Chöông 2: PHAÂN LOAÏI ÑOÄC CHAÁT · 2.2. Phaân loaïi theo noàng ñoä, lieàu löôïng -...

Chöông 2

PHAÂN LOAÏI ÑOÄC CHAÁT

21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 1

Chöông 2: PHAÂN LOAÏI ÑOÄC CHAÁT

2.1. Cô sôû phaân loaïi

2.2. Phaân loaïi ñoäc chaát theo noàng ñoä, lieàu löôïng

2.3. Phaân loaïi ñoäc chaát theo baûn chaát

2.4. Phaân loaïi ñoäc chaát trung gian giöõa 2 loaïi baûn chaát vaø

noàng ñoä, lieàu löôïng

2.5. Phaân loaïi theo möùc ñoä nguy hieåm

2.5.1. Ít nguy hieåm

2.5.2. Nguy hieåm

2.5.3. Raát nguy hieåm


Chöông 2: PHAÂN LOAÏI ÑOÄC CHAÁT

2.6. Phaân loaïi theo nguoàn goác

2.6.1. Chaát ñoäc sinh hoïc

2.6.2. Chaát ñoäc phoùng xaï

2.6.3. Chaát ñoäc hoùa hoïc

2.7. Phaân loaïi theo daïng toàn taïi

2.8. Phaân loaïi ñoäc chaát qua con ñöôøng xaâm nhaäp vaø gaây haïi

2.8.1. Ñoái vôùi thöïc vaät

2.8.2. Ñoái vôùi ñoäng vaät


2.1. CÔ SÔÛ PHAÂN LOAÏI

Coù nhieàu caùch phaân loaïi chaát ñoäc: theo goác, ñoä ñoäc, caùch

baûo quaûn vaø söû duïng … Caùch phaân loaïi coøn phuï thuoäc vaøo

caùc quoác gia khaùc nhau do yeáu toá xaõ hoäi - kinh teá, moâi tröôøng

vaø söùc khoûe coäng ñoàng.

Moät soá daïng phaân loaïi chaát ñoäc ñang ñöôïc söû duïng:

- Phaân loaïi theo noàng ñoä – lieàu löôïng

- Phaân loaïi theo baûn chaát



- Phaân loaïi theo möùc ñoä nguy hieåm

- Phaân loaïi theo moâi tröôøng (ñaát, nöôùc, khoâng khí, sinh

quyeån)

- Phaân loaïi theo nguoàn goác ñoäc chaát

- Phaân loaïi theo daïng toàn taïi

- Phaân loaïi thoâng qua ñöøông xaâm nhaäp vaø gaây haïi

- Phaân loaïi theo ngaønh KT-XH: ñoäc chaát trong coâng

nghieäp, noâng nghieäp, y teá, quaân söï …



- Phaân loaïi theo qui trình coâng ngheä : daïng nguyeân chaát,

daïng phuï gia, daïng dung moâi, daïng chaát thaûi…

- Phaân loaïi theo taùc duïng sinh hoïc ñôn thuaàn: taùc duïng kích

öùng, taùc duïng gaây ngaït, dò öùng, ung thö, ñoät bieán, quaùi

thai…

- Phaân loaïi theo sinh hoïc heä thoáng: gaây ñoäc leân cô quan

taïo maùu, gaây ñoäc leân moâ thaàn kinh, gaây ñoäc leân gan,

thaän, caùc cô quan khaùc.


2.2. Phaân loaïi theo noàng ñoä, lieàu löôïng

Tìm hieåu khaùi nieäm: noàng ñoä neàn?

Ñònh nghóa:

“Noàng ñoä neàn laø noàng ñoä cuûa caùc nguyeân toá coù saün trong

moâi tröôøng töï nhieân trong saïch, töùc laø noàng ñoä hieän dieän cuûa

chuùng khoâng gaây aûnh höôûng xaáu tôùi söùc khoeû cuûa con ngöôøi

vaø sinh vaät, khoâng laøm giaûm chaát löôïng caùc moâi tröôøng thaønh

phaàn”.

