sö Ninh Hoaèng – Töû Dung). Thieàn sö Thieät Böûu thoâng ñaït kinh ñieån, gioûi vaên chöông ñöôïc chuùa aân töù giôùi ñao vaø ñoä ñieäp vaø ban taëng caëp loïng maøu ñen. Naêm Giaùp Tyù (17440 chuùa Nguyeãn Phöôùc Khoaùt chaùnh thöùc xöng vöông vôùi hieäu laø Voõ Vöông, cho toå chöùc haønh chính ôû Ñaøng Trong theo qui cheá môùi, caûi caùch xaõ hoäi qui moâ roäng lôùn. Nhaân dòp ñoù, caùc quan chöùc ñòa phöông vaø boån ñaïo chuøa quyeân goùp vaøng vaø ñoàng duùc moät pho töôïng Phaät Thích Ca cao ñeán moät tröôïng saùu thöôùc (khoaûng 6,4m). Vì vaäy, sau ñoù chuøa Minh Thieän coøn ñöôïc daân ñòa phöông goïi laø chuøa Phaät Lôùn vaø coøn truyeàn ñeán ngaøy nay. Naêm Aát Daäu (1765) thieàn sö Thieät Böûu vieân tòch. Keá theá truï trì chuøa Minh Thieän laø thieàn sö Thieät Ñòa – Phaùp Aán. Thieàn sö Thieät Ñòa – Phaùp Aán thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá, ñôøi 35 (ñeä töû cuûa Toå sö Minh Löôïng – Thaønh Ñaúng hieäu Nguyeät Aân). Khai sôn caùc chuøa Baûo Phong, kim Aân, Kim Sôn (tænh Khaùnh Hoøa). Thieàn sö Phaùp Aán ñaõ truøng tu laïi caùc thaùp Toå ôû nuùi Buùt Sôn (hay Hoøn Thaùp). Trong khoaûng thôøi gian 1771 – 1789, vì caàn coù tieàn vaø vuõ khí choáng keû ñòch, quaân Taây Sôn ñaõ ra lònh tòch thaâu caùc töôïng Phaät, phaùp khí baèng ñoàng ôû caùc chuøa chieàn, ñình mieáu. Thieàn sö Phaùp Aán vaø boån ñaïo ñaõ kòp choân giaáu ba töôïng Phaät baøng ñoàng (phu nhôn hoï Lyù cuùng döôøng khi tröôùc) ôû bôø soâng (ngaøy nay goïi laø Beán Chuøa, gaàn xí nghieäp thieát keá phuï tuøng deät Vieät Ñöùc ngaøy nay) vaø giaáu caùi sanh lôùn ôû Baøu Höông (vì vaäy, Baøu Höông ñöôïc goïi laø Baøu Sanh cho ñeán ngaøy nay), coøn haàu heát caùc coå vaät quí giaù cuûa chuøa ñeàu bò tòch thaâu hoaëc thaát laïc trong thôøi gian chuøa bò phaù huûy. Rieâng töôïng Phaät lôùn vì naëng quaù khieâng khoâng noåi neân ñaõ ñöôïc ñem naáu cho chaûy ra ñeå laáy ñoàng vaø vaøng ñem ñi, chæ rieâng ñaàu cuûa töôïng Phaät khoâng chaûy, bò boû laïi (sau naøy, chuøa Minh Thieän ñöôïc xaây döïng laïi, ñaàu töôïng Phaät lôùn naøy coøn ñöôïc ñeå treân toøa sen ñaép baèng ñaát). Hoøa thöôïng Nhôn Tröïc vaø Hoøa thöôïng Phoå Chaâu keå laïi laø: khi Hoøa thöôïng coøn laø chuù tieåu theo haàu ôû trai ñaøn taïi chuøa saéc töù Minh Thieän, coù nhìn thaáy roõ ñaàu töôïng Phaät ñeå treân toøa sen ñaép baèng ñaát ñoù. Nhöng trong thôøi gian Phaùp chieám thaønh Khaùnh Hoøa, ñaàu töôïng Phaät bò thaát laïc, hieän khoâng bieát bò quaân Phaùp laáy ñi hay thaát laïc ôû ñaâu?) moät ngöôøi daân thoân Löông Phuùc, xaõ Dieãn Bình ñi noâm caù ngoaøi ñoàng ruoäng ñaõ tìm thaáy moät Ñaïi hoàng chung, thænh veà chuøa Phöôùc Long trong xaõ, caùc chöõ khaéctreân chuoâng ñaõ bò môø neân khoâng bieát Ñaïi hoàng chung naøy cuûa chuøa naøo ôû huyeän Dieân Khaùnh. Thieàn sö Thieät Ñòa – Phaùp Aán phaûi vaân du hoaèng hoùa nhieàu nôi ôû Khaùnh Hoøa. Naêm 1802, vua Gia Long Leân ngoâi, cho daân chuùng ñöôïc töï do thôø cuùng, daân khaép nöôùc ñeàu ra coâng xaây döïng laïi hoaëc truøng tu chuøa chieàn ñình mieáu. Naêm Quí Hôïi, nieän hieäu Gia Long thöù hai (1803), phu nhaân cuûa quan Tham tri Boä Leã hoï Ñoã, daâng sôù veà trieàu ñình Hueá taâu roõ veà phong tuïc taäp quaùn ôû vuøng Khaùnh Hoøa, keå vieäc chuøa chieàn ñòa phöông bò phaù huûy, neân xin trieàu ñình cho truøng tu laïi chuøa Minh Thieän, laø chuøa do Hoaøng gia chuùa Nguyeãn xaây döïng. Vua khen thöôûng cho phu nhaân vaø ban taám hoaønh sôn son theáp vaøng, treân coù khaéc boán chöõ “Myõ Tuïc Khaû Phong”. Vua cuõng cho ñoåi teân laøng Thanh Tuyeàn thaønh laøng Thanh Minh vaø ra leänh cho quan chöùc traán Khaùnh Hoøa phaûi lo xaây döïng laïi chuøa Minh Thieän. Tuy nhieân chuøa môùi laøm naøy qui moâ nhoû hôn chuøa ngaøy xöa nhieàu. Naêm Bính Daàn, nieân hieäu cuûa Gia Long thöù naêm (1807) thieàn sö Teá Haûi (coù theå Teá Hieäp – Haûi Dieän ?) ñöôïc vua cöû giöõ chuùc truï trì chuøa Minh Thieän.

303

Keá tieáp thieàn sö Teá Haûi truï trì chuøa Minh Thieän laø thieàn sö Lieãu Taùnh – Ñaïi Phöôùc. Naêm Kyû Daäu, Töï Ñöùc thöù hai (1859) quan Taû Kyø Kinh Löôïc söù, Laõnh Toång ñoác Bình Phuù kieâm Tri Thuaän Khaùnh Ñaïo laø Phan Thanh Giaûn ñeán vieáng chuøa Minh Thieän, tieáp xuùc vôùi thieàn sö Lieãu Taùnh heát söùc töông ñaéc. Kinh Löôïc söù Phaùn Thanh Giaûn ñaõ taëng cho chuøa hai chieác ñoäc bình coå ñeå caém hoa cuùng Toå, treân ñoäc bình coù khaéc hai caâu ñoái cuûa Kinh Löôïc söù vaø Hoøa thöôïng Lieãu Taùnh: Minh nguyeät toøng gian chieáu Thanh tuyeàn thaïch thöông löu Tam dòch: Traêng saùng chieáu röøng tuøng Suoái trong chaûy treân ñaù Hoøa thöôïng Hueä Ñaêng dòch thô: Aùnh traêng chieáu saùng röøng tuøng Nöôùc trong chaûy suoát giöõa loøng ñaù xanh. Naêm 1858, quaân Phaùp ñaùnh chieám Ñaø Naüng, naêm sau chieám Gia Ñònh vaø sau ñoù chieám heát Nam Kyø, ñaùnh ra Baèc Kyø vaø Trung Kyø vaø naêm 1884, Phaùp ñoâ hoä Vieät Nam. Trong thôøi Phaùp thuoäc (1884 – 1945) moät soá ngöôøi Vieät laøm tay sai cho Phaùp lôïi duïng chöùc vuï vaø thôøi cô tìm caùch cöôùp ñoaït ruoäng ñaát, taøi saûn cuûa Noâng daân Vieät Nam. Chuøa Minh Thieän coù nhieàu taøi saûn coå xöa quí giaù neân moät soá vieân chöùc ñòa phöông ñaõ duøng nhieàu thuû ñoaïn ñeå cöôùp taøi saûn cuûa chuøa, ñöùng ñaàu nhoùm quan naøy laø cai toång Nguyeãn Thaéng Dieäu (coøn coù teân laø Hieån). Ñeå phaù boû veát tích chuøa cuõ, cai toång Dieäu coøn cho dôøi chuøa Minh Thieän ñem ñeán döïng laïi ôû khu ñaát cuûa gia toäc ôû laøng Thanh Minh xaõ Dieân Laïc, huyeän Dieân Khaùnh. Lôïi duïng vieäc dôøi chuøa cai toång Dieäu ra leänh cho caùc höông lyù ôû caùc laøng trong vuøng baét daân ñinh trong laøng ñi voâ röøng ñoán caây goã quí ñeå veà laøm chuøa môùi. Ngoaøi ra, khi dôøi chuøa coù theå cai toång Dieäu ñaõ laáy theâm moät soá vaät quí cuûa chuøa coøn laïi. Chaúng nhöõng theá, sau khi döïng chuøa xong, cai toång Dieäu coøn töï yù söûa ñoåi caùch baøi trí trong chuøa: ñem töôïng Phaät ñöa ra thôø ôû hai gian hai beân, ôû giöõa thôø Quan Thaùnh ñeá quaân, deïp boû caùc bieån ngaïch cuûa caùc thôøi chuùa vaø caùc vua nhaø Nguyeãn saéc töù cho chuøa. Haèng naêm, cai toång Dieäu cho toå chuùc cuùng heo ôû chuøa hai laàn, toå chöùc nhö cuùng ñình ñeå boïn quan chöùc ñòa phöông aêm uoáng, röôïu cheø, côø baïc. Taêng chuùng vaø Phaät töû ñòa phöông phaûn ñoái haønh ñoäng sai traùi cuûa cai toång Dieäu. Ngoaøi ra, khoâng cöû ñöôïc ngöôøi ñöùng ra coi soùc thöôøng xuyeân chuøa, buoäc loøng cai toång Dieäu phaûi cho höông chöùc laøng ra chuøa Phong Phuù ôû Ninh Hoøa thænh thöôïng toïa Ngoä Giaùc – Phoå Chaâu veà truï trì chuøa Minh Thieän. Hoøa thöôïng Phoå Chaâu veà truï trì moät thôøi gian roài trôû veà Ninh Hoøa. Vaøo thôøi vua Duy Taân (1907 – 1916) Hoøa thöôïng Taùnh Tuù – Ngoä Thoâng hieäu Phoå Quang veà truï trì chuøa Minh Thieän. Hoøa thöôïng Phoå Quang laø ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng Ñaïo Phöôïc – Boà Ñeà khai sôn chuøa Thieân Phöôùc (xaõ Dieân Phuù, huyeän Dieân Khaùnh). Hoøa thöôïng Phoå Quang hoï Toáng, queâ ôû Ninh Hoøa (Khaùnh Hoøa) sanh ngaøy 20 thaùng 5 naêm Bính Tyù (1876) vaên hay chöõ toát thoâng ñaït kinh ñieån, söû saùch taùnh tình hoøa nhaõ, töôùng maïo oai nghieâm tieáng noùi trong treûo vaø dòu daøng, coù taøi thuyeát giaûng Phaät phaùp, neân ñöôïc boån ñaïo vaø moät soá quan chöùc xa gaàn kính meán. Hoøa thöôïng Phoå Quang ñaõ söu taäp taøi lieäu xöa ôû chuøa ghi cheùp laïi caùc söï tích cuûa chuøa Minh Thieän. Hoøa thöôïng ñaõ caát giaáu caùc giaáy tôø, taøi lieäu lieân quan ñeán chuøa Minh Thieän vaø moät soá di vaät thôøi xöù, trong ruoät con Ñeà Thính cuûa Boà Taùt Ñòa Taïng ñuùc baèng ñoàng thôø ôû chaùnh ñieän (nhôø coù caùc taøi lieäu naøy, Giaùo Thoï Thích Hueä Ñaêng ñaõ bieân soaïn laïi ñöôïc Baûn sô löôïc tieåu söû cuûa chuøa Saéc töù Minh Thieän vaøo naêm 1988). Vieäc hoaèng döông chaùnh phaùp cuûa Hoøa thöôïng Phoå Quang cuõng bò söï caûn trôû cheøn eùp cuûa boïn höông lyù ôû ñòa phöông, neân chuøa khoâng phaùt trieån ñöôïc.

304

Hoøa thöôïng Taùnh Tuù – Ngoä Thoâng hieäu Phoå Quang vieân tòch ngaøy moàng 5 thaùng gieâng naêm Canh Ngoï (1930). Hoøa thöôïng Phoå Quang coù 2 ñeä töû: - Haûi Chaán – Chaùnh Kyù (1902 – 1973) truï trì chuøa Khaùnh Long (Khaùnh Hoøa). - Haûi Aán – Kheá Hieäp, hieäu Chaùnh Thaønh keâ theá truï trì chuøa Minh Thieän. Ñaïi ñöùc Chaùnh

Thaønh sanh ngaøy moàng 1 thaùng chaïp naêm Taân Maõo (ñaàu naêm 1892), hoaèng hoùa ôû chuøa trong thôøi chieán tranh neân gaëp nhieàu khoù khaên, nhöng cuõng coá gaéng chaêm lo chuøa, ra söùc troàng caây traùi trong vöôøn chuøa ñeå coù theâm lôïi töùc lo vieäc höông khoùi, cuùng leã.

Ngaøy moàng 2 thaùng 9 naêm Maäu Tuaát (1958), Ñaïi ñöùc Haûi Aán – Chaùnh Thaønh thò tòch. Chuøa khoâng coù ngöôøi keá theá truï trì. Maõi ñeán ngaøy muøng 6 thaùng 3 naêm Nhaâm Daàn (1962), höông chöùc ñòa phöông xin Hoøa thöôïng Bích Laâm cöû taêng só veà truï trì chuøa Minh Thieän. Hoøa thöôïng Bích Laâm cöû Giaùo thoï Hueä Ñaêng veà chaán höng laïi chuøa, xaây theâm Ñoâng lan vaø Taây lan, bieân soaïn laïi söï tích cuûa chuøa vaø tìm caùch giuùp ñôõ daân ngheøo ôû ñòa phöông. Töø naêm 1975, Ñaïi ñöùc Thích thieän Thoâng töï Nhö Haûi, hieäu Keá Chaùnh veà thay theá truï trì chuøa Minh Thieän cho ñeán nay (1992). Ñaïi ñöùc Thieän Thoâng cuøng Boån ñaïo cuûa chuøa ñaõ ra söùc baûo quaûn caùc di tích xöa coøn laïi cuûa chuøa vaø truøng tu laïi chuøa xaây theâm nhaø Haäu Toå, thænh töôïng Phaät, Boà Taùt, töôïng Toå. Nhôø ñoù, chuøa Minh Thieän hieän nay ñöôïc khang trang vaø roäng raõi. TRUÏ TRÌ CHUØA MINH THIEÄN. 1673 – 1675 Tònh Ñöùc – Phoå Chieáu (Giaùc Sanh Thieân Hoøa Töû) 1675 – 1693 Minh Hieàn 1694 – 1735 Thaønh Thoâng (Thaønh Chí – Phaùp Thoâng ?) !736 – 1740 Thieät Böûu (Thieät Vinh – Böûu Haïnh) 1740 – 1771 Thieät Ñòa – Phaùp Aán 1805 - ? Teá Haûi (Teá Hieäp – Haûi Ñieän ?) ? - ? Lieåu Taùnh – Ñaïi Phöôùc ? - ? Ngoä Giaùo – Phoå Chaâu ? – 1930 Taùnh Tuù – Ngoä Thoâng, hieäu Phoå Quang 1930 – 1958 Haûi Aán – Kheá Hieäp, hieäu Chaùnh Thaønh 1958 – 1975 Giaùo thoï Hueä Ñaêng 1975 -... Thieän Thoâng – Nhö Haûi, hieäu Keá chaùnh. Hình:

- Chuøa Vaïn Thieän (Khaùnh Hoøa) - Hai thaùp coå ôû chuøa Vaïn Thieän.

III. CAÙC THIEÅN SÖ HOAÈNG HOÙA ÔÛ CHUØA VAÏN THIEÄN. Chuøa Vaïn Thieän ngaøy xöa ôû treân nuùi Hoaøng Ngöu (Hoaøng Ngöu Sôn) ôû caïnh suoái Ñoå thuoäc thoân Phöôùc Traïch, huyeän Dieân Khaùnh phuû Khaùnh Hoøa. Vì nuùi Hoaøng Ngöu coù chuøa xöa neân daân ñòa phöông goïi laø Hoøn Chuøa. Sau ñoù, chuøa ñöôïc dôøi töø treân nuùi Hoaøng Ngöu xuoáng döôùi ñoàng baèng ôû chaân nuùi, thuoäc ñòa phaän thoân An Ninh, xaõ An Dinh, huyeän Dieân Khaùnh, Khaùnh Hoøa. Vò khai sôn chuøa Vaïn Thieän laø thieàn sö Aân Tuøy. Chuøa coøn long vò nhö sau: “Phuïng vì khai sôn Vaïn thieän töï, thöôïng Aân haï Tuøy D8aïi sö giaùc linh”.Hieän chuùng ta chöa bieát phaùp danh (huùy) cuûa Ñaïi sö Aân Tuøy laø gì, coù leõ thuoäc ñôøi thöù 35 cuûa phaùi thieàn Laâm Teá ? ngoøi long vò treân chuøa hieän

305

coøn hai long vò xöa cuûa Hoøa thöôïng Thieät Vinh – Böûu Haïnh vaø thieàn sö Teá Caûm – Linh Phuø, cuøng “Ñieäp phaùp quyeán” do Hoøa thöôïng Böûu Haïnh truyeàn cho thieàn sö Linh Phuø. Nhôø Ñieäp quyeán phaùp naøy maø chuùng ta bieát ñöôïc Hoøa thöôïng Thieät Vinh – Böûu Haïnh laø ñeä töû cuûa Toå sö Minh Hoaèng – Töû Dung. Hai long vò ghi nhö sau: - Saéc töù Vieân Tònh, truyeàn Laâm Teá chaùnh toâng, tam thaäp nguõ theá, thöôïng Böûu haï Haïnh huùy

Thieät Vinh laõo Toå Hoøa thöôïng giaùc linh. - Töï Laâm Teá chaùnh toâng, Tam thaäp luïc theá, thöôïng Linh haï Phuø, Thieän Khoaùng huùy Teá Caûm

Laõo toå Hoøa thöôïng giaùc linh. Qua hai long vò treân vaø qua caùc tö lieäu ôû chuøa Vaïn Thieän vaø cuøa Aán Toâng chuùng ta coù theå taïm suy luaän nhö sau: Ñaïi sö Aân Tuøy khai sôn chuøa Vaïn Thieän treân nuùi Hoaøng Ngöu coù leõ thieàn sö Aân Tuøy khoâng coù ñeä töû, neân sau khi thieàn sö Aân Tuøy vieân tòch, Thieàn sö Thieät Vinh – Böûu Haïnh ôû chuøa saéc töù Vieân Tònh kieâm truï trì chuøa naøy. Sau khi Toå sö Minh Hoaèng – Töû Dung vieân tòch, Hoøa thöôïng Thieät Vinh – Böûu Haïnh ra Hueá, keá theá truï trì chuøa Aán Toâng (sau naøy ñoåi laïi laø chuøa Töø Ñaøm), Thieàn sö Teá Caûm – Thieän Khoaùng hieäu Linh Phuø keá theá truï trì chuøa Vaïn Thieän.