(Leâ Huy Baù, Ñoäc hoïc moâi tröôøng cô baûn, NXB ÑHQG

TPHCM, 2006)



- Haàu heát caùc nguyeân toá hoùa hoïc ñeàu hieän dieän vôùi moät

noàng ñoä thích hôïp trong moâi tröôøng – laø nguyeân toá coù ích

goùp phaàn taïo neân vaø duy trì söï soáng treân traùi ñaát.

- Moät soá nguyeân toá hoùa hoïc laø chaát ñoäc tieàm taøng vì: khi ôû

noàng ñoä thaáp chuùng laø chaát dinh döôõng coù ích nhöng khi

noàng ñoä/ lieàu löôïng coù maët cuûa chuùng taêng cao vaø vöôït

quaù moät giôùi haïn nhaát ñònh thì chuùng seõ phaùt huy ñoäc tính

leân vaät tieáp xuùc.

- Loaïi ñoäc chaát naøy neáu toàn taïi trong ñaát ñaù (toàn taïi ôû daïng

theå raén) coù noàng ñoä cho pheùp cao hôn trong moâi tröôøng

nöôùc hay khoâng khí raát nhieàu.



Ví duï:

Caùc nguyeân toá kim loaïi naëng nhö Cu, Pb, Cd, Hg… khi toàn

taïi trong ñaát ñaù, khoaùng vaät trong töï nhieân vôùi noàng ñoä ñeán

vaøi ppm vaãn khoâng gaây ñoäc, nhöng khi chuùng hoøa tan trong

nöôùc thì chæ vôùi noàng ñoä C < 1 ppm ñaõ gaây ñoäc cho moät soá

loaøi ñoäng, thöïc vaät.



Tính ñoäc cuûa loaïi ñoäc chaát noàng ñoä – lieàu löôïng lieân

quan ñeán 2 yeáu toá:

- Lieàu löôïng chaát ñoäc (aûnh höôûng bôûi noàng ñoä chaát ñoäc coù

trong moâi tröôøng, thôøi gian tieáp xuùc vôùi ñoäc chaát hoaëc ñöa

ñoäc chaát vaøo cô theå)

- Tính nhaïy caûm cuûa sinh vaät ñoái vôùi chaát ñoäc ñang nghieân

cöùu.



Tìm hieåu khaùi nieäm: Noàng ñoä cho pheùp ?

Ñònh nghóa:

“Noàng ñoä cho pheùp laø noàng ñoä duøng ñeå khoáng cheá chaát

ñoäc trong vieäc baûo veä söùc khoeû cho ngöôøi vaø sinh vaät. Noù laø

cô sôû giaùm saùt moâi tröôøng, ñaùnh giaù tieáp xuùc ngheà nghieäp vaø

taùc haïi söùc khoeû cuõng nhö coù yù nghóa döï phoøng.”

(Leâ Huy Baù, Ñoäc hoïc moâi tröôøng cô baûn, NXB ÑHQG

TPHCM, 2006)



- Theo Toå chöùc Y teá theá giôùi (WHO):

“Noàng ñoä toái ña cho pheùp laø nhöõng noàng ñoä chaát ñoäc maø

ngöôøi coâng nhaân tieáp xuùc 8 giôø/ngaøy vaø 40 giôø/tuaàn maø vôùi

noàng ñoä ñoù noù khoâng heà gaây nhöõng aûnh höôûng gì cho söùc

khoûe cuûa hoï”

- ÔÛ Lieân Xoâ (cuõ):

“Noàng ñoä toái ña cho pheùp laø nhöõng noàng ñoä khoâng aûnh

höôûng gì ñeán söùc khoeû coâng nhaân trong thôøi gian hoï ñang

laøm vieäc vaø caû sau naøy, suoát ñôøi hoï”


2.3. Phaân loaïi theo baûn chaát

- Trong moâi tröôøng töï nhieân coù nhöõng chaát theå hieän tính

ñoäc ngay khi toàn taïi ôû daïng nguyeân thuûy cuûa noù (khaû

naêng gaây ñoäc cuûa loaïi ñoäc chaát naøy khoâng phuï thuoäc vaøo

noàng ñoä hieän dieän cuûa noù trong moâi tröôøng).

- Ñoäc chaát baûn chaát coù khaû naêng öùc cheá, gaây roái loaïn sinh

lyù, gaây nguy haïi cho söùc khoûe con ngöôøi vaø caùc sinh vaät ôû

baát cöù moâi tröôøng naøo.