1. THIEÀN SÖ THIEÄT VINH – BÖÛU HAÏNH. (PHAÙI THIEÀN LAÂM TEÁ, ÑÔØI 35)

Töø tröôùc ñeán nay, nhieàu ngöôøi chæ bieát raèng: Toå sö Minh Hoaèng – Töû Dung khai sôn chuøa Aán Toâng (sau ñoåi laïi laø chuøa Töø Ñaøm) ôû Phuù Xuaân chæ coù moät ñeä töû noåi danh laø thieàn sö Thieät Dieäu – Lieãu Quaùn khai saùng “chi phaùithieàn Lieãu Quaùn” truyeàn thöøa theo baøi keä: “Thieät Teá Ñaïi Ñaïo, Taùnh Haûi Thanh Tröøng...” Nhöng vaøo thaùng 5 naêm 1992, trong khi nghieân cöùu veà tieåu söû cuûa caùc thieàn sö thôøi xöa hoaèng hoùa ôû tænh Khaùnh Hoøa. Chuùng toâi phaùt hieän theâm vaøi chuøa xöa quan troïng (chuøa Minh Thieän, chuøa Vaïn Thieän) vaø boå tuùc theâm veà haønh traïng cuûa moät soá thieàn sö hoaèng hoùa ôû Khaùnh Hoøa maø ít ngöôøi bieát ñeán nhö: Thieàn sö Minh Löôïng – Thaønh Ñaúng, Giaùc Sanh Thieân Hoøa Töû, thieàn sö Thieät Ñòa – Phaùp Aán, Thieàn sö Phaät Aán – Quaûng Hieån vaø ñaëc bieät laø tìm thaáy ñöôïc moät ñeä töû khaùc nöõa cuûa Toå sö Minh Hoaèng – Töû Dung cuõng raát noåi tieáng thôøi xöa maø chöa ai bieát, ñoù laø thieàn sö Thieät Vinh – Böûu Haïnh. Hieän chöa bieát roõ teân hoï, queâ quaùn, naêm sanh vaø naêm tòch cuûa Thieàn sö Thieät Vinh – Böûu Haïnh. Nhöng qua nhöõng tö lieäu coøn ôû chuøa Vaïn Thieän (Khaùnh Hoøa) vaø thaùp cuûa Thieàn sö Böûu Haïnh ôû chuøa Aán Toâng (Töø Ñaøm) taïi Hueá, sau dôøi veà chuøa Baùo Quoác, chuùng ta coù theå bieát ñöôïc chuùt ít veà haønh traïng cuûa sö nhö sau: Thieàn sö Thieät Vinh Böûu Haïnh laø ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng Minh Hoaèng – Töû Dung. Sau thôøi gian tu hoïc coù leõ thieàn sö Böûu Haïnh hoaèng hoùa ôû vuøng Khaùnh Hoøa. Sö laäp chuøa Vieân Tònh treân nuùi Phuïng Thuøy Sôn, Hoøa thöôïng Böûu Haïnh baét ñaàu noåi danh vaøo thôøi chuùa Voõ Vöông Nguyeãn Phöôùc Khoaùt (cai trò Ñaøng tong töø naêm 1738 ñeán naêm 1765) vaø Chuùa ñaõ saéc töù cho chuøa Vieân Tònh cuûa Hoøa Thöôïng. Naêm Caûnh Höng thöù 9 (1748), Hoøa thöôïng phoù phaùp cho ñeä töû laø Thieàn sö Teá Caûm – Linh Phuø, hieäu Thieän Khoaùng (Ñieäp phaùp quyeán naøy coøn ñöôïc giöõ taïi chuøa Vaïn Thieän ôû Khaùnh Hoøa). Sau khi Hoøa thöôïng Minh Hoaèng – Töû Dung vieân tòch ôû chuøa Aán Toâng (Hueá) Hoøa thöôïng Thieät Vinh – Böûu Haïnh lo tang leã, laäp thaùp thôø vaø keá theá truï trì chuøa Aán Toâng.

306

Hoøa thöôïng Böûu Haïnh hoaèng hoùa ôû chuøa Aán Toâng cho ñeán ngaøy vieân tòch, ñoà chuùng laäp thaùp thôø trong vöôøn chuøa. Hoøa thöôïng Thieät Vinh – Böûu Haïnh coù nhieàu ñeä töû, nhöng hieän nay chæ môùi bieát ñöôïc hai ñeä töû noåi danh laø: - Ñaïi sö Teá Ngöõ – Caûnh Huoáng hieäu Chaùnh Duõng keá theá truï trì chuøa Aán Toâng vaø coù thôøi gian

truï trì chuøa Töø Laâm ôû Hueá. Sau vieân tòch ôû chuøa Aán Toâng, ñoà chuùng laäp thaùp thôø ôû vöôøn chuøa.

- Ñaïi sö Teá Caûm – Linh Phuø, hieäu Thieän Khoaùng hay An Khoang truï trì chuøa Vaïn Thieän ôû huyeän Dieân Khaùnh (tænh Khaùnh Hoaø) Ñaïi sö Linh Phuø laø böïc ñaït ñaïo, coù nhieàu thaàn thoâng ñaëc bieät, nhieàu söï tích kyø laï cuûa sö hieän vaãn coøn truyeàn tuïng ôû Khaùnh Hoøa.

Taïi chuøa Vaïn Thieän coøn giöõ baûn “Chaùnh phaùp nhaõn taïng”, Böûu Haïnh phoù phaùp cho thieàn sö Teá Caûm – Linh Phuø, vaøo naêm Caûnh höng thöù 9 Baûn phoù phaùp naøy (Ñieäp phaùp quyeán) ñaõ xöa neân bò raùch nhieàu choã, nhöng nhôø baûn naøy, chuùng ta bieát ñöôïc chaéc chaén veà truyeàn thöøa cuûa Toå sö Minh Hoaèng – Töû Dung vaø thieàn sö Thieät Vinh – Böûu Haïnh nhö sau:

LAÂM TEÁ. 29 theá Huyeãn Höõu – Chaùnh Tuyeàn thieàn sö 30 theá Maät Vaân – Vieân Ngoä thieàn sö 31 theá Moäc Traàn – Ñaïo Maân Laõo hoaø thöôïng 32 theá Tuyeát Giaäu – Chôn Phaùt Laõo hoøa thöôïng 33 theá Ñaïi Xa – Nhö Tröôøng Laõo hoøa thöôïng 34 theá Minh Hoaèng – Töû Dung Laõo hoøa thöôïng.

Trong ñoaïn cuoái baûn phoù phaùp naøy Hoøa thöôïng Thieät Vinh – Böûu Haïnh phoù chuùc cho Ñaïi sö Teá Caûm – Thieän ÖÙng baøi keä nhö sau:

“Phaät toå phong chaùnh phaùp truyeàn, Tam thaäp nguõ theá ñaêng cao huyeàn. Ngaõ kim phoù chuùc nhöõ vi haäu. Taâm Ñaêng dieäm Vónh mieân chi”.

Laâm Teá chaùnh toâng, ñeä tam thaäp nguõ theá, Phuïng Thuûy Sôn, Baûo haïnh Laõo taêng thuû thö phoù: Thieän ÖÙng – Teá Caûm phaùp töû vi bieåu tín vaân, ñaïo hieäu Linh Phuø ñaïi sö, phaùp töï An Khoang, töï vieát Thieän Khoaùng ñaïi sö. Caûnh höng cöûu nieân, Troïng haï (thaùng 5 naêm Caûnh höng thöù 9 töùc naêm 1748). Baûo thaùp cuûa Thieàn sö Thieät Vinh – Böûu Haïnh ôû vöôøn chuøa Aán Toâng (Töø Ñaøm) taïi Hueá, naêm 1897 ñöôïc caûi taùng sang vöôøn chuøa Baùo Quoác, bia thaùp ghi ñôn sô: “Saéc töù Vieân Tònh – Böûu laõo hoøa thöôïng chi thaùp”. Long vò thôø ôû chuøa Vaïn Thieän ghi: “Saéc töù Vieän Tònh, töø Laâm Teá chaùnh toâng, tam thaäp nguõ theá, thöôïng Böûu haï Haïnh huùy Thieät Vinh Laõo toå hoøa thöôïng giaùc linh”. Long vò thôø ôû chuøa Töø Ñaøm (Hueá) ghi: “Saéc töù Vieân Tònh, töø Laâm Teá chaùnh toâng, Tam thaäp nguõ theá, thöôïng Böûu haï Haïnh, huùy Thieät Vinh Laõo hoøa thöôïng maïo toïa”.

2. THIEÀN SÖ TEÁ CAÛM – THIEÄN KHOAÙNG HIEÄU LINH PHUØ. (PHAÙI THIEÀN LAÂM TEÁ, ÑÔØI 36).

Thieàn sö Teá Caûm – Thieän ÖÙng hieäu Linh Phuø, töï An Khoang hay Ñaïi sö Thieän Khoaùng, teân tuïc laø Keo ôû phuû Qui Nhôn (Bình Ñònh) tu hoïc ôû chuøa Vaïn Thieän treân nuùi Hoaøng Ngöu thuoäc Dieân Khaùnh, dinh Thaùi Khang (nay thuoäc tænh Khaùnh hoøa). Chuù Keo qui y thoï giaùo vôùi Hoøa thöôïng Thieät Vinh – Böûu Haïnh, muøa haï naêm Caûnh höng thöù 9 (1748) ñöôïc Hoøa thöôïng phoù phaùp (xem laïi Thieàn sö Thieät Vinh – Böûu Haïnh).

307

Thieàn sö Teá Caûm – Linh Phuø coù theå laø böïc ñaït ñaïo, coù nhieàu thaàn thoâng ñaëc bieät vaø coù nhieàu haønh ñoäng huyeàn bí maàu nhieäm kyø laï vaãn coøn ñöôïc truyeàn tuïng ôû ñòa phöông cho ñeán hieän nay. Vì vaät, chuøa Vaïn Thieän vaãn ñöôïc daân ñòa phöông goïi laø chuøa Linh Phuø. Nhöõng söï tích ñaëc bieät cuûa Thieàn sö Teá Caûm – Linh Phuø vaø nhöõng chuyeän kyø laï veà chuøa Vaïn Thieän ñöôïc truyeàn tuïng nhö sau: Khi môùi vaøo tu hoïc ôû chuøa Vaïn Thieän, chuù Keo ñöôïc giao cho vieäc chaên traâu cho chuøa. Luùc ñoù, Chuøa coù ñeán haøng traêm con traâu. Ngaøy ngaøy, chuù keo ñeàu luøa traâu vaøo nuùi cho aên. Ñeán chieàu veà, treân löng con traâu naøo cuõng ñeàu coù boù cuûi. Trong chuøa Vaïn Thieän coù moät baø laõo naáu daàu chay, ñöôïc moïi ngöôøi goïi laø Baø Coâ. Baø Coâ naáu daàu chay baèng daàu tía, nôi naáu ñeàu caám ngöôøi laï vaøo vì sôï coù hôi laï, daàu bò kheùt. Moät hoâm, chuù Keo ñi chaên traâu veà, ñaåy cöûa böôùc vaøo choã naáu daàu chay. Baø Coâ thaát kinh la lôùn: “Thoâi ! chuù keo laøm hö daàu roài !”. Ñeå cho daàu khoâng bò hö, Baø Coâ baét chuù Keo phaûi quaáy daàu ñang soâi, khuaáy daàu baèng chieác ñuõa beáp to. Nhöng chuù Keo laïi xaên tay aùo, nhuùng caû caùnh tay vaøo chaûo daàu ñang soâi maø khuaáy. Khuaáy xong chuù keo ruùt tay ra, tay khoâng dính chuùt daàu naøo vaø tay cuõng khoâng bò phoûng gì caû. Baø Coâ laáy laøm kinh dò, leân baïch cuøng Hoøa thöôïng. Sau khi xuoáng beáp tìm hieåu söï vieäc, ñuùng nhö lôøi Baø Coâ keå, Hoøa thöôïng khoâng cho chuù Keo ñi chaên traâu nöõa vaø chuù Keo ñöôïc qui y thoï giôùi vôùi Hoøa thöôïng Thieät Vinh – Böûu Haïnh, ñöôïc ban phaùp danh laø Thieän Khoaùng, huùy Teá Caûm. Ñieàu kyø laï laø duø thieàn sö Teá Caûm – Thieän Khoaùng khoâng ñi chaên traâu nöõa, nhöng saùng naøo ñaøn traâu cuûa chuøa cuõng ñi vaøo nuùi aên coû, chieàu trôû veà ñaày ñuû vaø treân löng moãi con ñeàu coù mang moät boù cuûi nhö khi chuù Keo coøn ñi chaên. Ngöôøi thôøi ñoù ñeàu tin raèng: Thieàn sö Teá Caûm – Thieän Khoaùng laø ngöôøi tu haønh ñaéc ñaïo, coù pheùp thaàn thoâng, coù theå phaân thaân vaø laøm ñöôïc nhieàu vieäc khaùc nhau ôû nhöõng nôi xa caùch nhau. Maáy taùng sau ñoù, Tieàn sö Teá Caûm tòch coác, nhaäp thaát tu trì vaø xin Hoøa thöôïng Thieät Vinh – Böûu Haïnh cho pheùp ñöôïc “hoùa thaân”. Hoøa thöôïng hoan hæ chaáp thuaän. Ngoaøi soá cuûi do ñaøn traâu mang veà, Thieàn sö Teá Caûm – Thieän Khoaùng ngoû yù xin caùc Phaät töû ñeán chuøa, moãi ngöôøi cuùng döôøng cho moät boù cuûi ñeå laøm giaøn hoûa. Phaàn ñoâng ñeàu haân hoan cuùng döôøng, coù moät soá ít ñem cuûi ñeán cuùng döôøng cho coù leä, chöù khoâng thaønh taâm daâng cuùng. Ñeán ngaøy hoûa thieâu cuùng döôøng Phaät phaùp, thieàn sö Teá Caûm – Thieän Khoaùng nguyeän seõ ñeå laïi moät vaät nhoû moïn ñeå taëng cho daân laøng laøm kyû nieäm. Ñuùng giôø Ngoï, thieàn sö Teá Caûm – Thieän Khoaùng ung dung leân ngoài treân giaøn hoûa, tuïng nieäm kinh Phaät. Nhöng khoâng ai nôõ chaâm löûa, Thieàn sö Teá Caûm phaûi xuoáng giaøn hoûa, chaâm löûa cho chaùy leân ngoïn roài môùi böôùc leân giaøn hoûa tieáp tuïc tuïng kinh, trong luùc löûa ñang boác chaùy. Ngoïn löûa caøng luùc caøng cao, tieáng tuïng kinh vaø tieáng moõ nghe caøng roõ. Ñeán khi löûa daàn daàn taét, tieáng tuïng kinh vaø tieáng moõ bay leân cao, taän ñaùm maây xanh treân trôøi cao ñeå roài chìm vaøo trong im laëng. Khi nhaët xaù lôïi cuûa Thieàn sö Teá Caûm – Thieän Khoaùng, ngöôøi ta nhaän ñöôïc moät cheùn chung xöa, trong ñoù ñöïng moät moùng tay coøn töôi toát, khoâng dính chuùt khoùi, chuùt tro naøo caû. Ngoaøi ra giaøn hoûa cuõ coøn soùt laïi moät soá boù cuûi coøn nguyeân khoâng bò chaùy, ñoù laø nhöõng boù cuûi cuûa nhöõng ngöôøi khoâng thaønh taâm cuùng döôøng neân thieàn sö Teá Caûm hoaøn laïi cho hoï ñeå hoï nhaän bieát maø tin töôûng vaøo söï huyeàn bí nhieäm maøu cuûa Phaät phaùp maø lo thaønh taâm saùm hoái, tu haønh chaân chính. Caùc taêng ñoà vaø Phaät töû ñeàu tin raèng: Thieàn sö Teá Caûm – Thieän Khoaùng ñaõ ñaït thaønh chaùnh quaû. Hoøa thöôïng Boån sö phong cho Thieàn sö Teá Caûm danh hieäu laø Linh Phuø vaø tín ñoà cuûa chuøa daâng cuùng moät maãu ruoäng ñeå lo höông khoùi cho thieàn sö tuïc goïi laø: “Ruoäng Hoùa Thaân”

308

Cheùn chung coå ñöïng ngoùn tay cuûa Thieån sö Teá Caûm ñöôïc daân laøng ñem thôø ôû am treân nuùi chuøa (nuùi Hoaøng Ngöu), caïnh suoái Ñoã. Töø khi cheùn chung ñoù ñöôïc thôø, caùc vuøng chung quanh nhö Cöï Thanh, Phöôùc Traïch, An Ninh luoân luoân ñöôïc muøa vì nhôø möa hoøa gioù thuaän. Ngöôøi daân ôû laøng Ñaïi Ñieàn gaàn ñoù, bieát ñöôïc söï linh öùng ñoù, neân leùn sang laáy chung coå ñem veà thôø taïi am Baø treân nuùi Chuøa. Töø ñoù, vuøng Ñaïi Ñieàn cuõng ñöôïc muøa, ruoäng nöông ngaøy caøng phì nhieâu, nhôø möa hoøa gioù thuaän. Ngöôøi daân beân nuùi Chuøa bieät ñöôïc vieäc ñoù, nhöng nghó raèng vuøng Ñaïi Ñieàn coù ruoäng raãy nhieàu hôn, neân cuõng hoan hæ ñeå nguyeân beân ñoù, chæ khi naøo ñòa phöông bò naéng haïn quaù môùi thænh veà nuùi Chuøa vaøi hoâm, roài cuõng giao hoaøn trôû laïi. Do nhöõng vieäc linh öùng nhö theá, daân ñòa phöông goïi chuøa Vaïn Thieän laø chuøa Linh Phuø. Töông truyeàn raèng: Sau khi Thieàn sö Teá Caûm – Thieän Khoaùng vieân tòch, moät caëp traâu coø laï, chieàu chieàu len theo ñaøn traâu cuûa chuøa vaøo vu72n cuûa chuøa aên daâu. Thaáy daâu bò hö nhieàu, ngöôøi trong chuøa rình xem, baét gaëp caëp traâu coø ñang aên daâu, lieàn röôït theo ñaùnh, caëp traâu roáng leân tieáng lôùn roàichaïy ra ñoàng, chaïy xuoáng soâng caïn troán maát. Coøn baày traâu cuûa chuøa khoâng coù ai chaên neân laàn löôït keùo nhau leân nuùi ôû. Theo lôøi truyeàn: trong luùc chieán tranh loaïn laïc ñeå tranh vieäc laáy chuoâng töôïng ñoàng ñuùc tieàn vaø ñuùc khí giôùi cuûa chaùnh quyeàn, chuøa Vaïn Thieän cuõng nhö nhieàu chuøa khaùc ôû caùc tænh mieàn Trung, sö trong chuøa ñem Ñaïi hoàng chung giaáu nôi loøng soâng caïn ôû caïnh chuøa. Ñeán khi heát chieán tranh, ngöôøi trong chuøa tìm laïi khoâng thaáy, ai cuõng töôûng laø nöôùc luõ trong muøa möa ñaõ keùo chuoâng troâi ñi xa maát roài. Nhöng ñeâm ñeâm, ngöôøi daân trong vuøng thöôøng nghe tieáng chuoâng ngaân töø döôùi vöïc xuoáng saâu, daân laøng cho ngöôøi laën xuoáng vöïc tìm khoâng thaáy. Thôøi gian qua, khoâng ai coøn ñeå yù ñeán vieäc aáy nöõa. Moät hoâm vaøo thôøi vua Thaønh Thaùi (1889 – 1907), coù ngöôøi trong thoân ñi caâu, boãng troâng thaáy ñaïi hoàng chung, lieàn tri hoâ. Daân laøng xuùm nhau laïi khieâng leân, nhöng coá gaéng heát söùc cuõng khoâng ñem leân ñöôïc. Chöùc vieäc trong laøng baùo leân tænh. Tænh sai vieân Quaûn töôïng laø Hoà Ngoïc Nhuaän ñem vio ñeán keùo leân, phaûi duøng ñeán hai con, nhöng suoát ngaøy keùo khoâng xeâ dòch chuoâng chuùt xíu naøo, duø coá gaéng heát söùc. Oâng Lyù höông laäp ñaøn höông aùn, caàu khaån. Cuoái canh tö, trôøi boãng noåi saám chôùp roài möa tuoân xuoáng thaät lôùn, nöôùc soâng daâng leân leânh laùng. Sôïi daây caùp coät nôi quai chuoâng vaø coå con voi töï nhieân döùt. Khi taïnh möa, laën xuoáng tìm, khoâng coøn thaáy ñaïi hoàng chung ñaâu nöõa. Ñeán giôø ngoï hoâm sau, nöôùc soâng caïn boãng soâi leân suøng suïc, heát soâi, nöôùc laïi ñoåi thaønh maøu ñen nhö möïc. Ngöôøi daân cho raèng teng ñoàng laøm nöôùc soâng ñen, neân goïi soâng naøy laø soâng Ñoàng Ñen. Hieän con soâng ñoù ñaõ heát ñen, nhöng teân Ñoàng Ñen vaãn giöõ nhö xöa. (1) (1) Chuyeän naøy do Quaùch Taán vieát laïi trong saùch “Xöù traàm höông”, trang 300 – 301, theo lôøi keå

cuûa Ñaïi ñöùc Thieän Danh, truï trì chuøa Linh Phuø. Thieàn sö Teá Caûm – Thieän Khoaùng hieäu Linh Phuø vieân tòch taïi chuøa Vaïn Thieän, ñoà chuùng xaây thaùp thôø trong vöôøn chuøa. Thieàn sö Teá Caûm – Linh Phuø khai sôn Am Chuùa hay Am Baø Chuùa treân nuùi Ñaïi An, thuoäc huyeän Dieân Khaùnh tænh Khaùnh Hoøa, neân bia ôû thaùp cuûa Ngaøi coù ghi: “Khaai sôn Am Chuùa Nguyeãn...” IV. THIEÀN SÖ MINH LÖÔÏNG – THAØNH ÑAÚNG – NGUYEÄT AÂN (1686 – 1769).

(PHAÙI THIEÀN LAÂM TEÁ, ÑÔØI 34). Thieàn sö Minh Löôïng, huùy Thaønh Ñaúng, coøn coù hieäu laø Nguyeät Aân (?), hoï Lyù, queâ ôû huyeän Trieàu Chaâu, tænh Quaûng Ñoâng Trung Quoác, sanh vaøo giôø Ngoï, ngaøy 26 thaùng 4 naêm Bính Daàn (1686) (1) Thaân phuï laø Lyù Trieàu Aân, thaân maãu laø Phan Thò Teà.

309

Thieàn sö Minh Löôïnb, laø ñeä töû cuûa Toå sö Sieâu Baïch – Hoaùn Bích (Nguyeân Thieàu), hoaèng hoùa ôû chuøa Ñaïi Giaùc (Bieân Hoøa), khai sôn chuøa Vaïn Ñöùc ôû Hoäi An (Quaûng Nam). Thieàn sö Minh Löôïng ñeán vuøng ñoài nuùi Phong Aáp, xaõ Ninh Bình, huyeän Ninh Hoøa (Khaùnh Hoøa) laäp chuøa Baûo Phong ñeå hoaèng hoùa trong khi huynh ñeä cuûa Ngaøi laø thieàn sö Minh Phuïng ñeán nuùi Hoøn Saám ôû gaàn ñoù laäp am tu haønh. Hoøa thöôïng Minh Löôïng vieân tòch vaøo ngaøy raèm thaùng baûy naêm Kyû Söûu (1769). (2) (1) Theo taøi lieäu cuûa Chuøa Vaïn Ñöùc (Quaûng Nam) thieàn sö Minh Löôïng sanh ngaøy 26 thaùng 4

naêm Bính Daàn, chuùng toâi nghó raèng naêm Bính Daàn coù theå laø naêm 1686. (2) Thieàn sö Minh Löôïng vieân tòch vaøo raèm thaùng 8 naêm Kyû Söûu, naêm Kyû Söûu naøy coù theå laø

naêm 1769. Hoøa thöôïng coù caùc ñeä töû truyeàn thöøa theo hai baøi keä truyeàn phaùi gioáng nhö Toå sö Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch:

- Baøi keä cuûa Toå sö Toå Ñònh – Tuyeát Phong (Toå Ñaïo Giôùi...) - Baøi keä cuûa Toå sö Ñaïo Maân – Moäc Traàn (Ñaïo Boån Nguyeân...)

Trong caùc ñeä töû, noåi danh nhaát laø caùc vò sau: - Thieàn sö Thieät Ñòa – Phaùp Aán keá thöøa chuøa Baûo Phong vaø khai sôn caùc chuøa Kim Sôn, Kim

Aán noåi tieáng ôû vuøng Khaùnh Hoøa. Thieàn sö Phaùp Aán coù caùc ñeä töû vaø phaùp toân noåi tieáng ôû mieàn Trung nhö: Teá Ñieàn – Nhö Boån, Teá Ñöôøng – Chaâu Caáp, Lieãu Ñöùc – Hueä Giaùo (töùc Hoøa thöôïng Ñoø), Lieãu Böûu – Hueä Thaân, Ñaït Khöông – Vieân Giaùc, Ngoä Taùnh – Phöôùc Hueä...

- Thieàn sö Phaät Töôøng – Ñöùc Lieân truï trì chuøa Quang Hoøa. - Thieàn sö Phaät Tuyeát – Töôøng Quang keá theá truï trì chuøa Vaïn Ñöùc. - Thieàn sö Phaät YÙ – Linh Nhaïc khai sôn chuøa Töø Aân vaø truøng tu Khaûi Töôøng ôû Gia Ñònh (Saøi

Goøn), coù caùc ñeä töû noåi danh nhö: Taêng cang Toå Aán – Maät Hoaèng, Toå Toâng – Vieân Quang (chuøa Giaùc Laâm), Toå Ñaït – Trí taâm...

CHUØA BAÛO PHONG. Chuøa Baûo Phong treân moät ngoïn ñoài thuoäc laøng Phong Aáp, xaõ Ninh Bình, huyeän Ninh Hoøa, tænh Khaùnh Hoøa. Töø Saøi Goøn ra Nha Trang, theo quoác loä 1 höôùng ra Baéc (Haø Noäi), ñeán Ninh Hoøa (caùch Nha Trang khoaûng 33km), gaëp ngaõ ba do Quoác loä 26 caét ngang, queïo traùi theo Quoác loä 26 (ñöôøng ñi Ban Meâ Thuoät), ñeán coät caây soá soá 1, reõ traùi chöøng 500m. queïo traùi theo con ñöôøng nhoû trong xoùm, ñi theo höôùng Ñoâng Nam khoaûng chöøng 100m thì ñeán chuøa Baûo Phong. Chuøa Baûo Phong do Thieàn sö Minh Löôïng vaø ñeä töû laø Thieàn sö Thieät Ñòa – Phaùp Aán xaây döïng vaøo cuoái theá kyû 17 vaøo thôøi Chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu ôû Ñaøng Trong (1691 – 1725), trong luùc ñoù thieàn sö Minh Phuïng döïng thaûo am treân ngoïn nuùi Hoøn Saám. Coång Tam quan tröôùc chuøa môùi ñöôïc xaây döïng laïi ñôn giaûn vaøo naêm 1981. Tröôùc ñóen thôø Boà Taùt Ñòa Taïng. Saân loùt gaïch vôùi nhieàu chaäu hoa kieång xanh töôi. Chaùnh ñieän laø toøa nhaø ba gian hai chaùi: Gian giöõa laø ñieän thôø Phaät: phía treân coù taám hoaønh baèng goã ghi teân chuøa, daøi khoaûng 1,20m, roäng 0,60m, treân coù vieát ba chöõ Nho lôùn: “Baûo Phong töï”. Goùc beân traùi coù haøng chöõ nhoû: “Töï Ñöùc, nhò thaäp tam nieân, theá thöù Canh Ngoï, Troïng xuaân” (thaùng hai muøa xuaân naêm Canh Ngoï, nieân hieäu Töï Ñöùc thöù 23, töùc naêm 1870) Ñieän Phaät thôø töôïng Phaät Thích Ca baèng ñoàng cao 0,80m, ñieâu khaéc (chaïm troå) theo kieåu coå xöa, phía döôùi coù 9 töôïng Phaät khaùc cuõng baèng ñoàng nhöng nhoû hôn, cao khoaûng töø 5cm ñeán 10cm.

310

Gian beân maët (ôû ngoaøi nhìn vaøo) laø baøn thôø Quan Thaùnh. Gian beân traùi laø baøn thôø Toå sö Ñaït Ma, caïnh ñoù laø ban thôø cuûa chö toå, treân ñoù thôø Long vò caùc vò Toå sau: 1. Töï Laâm Teá, Tam thaäp töù theá, Phoå Böûu Ñöôøng thöôïng, huùy Thaønh Ñaúng, thöôïng Minh haï

Löôïng Hoøa thöôïng giaùc linh. 2. Laâm Teá Phoå, Tam thaäp nguõ theá, Baûo Phong Ñöôøng thöôïng, huùy Thieät Ñòa, thöôïng Phaùp haï

Aán Hoøa thöôïng giaùc linh. Tröôùc long vò coøn coù bình baùt cuûa Toå sö Phaùp Aán baèng ñaát nung maøu hoàng nhaït raát xinh.

3. Töï Phoå Teá, tam thaäp baùt theá, huùy Ñaït Tònh, thöôïng Töø haï Maõn Ñaïi sö haï toïa. (1) (1) Theo baøi “Chuøa Baûo Phong” cuûa Haûi Nhieâu treân baùo Giaùc Ngoä, soá 18, ngaøy 15 – 09 – 1991. ÔÛ trieàn nuùi phía tröôùc chuøa Baûo Phong coù moät thaùp cuûa Toå sö Thieät Ñòa – Phaùp Aán. Thaùp baùt giaùc cao ba töøng ñaët treân löng ruøa coù taùm chaân, cao khoaûng 4m, ñænh thaùp coù moät buùp sen. Thaùp vaø ruøa ñöôï döïng treân neàn baùt giaùc, cao khoaûng 1m, thaùp naèm aån mình döôùi taøng caây gaïo xöa to lôùm (coå thuï). Bia thaùp coù ghi: “Töø Laâm Teá chaùnh toâng, tam thaäp nguõ theá, huùy Thieät Ñòa, hieäu Phaùp Aán Hoøa thöôïng baûo thaùp”. Beân caïnh coù haøng chöõ nhoû: “Canh Tuaát nieân, tam nghoaït, nhò thaäp töù nhöït taï hoùa” (Taï hoùa vaøo ngaøy 24 thaùng 3 naêm Canh Tuaát 1790) ÔÛ töøng thöù nhaát, maët tröôùc laø bia treân, xen keõ ba maët coù ba baøi thô, phía döôùi ba baøi thô ñeàu coù ghi: “Thanh Tuyeàn Ñaïo giaû thô”. • Maët phaûi (ôû ngoaøi nhìn vaøo):

Nhöït vaõng nguyeät lai Taây haäu Ñoâng, Minh lai aùn khöù söï voâ cuøng, Khaùn khaùn nguyeät taän tình haø taän, Mòch mòch nhôn khoâng phaùp baát khoâng.

• Maët sau: Truøng taâm quaùn töôûng kyù dö nieân. Hoát ñoå minh laõng taïi muïc tieân, Taûo truùc huyønh hoa giai Baùt Nhaõ, Tieâu dieâu giôùi ngoaïi boä kim lieân. • Maët traùi.

Taây phöông coå giaùo toân tuyeân, Ñoâng ñoä, khai toân hieäu Baïch Lieân, ... Baùt ñaïi hieàn vi thöôïng thuû Hoà kheâ tam tieáu chí Kim Tuyeàn.

V. THIEÀN SÖ THIEÄT ÑÒA – PHAÙP AÁN VÔÙI CHUØA SAÉC TÖÙ KIM SÔN

1. THIEÀN SÖ THIEÄT ÑÒA – PHAÙP AÁN (? – 1790). Thieàn sö Thieät Ñòa – Phaùp Aán, thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá, ñôøi thöù 35, laø ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng Minh Löôïng – Thaønh Ñaúng. Hoøa thöôïng Minh Löôïng laø ñeä töû cuûa Toå sö Sieâu Baïch – Nguyeân Thieàu. Vaøo cuoái theá kyû 17, Hoøa thöôïng Minh Löôïng laäp chuøa Baûo Phong (Böûu Phong) treân nuùi Thaùp ôû Phong Aáp, thuoäc xaõ Ninh Bình, huyeän Ninh Hoøa, Khaùnh Hoøa (cuøng thôøi gian ñoù moät huynh ñeä cuûa Hoøa thöôïng Minh Löôïng laø Hoøa thöôïng Minh Phuïng laäp thaûo am treân nuùi Hoøn Saám cuøng huyeän treân).

311

Sau moät thôøi gian hoaèng hoùa ôû chuøa Baûo Phong, Thieàn sö Phaùp Aán laïi vaân du haønh khöôùc. Ñeán ngoïn nuùi Gaønh ôû caïnh bôø soâng Nha Trang, thuoäc thoân Ngoïc Hoäi, xaõ Vónh Ngoïc (caùch thaønh phoá Nha Trang ngaøy nay hôn 3km veá phía Taây Baéc). Thieàn sö Phaùp Aán thaáy caûnh thanh tònh, thích hôïp cho vieäc tu haønh neân döøng chaân traùc tích taïi ñaây, laäp chuøa Kim Sôn. Töông truyeàn: khi thieàn sö Phaùp Aán doïn ñaát treân nuùi Gaønh ñeå döïng chuøa tình côø thaáy ñöôïc moät soá vaøng ñöôïc choân giaáu ôû nuùi naøy, nhaân ñoù ñaët teân chuøa laø Kim Sôn (nuùi Vaøng). Ngoaøi ra thieàn sö Phaùp Aán coøn laäp chuøa Kim Aán ôû thoân Phuù Gia, xaõ Ninh An, huyeän Ninh Hoøa (Khaùnh Hoøa). Naêm Canh Thaân (1740), nieân hieäu Vónh Höïu thöù saùu, chuùa Voõ Vöông – Nguyeãn Phöôùc Khoaùt cai trò Ñaøng Trong xuoáng saéc cho ñoåi teân chuøa Kim Sôn thaønh chuøa “Qui Toâng”, ban cho taám hoaønh do chính chuùa vieát, treân coù khaéc teân chuøa “Qui Toâng töï” vaø coù ghi roõ “Quoác Chuû Töø Teá Ñaïo Nhaân ngöï ñeà” beân traùi cuõng coù khaéc “Canh Thaân nieân taïo”. Sau naøy ñeán naêm Thieäu Trò thöù naêm (1845), vua laïi xuoáng saéc cho ñoåi teân chuøa Qui Toâng trôû laïi teân cuõ laø Kim Sôn, neân hieän chuøa ñöôïc goïi laø “Chuøa saéc töù Kim Sôn” (Saéc töù Kim Sôn töï). Sau moät thôøi gian truï trì ôû chuøa Kim Sôn, thieàn sö Phaùp Aán laïi vaân du hoaèng döông Phaät phaùp. Ngaøy 24 thaùng 3 naêm Canh Tuaát (1790), thieàn sö Thieät Ñòa – Phaùp Aán thieát laäp hoûa ñaøn traø tyø (töï thieâu) ñeå cuùng döôøng xaùc thaân ôû chuøa Baûo Phong (?) Töông truyeàn raèng: Thieàn sö Phaät Aán chaát cuûi laøm giaøn hoûa, chaâm löûa ñoát chaùy, roài ung dung ngoài treân ñoáng cuûi theo tö theá toïa thieàn, an nhieân nieäm Phaät. Ngoïn löûa caøng cao, tieáng nieäm Phaät caøng roõ caøng vang xa. Khi löûa taét daàn, tieáng nieäm Phaät nhoû daàn nhö quyeän theo laøn khoùi, ñang töø töø bay leân trôøi cao, khi löûa taøn thì döùt tieáng nieäm Phaät. Caûnh hoûa ñaøn chæ coøn ñoáng tro taøn chìm trong im laëng. Vieäc laäp hoûa ñaøn traø tyø cuùng döôøng xaùc thaân cuûa Toå sö Thieät Ñòa – Phaùp Aán xaûy ra nhanh choùng vaø bình thaûn nhö traûi qua moät giaác mô. Toå sö Phaùp Aán tröôùc khi laøm leã Traø tyø ñaõ chuaån bò chu ñaùo, Toå ñeå laøi moät tôø di huaán goàm moät soá ñieàu daën doø phoù chuùc cho ñoà chuùng vaø ba baøi thô, khuyeân caùc ñeä töû töù chuøng thöông yeâu ñuøm boïc nhau cuøng tinh taán tu haønh ñeå ñaït ñaïo quaû. Ñoà chuùng chia xaù lôïi cuûa Toå sö Phaùp Aán laøm ba phaàn thænh veà laäp thaùp thôø ôû ba chuøa:

- Moät thaùp ôû chuøa Baûo Phong - Moät thaùp chuøa Kim Sôn - Moät thaùp chuøa Kim Aán.

Thieàn sö Thieät Ñòa – Phaùp Aán truyeàn thöøa theo baøi keä truyeàn phaùp cuûa Toå sö Toå Ñònh – Tuyeát Phong: “Toå Ñaïo Giôùi Ñònh Toâng, Phöông Quaûng Chaùnh Vieân Thoâng, Haønh Sieâu Minh Thieät Teá, Lieãu Ñaït Ngoä Chôn Khoâng.” Toå sö Thieät Ñòa – Phaùp Aán coù nhieàu ñeä töû, hieän chæ bieát coù hai ñeä töû laø:

- Thieàn sö Teá Döôõng – Chaâu Caáp khai sôn chuøa Phoå Hoùa. - Thieàn sö Teá Ñieàn – Nhö Boån keá theá truï trì chuøa Hoäi Phöôùc, chuøa Minh Thieän...

Truyeàn thöøa cuûa Toå sö Phaät Aán nhö sau: PHAÙI THIEÀN LAÂM TEÁ (ÑAØNG TRONG). Ñôøi 33 Sieâu Baïch – Hoaùn Bích hay Nguyeân Thieàu – Thoï Toâng.

312

34 Minh Phuïng Minh Löôïng Minh Vaät Minh Giaùc Thaønh Chí Thaønh Nhaïc Hoøn saám Thaønh Ñaúng Nhöùt Tri Kyø Phöông Phaùp Thoâng Aån Sôn Baûo Phong Kim Cang Thaønh Ñaïo Minh Dung Thaäp Thaùp 35 Thieät Ñòa – Phaùp Aán (? – 1790) Kim Sôn. 36 Teá Döôõng Teá Xuaân Teá Ñieàn Chaâu Caáp Quang Thaùi Nhö Boån 37 Lieãu Ñöùc Lieãu Böûu Lieãu Minh Hueä Giaùo Hueä Thaân Ñöùc Taïng Thieân Ñöùc Thieân Böûu Thieàn Laâm 38 Ñaït Chaùnh Ñaït Tònh Ñaït Khöông Ñaït huy Ñaït Tieát Töø Nghieâm Töø Maõn Vieân Giaùc Töø Chieáu Töø Leâ 39 Ngoä An Ngoä Thaùi Ngoä Taùnh Ngoä Trí Ngoä Thoâng Phoå Tònh Phoå Thieân Phöôùc Hueä Phoå Lôïi Phoå Quang 40 Chôn Chaâu Chôn Minh Chôn Döông Thieän Minh Chaùnh Nieäm Chaùnh Giaùc BAÛO PHONG KIM SÔN HAØI ÑÖÙC.

2. CHUØA SAÉC TÖÙ KIM SÔN. Chuøa Kim Sôn hay Saéc töù Kim Sôn ñöôïc xaây döïng treân ñænh nuùi Gaønh, beân bôø soâng Nha Trang, xöa thuoäc thoân Ngoïc Toaøn, huyeän Vónh Xöông, tænh Khaùnh Hoøa (nay thuoäc xaõ Vónh Ngoïc thaønh phoá Nha Trang, tænh Khaùnh Hoøa) caùch thaønh phoá Nha Trang 3km veà phía Taây Baéc. Töø Thaønh phoá Nha Trang, theo Quoác loä 1 vaøo Saøi Goøn, ñeán caây soá 3 queïo maët theo höông loä 45 (ñöôøng traûi ñaù), ñi khoaûng 500m, gaëp ñöôøng xe löûa Haø Noäi – Saøi Goøn, beân caïnh ñöôøng xe löûa laø coång chuøa, ñi leân doác ngoïn ñoài seõ ñeán chuøa. Chuøa Kim Sôn ñöôïc döïng treân ñænh ngoïn ñoài ñaù naèm giöõa caùnh ñoàng baèng, ngaøy xöa, ngoïn ñoài cao naèm saùt meù soâng Nha Trang. Trieàn phía Baéc laø moät gaønh cao ngoù xuoáng maët nöôùc soâng, caùnh röøng raäm, neân ngoïn ñoài cao naøy ñöôïc goïi laø “Nuùi Gaønh”. Chuøa Kim Sôn ñöôïc thieàn sö Thieät Ñòa – Phaùp Aán xaây döïng vaøo khoaûng cuoái theá kyû 17 ñaàu theá kyû 18, töông truyeàn raèng: khi thieàn sö Phaät Aán doïn ñaát treân ñænh nuùi Gaønh ñeå caát chuøa, tình côø gaëp moät soá vaøng choân, nhaân ñoù môùi ñaët teân chuøa laø “kim Sôn töï” Naêm Canh Thaân, nieân hieäu Vónh Höïu thöù saùu (naêm 1740) chuùa Voõ Vöông – Nguyeãn Phöôùc Khoaùt ban bieån ngaïch vaø cho ñoåi teân chuøa laø “Qui Toâng”, baûng teân chuøa treân coù ñeà ba chöõ Nho lôùn “Qui Toâng töï” sôn son theáp vaøng, beân traùi coù khaéc naêm chuùa ban cho laø “Canh Thaân nieân nguyeät taïo”, chaïm hình roàng nhoû vaø khaéc hình quaû aán troøn, trong coù khaéc boán chöõ “Hieäp Nhöùt Chuû Nhaân”, beân traùi baûng coù khaéc aán vuoâng, treân coù khaéc boán chöõ trieän “Nghieäp Quaûng Duy Caàn” (muoán môû mang cô nghieäp caàn phaûi sieâng naêng). Beân phaûi baûng coù haøng chöõ: “Quoác Chuùa

313

Töø Teá Ñaïo Ñaïi Nhaân Ngöï Ñeà”, laïi coù khaéc hình vuoâng ñeà baûy chöõ: “Ñaïi Khoái Daõ Ngaõ Dó Vaên Chöông” (Trôøi möôïn ta ñeå laøm vaên chöông). Qua taám baûng teân chuøa naøy, chuùng ta bieát ñöôïc chuùa Voõ Vöông – Nguyeãn Phöôùc Khoaùt cai trò Ñaøng Trong töø naêm 1738 ñeán naém 1765, ñaõ ban cho chuøa Kim Sôn vaøo naêm Canh Thaân (1740), nieân hieäu Vónh Höïu thöù saùu, töùc laø ñôøi vua Leâ YÙ Toâng ôû Ñaøng Ngoaøi vaø vaøo thôøi chuùa Trònh Doanh. Trong thôøi kyø 1771 – 1802, chuøa Kim Sôn cuõng bò suy suïp nhö caùc chuøa khaùc trong nöôùc. Ngaøy 24 thaùng 3 naêm Canh Tuaát (1790), thieàn sö Thieät Ñòa – Phaùp Aán vieân tòch ôû chuøa Baûo Phong (Phong Aáp, huyeän Ninh Hoøa, Khaùnh Hoøa), ñoà chuùng laäp thaùp thôø ôû chuøa Baûo Phong vaø chuøa Kim Sôn. Chuøa Kim Sôn cuõng bò hö haïi theo thôøi gian vaø ñöôïc truøng tu nhieàu laàn. Naêm Thieäu Trò thöù naêm 1845, vua laïi saéc töù cho ñoåi teân “Qui Toâng” laïi thaønh chuøa Kim Sôn nhö cuõ, neân chuøa ñöôïc goïi laø “Saéc töù Kim Sôn”. Vì vaäy tröôùc cöûa chuøa coù baûng teân “kim Sôn töï” ôû chaùnh ñieän coù treo baûng teân “Qui Toâng töï” do chuùa Voõ Vöông ban cho vaøo naêm 1740. Ñeán ñôøi vua Khaûi Ñònh (1916 – 1924), phu nhaân cuûa moät vò quan veà höu ôû ñòa phöông xuaát gia tu haønh ôû chuøa vaø phaùt taâm truøng tu chuøa Kim Sôn, neân daân thôøi ñoù goïi chuøa Kim Sôn laø chuøa Baø Ngheø (töùc chuøa cuûa Baø Tieán só, vì ngaøy xöa, thöôøng phaûi ñaäu Tieán só môùi ñöôïc ra laøm quan). Sau theá chieán thöù hai (1939 – 1945) vaø sau Caùch maïng thaùng taùm (1945), quaân Phaùp trôû laïi taùi chieám Vieät Nam. Naêm Bính Tuaát (1946) quaân Phaùp chieám laïi tænh Khaùnh Hoøa, laáy chuøa Kim Sôn laøm nôi ñoùng quaân cho ñoäi phaùo binh, cho lính haï caùc caây coå thuï lôùn ôû quanh chuøa, laøm ñoàn boùt, ñaët suùng ñaïi baùc ôû ñaây baén phaù xung quanh thaønh phoá Nha Trang, chuøa bò lính Phaùp phaù huûy tan hoang. Sau hieäp ñònh ñình chieán Geneøve (1954), quaân Phaùp ruùt khoûi Vieät Nam, chuøa Kim Sôn môùi ñöôïc xaây döïng laïi ñôn sô, sau ñoù chuøa ñöôïc tu söûa theâm nhö hieän traïng ngaøy nay. ÔÛ caïnh hoøn Gaønh caïnh ñöôøng öûa Saøi Goøn - Haø Noäi laø coång chuøa, hai truï coång coù caëp caâu ñoái mang teân chuøa: “KIM bích giao huy ñieän thöôïng ñaïi tieân quang phoå chieáu. SÔN haø thaéng caûnh lieãu hoa lieãu saéc thöôøng taân.” Qua khoûi coång chuøa, theo ñöôøng doác leân ñænh ñoài, ñeán moät khoaûng ñaát baèng caùch chuøa Kim Sôn khoaûng 100m coù maáy ngoâi thaùp coå:

• Phía beân traùi coù hai ngoâi thaùp coå: - Ngoâi thöù nhaát cuûa Toå sö Thieät Ñòa – Phaùp Aán hình luïc giaùc, cao 5 töøng, cao khoaûng 5m, treân

ñænh coù buùp sen. - Thaùp hình vuoâng, cao ba töøng, cuûng cao khoaûng 5m, treân ñænh cuõng coù buùp sen.