- Moät soá chaát ñoäc baûn chaát nhö: H2S, CCl

4, Pb, Hg, CO,

noïc ong…



- Tính ñoäc cuûa chaát ñoäc baûn chaát phuï thuoäc nhieàu vaøo

daïng caáu truùc hoùa hoïc cuûa noù:

* Chaát ñoäc daïng hôïp chaát hydrocarbon coù tính ñoäc tyû leä

thuaän vôùi soá nguyeân töû Carbon trong phaân töû.

* Nhöõng chaát voâ cô coù cuøng nguyeân toá thì chaát naøo coù soá

nguyeân töû ít hôn seõ ñoäc hôn. (vd: CO ñoäc hôn CO2)

* Soá nguyeân töû halogen thay theá hydro caøng nhieàu thì

chaát ñoù caøng ñoäc. (vd: CH3Cl < CH

2Cl

2 < CHCl

3 < CCl

4)



Ví duï: (Ñoäc hoïc moâi tröôøng cô baûn, trang 35-36)

Ñoäc chaát thuûy ngaân:

- Caùc daïng hôïp chaát voâ cô : HgO (ñoû), HgCl2, Hg(CN)

2 …

- Caùc daïng hôïp chaát höõu cô: neptan, mercurocrom,

serezan, sanesan…

Hg ôû daïng ion raát ñoäc laø chaát ñoäc teá baøo, gaây thoaùi

hoùa caùc toå chöùc, taïo thaønh caùc hôïp chaát protein deã tan, laøm

teâ lieät chöùc naêng cuûa caùc nhoùm thiol (-SH), caùc heä thoáng men

cô baûn vaø oxy hoùa khöû cuûa teá baøo.

Con ñöôøng xaâm nhaäp: hoâ haáp, tieâu hoùa, da.



- Hít thôû Hg vôùi noàng ñoä 0,5 µg/ml ñaõ coù aûnh höôûng ñeán

heä thaàn kinh.

- Uoáng 0,13 g Hg(CN)2 coù theå cheát sau 9 ngaøy (ñ/v ngöôøi

khoûe maïnh).



- Moät soá ñoäc chaát trong khoâng khí

(1) Ñoäc chaát CO:

Ñoái vôùi con ngöôøi:

CO tích luõy trong laù laùch, khoâng tích luõy trong maùu vaø

maát ñi raát nhanh, do ñoù noàng ñoä CO trong khoâng khí bieán

thieân lieân tuïc vaø chöa theå xaùc ñònh chính xaùc ñöôïc.

CO gaây cheát ñoät ngoät ngöôøi vaø ñoäng vaät khí hít phaûi 1

luoàng khí CO vì CO taùc duïng vôùi hemoglobin (Hb) maïnh gaáp

250 laàn so vôùi phaûn öùng giöõa Hb vaø oxy CO laáy oxy cuûa

Hb taïo thaønh phöùc beàn carboxyhemoglobin maát khaû naêng

vaän chuyeån oxy cuûa maùu ngaït thôû.

Hb.O + CO Hb.CO + O2




Ngoaøi ra CO coøn taùc duïng vôùi Fe trong xytocrom-

oxydaza (men hoâ haáp coù chöùc naêng hoaït hoùa oxy) laøm baát

hoaït men laøm cho tình traïng thieáu oxy caøng traàm troïng

hôn.

Ñoái vôùi thöïc vaät:

CO taùc ñoäng ít nhaïy caûm hôn, nhöng khi ôû noàng ñoä cao C

= 100 – 1000 ppm trong khoâng khí seõ gaây ra hieän töôïng ruïng

laù, xoaén laù, caây non cheát, caây coái chaäm phaùt trieån.

CO laøm phaù vôõ khaû naêng ngöng keát nitô cuûa thöïc vaät

laøm thöïc vaät thieáu ñaïm.