• Phía beân maët coù ngoâi thaùp cuûa Taân Hueä – Aán Ñaïo. Chính giöõa saân tröôùc chuøa coù tieåu ñình thôø Boà Taùt Quan Aâm, hình vuoâng caïnh roäng 8m môùi ñöôïc xaây döïng vaøo naêm 1968. Chung quanh coù bôø thaønh vaø nhieàu loaïi hoa kieång xanh töôi, tröôùc tieåu ñình coù hai caây boà ñeà nhö hai taøng loïng che tieåu ñình. Ñi tieáp theo ñöôøng ñaát coù traûi ñaù daøi gaàn 100m, khaùch haønh höông môùi ñeán chuøa. Chuøa Kim Sôn xaây kieåu chöõ “Quoác” hay chöõ “khaåu” goàm boán daõy nhaø hình vuoâng, bao quanh moät saân loä thieân ôû giöõa. Chaùnh ñieän laø moät toøa nhaø roäng 11m x 14,5m, tröôùc chaùnh ñieän coù teân chuøa ñaép baèng xi maêng, roäng 60cm x 20,5cm ñaép noåi naêm chöõ Nho maøu vaøng “Saéc töù Kim Sôn töï” treân neàn ñoû (ñaép naêm 1960). Trong chaùnh ñieän treân boán coät ôû giöõa coù hai caëp caâu ñoái mang teân chuøa Kim Sôn vaø ñòa danh “Ngoïc Hoäi” nhö sau:

• Caëp caâu ñoái ôû hai coät giöõa: - KIM ñieän nguy nga vaïn coå hoàng ñoâ taêng traùng leä.

314

- SÔN moân thanh tònh thieân thu phong caûnh thaéng quang minh. • Caëp caâu ñoái hai coät phía ngoaøi: - NGOÏC trieàn laõng cöïc chaùnh phaùp haøng truyeàn hoa taïng haï. - HOÄI khai baûo taïng ñaøm kinh nhaäp ñieän thaïnh ñoâ ñaàu.

Chaùnh ñieän thôø chö Phaät, Boà Taùt nhö caùc chuøa khaùc. Nhaø Toå caùch chaùnh ñieän moät saân loä thieân (hình thöùc Thieân tænh töùc gieáng trôøi). Saân nhoû coù moät soá chaäu hoa, chaäu kieång xanh töôi, laøm taêng veû ñeïp ngoâi chuøa. Nhaø Toå ôû giöõa laø ban thôø chö Toå, hai beân thôø vong linh Phaät töø. Treân baøn thôø Toå laø töôïng Toå sö Boà Ñeà Ñaït Ma vaø caùc long vò cuûa chö toå sö:

- Hoøa thöôïng Thieät Ñòa – Phaùp Aán - Hoøa thöôïng Ñoø hay Thieàn sö Lieãu Ñöùc – Hueä Giaùo - Hoøa thöôïng Ñaït Huy – Töø Chieáu, Ñaït Tieát – Töø Leã - Hoøa thöôïng Phoå Quang hay Thieàn sö Ngoä Thoâng – Taùnh Tuù, Ngoä Trí – Phoå Lôïi. - Toå Chôn Döông – Chaùnh Giaùc. - Toå Ñaïo Phöôùc – Boà Ñeà (khai sôn chuøa Thieân Phöôùc, xaõ Dieân Phuù, Dieân Khaùnh). - Thöôïng Toïa Haûi Chaán – Chaùnh Kyù, Thanh Höông – Nhö Thaønh - Tröøng Minh, Taâm Hueä – Aán Ñaïo.

Truï trì chuøa Kim Sôn hieän nay laø sö Thích Nguyeân Minh (naêm 1990) Qua caùc long vò treân, chuùng ta bieát ñöôïc truyeàn thöøa ôû chuøa Kim Sôn ñöôïc truyeàn theo hai doøng keä truyeàn phaùp khaùc nhau cuûa phaùi thieàn Laâm Teá ôû Ñaøng Trong. Baøi keä phaùp cuûa Toå sö Toå Ñònh – Tuyeát Phong: “Toå Ñaïo Giôùi...” vaø baøi keä cuûa Toå Lieãu Quaùn. Hình:

- Chuøa Kim Sôn Khaùnh Hoøa - Hình Toå sö Thieät Ñòa – Phaùp Aán ôû chuøa Baûo Phong (Ninh Hoøa – Khaùnh Hoøa)

VI. THIEÀN SÖ ÑAÏI BÖØU (? – 1764)

KHAI SÔN CHUØA SA LONG HAY CHUØA LINH SÔN (KHAÙNH HOØA). Thieàn sö Ñaïi Böûu, coøn ñöôïc goïi laø Kim Cang Ñaïi laõo Toå sö, queâ ôû Quaûng Nam, coù theå laø ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng Teá Caên – Töø Chieáu ôû chuøa Kim Cang (Phuù Yeân) vaøo hoaèng hoùa ôû Khaùnh Hoøa. Thieàn sö Ñaïi Böûu khai sôn chuøa Sa Long ôû thoân Hieàn Löông, huyeän Ninh Hoøa (Khaùnh Hoøa) vaøo theá kyû 18. Chuøa Sa Long hieän coøn laïi moät Tieåu hoàng chung, treân coù ghi naêm chuù taïo laø naêm Caûnh Höng thöù 22, töùc naêm 1761, döôùi thôøi Voõ Vöông – Nguyeãn Phöôùc Khoaùt (1738 – 1765); nhö vaäy chuøa Sa Long phaûi ñöôïc thaønh laäp tröôùc naêm 1761. Hoøa thöôïng Ñaïi Böûu, vieân tòch vaøo ngaøy moàng hai thaùng chaïp naêm Giaùp Thaân (cuoái naêm 1764 ñaàu naêm 1765). Naêm Töï Ñöùc 21 (1868), chuøa Sa long bò chaùy, sau khi ñöôïc xaây caát laïi, ñöôïc ñoåi teân laø chuøa Linh Sôn. Trong vöôøn chuøa coù caây coå thuï laø caây keùn raát cao lôùn, coù leõ soáng ñeán hôn 300 naêm. Theo lôøi truyeàn cuûa ngöôøi xöa keå laïi veà söï tích Hoøa thöôïng Ñaïi Böûu nhö sau: Khi xöa luùc chöa laäp chuøa, Thieàn sö Ñaïi Böûu ñeán ngoài tu thieàn ôø goác caây keùn ñoù. Khu röøng naøy raát raäp raïp vaø coù nhieàu aùc thuù. Trong thôøi gian thieàn sö Ñaïi Böûu thieàn ôû goác caây keùn, coù moät con coïp ñeán beân caïnh, khoâng quaáy phaù gì maø coøn naèm töï nhieân sanh ra moät con coïp con.

315

Vaøo thôøi kyø 1771 – 1801, coù leänh tòch thu chuoâng töôïng ñoàng ôû caùc ñình chuøa ñeå ñuùc tieàn vaø ñuùc khí giôùi, ñoà duøng trong chuøa Sa Long ñem choân giaáu ñaïi hoàng chung vaø tieåu hoàng chung cuûa chuøa. Sau khi nhaø Taây Sôn bò vua Gia Long ñaùnh deïp, chaám döùt chieán tranh, ngöôøi trong chuøa ñi tìm caùc chuoâng ñoù nhöng khoâng thaáy, hoï töôûng laø chuoâng ñaõ bò aên troäm laáy maát hay nöôùc luõ luït cuoán ñi maát, neân khoâng tìm kieám nöõa. Nhöng moät hoâm, coù moät baø laõo ñi moø cua baét oác, baát ngôø tìm thaáy ôû cöûa soâng Hieàn Löông coù moät tieåu hoàng chung. Cöûa soâng ôû giaùp ranh hai laøng Hieàn Löông vaø Taân Ñöùc, daân caû hai laøng thaáy vaät xöa quyù neân giaønhnhau ñeå mang veà laøng mình. Vieäc tranh giaønh, thöa kieän leân quan ñòa phöông xeùt xöû. Quan xöû: laøng naøo coù chuøa thì ñöôïc thænh chuoâng veà chuøa. Laøng Hieàn Löông coù chuøa Linh Sôn (Sa Long) neân ñöôïc thænh chuoâng. Treân tieåu hoàng chung coù ghi roõ ngaøy ñuùc chuoâng laø “Caûnh Höng Nhò thaäp nhò nieân, Taân Tò, baùt ngoaït...” töùc laø thaùng 8 naêm Taân Tò, nieân hieäu Caûnh Höng 22 (1761). Nhö vaäy, chuøa Sa Long coøn thaát laïc moät ñaïi hoàng chung. Nhöõng ñeâm trôøi thanh trong, gioù laëng, ngöôøi quanh vuøng chuøa Sa Long thænh thoaûng coù nghe tieáng chuoâng ngaân töø nôi hoà sen tröôùc chuøa. Phaät töû cuûa vuøng naøy tin raèng Ñaïi hoàng chung coøn aån döôùi ao sen, hy voïng laø chuøa Linh Sôn seõ tìm laïi ñöôïc ñaïi hoàng chung trong moät ngaøy naøo ñoù. Chuøa Sa Long (Linh Sôn) noåi tieáng laø linh thieâng, Trong chieán tranh theá giôùi laàn thöù hai (1939 – 1945), coù moät söï vieäc xaûy ra ôû chuøa naøy, caøng laøm cho daân chuùng ñòa phöông theâm tin röôûng veà söï linh thieâng ôû chuøa Linh Sôn noùi rieâng vaø söï huyeàn bí maàu nhieäm cuûa Phaät phaùp noùi chung: Vaøo naêm 1944, quaân Nhaät ñang chieám ñoùng Ñoâng Döông, maùy bay Ñoàng Minh (haàu heát laø phi cô cuûa Hoa Kyø) oanh taïc vaøo caùc vò trí chieán löôïc quan troïng cuûa Nhaät ôû Vieät Nam. Moät hoâm maùy bay cuûa Ñoàng Minh thaû bom ôû Khaùnh Hoøa, moät traùi bom haïng naëng rôi ngay treân noùc chuøa Linh Sôn maø khoâng noå, bom naèm dính ngay treân noùc chuøa, khoâng rôi xuoáng ñaát. Ai cuõng thaáy laøm laï: neáu bom bò noå thì chuøa ñaõ bò taøn phaù tan naùt, coøn neáu bom khoâng noå thì vôùi söùc naëng cuûa bom vaø ñöôïc thaû töø treân maùy bay rôi xuoáng thì söùc naëng ñoù phaûi laøm luõng maùi chuøa vaø bom rôùi xuoáng ñaát, nhöng khoâng bieát lyù do gì hay do söï nhieäm maàu naøo maø bom naèm yeân treân noùc chuøa maø khoâng phaù beå noùc chuøa rôi xuoáng ñaát, hình nhö coù vò Hoä Phaùp naøo che chôû vaø naâng ñôû cho bom naèn treân noùc chuøa. Chaùnh quyeàn Nhaät hay tin ñoù, cho chuyeân gia ñeán chuøa gôõ bom vaø chôû ñi moät caùch bình yeân. Hình:

- Chuøa Thieân Loäc Thieàn Toâng (Khaùnh Hoøa) - Baûo thaùp phía sau chuøa Thieân Loäc Thieàn Toâng.

VII. CHUØA THIEÂN LOÄC THIEÀN TOÂNG. Chuøa Thieân Loäc Thieàn Toâng naèm treân bôø soâng Caïn, thuoäc aáp Thanh Töï, thoân Phuù Aân Nam, huyeän Dieân Khaùnh (Khaùnh Hoøa). Hieän chöa bieát Toå khai sôn chuøa Thieân Loäc laø ai vaø ñöôïc thaønh laäp vaøo naêm naøo ? Treân chuoâng baùo chuùng cuûa chuùng cuûa chuøa coù khaéc: “THIEÂN LOÄC THIEÀN TOÂNG TÖÏ”, vaø ngaøy ñuùc chuoâng laø “Ñinh Söûu nieân, nhò nguyeät, nhò thaäp nhöït” töùc ngaøy 20 thaùng 2 naêm Ñinh Söûu. Nhöng hieän chöa bieát naêm Ñinh Söûu laø naêm naøo cuûa Döông lòch, vì khoâng coù nieân hieäu cuûa vua neân khoù xaùc ñònh. (1) Thoâng thöôøng ngaøy xöa coù ghi ngaøy thaùng thì thöôøng coù ghi nieän hieäu cuûa Trieàu ñaïi, chuùng ta coù theå nghò raèng: chuoâng naøy coù theå ñuùc vaøo thôøi Chuùa Voõ Vöông – Nguyeãn Phöôùc Khoaùt (1738 – 1765) vì chuùa Voõ Vöông baét ñaàu xöng vöông, coù yù coi laõnh thoå Ñaøng Trong nhö moät nöôùc rieâng

316

bieät, khoâng chòu thaàn phuïc vua Leâ ôû Ñaøng Ngoaøi. Ngoaøi ra, teân chuøa laø Thieân Loäc Thieàn Toâng coù theå laø thuoäc heä thoáng chuøa do caùc ñeä töû hoaëc phaùp toân cuûa Toå sö Thieät Dieäu – Lieãu Quaùn (khai sôn chuøa Thieân Thai Thieàn Toâng) laäp ra, vì thôøi gian ñoù coù nhieàu ñeä töû vaø phaùp toân cuûa Toå sö Thieät Dieäu – Lieãu Quaùn khai sôn caùc chuøa ôû Khaùnh Hoøa vaø caùc tænh mieàn Trung nhö thieàn sö Teá Hieån – Böûu Döông khai sôn chuøa thieân Böûu, Thieàn sö Ñaïi Böûu khai sôn chuøa Sa Long (sau ñoåi laïi laø chuøa Linh Sôn)... Chuøa Thieân loäc Thieàn Toâng ñöôïc thaønh laäp trong tröôøng hôïp nhö sau: Coù moät thieàn sö (chöa bieát phaùp danh vaø haønh traïng) ñeán caát am tranh ñeå tu haønh vaø hoaèng hoùa ôû ñòa phöông. Gaàn chuøa coù moät caên nhaø cuûa Baø Saùu (khoâng roõ teân hoï) chuyeân ngheà nuoâi taèm. Vaøo moät ñeâm muøa thu, trôøi traêng saùng trong maùt, coù boán ngöôøi ñaøn oâng löïc löôõng vaøo nhaø baø Saùu nghó qua ñeâm. Nhaø chaät heïp vaø khoâng coù chieáu, khaùch möôïn boán chieác nong ñem ra ngoaøi saân naèm nguõ. Gaø gaùy ñaàu (khoaûng hai giôø saùng), baø Saùu thöùc daäy, töø trong nhaø ñi ra gieáng ñeå muùc nöôùc röûa maët, vöøa böôùc ra saân, thaáy boán con raén lôùn naèm khoanh troøn trong caùc chieác nong, vaåy saùng ngôøi döôùi aùnh traêng, baø kinh hoaøng, la hoaûng moät tieáng roài ngaõ xuoáng baát tænh. Khi tænh daäy, baø Saùu thaáy boán ngöôøi khaùch ngoài quanh giöôøng, moät ngöôøi noùi: Baø ñöøng sôï, chuùng toâi laø Long Thaàn ôû Thuûy Cung, vaâng lònh Long Vöông leân röøng laáy goã, ñöôïc baø giuùp ñôõ, chuùng toâi khoâng queân ôn. Sau ñoù boán ngöôøi töø giaõ leân ñöôøng. Qua thaùng sau, trôøi boãng möa taàm taõ suoát hai ngaøy ñeâm, nöôùc soâng chaûy traøn ngaäp ruoäng nöông, laøng xoùm, nhaø cöûa bò luït loäi, nhaø Baø Saùu ôû treân goø cao nhöng nöôùc cuõng daâng leân ñeán saân, luù ñeán theàm nhaø. Ñem ñeán, daân chuùng ai cuõng lo sôï luït vì nöôùc vaãn daâng leân cao. Baø Saùu cuõng lo laéng, chong ñeøn ngoài nhìn nöôùc luït. Chôït boán ngöôøi khaùch hoâm tröôùc böôùc vaøo nhaø, moät ngöôøi noùi: chuùng toâi ñöa goã veà Thuûy Cung, nhaân ñi ngang gheù thaêm baø, baø chôù lo, nöôùpc seõ xuoáng trong ñeâm nay. Boán ngöôøi khaùch töø bieät. Ñeâm ñoù nöôùc ruùt daàn, saùng hoâm sau trôøi ñoå moät traän möa “xoái buøn”, roài maây tan, trôøi naéng leân. Luùc ñoù ôû chaân theàm nhaø baø Saùu, moät beø goã goàm toaøn loaïi goã quyù, naèm ngay ngaén nhö coù ngöôøi saép xeáp, caây saïch seõ khoâng dính moät tí buøn. Baø Saùu bieát beø goã ñoù laø cuûa Long Thaàn taëng cho baø. Nhöng baø nghó raèng: mình goùa buïa, laïi khoâng coù con chaùu. Chæ moät tuùp nhaø nhoû cuõng ñuû che möa naéng, caát lôùn lao laøm gì cho meät. Vì vaäy, baø Saùu ñem daâng cuùng beø goã cho thieàn sö ôû am tranh gaàn ñoù ñeå caát chuøa. Thieàn sö hoan hæ thu nhaän vaø duøng goã ñoù xaây döïng neân moät ngoâi chuøa goã lôïp ngoùi lôùn trang nghieâm, vaø laáy teân Thieân Loäc, vôùi yù nghóa laø chuøa do loäc cuûa trôøi ban cho. Sau chuøa vaøi traêm thöôùc, baø Saùu döïng moät ngoâi mieãu thôø boán vò Long Thaàn, ngöôøi daân thöôøng goïi laø mieãu baø Saùu. Hieän nay mieáu ñöôïc daân laøng xaây caát laïi ñeå thôø baø Thieân Y-a-na, nhöng vaãn goïi laø mieáu baø Saùu. Döôùi thôøi vua Töï Ñöùc, thieàn sö Haûi Taïng truøng tu laïi chuøa Thieân Loäc. Na7m Töï Ñöùc 16 (1863), thieàn sö Haûi Taïng vieân tòch taïi chuøa. Naêm Giaùp Thìn (1964), chuøa Thieân Loäc ñöôïc truøng tu lôùn hôn xöa, trôû thaønh chuøa roäng lôùn ôû quaän Dieân Khaùnh (tænh Khaùnh Hoøa) hieän nay. LÒCH SÖÛ TRUYEÀN THÖØA CHUØA THIEÂN LOÄC THIEÀN TOÂNG. Chuøa Thieân Loäc Thieàn Toâng naèm treân bôø soâng Caïn, thuoäc aáp Thanh Töï, thoân Phuù Aân Nam, huyeän Dieân Khaùnh tænh Khaùnh Hoøa. Ngoâi thaùp xöa nhaát trong khuoân vieân chuøa khoâng coù phaùp danh, nhöng bia coù ghi laø: “Laâm Teá chaùnh toâng, tam thaäp thaát theá...” nhö vaäy vò Toå sö naøy thuoäc ñôøi 37 cuûa chi phaùi thieàn Lieãu Quaùn, töùc laø phaùp danh coù chöõ “Ñaïi”, nhöng chöa bieát laø “Ñaïi” gì ? Chuøa Thieân Loäc Thieàn Toâng hieän coøn thôø caùc long vò xöa, nhôø ñoù chuùng ta coù theå bieát ñöôïc truyeàn thöøa ôû chuøa naøy nhö sau:

317

- Vò Toå xöa nhaát laø thieàn sö thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá, ñôøi 37, chöa bieát phaùp danh (phaùp danh coù chöõ “Ñaïi “ ?), coù leõ vò naøy ñöôïc baø Saùu nhöôïng caây caát chuøa theo söï tích treân.