Nguoàn phaùt sinh: do söï chaùy khoâng hoaøn toaøn cuûa caùc

nhieân lieäu hay vaät lieäu coù chöùa carbon. 21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 18



CO (ppm) % chuyeån hoùa

O2Hb COHb

Aûnh höôûng ñoái vôùi con ngöôøi

10 2 Laøm giaûm khaû naêng phaùn

ñoaùn vaø giaùc quan, ñau ñaàu,

choùng maët, meät moûi

100 15 Ñau ñaàu, choùng maët, meät moûi

nhieàu

250 32 Baát tænh

750 60 Cheát sau vaøi giôø

1000 66 Cheát raát nhanh

Haäu quaû cuûa söï nhieãm ñoäc CO ôû noàng ñoä khaùc nhau




(2) Ñoäc chaát NOx

- NO (khí khoâng maøu) ít ñoäc hôn NO2

(khí maøu hoàng).

- NO cuõng taïo lieân keát vôùi Hemoglobin laøm giaûm hieäu

suaát vaän chuyeån oxy.

- Trong KK bò oâ nhieãm: NO coù noàng ñoä thaáp hôn CO nhieàu

taùc ñoäng ñeán Hb nhoû hôn nhieàu laàn.

- NO2 ñoäc haïi hôn ñoái vôùi söùc khoûe con ngöôøi, coù theå phaùt

hieän ñöôïc muøi khi C > 0,12 ppm

- Nguoàn phaùt sinh: töø caùc nguoàn ñoát nhieân lieäu daàu, khí

ñoát, saûn xuaát hoùa chaát, haøn caét kim loaïi …




NO2 (ppm) Thôøi gian tieáp

xuùc

Aûnh höôûng ñoái vôùi con ngöôøi

50 – 100 < 1 h Vieâm phoåi trong 6-8 tuaàn

150 – 200 < 1 h

3 – 5 tuaàn

Phaù huûy daây khí quaûn

cheát

≥ 500 2 – 10 ngaøy cheát

Aûnh höôûng nhieãm ñoäc NO2 ôû noàng ñoä khaùc nhau




(3) Ñoäc chaát NH3

- Laø khí khoâng maøu, coù muøi khai neân raát deã phaùt hieän khi

bò roø ræ

- Nguoàn phaùt sinh: laø chaát laøm laïnh phoå bieán, trong caùc

nhaø maùy saûn xuaát phaân ñaïm, saûn xuaát acid nitric; laø chaát

thaûi cuûa con ngöôøi vaø ñoäng vaät.

- Laø khí ñoäc, coù khaû naêng kích thích maïnh leân ñöôøng hoâ

haáp vaø nieâm maïc aåm öôùt, gaây boûng raùt da do phaûn öùng

kieàm hoùa keøm theo toûa nhieät.

- Ngöôõng chòu ñöïng ñoái vôùi NH3 laø 20 – 40 mg/m

3




- Khi tieáp xuùc NH3 vôùi C = 100 mg/m

3 trong 1 khoaûng thôøi

gian ngaén seõ khoâng ñeå laïi haäu quaû laâu daøi.

- Khi tieáp xuùc NH3 vôùi C = 1500 – 2000 mg/m

3 trong thôøi

gian 30 phuùt seõ nguy hieåm ñoái vôùi tính maïng con ngöôøi.

- NH3 laøm laù coù theå bò uùa vaøng, khi ôû noàng ñoä cao laøm cho

laù caây traéng baïch, laøm ñoám laù vaø hoa, laøm giaûm reã caây,

laøm caây thaáp ñi vaø quaû bò thaâm tím, giaûm tæ leä haït gioáng

naûy maàm.



Thuoác baûo veä thöïc vaät ?

Ñònh nghóa:

Thuoác baûo veä thöïc vaät (thuoác tröø dòch haïi) laø những chất

được tạo ra để chống lại vaø tieâu dieät loaøi gaây haïi hoaëc caùc

maàm beänh virus hoaëc vi khuaån. Chuùng cuõng goàm caùc chaát ñeå

ñaáu tranh vôùi caùc loaøi soáng caïnh tranh vôùi caây troàng (coû daïi)

cuõng nhö naám beänh caây.



Dö löôïng thuoác baûo veä thöïc vaät?

“Dö löôïng thuoác BVTV laø nhöõng chaát ñaëc thuø toàn löu

trong löông thöïc vaø thöïc phaåm, trong saûn phaåm noâng nghieäp

vaø trong thöùc aên, vaät nuoâi maø do söû duïng thuoác gaây neân”.

- Nhöõng chaát ñaëc thuø naøy bao goàm: daïng hôïp chaát ban ñaàu,

caùc daãn xuaát, saûn phaåm phaân giaûi, chuyeån hoùa trung gian,

caùc saûn phaåm phaûn öùng vaø caùc chaát phuï gia coù yù nghóa veà

maët ñoäc lyù.

- Ñaây laø nhöõng hôïp chaát ñoäc.

- Ñôn vò: µg hôïp chaát ñoäc trong 1 kg noâng saûn hoaëc baèng

mg/kg noâng saûn.



- Töøng loaïi thuoác BVTV ñoái vôùi töøng loaïi noâng saûn ñeàu

ñöôïc qui ñònh möùc dö löôïng toái ña (maximum residue

limit – MRL) – töùc laø löôïng hôïp chaát ñoäc cao nhaát ñöôïc

pheùp toàn löu trong noâng saûn maø khoâng gaây aûnh höôûng

ñeán cô theå ngöôøi vaø vaät nuoâi khi söû duïng noâng saûn ñoù

laøm thöùc aên.

Ví duï: TCVN 5941-1945 – ñoái vôùi caø chua vaø baép caûi thì:

- Dö löôïng thuoác Mithamidophos cho pheùp laø 0,1x10-3

ppm.

- Dö löôïng thuoác Monocrotophos cho pheùp laø 0,1x10-3

ppm.



Thuoác baûo veä thöïc vaät (BVTV):

- Caùc loaïi thuoác BVTV nhö dioxin, paraquat, carbamat,

DDT… raát ñoäc, taán coâng vaøo heä hoâ haáp cuûa con ngöôøi.

- Dö löôïng thuoác BVTV treân noâng saûn cuõng taùc ñoäng xaáu

ñeán ngöôøi tieâu duøng do noù taán coâng vaøo caùc moâ, gaây dò

daïng, ñoät bieán gen, gaây taùc haïi laâu daøi.

- Caùc loaïi thuoác BVTV tan ñöôïc trong môõ nguy hieåm hôn

caùc loaïi tan trong nöôùc.


Lyù do ?

Thuoác BVTV phaù huûy maøng teá baøo ñaåy Ca ra

ngoaøi, laøm toån thöông teá baøo taán coâng vaøo

nhaân teá baøo, laøm thay ñoåi enzyme, thay ñoåi

protein taïo ra moät soá phaûn öùng gaây bieán ñoåi

gen – laø nguyeân nhaân gaây ung thö vaø treû sinh ra

bò dò daïng



Aldrin vaø Dieldrin

- Laø chaát BVTV nhoùm chöùa clo, duøng ñeå dieät saâu boï trong

ñaát, ñeå baûo quaûn goã.

- Aldrin nhanh choùng chuyeån thaønh Dieldrin do quaù trình

phaân ly.

- Dieldrin laø 1 hôïp chaát höõu cô clo raát beàn, ít linh ñoäng

trong ñaát vaø coù theå boác hôi vaøo khoâng khí.

- Coù ñoäc tính cao ñoái vôùi ñoäng vaät vaø ngöôøi, aûnh höôûng

chuû yeáu ñeán heä thaàn kinh trung öông vaø gan.



- Töø thaäp nieân 70 moät soá quoác gia ñaõ nghieâm caám söû duïng

hoaëc haïn cheá söû duïng 2 chaát naøy, ñaëc bieät trong noâng

nghieäp IARC (cô quan nghieân cöùu ung thö quoác teá) ñaõ

xeáp aldrin vaø dieldrin vaøo nhoùm 3 – taùc nhaân chöa theå

xeáp vaøo nhoùm chaát gaây ung thö cho ngöôøi (nhöng coù ñaày

ñuû baèng chöùng gaây ung thö ôû ñoäng vaät)

- JMPR (hoäi nghò lieân hôïp FAO/WHO veà dö löôïng hoùa

chaát baûo veä thöïc vaät) ñaõ ñeà nghò giaù trò lieàu löôïng tieáp

nhaän haøng ngaøy coù theå chaáp nhaän ñöôïc cho toång aldrin

vaø dieldrin laø: ADI = 0,1 µg/kg theå troïng (1997).