- Truï trì tieáp theo vò Toå treân laø Hoøa thöôïng Ñaïo Nguyeân – Vieân Dung sanh naêm Kyû Hôïi 91779). Vaøo thôøi vua Gia Long (1802 – 1820), Hoøa thöôïng Ñaïo Nguyeân – Vieân Dung ñaõ chöùng minh cho vieäc in laïi “Kinh Moâng Sôn Thí Thöïc” vì ôû chuøa coøn laïi quyeån kinh coù ghi (chöõ Nho): “Ñaïi Vieät Quoác, Dieân khaùnh phuû, Vónh Xöông huyeän, Xöông Haø toång, Thaùi An xaõ”

- An Döôõng töï, huùy Chöông Huaân töï Toâng Giaùo truï trì thuû hoä kinh. - Thieân Loäc töï huùy thöôïng Ñaïo haï Nguyeân, Vieân Dung Hoûa thöôïng chöùng minh ! - Long Quang töï, huùy thöôïng Lieãu haï Ñaït, Baûo Höông Ñaïi sö truyeàn thoï. Keä vaán:

Moãi nhöït thaàn hoân phaàn chuù höông, Taï thieân, taï ñòa, taï quaân vöông. Thöôøng kyø xöû xöû ñieàu hoøa thuïc, Ñaûn nguyeân gia gia thoï maïng tröôøng. Thaùnh chuùa hieàn thaàn an xaõ taéc. Phuï töø töû thuaän aån gia nöông, Töù phöông bình ñònh can qua töùc, Tam chuùc toaøn xöông tuïng voâ cöông.

Chö gia ñaøn vieät tín cuùng... Hoaø thöôïng Ñaïo Nguyeân – Vieân Dung vieân tòch vaøo ngaøy 23 thaùng 9 naêm Giaùp Ngoï (1834), thoï 56 tuoåi.

- Sau khi Hoøa thöôïng Ñaïo Nguyeân – Vieân Dung vieân tòch, ñeä töû laø Thieàn sö Taùnh Hoàng – Haûi Taïng (Laâm Teá, ñôøi 39) keá theá truï trì chuøa Thieân Loäc.

Leã Vu L:an (raèm thaùng 7) Bính Daàn, nieân hieäu Töï Ñöùc thöù 9 (1856) thieàn sö Taùnh hoàng – Haûi Taïng ñöùng ra xaây döïng laïi chuøa Thieân Loäc neân caây trình trong chuøa coù khaéc: “Töï Ñöùc cöûu nieân, tueá thöù Bính Daàn, maïnh thu nguyeät caùt nhöït truøng kieán Thieân Loäc töï”. Ngaøy 18 thaùng Chaïp naêm Quí Hôïi nieân hieäu Töï Ñöùc thöù 16 (cuoái naêm 1863 ñaàu naêm 1864), thieàn sö Taùnh hoàng – Haûi Taïng vieân tòch taïi chuøa. Hoøa thöôïng Taùnh Hoàng – Haûi Taïng coù caùc ñeä töû noåi danh sau:

- Haûi Vinh – Phoå Töôøng keá theá truï trì chuøa Thieân Loäc, tòch ngaùy 19 thaùng 11 naêm Taân Tò (1881)

- Haûi Aân – Töø Ñieäp keá theá truï trì chuøa Thieân Loäc, sanh naêm Nhaâm Daàn (1832), tòch ngaøy 2 thaùng 9 naêm Taân Daäu (1921)

- Haûi Chaán – Chaùnh Kyù truï trì chuøa Khaùnh Long, sanh ngaøy 29 thaùng Chaïp naêm Quùi Maõo (cuoái naêm 1913, ñaàu naêm 1914), thoï 71 tuoåi (coù ñeä töû laø Thanh Löông – Phoå Hieän).

- Haûi Hueä – Chaùnh Nhôn truï trì chuøa Ñaïi Phöôùc. (coù ñeä töû laø Thanh Trong – Nhö Phaùp). Trong thôøi chieán tranh choáng Phaùp (1939 – 1945), chuøa Thieân Loäc bò hö haïi naëng. Naêm 1955, Thöôïng toïa Thanh Trong – Nhö Phaùp veà truï trì chuøa Thieân Loäc, Thöôïng toïa ra söùc tu söûa chuøa. Naêm 1959, Thöôïng toïa thænh caây boà ñeà töø gioáng cuûa chuøa Linh Sôn (ñöôøng Coâ Giang – Saøi Goøn) ñöôï veà troàng ôû vöôøn chuøa Thieân Loäc, hieän nay caây Boà ñeà, caønh laù toûa roäng xum xueâ. Naêm Giaùp Thìn (1964), thöôïng toïa Nhö Phaùp vôùi söï hoã trôï cuûa Boån Ñaïo ñaõ xaây döïng laïi chuøa Thieân Loäc roäng lôùn vaø vöõng chaéc hôn xöa. Sau ñoù, Thöôïng toïa tieáp tuïc tu boå, troàng theâm caây caûnh... neân chuøa trôû neân nguy nga, töôi ñeïp nhö hieän traïng ngaøy nay.

318

Chuøa quay maët veà höôùng Nam, nuùi Hoaøng Ngöu aùn ngöõ phía tröôùc chuøa ôû xa xa, soâng Caïn chaûy ngang phía tröôùc chuøa. Coång tam quan chuøa xaây theo kieåu laàu coå, maùi ngoùi cong nheï treân coång coù khaéc “Thieän Loäc Thieàn Toâng töï”. Phía sau coång laø hoà baùn nguyeät troàng hoa sen xanh töôi, ôû giöõa laø töôïng Boà Taùt Quan Theá Aâm. ÔÛ saân tröôùc chuøa laø möôøi hai caây tuøng troàng thaønh hai haøng, nhö haøng côø daøn chaøo khaùch haønh höông, töôïng tröng cho “thaäp nhò nhaân duyeân” trong giaùo lyù nhaø Phaät. Töø saân nhìn vaøo chuøa, chuøa laø toøa nhaø roäng lôùn nguy nga kieán truùc theo loái coå nhöng xaây döïng baèng vaät lieäu hieän ñaïi (coät ñuùc, vaùch gaïch toâ xi maêng...) Tieàn ñöôøng laø moät toøa nhaø roäng 13m saâu 9m, noùc raát cao vaø co hai töøng maùi, ôû treân ñæng coù ñaép hình hai con roàng cha72u maët traêng (löôõng long chaàu nguyeät). Chaùnh ñieän roäng lôùn, thôø Phaät Döôïc Sö, Phaät Thích Ca, Boà taùt Di Laïc, Hoä Phaùp... Hai coät ôû chaùnh ñieän ñöôïc ñaép noåi roàng quaân quanh. Ñaïi hoàng chung ôû chuøa cao 1,60m, naëng 34o kg, ñöôïc ñuùc vaøo ngaøy trung thu naêm Bính Ngoï (29 – 9 – 1966). Chuøa coøn coù chuoâng baùo chuùng xöa coù khaéc: “Ñinh Söûiu nieân, nhò nguyeät nhò thaäp nhöït” (20 thaùng 2 naêm Ñinh Söûu, coù leõ laø naêm 1817). Phía treân chaùnh ñieän laø toøa baûo thaùp cao baûy töøng, thôø baûy vò Phaät thôøi quaù khöù. Caûnh chuøa Thieân Loäc Thieàn Toâng ñöôïc moät du khaùch ca ngôïi trong baøi thô thaát ngoân ñöôïc löu laïi taïi chuøa nhö sau: Chuøa xöa söøng söõng taïi Dieân An Thieân loäc nguy nga giöõa xoùm laøng. Ñaïi thoï boà ñeà xanh toûa maùt, Vöôn leân böûu thaùp giöõa khoâng gian, Thaát Phaät töø toân toûa aùnh vaøng. Phuïng vuõ long hoài vaàng nguyeät chieáu, Ñaïi huøng böûu ñieän veû trang nghieâm. VIII. CHUØA BAÛO LONG. Chuøa Baûo Long ôû thoân Thuaän Myõ, xaõ Ninh Quang, quaän Ninh Hoøa, tænh Khaùnh Hoøa. Chuøa Baûo Long môùi ñöôïc xaây döïng vaøo khoaûng nieân hieäu Ñoàng Khaùnh – Thaønh Thaùi (1886 – 1907) treân neàn moät chuøa coå cuûa laøng phuïng cang ngaøy xöa. Trong chuøa coù thôø 11 pho töôïng baèng ñoàng raát coå, coù töôïng laøm baèng ñoàng ñen, ñaëc bieät nhaát laø pho töôïng Phaät Thích Ca cao lôùn baèng ngöôøi thaät, ñöôøng neùt chaïm troå, ñieâu khaéc raát tinh xaûo. Theo lôøi truyeàn: Caùc töôïng Phaät naøy tröôùc ñaây laø töôïng chuøa laøng Phuïng Cang (nay ñoåi laïi laø xaõ Ninh Höng) moät naêm luït lôùn, nöôùc cuoán caû chuøa vaø töôïng Phaät, phaùp khí... troâi ñi ñaâu maát, chæ coøn moät soá tìm ñöôïc ôû ñòa phöông, ñöôïc thænh vaøo thôø ôû chuûa Baûo Long hieän nay. ÔÛ trong vuøng coù moät con suoái saâu vaø roäng, daân ñòa phöông goïi laø “Suoái Baøu Saáu”. Suoái chaûy giöõa hai laøng Thuaän Myõ vaø Phuïng Cang. Sau khi chuøa Phuïng Cang bò luõ cuoán troâi ñi maát, nôi suoái Baøu Saáu thöôøng xaûy ra nhieàu hieän töôïng kyø dò: Nghöõng ñeâm raèm, moàng moät, ngöôøi quanh vuøng thöôøng nghe tieáng chuoâng, tieáng moõ töø daùy Baøu Saáu voïng leân. Thænh thoaûng vaøo nhöõng ngaøy toát trôøi, chieàu taïnh maùt, luùc chaïng vaïng toái, treân maët nöôùc noåi leân moät chieác chieáu boâng, treân ñoù coù boán oâng laõo raâu toùc baïc traéng ngoài noùi chuyeän, tieáng noùi nghe vaêng vaúng taän ngoaøi xa. Daân chuùng ñaõ sôï caù saáu döôùi Baøu Saáu, giôø ñaây laïi nghe thaáy caûnh treân, ai cuõng sôï, khoâng daùm lui tôùi nôi Baøu Saáu. Boán, naêm möôi naêm sau côn luït, daân laøng Thuaän Myõ vôùt ñöôïc ôû Baøu Saáu moät töôïng Phaät, beøn laäp chuøa thôø phuïng. Sau khi chuøa Baûo Long ñöôïc xaây döïng xong, ngöôøi daân ñòa phöông laïi nghe

319

tieáng ñaïi hoàng chung vang leân töø Baøu Saáu. Laøng möôùn ngöôøi laën xuoáng xem thì thaáy Ñaïi hoàng chung naëm döôùi nöôùc, treo lô löûng treân moät reã caây töø bôø suoái ñaâm ra. Laøng cho cöa reã caây vaø thænh ñaïi hoàng chung ñöa veà chuøa Baûo Long. Töôïng Phaät vaø ñaïi hoàng chung ôû chuøa Baûo Long quaû thaät laø baùu vaät cuûa daân laøng Phuïng Cang ngaøy xöa neân daân thoân Thuaän Myõ ngaøy nay vaãn coøn giöõ ñöôïc. Suoái baøu Saáu xöa coù nhieàu caù saâu, sau khi tìm ñöôïc töôïng Phaät, ñaïi hoàng chungø vaø chuøa Baûo Long ñöôïc xaây döïng, caù saáu khoâng coøn nöõa. Suoái Baøu Saáu trôû neân moät nôi linh thieâng huyeàn bí, daân chuùng ñòa phöông raát toân kính, khoâng daùm xaâm phaïm moät maûy may... Sang ñeán theá kyû 20, ngöôøi daân ôû ñaây laïi truyeàn nhau moät caâu chuyeän huyeàn bí khaùc nöõa. ÔÛ laøng Phuïng Cang coù moät ngöôøi ñaøn baø tuïc goïi laø baø Xaõ Maäp. Moät hoâm, baø thaáy moät con traâu coø vaøo phaù luùa trong ruoäng cuøa baø. Baø noåi giaän chaïy ra naém ñuoâi traâu ñaùnh, traâu boû chaïy keùo theo baø Xaõ Maäp nhaûy xuoáng suoái Baøu Saáu maát tích luoân. Ngöôøi nhaø möôùn thôï laën, moø tìm khaép nôi maø khoâng thaáy daáu veát cuûa baø, töôûng baø ñaõ cheát chìm döôùi suoái saâu neân ngöôøi nhaø lo laøm leã tang. Nhöng boán hoâm sau baø trôû veà, dung maïo treû trung vaø xinh töôi hôn tröôùc, ngöôøi trong nhaø vaø daân laøng möøng rôõ, xuùm nhau ñeán hoûi thaêm. Baø ñaùp: chuyeän ôû coõi aâm khoâng theå keå ñöôïc cho ngöôøi coõi döông bieát, vì loä “cô trôøi” (thieân cô) seõ bò cheát baát ñaéc kyø töû. Moät thôøi gian qua baø Xaõ vaãn soáng bình yeân, chuyeän con traâu coø keùo baø Xaõ xuoáng Baøu Saáu töôûng ngöôøi theá gian ñaõ queân laõng roài. Chaúng ngôø, moät hoâm, oâng Xaõ naên næ baø keå laïi söï vieäc ngaøy xöa. Baø vui veû baøo: Neáu oâng muoán nghe, phaûi doïn moät böõa tieäc, môøi baø con ñeán ñaây chung vui tröôùc khi toâi taï theá. Oâng Xaõ töôûng baø ñoøi giôõn vaø vì taùnh toø moø thuùc ñaåy, oâng Xaõ laøm böõa tieäc, môøi baø coøn trong laøng ñeán döï. Trong tieäc baø Xaõ keå raèng: khi baø ñaùnh con traâu coø, tr6au coø chaïi baø ñònh thaû ñiuoâi traâu ra, nhöng tay baø bò dính chaët vaøo ñuoâi traâu, khoâng buoâng ra ñöôïc. Khi con traâu nhaûy xuoáng nöôùc, baø hoaûng kinh, nhaém maét chôø cheát. Nhöng khi tænh laïi, môû maét ra baø thaáy mình ñang ñöùng tröôùc moät caûnh cung ñieän nguy nga, laâu ñaøi loäng laãy, traùng leä, nhìn quanh khoâng thaáy con traâu ñaâu caû. Baø heát söùc hoang mang, lo sôï laøm theá naøo. Ñöôøng saù roäng raõi töôi maùt, phong caûnh xinh ñeïp nhö coõi tieân, nhöng khoâng thaáy boùng daùng moät ngöôøi naøo ñeå hoûi thaêm. Chôït coù hai ngöôøi xuaát hieän, maëc quaàn aùo nhö lính thò veä cuûa vua quan ngaøy xöa. Baø hoaûng sôï ñònh boû chaïy, nhöng bò hoï baét ñöa vaøo toøa laâu ñaøi roäng lôùn, ñeïp ñeõ, giaøu sang, böïc theàm vaùch ñaù baèng ñaù caåm thaïch, coät keøo chaïm troå, sôn son theáp vaøng, trang trí chaâu baùu ngoïc ngaø, vaøng baïc chieáu saùng choùi loïi. Hai ngöôøi lính daét baø qua khoûi trieàu ñình, roài qua moät saân roäng ñaày hoa thôm coû laï, sau cuøng ñeán moät cung ñieän haøo quang, choùi caû maét, khi laïnh ôùn caû ngöôøi. Trong ñieän coù moät vò maëc long baøo nhö böïc vua chuùa, raâu daøi, maét saùng, ngoài treân ngai vaøng röïc rôõ... Noùi ñeán ñoù baø Xaõ Maäp ngaõ ñuøng ra taét thôû ! IX. CHUØA HOÄI PHÖÔÙC (CHUØA CAÙT). Vaøo theá kyû 18, thieàn sö Tòch Vieãn – Hoàng Qui (Laâm Teá, ñôøi 35) vaân du ñeán nuùi Hoa Sôn (tuïc goïi laø Hoøn Moät) thuoäc Khaùnh hoøa (nay thuoäc phöôøng Phöôùc Tieán, Thaønh phoá Nha Trang) thaáy ñòa theá thanh tònh neân laäp am tranh tu haønh. Thieàn sö Hoàng Qui sanh ngaøy 19 thaùng 7 naêm Maäu Tyù (coù leõ naêm 1708) hoaèng hoùa ôû ñaây 10 naêm thò tòch vaøo ngaøy moàng 8 thaùng 8 naêm Canh Ngoï (1750). Thieàn sö Phaät Aán – Quaûng Hieån keá theá hoaèng hoùa ôû am tranh naøy. Thieàn sö Phaät Aán, sanh ngaøy 20 thaùng 11 naêm Nhaâm Daàn (coù leõ laø naêm 1722) thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá, ñôøi 35. Hieän chöa bieát thieàn sö Phaät Aán tu hoïc vôùi Hoøa thöôïng naøo, ôû ñaâu ? Chæ bieát

320

raèng, thieàn sö Phaät Aán tu haønh ôû am naøy moät thôøi gian, vieân tòch vaøo ngaøy muøng 9 thaùng chaïp naêm Bính Thaân (ñaàu naêm 1777). Ñoà chuùng laäp thaùp Lieân Hoa ôû chuøa treân nuùi Hoa Sôn ñeå thôø cuùng, hieän nay vaãn coøn (nhöng nhaø cöûa daân chuùng ñang caát saùt caïnh thaùp, maát veû coå kính trang nghieâm thôøi xöa). ÔÛ chuøa Hoäi Phöôùc hieän nay coù caëp caâu ñoái chöõ Noâm, töông truyeàn laø di buùt cuûa Thieàn sö Phaät Aán:

“Bieån aùi döùt roài, chæ neûo Linh Sôn naøo maáy daëm, Röøng thieâng lieãu ñaëng, qua mieàn Thieàn Truùc deã bao xa”

Keá theá truï trì chuøa laø Thieàn sö Teá Ñieàn – Nhö Boån (Laâm Teá, ñôøi 36) thieàn sö Nhö Boån sanh naêm Ñinh Maõo (1747) laø ñeä töû cuûa Thieàn Sö Thieät Ñòa – Phaùp Aán (khai sôn chuøa Kim Sôn, truï trì chuøa Baûo Phong ôû Khaùnh Hoøa). Thieàn sö Teá Ñieàn – Nhö Boån hoaèng Hoùa ôû nhieàu nôi vaø coù nhieàu ñeä töû, neân long vò ñöôïc thôø ôû caùc chuøa (Hoäi Phöôùc, Kim Sôn... ôû Khaùnh Hoøa) vaø coøn ñöôïc thôø ôû chuøa Thieàn Laâm (Ninh Thuaän). Thieàn sö Teá ñieàn – Nhö Boån vieân tòch vaøo ngaøy muøng 5 thaùng 5 naêm Taân Daäu (1801), Ñaïi sö Ñaïi Thoâng – Chaùnh Nieäm truï trì chuøa Linh Sôn hay chuøa Taân Long ôû xaõ Dieân Phuù (huyeän Dieân Khaùnh, Khaùnh Hoøa) kieâm truï trì Hoäi Phöôùc. Naêm 1802, vua Gia Long leân ngoâi, ñaát nöôùc ñöôïc thaùi bình sau thôøi gian daøi noäi chieán, Phaät Giaùo ñöôïc phuïc höng. Vaøo thôøi vua Gia Long (1802 – 1820) Ñaïi sö Ñaïi Thoâng – Chaùnh Nieäm dôøi chuøa Hoäi Phöôùc töø treân nuùi Hoa Sôn xuoáng vuøng ñoàng caùt ôû phía Baéc chaân nuùi caùch chuøa cuï khoaûng 500m, chuøa luùc ñoù naèm giöõa caùnh ñoàng caùt meânh moâng, neân daân ñòa phöông baét ñaàu goïi laø “Chuøa Caùt”. Vaøo ñaàu thôøi nhaø Nguyeãn ñoù, ñaát nöôùc thanh bình, daân chuùng laøm aên phaùt ñaït, daân chuùng veà soáng ôû Nha Trang ngaøy caøng ñoâng neân nhaø cöûa xaây caát ngaøy caøng nhieàu, xoùm laøng daân chuùng bao quanh chuøa Caùt ngaøy caøng ñoâng. Caùnh ñoàng Caùt meânh moâng khoâng coøn nöõa maø trôû thaønh xoùm laøng, caûnh thanh tònh cuûa chuøa Caùt ngaøy xöa khoâng coøn nöõa. Vì vaäy, ca dao ôû ñòa phöông coù caâu noùi leân caûnh ñau loøng ñoù nhö sau:

Ngaøy xöa chuøa Caùt meânh moâng, Ngaøy nay chuøa Caùt naèm trong xoùm laøng.