- Giaù trò cho pheùp trong nöôùc uoáng laø 0,03 µg/l.



DDT (Dichloro diphenyl trichloroethane) C14

H9Cl

15

- DDT bò haïn cheá hoaëc caám söû duïng ôû 1 soá quoác gia,

nhöng vaãn coù nhieàu nöôùc coøn cho pheùp söû duïng roäng raõi

trong noâng nghieäp.

- Laø thuoác tröø saâu toàn löu vaø oån ñònh trong haàu heát caùc

ñieàu kieän moâi tröôøng.

- DDT vaø caùc chaát chuyeån hoùa cuûa noù (DDD, DDE) khoâng

bò phaân huûy bôûi vi khuaån trong ñaát.

- Vôùi lieàu thaáp, DDT vaø caùc chaát chuyeån hoùa haàu nhö ñöôïc

haáp thu hoaøn toaøn ôû ngöôøi qua ñöôøng tieâu hoùa hoaëc hoâ

haáp, sau ñoù chuùng tích tuï ôû caùc moâ môõ vaø söõa.



- Cô quan nghieân cöùu ung thö quoác teá (IARC) ñaõ xeáp DDT

vaøo nhoùm 2B (khoâng ñuû baèng chöùng gaây ung thö cho

ngöôøi nhöng ñuû baèng chöùng gaây ung thö treân ñoäng vaät thí

nghieäm) vì noù gaây ung thö gan cho chuoät baïch vaø chuoät

coáng traéng.

- Uoáng > 5g DDT khoâ: noân möûa nghieâm troïng baét ñaàu

trong 30 phuùt hoaëc 1 giôø, suy yeáu vaø teâ tay chaân, lo laéng

vaø caûm xuùc maïnh, coù theå xuaát hieän tieâu chaûy.



Ñoäc toá sinh hoïc:

ÑN: laø nhöõng chaát maø sinh vaät saûn sinh ra trong quaù trình

soáng vaø hoaït ñoäng, chæ caàn ñöa vaøo cô theå moät löïông töông

ñoái nhoû cuõng coù theå gaây beänh hoaëc cheát.

Bao goàm:

- Ñoäc toá ñoäng vaät

- Ñoäc toá thöïc vaät

- Ñoäc toá do naám moác tieát ra (mycotoxin)

- Ñoäc toá vi sinh vaät



Ñoäc toá ñoäng vaät: noïc raén, noïc ong, reát, boø caïp …

Vôùi 1 löôïng cöïc nhoû caùc chaát naøy laïi coù theå duøng laøm

thuoác chöõa beänh.

Noïc ong: laø chaát loûng saùnh, khoâng maøu, thaønh phaàn hoùa

hoïc phöùc taïp trong ñoù coù metiline laø 1 chaát ñoäc chính.

Metiline laøm tan hoàng caàu, co caùc cô trôn vaø haï huyeát aùp,

phong beá 1 ñoaïn thaàn kinh trung öông.

Metiline beàn vöõng trong moâi tröøông acid maïnh vôùi nhieät

ñoä nhöng laïi tan trong kieàm ngöôøi ta söû duïng voâi ñeå giaûi

ñoäc khi bò ong chích.



Ñoäc toá thöïc vaät: caây laù ngoùn, caây cuû ñaäu, caây thuoác laù.

- Caây laù ngoùn: thuoäc hoï maõ tieàn, moïc hoang raát nhieàu ôû

vuøng nuùi phía baéc. Trong caây chöùa chaát gelsemin

(C20

H22

O2N

2) coù ñoäc tính raát maïnh, coøn kumin

(C22

H22

ON2) khoâng ñoäc laém.

- Caây thuoác laù: hoaït chaát chuû yeáu laø caùc alkaloid, trong ñoù

nicotine (C10

H14

N2) chieám 2-10%. Nicotine laø moät chaát

raát ñoäc, coù theå gaây nhieãm ñoäc nghieâm troïng hoaëc gaây töû

vong do söï haáp thuï vaøo cô theå qua ñöôøng tieâu hoùa. Ngöôøi

lôùn cheát khi cô theå haáp thuï 15 – 20g nicotine, treû con chæ

caàn vaøi gam cuõng cheát.