Coù leõ caûnh oàn aøo naùo nhieät cuûa xoùm laøng xung quanh ñaõ khieán cho Ñaïi sö Chaùnh Nieäm khoâng coøn muoán ôû chuøa Hoäi Phöôùc nöõa, neân Ñaïi sö trôû veà caûnh thanh tònh cuûa chuøa Linh Sôn vaø giao chöùc truï trì chuøa Hoäi Phöôùc cho ñeä töû laø Ñaïo An – Phoå Nhuaän. Ngaøy 30 thaùng 7 naêm Canh Ngoï (1810) Ñaïi sö Ñaïi Thoâng – Chaùnh Nieäm vieân tòch ôû chuøa Linh Sôn, (Ñaïi sö sanh naêm Canh Daàn 1710 ?) ñoà chuùng laäp thaùp thôø trong vöôøn chuøa. Ñaïi sö Ñaïo An – Phoå Nhuaän, sanh ngaøy 24 thaùng 11 naêm Taân Söûu (1781), thuoäc chi phaùi Lieãu Quaùn, (laâm Teá, ñôøi 38). Vaøo khoaûng naêm Nhaâm Ngoï ñôøi vua Minh Maïng (1822), Ñaïi sö Phoå Nhuaän truøng tu laïi chuøa Hoäi Phöôùc, chuù taïo theâm Phaät töôïng, phaùp khí vaø ñuùc ñaïi hoàng chung cho chuøa. Coång chuøa khaéc caëp caâu ñoái, trong ñoù coù chöõ “Hoäi Phöôùc Thieàn Moân” nhö sau:

“Hoäi taán nhaân duyeân phöôùc Thieàn khai trí ñoä moân”

Ñaïi sö Ñaïo An – Phoå Nhuaän vieân tòch vaøo ngaøy 22 thaùng 8 naêm Taân Söûu (1841) ôû chuøa Linh Sôn. Ñaïi sö Taùnh Minh – Trí Quang sanh ngaøy 23 thaùng 9 naêm Aát Söûu (1805), keá theá truï trì chuøa Hoäi Phöôùc ñeán ngaøy vieân tòch, ngaøy 24 thaùng 5 naêm Quùi Söûu (1913) Ñaïi sö phoù chuùc cho ñeä töû baøi keä boán caâu coù 9 chöõ “Nhöùt”:

Nhöùt thaønh thöôïng ñaït, nhöùt thaønh tinh. Nhöùt cuù lieãu nhieân, nhöùt cuù minh

321

Nhöùt ñöùc, nhöùt taâm, haøm nhöùt nieäm. Nhöùt taâm tònh ñoä, nhöùt traàn thanh.

Sau khi Ñaïi sö Taùnh Minh – Trí Quang vieân tòch, caùc vò taêng thuoác chi phaùi Chuùc Thaùng ñeán thay truï trì chuøa Hoâi Phöôùc. - Sö Aán Hueä – Minh Ñaêng, hieäu Hoaèng Dieãn (Laâm Teá, ñôøi 39) hoaèng hoùa vaøi naêm. - Sö Aán Löông – Toå Nhaï, hieâu Dieäu Boån (Laâm Teá, ñôøi 39) - Sö Nhö Hueä – Giaûi Thöùc, hieäu Thieân Taâm (Laâm Teá, ñôøi 41) Ñaïi sö Thieân Taâm sanh ngaøy 14 thaùng 3 naêm Quùi Söûu (1853). Ñaïi sö truøng tu laïi chuøa vaø naêm Nhaâm Daàn, Thaønh Thaùi thöù 14 (1902), Ñaïi sö taùi taïo laïi ñaïi hoàng chung. Ñaïi sö tòch vaøo ngaøy 23 thaùng 2 naêm Aát Tò (1905). - Sau khi Ñaïi sö Thieân Taâm tòch, sö Thanh Minh – Hueä Chaâu, hieäu Phaùp Minh (Laâm Teá, ñôøi

41) thay theá truï trì chuøa Hoäi Phöôùc. Sö Phaùp Minh sanh ngaøy 14 thaùng 3 naêm Quùi Söûu (1853) vaø tòch vaøo ngaøy 5 thaùng 2 naêm Giaùp Daàn (1914) khoâng coù sö thay theá. - Daân laøng Phöông Saøi thænh Hoøa thöôïng Chôn Höông – Thieân Quang ôû chuøa Linh Sôn (Vaïn

Ninh, huyeän Ninh Hoøa, Khaùnh Hoøa) veà truï trì chuøa Hoäi Phöôùc. Hoøa thöôïng Thieân Quang thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá, ñôøi 40 (chi phaùi Chuùc Thaùnh), sanh naêm Nhaâm Tuaát (1862) sau moät thôøi gian truï trì chuøa Hoäi Phöôùc (1915 – 1957) Hoøa thöôïng trôû veà hoaèng hoùa ôû chuøa cuõ (Linh Sôn) cho ñeán ngaøy vieân tòch (ngaøy 25 thaùng chaïp naêm Maäu Daàn, naêm 1938). - Naêm 1917, Ñaïi sö Thanh Chaùnh – Quaûng töôøng, hieäu Phöôùc Töôøng (Laâm Teá, ñôøi 41) thay

theá truï trì chuøa Hoäi Phöôùc. Ñaïi sö Phöôùc Töôøng sanh ngaøy 15 thaùng 5 naêm Ñinh Maõo (1867), queâ ôû Löông Loäc, huyeän Tuy Phöôùc, tænh Bình Ñònh. Sau moät thôøi gian hoaèng hoùa ôû chuøa Hoäi Phöôùc, Ñaïi sö Phöôùc töôøng veà truï trì chuøa Thieân Böûu ôû huyeän Ninh Hoøa (Khaùnh Hoøa) cho ñeán ngaøy vieân tòch, 28 thaùng 7 naêm Nhaâm Thaân (1932).

- Keá theá truï trì chuøa Hoäi Phöôùc sau ñoù laø Ñaïi sö Thò Thoï – Haønh Giaùo hieäu Nhôn Hieàn (Laâm Teá 42) sanh naêm Kyû Muøi (1859) vaø tòch vaøo ngaøy 12 thaùng 9 naêm Kyû Tò, ñôøi vua Baûo Ñaïi (1929).

- Naêm 1929, Ñaïi sö Aán Ngaân – Tín thaønh (Laâm Teá, ñôøi 43) thay theá truï trì chuøa Hoäi Phöôùc. Ñaïi sö Tín Thaønh, queâ ôû Quaûng Ngaõi, sanh naêm Aát Daäu (1885).

Naêm Canh thìn (1940), ñôøi Baûo Ñaïi chuøa Hoäi Phöôùc ñöôïc saéc töù. Trong thôøi gian Nhaät ñaûo chaùnh Phaùp (1945), Ñaïi sö Tín Thaønh veà queâ vaø bò trôû ngaïi ôû ñoù, khoâng trôû voâ chuøa Hoäi Phöôùc ñöôïc.

- Naêm 1949, daân laøng Phöông Saøi laïi thænh Ñaïi sö Ñoàng Kænh – Tín Quaû veà truï trì chuøa Hoäi Phöôùc.

Naêm 1956 Hoøa thöôïng Tín Thaønh trôû vaøo Nha Trang khai sôn chuøa Phöôùc Ñieàn ôû xoùm Xöôûng (gaàn chuøa Haûi Ñöùc) vaø hoaèng hoùa ôû ñaây cho ñeán kho vieân tòch vaøo ngaøy moàng 10 thaùng 12 naêm Maäu Tuaát (ñaàu naêm 1959). Ñaïi sö Ñoàng Kænh – Tín Quaû sanh ngaøy 16 thaùng 9 naêm Taân Maõo (1891), queâ ôû xaõ hoøa Thaéng, huyeän Tuy Hoøa, tænh Phuù Yeân, xuaát gia naêm 12 tuoåi ôû chuøa Long Khaùnh, huyeän Tuy Hoøa tænh Phuù Yeân, 18 tuoåi thoï giôùi Sa di trong giôùi ñaøn ôû chuøa Hoà Sôn (Tuy Hoøa, Phuù Yeân). Sau ñoù sö tín Quaû vaøo Khaùnh Hoøa tham hoïc vaø hoaèng hoùa. Naêm 1945 sö Tín Quûa thoï giôùi Boà Taùt trong giôùi ñaøn ôû chuøa Haûi Ñöùc (Nha Trang). Sö caàu phaùp vôùi Hoøa thöôïng Thò Thoï – Haønh Giaùo (Nhôn Hieàn) ôû chuøa Hoäi Phöôùc. Naêm 1949, ñaïo sö Tín Quaû veà thay theá truï trì chuøa Hoäi Phöôùc.

322

Trong thôøi gian hoaèng hoùa, Hoøa thöôïng Tín Quûa ñaõ khai sôn 5 chuøa ôû Khaùnh Hoøa: Chuøa Thieàn Laâm (Ñoàng Ñeá) naêm 1967, chuøa Long Hoa ôû Vaïn thaéng (Vaïn Ninh) naêm 1960, chuøa Phöôùc Ñieàn ôû Dieân Sôn (Dieân Khaùnh) naêm 1970, chuøa Baûo Hoa ôû Ninh Quang (Ninh Hoøa) naêm 1971 vaø chuøa Chaâu Long (Vaïn Ninh) naêm 1974. Hoøa thöôïng Ñoàng Kænh – Tín Quaû vieân tòch vaøo ngaøy 13 thaùng 8 naêm Maäu Ngoï (1978), ñoà chuùng laäp thaùp thôø trong khu thaùp Toå treân nuùi phía sau chuøa Long Sôn (Nha Trang). (1) (1) Tham khaûo taøi lieäu ôû chuøa Hoäi Phöôùc. Truï trì chuøa Hoäi Phöôùc hieän nay laø Thöôïng toïa Chuùc Thoï – Phaùp Ñöùc, hieäu Quaûng Thieän. Thöôïng toïa Quaûng Thieän chaêm lo truøng tu chuøa Hoäi Phöôùc vaø xaây döïng thaùp Boà ñeà thôø chö Toå sö cuûa chuøa. Hình:

- Bia thaùp Toå Phaät Aán treân nuùi Hoa Sôn (Thaùp ñöôïc truøng tu naêm 1972) - Thaùp Boà ñeà ôû chuøa Hoäi Phöôùc hieân nay.

CAÙC THIEÀN SÖ HOAÈNG HOÙA ÔÛ MOÄT SOÁ CHUØA KHAÙC THUOÄC MIEÀN TRUNG. I. CHUØA KIN LONG. Chuøa kim Long ôû ñænh nuùi Thaàn Ñinh, huyeän Phong Loäc, dinh Quaûng Bình, nay laø huyeän Leä Ninh, tænh Quaûng Bình. Theo truyeàn thuyeát, chuøa Kim Long khoâng bieát ñöôïc laäp vaøo naêm naøo, nhöng ñöôïc Noäi taùn Ñaøo Duy Töø (1572 – 1634) xaây döïng laïi vaøo thôøi Chuùa Saõi – Nguyeãn Phöôùc Nguyeân (1613 – 1634). Trong thôøi gian ñöôïc Chuùa Saõi cöû giöõ chöùc Thoáng suaát Ñaïo Löu Ñoàn vaøo khoaûng naêm Canh Ngoï (1630), Noäi taùn Loäc Kheâ haàu Ñaøo Duy Töø thöôøng ñi quan saùt ñòa hình vuøng traán ñoùng vaø lo xaây luõy Tröôøng Duïc, nhaân ñoù thöôøng leân du ngoaïn ôû nuùi Ñaâu Maâu. Moät hoâm, Ñaøo Duy Töø gaëp moät oâng giaø raâu toùc baïc phô daùng tieân phong ñaïo coát, hieäu laø Hoaøng Phuû, treân nuùi Ñaâu Maâu. Cuï Hoaøng Phuû heïn Ñaøo Duy Töø ñeán chuøa treân nuùi Thaàn Ñinh seõ trao cho saùch thaàn (Saùch quí). Ñuùng heïn Ñaøo Duy Töø ñeán chuøa treân nuùi Thaàn Ñinh gaëp Hoaøng Phuû. Ñaøo Duy Töø hoûi thaêm thì Hoaøng Phuû cho bieát: Ngaøi voán ôû Bích Ñoäng (traán Ninh Bình) nhaân nhaøn du ñeán vieáng vuøng naøy. Trao saùch vaø noùi xong Hoaøng Phuû bieán maát. Ñaøo Duy Töø coù laøm baøi kyù baèng chöõ Noâm keå laïi vieäc naøy ñöôïc truyeàn tuïng thôøi ñoù, nhöng hieän nay baøi kyù naøy ñaõ maát. Coù leõ sau ñoù, Ñaøo Duy Töø cho xaây döïng laïi chuøa Kim Phong (naêm Canh Ngoï 1630). Traûi qua thôøi gian chieán tranh, chuøa treân ñænh nuùi vaéng bò hoang pheá. Maõi ñeán naêm Minh Maïng thöù saùu (1825), sö truï trì (teân laø Traàn Gia Hoäi, chöa roõ phaùp danh) xaây döïng laïi chuøa baèng caây lôïp tranh. Naêm Minh Maïng thöù 10 (1829) ngöôøi ôû ñòa phöông teân laø Leâ Vaên Truùc quyeân tieàn thieän nam tín nöõ xaây chuøa baèng ngoùi. Cuõng trong thôøi gian truøng tu ñoù, thuyeàn buoân vôùt ñöôïc moät Ñaïi hoàng chung ôû cöûa Nhaät Leä, ñem cuùng cho chuøa Kim Phong, II. CHUØA KÍNH THIEÂN (CHUØA HOAÈNG PHÖÔÙC). Chuøa Kính Thieân hay chuøa Hoaèng Phöôùc ôû phöôøng Thuaän Traïch, huyeän Leä Thuûy, phuû Taân Bình nay thuoäc huyeän Leä Ninh, tænh Quaûng Bình chuøa ñaõ laäp töø theá kyû 16.

323

Trong saùch OÂ Chaâu caän luïc (vieát naêm 1555), Döông Vaên An vieát: “Chuøa Kính Thieân ôû gaàn traïm Bình Döông, huyeän Leä Thuûy, giöõa nôi nöôùc bieån vôøn quanh, non xanh bao boïc, noåi baät leân moät ngoâi chuøa treân nuùi. Nhaø phöông tröôïng vaø caùc trai phoøng san saùt... quûa laø moät ngoâi chuøa lôùn ôû phuû Taân Bình, chuøa coù quaû chuoâng lôùn naëng ngaøn caân, xöa töøng coù Taêng quan truï trì vaø ñöôïc caáp Saøi phu (ngöôøi queùt doïn) ñeå phuïng söï. Chuøa coù vöôøn hoa, vôùi caûnh hoa rôi chim hoùt cho ñeán gaàn ñaây chæ coøn laø di tích moät khu vöôøn cuõ maø thoâi”. Naêm Kyû Daäu (1609), Ñoan quoác coâng Nguyeãn Hoøang cho xaây döïng moät ngoâi chuøa môùi treân neàn chuøa cuõ ñaët teân laø chuøa Kính Thieân. Naêm Bính Thaân (1716) chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu (1691 – 1725) cho truøng tu laïi chuøa, ñích thaân cheá lieãn chöông: ban moät bieån teân chuøa moät taám hoaønh ñeà boán chöõ lôùn “Voâ song phuùc ñòa” (Ñaát phuùc khoâng hai) vaø naêm caëp caâu ñoái chöõ Nho, trong ñoù coù caâu:

“Huyeàn baûo kính vu khoâng ñöôøng, saâm nghieâm vaïn töôïng. Xaùn taâm ñaêng vu tónh ñòa, dieäu chöùng voâ vi.” (Treo göông baùu ôû nhaø “khoâng”, ñai nghieâm muoân veû, Ñeøn taâm saùng nôi ñaát Phaät, dieäu chöùng voâ vi.)

Naêm 1821, trong chuyeán kinh lyù ra Baéc Thaønh (Thaêng Long). Vua Minh Maïng ñi ngang Quaûng Bình gheù thaêm chuøa Kính Thieân vaø ñoåi teân chuøa laïi laø chuøa Hoaèng Phuùc. Naêm 1823 vua caáp 100 löôïng baïc vaø cho binh lính phuï giuùp truøng tu chuøa. Naêm 1826, vua laïi caáp 150 löôïng baïc ñeå tu söûa chuøa. Naêm 1824, cuõng nhaân chuyeán ñi kinh lyù ra Baéc Thaønh (Thaêng Long), ñeå laøm leã phong, vua Thieäu Trò vieáng chuøa Hoaèng Phuùc, vua noùi raèng: “Chuøa naøy do lieät Thaùnh ñôøi tröôùc döïng leân, neùt chöõ cuûa tieân thaùnh coøn choùi saùng vaø löu maõi ôû chuøa. Thöôïng hoaøng töøng caáp tieàn baïc, ñaët teân hay cho chuøa thöïc laø moät caûnh ñeïp (thaéng tích) trong caûnh Phaät”. Nhaân ñoù vua caáp 300 quan tieàn ñeå truøng tu chuøa, vua laøm moät baøi thô, sau ñoù cho khaéc vaøo baûng ñoàng ñeå treo trong chuøa. II. CHUØA LONG PHÖÔÙC (LONG PHUÙC) Chuøa Long Phuùc ôû phöôøng An Tònh, huyeän Ñòa Linh, sau naøu laø huyeän Gio Linh hay Vónh Linh, tænh Quaûng Trò. Vuøng ñaát Gio Linh laø nôi ñaàu tieân chuùa Nguyeãn Hoaøng laäp dinh phuû khi vaøo traán thuû Thuaän Hoùa (naêm 1558), sau môû roäng thaønh “Xöù Ñaøng Trong”. Daân chuùng ba phöôøng An Ñònh, An Höôùng vaø Phöông Xuaân (Quaûng Trò) töôûng nhôù coâng ñöùc cuûa chuùa Tieân (Nguyeãn Hoaøng) neân laäp mieáu ñeå thôø. Naêm 1821, vua Minh Maïng caáp 100 löôïng baïc vaø caây goã ñeå tu söûa mieáu. Naêm Quùi Muøi (1823) vua Minh Maïng cho bieán ñoåi mieáu, laäp thaønh chuøa, ñaët teân laø chuøa Long Phöôùc (Long Phuùc) caáp cho 100 löôïng baïc vaø caây goã ñeå xaây döïng laïi chuøa. Sau khi chuøa hoaøn thaønh, vua ban theâm cho 300 quan tieàn vaø caáp cho chuøa 650 maãu ruoäng ñaát coâng ñeå duøng vaøo vieäc thôø cuùng ôû chuøa. Vua cuõng caáp cho chuøa ba ngöôøi phu dòch (töï phu). Naêm sau (1824), vieäc truøng tu chuøa Long Phöôùc hoaøn thaønh, vua xuoáng duï sai Veä uùy Toân Thaát Ñaïo ñeán chuøa laøm leã “Caùo thaønh”, duï cuûa vua ban vaøo ngaøy moàng 7 thaùng 7 naêm Minh Maïng thöù 5 (1824) vieát raèng: Chuøa Long Phöôùc ôû Quaûng Trò thuoäc trieàu tröôùc xaây döïng ñeå thôø Thaùnh tích cuûa Ñöùc Thaùi Toå Gia duï Hoaøng ñeá ta. Naêm Minh Maïng thöù 2 (1821) Traãm töø cung Thuùy Hoa tuaàn du ra Baéc, cung kính chieâm ngöôõng daáu tích cuõ, töôûng nhôù ñöùc xöa, ñaõ saéc ba phöôøng thuoäc ñòa phaän aáy laø An Ñònh, An Höôùng, Phöông Xuaân truøng tu laïi. Sau ñoù laïi sai phaùi vieân ñem cho 100 löôïng baïc cuøng caây goã vaät lieäu xaây caát. Ngay ñeán ñoà thôø caùc thöù, ñeàu cho cung caáp ñaày ñuû.

324

Khi vieäc truøng tu ñaõ xong, lieàn phaùi Veä uùy Toân Thaát Ñaïo ra ñeå caùo leã thaønh. Nhaân ñaây, ñeå cung caáp cho vieäc phuïng thôø ôû chuøa, chuaån cho trích ruoäng ñaát coâng ôû ba phöôøng: laáy phöôøng An Ñònh 30 maãu, phöôøng An Höôùng 20 maãu, phöôøng Phöông Xuaân 15 maãu. Truyeàn cho 65 maãu naøy ñöôïc mieãn thueá vaø giao cho ba phöôøng aáy ñôøi ñôøi gìn giöõ ñeå phuïng thôø. Cai baï (Quaûng Trò) haõy tuaân duï thi haønh ngay. IV. CHUØA THIEÂN TOÂN Chuøa Thieân Toân ôû xaõ Ñaâu Kinh, huyeän Trieäu Phong, dinh Quaûng Trò, nay laø huyeän Trieäu Phong, tænh Quaûng Trò do chuùa Hieàn – Nguyeãn Phöôùc Taàn (1648 – 1687) xaây döïng. Sau khi xaây xong, chuùa Hieàn ban cho töôïng Phaät ñoà thôø, bieån ngaïch theáp vaøng. Sau vì chieán tranh taøn phaù, chuøa bò hoang pheá. Muøa ñoâng naêm Taân Tò (1821), vua Minh Maïng tuaàn du ra Baéc Thaønh, khi ñi ngang xaõ Ñaâu Kinh, daân chuùng ñòa phöông taâu xin vôùi vua cho truøng tu laïi chuøa Thieân Toân do Chuùa Hieàn ñaõ xaây döïng xöa kia. Thaùng 4 naêm Nhaâm Ngoï (1822), vua Minh Maïng ra leänh cho quan ôû Quaûng Trò ñöùng ra lo xaây döïng laïi chuøa Thieân Toân, cho 100 ngöôøi thôï röøng lo laáy goã, caáp 300 quan tieàn, 100 vuoâng gaïo vaø mieãn moät naêm thueá cho daân trong xaõ Ñaâu Kinh ñeå hoï lo vieäc söûa chuøa. Thaùng 5 naêm Canh Tyù (1840), vua Minh Maïng ban cho 500 quan tieàn ñeå truøng tu chuøa Thieân Toân. V. CHUØA BAÙT NHAÕ. Chuøa Baùt Nhaõ hay: “Saéc töù Long Sôn Baùt Nhaû töï” thöôøng ñöôïc goïi laø nhaø Toå ôû treân nuùi Long Sôn, thuoäc thoân Myõ Thaïnh, xaõ An Thaïnh, huyeän Tuy An, tænh Phuù Yeân. Chuøa Baùt Nhaõ do Hoøa thöôïng Sôn Nhaân thaønh laäp vaøo khoaûng cuoái theá kyû 18. Hoøa thöôïng Sôn Nhaân töùc Thieàn sö Giaùc Ngoä, huùy Taùnh Thoâng, hoï Nguyeãn ngöôøi phuû Gia Ñònh, thuoäc chi phaùi thieàn Lieãu Quaùn, theá heä 39 (truyeàn theo baøi keä: “Thieät Teá Ñaïi Ñaïo, Taùnh Haûi Thanh Tröøng...) Nguyeân tröôùc ñi laøm vieäc quan, ñaäp phaù xaây thaønh, moät hoâm phaù trong taûng ñaù thaáy moät töôïng Phaät, ngaøi xin thoâi vieäc, mang töôïng Phaät ñi vaøo röøng nuùi ñeå tu khoâng giao thieäp vôùi ngöôøi ñôøi nöõa maø khoâng ai bieát ngaøi ñi ñaâu ? Sau ñoù ngaøi thoï giaùo vôøi Hoøa thöôïng Ñaïo Duïng – Ñöùc Quaûng, ñöôïc ban phaùp danh Taùnh Thoâng – Giaùc Ngoä, khoâng roõ ngaøi tu hoïc ô ûñaâu vaø trong thôøi gian bao laâu ? Moät thôøi gian sau, ngöôøi daân ôû vuøng nuùi Long Sôn, thuoäc laøng Phuø Myõ, huyeän Ñoàng Xuaân, tænh Phuù Yeân thaáy thieàn sö Giaùc Ngoä xuaát hieän ôû trong chuøa hang treân nuùi naøy, vuøng röøng nuùi ñoù voán coù nhieàu coïp, daân ôû xoùm nuùi laäp chuøa Hang ôû ñoù töø laâu maø khoâng daùm ñeán leã baùi vì sôï coïp. Luùc thaáy thieàn sö Giaùc Ngoä ôû ñoù ai cuõng ngaïc nhieân vaø kinh sôï, hoûi ngaøi sao khoâng sôï coïp ? Thieàn sö Giaùc Ngoä ñaùp: “Coïp maëc coïp, mình maëc mình, coù can chi maø sôï.” Ngaøi thöôøng aên rau coû, khoâng duøng gaïo côm. Daân ñòa phöông keå raèng: Moät hoâm coù bònh dòch noåi leân, ôû caùc nôi khaùc coù nhieàu ngöôøi beänh cheát, ngöôøi daân ñòa phöông xin ngaøi caàu ñaûo, cho neân ñöôïc yeân. Hoï ñem vieäc aáy trình quan ñòa phöông. Trong luùc ñoù, quan Tuaàn vuõ tænh Phuù Yeân coù ngöôøi con bò bònh ñau buïng, nhieàu thaày thuoác chöõa vaãn khoâng heát. Quan Tuaàn vuõ nghe tin, sai hai vieân ñoäi côõi ngöïa leân nuùi Long Sôn môøi thieàn sö Giaùc Ngoä. Ngaøi hoûi tænh ôû höôùng naøo ? hai vieân ñoäi chæ veà höôùng ñoâng. Ngaøi baûo hoï ñi tröôùc roài ngaøi seõ ñeán. Nhöng hai vieân ñoäi côõi ngöïa veà ñeán dinh Tuaàn vuõ thì ñaõ thaáy ngaøi ñeán ñoù roài. Thieàn sö Giaùc Ngoä maëc quaàn aùo baèng voû caây, laáy hai mieáng goã laøm guoác nhöng ñi raát mau.

325

Quan Tuaàn vuõ môøi ngaøi vaøo thaêm bònh cho con gaùi, ngaøi ngoài nguyeân ôû ñoù, ñoïc moät caâu chuù, thình lình nghe moät tieáng “Soaït”, thaáy moät ngöôøi gioáng nhö taám luïa töø trong buoàng coâ gaùi vuït löôùt ra ngoaøi, töùc thì coâ gaùi heát beänh. Quan Tuaàn vuõ trình vieäc ñoù veà trieàu ñình Hueá. Cuoái naêm Minh Maïng 19 (1838), vua ñöôïc taâu trình veà thieàn sö Giaùc Ngoä ôû chuøa Baùt Nhaõ laø böïc tu haønh khoå haïnh, taøi ñöùc cao thaâm neân cho xuoáng duï trieäu veà trieàu ñình (Hueá). Vua môøi vaøo cung noäi ñeå hoûi han veà caên nguyeân ñaéc ñaïo. Thieàn sö Giaùc Ngoä luùc ñoù ñaõ 80 tuoåi, ñaõ tòch coác hôn 40 naêm, coù nhieàu thaàn thoâng ñaëc bieät, vua raát kính moä neân ban thöôïng troïng haäu, nhöng thieàn sö töø taï khoâng nhaät. Nhaân dòp chuøa Giaùc Hoaøng môùi hoaøn thaønh vaøo thaùng 2 naêm Minh Maïng 20 (1839) (chuøa ñöôïc xaây ngay nôi dinh luùc vua coøn laø Thaùi töû). Vua cöû thieàn sö Giaùc Ngoä laøm truï trì chuøa naøy. Nhöng ôû chuøa Giaùc Hoaøng ñöôïc moät thaùng, thieàn sö Giaùc Ngoä laïi xin vua cho trôû veà nuùi Long Sôn (Phuù Yeân) ñeå tu haønh. Vua cöû thieàn sö Taùnh Thieân – Nhöùt Ñònh ôû chuøa Baùo Quoác veà laøm Taêng cang chuøa Giaùc Hoaøng. Nhaân dòp leã Vu Lan naêm Minh Maïng thöù 21 (1840), vua cho laäp trai ñaøn an vò Phaät ôû chuøa Giaùc Hoaøng vaø chuøa Linh Höïu. Nhaân dòp ñoù, vua cho môøi caùc danh taêng ôû khaép nöôùc veà döï leã, Thieàn sö Giaùc Ngoä – Taùnh Thoâng truï trì chuøa Baùt Nhaõ ôû Long Sôn (Phuù Yeân) cuõng ñöôïc môøi veà döï. Sau khi tieáp xuùc vaø sau khi trai ñaøn hoaøn maõn, vua Minh Maïng heát söùc kính phuïc ñaïo ñöùc cuûa Thieàn sö Giaùc Ngoä, neân phong cho sö chöùc Taêng cang vaø aân thöôûng 20 löôïng baïc, taêng phuïc, quaàn aùo... Vua coøn ra leänh cho ñöa ngöïa traïm töø Kinh ñoâ Hueá veà chuøa Baùt Nhaõ ôû Phuù Yeân, theo nghi veä cuûa moät ñaïi thaàn ñi coâng taùc vaø vua coøn ra leänh cho quan Tuaàn vuõ Phuù Yeân phaûi lo truøng tu chuøa Baùt Nhaõ. Naêm Nhaâm Daàn (1842) Hoøa thöôïng Taùnh Thoâng – Giaùc Ngoä vieân tòch ôû chuøa Baùt Nhaõ thoï 87 tuoåi, ñoà chuùng laäp thaùp raát lôùn thôø trong khuoân vieân chuøa, (nhö vaäy coù theå Hoøa thöôïng Sôn Nhaân sanh naêm Bính Tyù 1756). Khoâng bieát Hoøa thöôïng Sôn Nhaân coù vieát saùch naøo khoâng, nhöng trong nhieàu kinh saùch ñaõ in thôøi ñoù, Hoøa thöôïng Sôn Nhaân ñaõ coù ñoùng goùp nhieàu coâng ñöùc trong vieäc khaéc in:

- Kinh Voâ Löôïng ngóa do Thieàn sö Toaøn Nhöït – Quang Ñaøi in laïi naêm Kyû Söûu (1829). - “Höùa söû vaên truyeän” laø taäp thô chöõ Noâm ñöôïc Thieàn sö Toaøn Nhöït san boå laïi vaø khaéc in.

Tieáp noái truyeàn thoáng hoä trì chaùnh phaùp cuûa Hoøa thöôïng Taùnh Thoâng – Giaùc Ngoä nhö Baûo Thanh, Baûo Taïng, Baûo Keá... cuõng ñaõ ñöùng ra lo khaéc baûn in laïi nhieàu saùch. Taïi chuøa Linh Sôn Ñoâng Thieàn (Ñoàng Thieàn töï), laø moät trong caùc chuøa cuûa caùc Coâng chuùa nhaø Nguyeãn ôû Kinh ñoâ Hueá, coù thôø long vò cuûa Hoøa thöôïng Sôn Nhaân. Hoøa thöôïng Giaùc Ngoä coù nhieàu ñeä töû, hieän chuùng ta chæ bieát ñöôïc caùc vò sau:

- Thieàn sö Haûi Chaùnh – Baûo Thanh truï trì chuøa nuùi Chöùa Chan (Gia Ray – Long Khaùnh), chuøa Vaân Sôn vaø chuøa Baøn Long (Long Ñieàn – Baø Ròa), coù theå vieân tòch ôû chuøa nuùi Chöùa Chan (?)

- Thieàn sö Haûi Bình – Baûo Taïng truï trì chuøa Thaïch Sôn (Phuù Yeân) vaø laäp chuøa ôû nuùi Coå Thaïch vaø vaøo hoaèng hoùa ôû caùc chuøa: Chaâu Sôn Vieân töï, Ngoïc Tuyeàn hay chuøa Thaùp (nuùi Kyø Vaân), Böûu An vieân tòch ôû chuøa Ngoïc Tuyeàn treân nuùi Kyø Vaân (Baø Ròa).

- Thieàn sö Baûo Chôn (chöa roõ teân huùy laø Haûi gì ?) coù thôøi gian truï trì chuøa Long Vaân, chuøa Goø Moïi (nay thuoäc thò xaõ Vónh An tænh Ñoàng Nai) vaø vieân tòch taïi hang “Long Coác” (hang Roàng) treân nuùi Chöùa Chan (Ñoàng Nai).

- Thieàn sö Baûo Keá truï trì chuøa Phöôùc Sôn (Phuù Yeân). - Thieàn sö Haûi Löu – Maät Nieäm keá theá truï trì chuøa Baùt Nhaõ (Phuù Yeân).

326

VI. ÑAÏI SÖ LONG KYØ. Ñaïi sö Long Kyø teân tuïc laø Buùi Ñaêng Töôøng, queâ ôû huyeän Bình Sôn, tænh Quaûng Ngaõi, vaøo chuøa töø luùc 12 tuoåi, sau truï trì chuøa Phoå Phöôùc, chí taâm tu haønh, trì giôùi tinh nghieâm, phaùp danh Long Kyø. Naêm Quí Tò (1773) thôøi Ñònh vöông Nguyeãn Phöôùc Thuaàn naêm thöù 8, quaân Taây Sôn noåi leân ñaùnh chieám Bình Ñònh cai ñoäi teân Trang ñem quaân ñaùnh deïp, nhöng thua vaø töû traän. Ñaïi sö Long Kyø baûo caùc ñoà ñeä “Vaên nhaïc laø moät ngöôøi daân, laïi daùm caû gan noåi loaïn, gieát haïi quan trieàu ñình taøn saùt baù taùnh. Chuùng ta ôû ñaát nhaø vua, aên loäc cuûa Chuùa, haù khoâng nhôù ôn sao !”. Theá roài Ñaïi sö Long Trì veà Ñoâ thaøng Phu Xuaân, xin chuùa cho moä quaân deïp giaëc. Chuùa ban maät chæ cho Thieàn sö Ñaêng Töôøng moä quaân nghóa duõng vaø cheá taïo vuõ khí ñeå choáng Taây Sôn. Ñaïi sö Long Kyø hoïp caùc Hoøa thöôïng Trí Chaát truï trì chuøa Lieân Toân (teân tuïc laø Hoaøng Böûu Giaùm) ñeå toå chöùc quaân nghóa duõng, laïi ñöôïc moät nhaø giaøu trong vuøng laø Nguyeãn Vaên Taïo giuùp ñôõ löông thöïc... Ñaïi sö Long Kyø cuøng anh teân laø Quyeàn ñem nghóa quaân sang ñoùng taïi maùn Kha Trung chôø quaân trieàu ñình keùo ñeán seõ hoïp nhau choáng laïi quaân Taây Sôn. Chaúng ngôø Taây Sôn bieát, ñem quaân ñeán vaây baét Hoøa thöôïng Trí Chaát vaø phuù oâng Nguyeãn Vaên Taïo ñem dìm xuoáng soâng Phuù Ñaêng. Ñaïi sö Long Kyø phaûi theo ñöôøng nuùi chaïy veà Quaûng Nam, moä theâm 300 nghóa quaân, môû cuoäc taán coâng, phaù vôõ ñöôïc huyeän Duy Xuyeân, thu ñöôïc nhieàu chieán lôïi phaåm. Tin thaéng traän baùo veà trieàu ñình Phuù Xuaân, chuùa Nguyeãn Phöôùc Thuaàn phong cho Ñaïi sö Long Kyø chöùc Khaâm sai veä quoác sö (1) vaø sai Thoáng binh Bính ñem quaân baûn boä tôùi giuùp. Hai ñaïo quaân hôïp löïc ñaùnh ñaùnh ñoàn Caåm Phuùc nhöng thaát baïi caû hai töû traän, luùc aáy Ñaïi sö Long Kyø 37 tuoåi (2). (1) Coù saùch ghi ;aø: Khaâm Sai Veä Quoác Soaùi” (2) Ñaïi Nam Lieät truyeän tieàn bieân – quyeån 6. Hình:

- Thaùp cuûa Toå Lieãu Minh – Ñöùc Taïng ôû chuøa Thieàn Laâm (Ninh Thuaän) Di tích cuûa chuøa Chaâu Vieân do Toå sö Haûi Bìng – Baûo Taïng khai sôn vaøo giöõa theá kyû 19 treân nuùi Chaâu Vieân (Baø Ròa – Vuõng Taøu). - Chuøa Coå Thaïch (Ninh Thuaän) - Chuøa Thieàn Laâm (Ninh Thuaän).

VII. CHUØA COÅ THAÏCH. Chuøa Coå Thaïch ôû vuøng nuùi Coå Thaïch caïnh bôø bieån thoân Bình Thaïnh, phuû Ninh Thuaän nay thuoäc xaõ Bình Thaïnh huyeän Tuy Phong tænh Bình Thuaän caùch thaønh phoá Hoà Chí Minh gaàn 300km. Chuøa Coå Thaïch do thieàn sö Haûi Bình – Baûo Taïng (1818 – 1872) khai sôn vaøo cuoái ñôøi vua Minh Maïng – Thieäu Trò (1840 – 1847). Thieàn sö Baûo Taïng laø ñeä töû cuûa Hoøa Thöôïng Sôn Nhaân (hay taêng cang taùnh Thoâng – Giaùc Ngoä) ôû chuøa Baùt Nhaõ treân nuùi Long Sôn thuoäc xaõ An Thaïnh, huyeän Tuy An, tænh Phuù laø ñeä töû cuûa Hoøa Thöôïng Sôn Nhaân (hay taêng cang taùnh Thoâng – Giaùc Ngoä) ôû chuøa Baùt Nhaõ treân nuùi Long Sôn thuoäc xaõ An Thaïnh, huyeän Tuy An, tænh Phuù Yeân. Hoøa thöôïng Giaùc Ngoä laø moät danh taêng thôøi nhaø Nguyeãn, vua Minh Maïng raát toân kính. Sau moät thôøi gian tu hoïc ôû chuøa Baùt Nhaõ, ba ñeä töû laø Baûo Thanh, Baûo Chôn vaø Baûo Taïng vaân du veà phöông Nam ñeå hoaèng döông chaùnh phaùp. Trong

327

khi hai sö Huynh Baûo Thanh vaø Baûo Chôn vaøo vuøng baø ròa – Ñoàng Nai hoaèng hoùa, thieàn sö Baûo Taïng gheù nuùi Traø Bang, thuoäc röøng nuùi Vónh Haûo ñeå hoaèng döông Phaät phaùp. Thieàn sö Baûo Taïng cuõng coù moät am ñeå tu thieàn treân nuùi Coå Thaïch ôû thoân Bình Thaïnh. Höông haøo Hoà Coâng Ñieåm ôû thoân Bình Thaïnh giaøu coù noåi tieáng ôû ñòa phöông, nhöng khoâng coù con. Höông Haøo Ñieåm ñeán chuøa leã Phaät, thoï giaùo vôùi thieàn sö Baûo Taïng vaø nguyeän xin “Caàu Töï”. Sau ñoù, vôï Höông haøo Dieåm sanh ñöôïc moät con trai vaø moät con gaùi. Mang ôn ñoù vaø tin töôûng theo Phaät phaùp do thieàn sö Baûo Taïng giaûng daïy, naêm Kyû Hôïi (1839) Höông haøo Ñieåm phaùt taâm xaây döïng moät ngoâi chuøa khang trang ôû Coå Thaïch ñeå thieàn sö Baûo Taïng hoaèng hoùa. Sau khi chuøa Coå Thaïch hoaøn thaønh vaø hoaït ñoäng coù neà neáp, ñoà chuùng ñeán tham hoïc vaø sinh hoaït ñieàu hoøa, thieàn sö Baûo Taïng laïi rôøi chuøa Coå Thaïch, vaân du vaøo phöông Nam. Thieàn sö Baûo Taïng döøng tích tröôïng ôû vuøng Baøo Traâm, gaàn nuùi Keâ Gaø huyeän Haøm Taân ñeå hoaèng truyeàn ñaïo Phaät moät thôøi gian, gheù nuùi Traø Cuù moät thôøi gian, roài vaøo vuøng nuùi ven bôø bieån Phöôùc Haûi – Long Haûi laäp chuøa Chaâu Vieân vaø chuøa Ngoïc Tuyeàn ñeå xieån döông ñaïo Phaät ôû vuøng Baø Ròa – Ñoàng Nai vaø cuoái cuøng, ngaøi vieân tòch ôû chuøa Ngoïc Tuyeàn treân nuùi Kyø Vaân (Baø Ròa) vaøo ngaøy 25 thaùng 5 naêm Nhaâm Thaân (1872) ñoà chuùng laäp thaùp thôø caïnh chuøa naøy. Sau khi Thieàn sö Baûo Taïng vaân du hoaèng hoùa, ñeä töû vaø phaùp töû cuûa ngaøi ôû chuøa Linh Sôn (Vónh Haûo) keá theá truï trì chuøa Coå Thaïch. Chuøa Coå Thaïch hieän coøn moät soá di vaät coå: - Taám hoaønh thôø taïi nhaø Toå ñöôïc taïo vaøo naêm Kyû Hôïi, nieân hieäu Minh Maïng 20 (naêm 1839) - Moät troáng saám ñöôïc taïo vaøo naêm Töï Ñöùc thöù nhaát (1848) - Moät baøng ghi coâng ñöùc naêm Bính Thìn (1856) - Moät ñoâi lieãn khaûm Xaø cöø, naêm Maäu Thìn (1868 - ?) - Chuoâng taïo vaøo naêm Taân Maõo, nieân hieäu Thaønh Thaùi thöù ba (1819). Ñaïi hoàng chung xöa cuûa chuøa bò tieâu huûy trong thôøi khaùng chieán choáng Phaùp (1945 – 1954) Sau khi sö Tröøng Quang – Thieän Minh vieân tòch (coøn thaùp ôû chuøa), chuøa khoâng coù sö truï trì, chæ coù oâng laõo ôû laøng leân ñeå lo höông khoùi. Vaøo khoaûng naêm 1940, sö Thích Nguyeân Hoàng teân laø Nguyeãn Höõu caàu, queâ ôû Quaûng Ngaõi, daân ñòa phöông thöôøng goïi laø Thaày Taùm. Thaày Taùm ngoaøi vieäc chuøa, coøn daønh thôøi giôø daïy hoïc cho treû em ôû ñòa phöông, daân chuùng raát thöông meán. Ngaøy 19 thaùng Gieâng naêm Bính Tuaát (1964), Hoøa thöôïng Minh Ñöùc, phaùp danh laø Taâm Moä, töï Thieän Thaønh, teân tuïc laø Leâ Huaán, sanh naêm Kyû Muøi (1919), qui y vôùi Hoøa thöôïng Tröøng Höõu – Thieân Loäc hieäu Chôn Chaâu ôû chuøa Long Quang (Phan Rí Cöûa) veà truï trì chuøa Coå Thaïch. Hoøa thöôïng Minh Ñöùc truøng tu laïi chuøa, xaây döïng vaø trang trí theâm nhieàu ñieän thôø vaø taïo nhieàu töôïng Phaät to lôùn trong khuoân vieân chuøa. Chuøa Coå Thaïch trôû neân myõ quan vaø khang trang nhö hieän nay laø do coâng ñöùc cuûa Hoøa thöôïng Minh Ñöùc vaø Hoä trì cuûa boån ñaïo. VIII. CHUØA NUÙI TRAØ CUÙ. Nuùi Traø Cuù ôû laøng Hieäp Nghóa, caùch thò xaõ Phan Thieát 26km veà phöông Nam, caùch thaønh phoá Hoà chí Minh khoaûng 170 km, thuoäc huyeän Haøm Taân, tænh Bình Thuaän. Nuùi Traø Cuù trôû neân noåi danh do coâng khai saùng cuûa Toå sö Thoâng Aân – Höõu Ñöùc. Toå sö Thoâng Aân – Höõu Ñöùc teân tuïc laø Traàn Höõu Ñöùc, queâ ôû laøng Baïch Maõ, huyeän Ñoàng Xuaân, Soâng Caàu, tænh Phuù Yeân, sanh ngaøu moàng 8 thaùng 2 naêm Nhaâm Thaân (1812). Vaøo naêm 17 tuoåi (1828), cha meï ñeàu qua ñôøi, Traàn Höõu Ñöùc ngoä ñöôïc lyù voâ thöôøng cuûa cuoäc ñôøi, quyeát chí xuaát gia ñaàu Phaät ñeå tìm ñöôøng giaûi thoaùt khoûi caûnh luaân hoài nhaân quûa ñaày khoå

328

ñau cuûa kieáp ngöôøi. Nghe ñoàn raèng Phan Thieát coù nhieàu cao taêng hoaèng hoùa ñoä ñôøi. Höõu Ñöùc ñeán qui y thoï giaùo vôùi Hoøa thöôïng Trí Chaát ôû chuøa Böûu Laâm, laøng Phöôùc Moân (Phoá Haøi). Sau thôøi gian tu hoïc, chuù ñaïo Höõu Ñöùc ñöôïc ban phaùp danh laø Thoâng Aân, thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá, theá heä thöù 40, truyeàn thöøa theo baøi keä cuûa Toå sö Trí Baûng – Ñoät Khoâng: “Trí hueä thanh tònh, Ñaïo ñöùc vieân minh, chaân nhö taùnh haûi, tòch chieáu phoå thoâng, Taâm nguyeân quaûng tuïc, Boån giaùc xöông long...” Sö Thoâng Aân – Höõu Ñöùc tu hoïc ôû chuøa Böûu Laâm ñöôïc 13 naêm thì Hoøa thöôïng Trí Chaát vieân tòch. Khoaûng sau naêm 1840, sö Höõu Ñöùc rôøi chuøa Böûu Laâm, vaân du haønh ñaïo. Sö ñeán xöù Baøo Traâm, laøng Kim Thaïnh (tænh Bình Thuaän) laäp am tranh tu haønh, trò beänh giuùp daân ngheøo ñau khoå. Thieän nam tín nöõ ñeán qui y ngaøy caøng ñoâng, sö Höõu Ñöùc phaûi boû am tranh xaây döïng 1 ngoâi chuøa môi vôùi teân laø Kim Quang. Sö Höõu Ñöùc hoaèng hoùa ôû chuøa Kim Quang ñöôïc maáy chuïc naêm, khoaûng naêm 1860 – 1870, nhe tin coù moät cao ñoà cuûa Hoøa thöôïng Sôn Nhaân (Taùnh Thoâng – Giaùc Ngoä) ôû chuøa Baùt Nhaõ thuoäc tænh Phuù Yeân laø thieàn sö Haûi Bình – Baûo Taïng ñang döøng tích tröôïng xieån döông thieàn toâng ôû Baøo Traâm (Phan Thieát), neân sö Höõu Ñöùc ñeán Baøo Traâm thænh thieàn sö Baûo Taïng veà chuøa Kim Quang vaø xin thoï giôùi cuï tuùc. Sau khi truyeàn trao yeáu chæ Thieàn Toâng cho sö Höõu Ñöùc, thieàn sö Baûo Taïng vaøo mieàn Nam tieáp tuïc hoaèng truyeàn Phaät phaùp ôû nuùi Kyø Vaân (Baø Ròa). Sau khi ñöôïc truyeàn taâm aán thieàn sö Höõu Ñöùc quyeát trí haï thuû coâng phu tu taäp thieàn ñònh neân rôøi chuøa Kim Quang ñeán vuøng röøng nuùi Baøo Sieâu aån tu. Nhöng tín ñoà tìm gaëp, ñeán thaêm vieáng laøm caûn trôû coâng phu tu taäp thieàn ñònh, neân thieàn sö Höõu Ñöùc laïi rôøi Baøo Sieâu, ñeán nuùi Traø Cuù tìm hang ñoäng tu aån. Thieàn sö Höõu Ñöùc tìm ñöôïc moät hang nuùi coù ñòa theá ñaëc bieät ôû gaàn ñænh nuùi Traø Cuù choïn laøm nôi tu thieàn. Hang nuùi naøy laø ñaát linh, laø nôi hoäi tuï nhieàu long maïch, trong hang coù thaïch baøn (ñaù baèng phaúng) ñeå thieàn ñònh vaø coù caû maïch nöôùc ngaàm ngay trong hang, nöôùc trong maùt vaø ngoït. Thieàn sö Höõu Ñöùc ra coâng thieàn ñònh khoå haïnh, aån tu trong hang, aên rau röøng vaø uoáng nöôùc suoái trong hang. Sau thôøi gian coâng phu mieân maät, tuïng kinh thieàn ñònh, ñaïo quaû cuûa ngaøi caûm hoùa ñöôïc caùc loaøi vaät, keå caû coïp döõ treân nuùi. Trong thôøi gian Toå Höõu Ñöùc aån tu trong hang treân nuùi Traø Cuù, coù con coïp traéng (Baïch Hoå) vaø moät con chim hoaøng anh thöôøng quanh quaån beân caïnh nghe kinh. Sau naøy Baïch hoå trôû neân hieàn töø, daãn ñöôøng cho caùc ñeä töû chính thaønh caàu ñaïo ñeán gaëp Toå. Toå Höõu Ñöùc aån tu trong hang treân nuùi Traø Cuù ñöôïc baûy naêm, moät ngöôøi Chaêm ñi ñoán cuûi trong röøng nuùi tình côø nghe Toå ñang tuïng kinh trong hang, tìm vaøo gaëp, luùc ñoù raâu toùc cuûa toå daøi löôït thöôït vì nhieàu naêm khoâng caïo. Sau ñoù ngöôøi Chaêm naøy veà xoùm laøng ôû gaàn chaân nuùi baùo tin laø gaëp toå sö, tín ñoà ôû Baøo Traâm, Baøo Sieâu nghe tin neân tìm ñeán hang daûnh leã, roài chaët caây röøng, caét tranh döïng am cho toå ôû khoaûng ñaát baèng caùch hang khoaûng vaøi traêm thöôùc. Sau ñoù ñoà chuùng theo thoï giaùo ngaøy caøng ñoâng, thieàn sö Höõu Ñöùc cho boû am tranh, döïng thaønh chuøa lôùn teân laø Linh Sôn Tröôøng Thoï. Hang nuùi nôi thieàn sö Höõu Ñöùc aån tu luùc tröôùc goïi laø hang Toå. Thieán sö Höõu Ñöùc ngoaøi vieäc hoaèng truyeàn Phaät phaùp coøn coù taøi trò beänh giuùp baù taùnh, nhieàu ngöôøi quyeàn theá nhôø ngaøi trò heát beänh neân raát toân kính. Töông truyeàn laø meï vôï cuûa vieân coâng söù (tænh tröôûng) ngöôøi Phaùp bò beänh, nhôø thieàn sö Höõu Ñöùc giuùp heát beänh neân xin hoïa chaân dung cuûa ngaøi ñeå kyû nieäm. Ngaøy moàng 5 thaùng 19 naêm Ñinh Hôïi (1887), Toå sö Thoâng Aân – Höõu Ñöùc vieân tòch taïi chuøa, thoï 76 tuoåi, 53 taêng laïp. Ñoà chuùng laäp thaùp thôø caïnh chuøa. Con baïch hoå naèm caïnh thaùp haàu Toå vaø tuyeät thöïc cho ñeán cheát. Ñoà chuùng choân Baïch hoå caïnh thaùp Toå vaø laäp mieáu thôø, goïi laø mieáu oâng hoå. Toå sö Thoâng Aân – Höõu Ñöùc coù nhieàu ñeä töû noåi danh: - Thieàn sö Taâm Toá – Vieân Minh keá theá truï trì chuøa Linh Sôn – Tröôøng Thoï

329

- Thieàn sö Taâm Hieân – Vieân Hueä hay Hoøa thöôïng Thaùi Bình (1846 – 1924) khai sôn chuøa Linh Sôn Long Ñoaøn ôû caïnh chuøa Linh Sôn – Tröôøng Thoï sau khi Toå Höõu Ñöùc tòch ba naêm.

- Thieàn sö Taâm Sôn – Thanh Minh khai sôn chuøa Dieân Thoï hay chuøa Hoá Daàu ôû phía Ñoâng Baéc nuùi Traø Cuù.

- Thieàn sö Taâm Chaâu laäp chuøa Hoäi Taân ôû Hoøa Ña, Phan Rí. Nuùi Traø Cuù noåi danh vôùi töôïng Phaät nhaäp nieát baøn daøi 49 thöôùc, ñuùc baèng xi maêng coát saét (raát to) phía trong töôïng Phaät troáng. Töôïng naèm nghieâng giöõa caûnh y tòch cuûa röøng nuùi laø moät caûnh raát ñeïp. Sau naøy, ñeä töû cuûa Toå Höõu Ñöùc ñuùc theâm nhieàu töôïng Phaät raát lôùn, döïng giöõa vuøng röøng nuùi ôû khoaûng röøng troáng, töø chuøa ñi vaøo hang Toå, taïo caûnh myõ quan cho chuøa. Ñöôøng leân nuùi cuõng ñöôïc boån ñaïo cuûa chuøa xaây ñaép vôùi nhöõng böïc ñaù baèng phaúng ñi laïi thuaän tieän. Caûnh chuøa nuùi Traø Cuù trang nghieâm thanh tònh vaø linh thieâng neân Phaät töû khaép nöôùc vieáng raát ñoâng duø chuøa ôû nôi röøng nuùi xa xoâi vaø ñöôøng leân chuøa cheo leo hieåm trôû. Haèng ngaøy ñeàu coù Phaät töû khaép nôi haønh höông taïi caùc chuøa nuùi Traø Cuù. IX. CHUØA LINH SÔN LONG ÑOAØN. Vaøo naêm 1890, sö Taâm Hieàn – Vieân Hueä xaây döïng theâm chuøa Linh Sôn Long Ñoaøn ôû caïnh chuøa Linh Sôn Tröôøng Thoï. Sö taám Hieân – Vieân Hueä teân tuïc laø voõ taâm Hieân, sanh naêm Bính Tyù (1846). Queâ ôû laøng Trieàu Sôn, huyeän Soâng Caàu, tænh Phuù Yeân, thoï giaùo vôùi Toå sö Thoâng Aân – Höõu Ñöùc, sau thôøi gian hoaèng hoùa ôû chuøa Long Ñoaøn. Sö Taâm Hieân ñöôïc toân laøm Hoøa thöôïng Thaùi Bình. Ngaøy 12 thaùng 10 naêm Giaùp Tyù (1942), Hoøa thöôïng Thaùi Bình tòch, ñeä töû keá theá truï trì chuøa laø sö Nguyeân Lyù – Töø Quang. Naêm 1932, sö Töø Quang xaây döïng chuøa Long Ñoaøn baèng gaïch lôïp ngoùi. Naêm 1938, truï trì Nguyeân Lyù – Töø Quang tòch, sö ñeä laø Thuû toïa Nguyeân Phaùt – Vónh Nguyeän xaây döïng coång tam quan vaø xaây hoà sen ôû tröôùc chuøa. Sau ñoù Hoøa thöôïng Vænh Nguyeän bò beänh, caùc ñeä töû chaêm lo cho chuøa: Thích Quaûng Chôn hieäu Aán Taâm thay thaày truï trì, truøng tu chuøa theâm khang trang vaø myõ quan nhö ngaøy nay (1957 – 1960). Sö ñeä laø thích Quaûng Quí hieäu Aán Thaønh laøm Thuû toïa, Thích Quaûng Minh ñang du hoïc ôû Nhaät. X. CHUØA THIEÀN LAÂM NINH THUAÄN. Chuøa Thieàn Laâm naèm caïnh ñöôøng töø Phan Rang leân Ñaø Laït, thuoäc thoân Ñaéc Nhôn, xaõ Nhôn Sôn, huyeän Ninh Sôn, tænh Ninh Thuaän, caùch Phan Rang khoaûng 10km. Chuøa Thieàn Laâm ñöôïc thieàn sö Lieãu Minh – Ñöùc Taïng khai sôn vaøo khoaûng naêm 1849, long vò thôø ôû chuøa coù ghi: “Khai sôn Thieàn Laâm töï, Tam thaäp thaát theá, huùy Lieãu Minh hieäu Ñöùc Taïng Hoøa thöôïng Toå sö Lieân Hoa” Thieàn sö Lieãu Minh – Ñöùc Taïng coù theå laø thieàn sö Haûi Bình – Baûo Taïng, ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng Sôn Nhaân ? Sau nay Hoøa thöôïng Sôn Nhaân vieân tòch, coù theå thieàn sö Haûi Bình – Baûo Taïng caàu phaùp vôùi taêng cang Teá Giaùc – Quaûng Chaâu (?), ñöôïc ban phaùp danh laø Lieãu Minh – Ñöùc Taïng neân thuoäc theá heä 37 cuûa phaùi thieàn Laâm Teá, truyeàn thöøa theo baøi keä cuûa Toå sö Toå Ñònh – Tuyeát Phong “TOÅ Ñaïo Giôùi Ñònh Toâng...” (Taêng cang Teá Giaùc – Quaûng Chaâu töùc laø Hoøa thöôïng Tieân Giaùc – Haûi Tònh laø Taêng cang chuøa Thieân Muï vaø Taêng cang chuøa Giaùc Hoaøng ôû Kinh ñoâ Hueá vaø truï trì Toå Ñình Giaùc Laâm Gia Ñònh). Sau khi Hoøa thöôïng Sôn Nhaân vieân tòch (1842), thieàn sö Baûo Taïng cuøng hai sö Huynh Baûo Thanh vaø Baûo Chôn rôøi chuøa Baùt nhaõ vaân du vaøo mieàn Nam hoaèng h1a. Trong khi hai sö huynh Baûo Thanh vaø Baûo Chôn vaøo hoaèng hoùa ôû Ñoàng Nai (Bieân Hoøa Baø Ròa), thieàn sö Baûo Taïng gheù vuøng röøng nuùi ven bieån gaàn Phan Rang hoaèng hoùa laäp chuøa ôû nuùi Traø Bang, chuøa Linh Sôn ôû Vónh Haûo vaø chuøa Coå thaïch.

330

Vaøo khoaûng naêm 1849, thieàn sö Lieãu Minh – Ñöùc Taïng laïi khai sôn chuøa Thieàn Laâm ôû thoân Ñaéc Nhôn (gaàn Phan Rang), sö laïi xaây döïng ñình thaàn ñeå daân chuùng ñòa phöông thôø cuùng. Sau moät thôøi gian hoaèng hoùa ôû chuøa Thieàn Laâm, Thieàn sö D8öùc Taïng laïi vaân du vaøo vuøng bieån Phöôùc Haûi, Long Haûi thuoäc huyeän Ñaát ñoû (Baø Ròa) laäp chuøa Böûu Long, chaâu vieân Sôn töï vaø cuoái cuøng laäp chuøa Ngoïc Tuyeàn treân nuùi Kyø Vaân (Long Haûi) thieàn sö Haûi Bình – Baûo Taïng hay Lieãu Minh – Ñöùc Taïng goùp nhieàu coâng ñöùc trong vieäc phaùt trieån Phaät Giaùo ôû Ñaøng Trong, ngoaøi vieäc laäp chuøa, truøng tu nhieàu chuøa khaùc trong vuøng, ngaøi coøn ñöùng ra in moät soá kinh saùch.

- Saùch Kim Cöông chuù giaûi (naêm 1858) - Saùch Kim Cang dieãn giaûi (naêm 1861)

Naêm Aát Söûu (1865) thieàn sö Ñöùc Taïng cuøng boån ñaïo xaây döïng laïi chuøa Thieàn Laâm, xaây gaïch lôïp ngoùi vaøo chuøa xoay maët veà höôùng Taây Nam nhö hieän nay. Naêm Maäu Thìn (1868), thieàn sö Ñöùc Taïng ñuùc laïi ñaïi hoàng chung môùi cho chuøa Thieàn Laâm. Sau ñoù, thieàn sö Lieãu Minh – Ñöùc Taïng vaøo hoaèng hoùa chuøa Ngoïc Tuyeàn treân nuùi Kyø Vaân (Baø Ròa) cho ñeán ngaøy vieân tòch, ngaøy 25 thaùng 5 naêm Nhaâm Thaân (1872), ñoà chuùng laäp thaùp thôø trong khuoân vieân chuøa naøy. Sau khi Toå sö Lieãu Minh – Ñöùc Taïng vieân tòch caùc vò keá theá truï trì khoâng ñöôïc ghi cheùp neân hieän khoâng roõ truyeàn thöøa ôû chuøa nhö theá naøo. Coù leõ chuøa khoâng ñöôïc truyeàn thöøa lieân tuïc neân daàn daàn bieán thaønh chuøa laøng. Maõi ñeán ngaøy kî toå vaøo naêm Taân Tò (1941) nieân hieäu Baûo Ñaïi thöù 16, caùc höông chöùc kyø cöïu cuûa laøng Thieàn Laâm môùi bieân soaïn laïi sô löôïc veà vieäc Toå Lieãu Minh – Ñöùc Taïng khai sôn chuøa Thieàn Laâm. Naêm Kyû Hôïi (1959), truï trì chuøa Thieàn Laâm laø Hoøa thöôïng Thích Huyeàn Taân truøng tu chuøa vaø vieát baøi vaên khaéc vaøo bia ñaù ñeå ghi laïi tích veà Toå khai sôn Lieãu Minh – Ñöùc Taïng. Tuy nhieân vì taøi lieäu thôøi xöa coøn thieáu xoùt vaø vì khoâng hieåu roõ truyeàn thöøa cuûa Toå neân Hoøa thöông Thích Huyeàn Taân töôûng laàm thieàn sö Lieãu Minh laø huynh ñeä cuûa Toå Lieãu Quaùn vaø ghi cheùp nhaàm veà naêm thaønh laäp chuøa (chuùng ta caàn hieäu ñính laïi baøi bia naøy cho ñöôïc chính xaùc hôn) Hoøa thöôïng Huyeàn Taân huùy Nhö Thoï, töï Giaûi Thoaùt, thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá, ñôøi thöù 41, truyeàn thöøa theo baøi keä cuûa Toå sö Minh Haûi – Phaùp Baûo ôû chuøa Chuùc Thaùnh (Quaûng Nam) “Minh thieät phaùp toaøn chöông, Aán chôn nhö thò ñoàng...” Ngaøy 8 thaùng 3 naêm Kyû Muøi (1979), Hoøa thöôïng nhö Thoï – Huyeàn Taân vieân tòch taïi chuøa Thieàn Laâm, ñeä tö laø Thò Ñaøi – Haïnh Chí, töï Doång Haûi keá theá truï trì chuøa Thieàn Laâm töø naêm 1979 ñeán naêm 1982. (1) Truï trì chuøa hieän nay laø Thöôïng toïa Thò Thöøa – Ñoång Hoaèng, töï Haïnh Trì. Chuøa Thieàn Laâm coøn thôø caùc long vò xöa nhö: - Töø Laâm Teá chaùnh toâng, Tam thaäp nguõ theá, huùy, thöôïng Baûo haï Höông - Töø Laâm Teá chaùnh toâng, Tam thaäp luïc theá, Phöôùc Höng Ñöôøng thöôïng, huùy Teá Ñieàn, thöôïng

Nhö haï Boån giaùc linh. - Töø Laâm Teá chaùnh toâng, tam thaäp luïc theá, huùy Teá Xuaân, thöôïng Quang haï Thaùi ñaïi sö. (1) Sau khi Hoøa thöôïng Huyeàn taân vieân tòch (1979), tröôûng töû cuûa Thöôïng toïa Ñoåàng Minh (huùy

Thò Khai, töï Haïnh Hueä) keá theá truï trì Toå ñình Thieàn Laâm. Nhöng Thöôïng toïa Ñoång Minh baän vieäc Phaät sö, uûy quyeàn cho sö ñeä laø Thöôïng toïa Ñoång Haûi truï trì Toå ñình naêm 1982, thöôïng toïa Ñoånmh Haûi tòch, thöôïng toïa Ñoång Minh laïi uûy quyeân cho sö ñeä laø thöôïng toïa Ñoång Hoaèng truï trì Toå ñình Thieàn Laâm ch ñeán hieän nay (1992).