Ñoäc toá do naám moác tieát ra: (mycotoxin)

Coù 2 loaïi naám gaây ñoäc nhaát laø amanita muscaria vaø

amanita palloides.

Naám Amanita Muscaria (naám baét moài): chöùa chaát

muscarin raát ñoäc, lieàu gaây cheát ngöôøi laø 50mg, ngoä ñoäc

thöôøng xaûy ra vaøi phuùt tôùi vaøi giôø sau khi aên.

Naám Amanita Palloides: chöùa polypeptides amanitin vaø

phalloidin gaây nguy hieåm ñeán teá baøo vaø cô theå; ngoä ñoäc xaûy

ra sau moät thôøi gian 5 – 15 giôø baèng caùc hoäi chöùng nhö vieâm

daïdaøy, ñau ruoät, maát theå dòch, gluco huyeát aùp giaûm thaáp.



Ñoäc toá vi sinh vaät:

- Ñoái vôùi ngöôøi vaø ñoäng vaät: vi khuaån thöông haøn

(salmonella), tieâu chaûy, vieâm ñaïi traøng (E.coli, tuï caàu,

lieân caàu, salmonella)…

- Ñoái vôùi thöïc vaät: fusarium lycopersici sacc (3 chaát ñoäc laø

licomarazmin, axit fusaric, vazinfuscarin), fusarium

oxysporum niveum (sterin – C29

H46

O2)…


2.4. Ñoäc chaát trung gian giöõa hai loaïi

baûn chaát vaø lieàu löôïng

Coù nhöõng chaát coù theå xeáp vaøo loaïi ñoäc chaát noàng ñoä –

lieàu löôïng vì vôùi noàng ñoä vöôït giôùi haïn noù môùi theå hieän tính

ñoäc.

Cuõng coù theå xeáp noù vaøo loaïi chaát ñoäc baûn chaát vì xeùt ôû 1

ñieàu kieän nhaát ñònh noù coù theå gaây roái loaïn sinh lyù, toån thöông

cho cô theå neáu thaâm nhaäp vaøo cô quan noäi taïng.




Ví duï:

Benzene coù baûn chaát khoâng ñoäc nhöng noù coù theå gaây toån

thöông ôû tuûy xöông vaø gaây 1 chuoãi phaûn öùng vôùi teá baøo. Khi

noàng ñoä benzen trong cô theå cao quaù trình toång hôïp

protein bò döøng vaø gaây cheát teá baøo.

Benzen bò oxy hoùa ôû gan thaønh phenol, keát hôïp vôùi acid

sulfuric hoaëc acid glucoronic taïo thaønh caùc acid

phenylglucoronic vaø thaûi ra nöôùc tieåu döôùi daïng muoái kieàm.




- Benzen ñöôïc haáp thuï qua phoåi vaø da, tan trong môõ vaø tích

tuï trong moâ môõ.

- Khi tieáp xuùc vôùi noàng ñoä benzen cao seõ gaây nhieãm ñoäc

caáp tính, gaây choaùng vaùng, ngaït thôû vaø coù theå daãn ñeán töû

vong.

- Benzen gaây ngoä ñoäc maõn tính ôû tuûy xöông, gaây meät moûi,

xaùo troän ñöôøng daï daøy, thieáu maùu, laøm xaùo troän DNA di

truyeàn.

- Noàng ñoä toái ña cho pheùp ôû moâi tröôøng lao ñoäng laø 0,05

mg/l (Vieät Nam); 0,02 mg/l (Lieân Xoâ cuõ) vaø 1 mg/l

(Uruguay)



Möùc ñoä nguy hieåm cuûa 1 loaïi chaát ñoäc treân 1 ñoái töôïng

nghieân cöùu xaùc ñònh thöôøng ñöôïc phaân loaïi döïa theo giaù trò

LD50

hay LC50

.

Theo caùch phaân loaïi cuûa WHO, caùc hoùa chaát coù möùc ñoä

nguy hieåm tuøy theo daïng toàn taïi vaø con ñöôøng xaâm nhaäp vaøo

cô theå sinh vaät thí nghieäm.



Caáp ñoäc LD50

chuoät (mg/kg caân naëng)

Qua mieäng Qua da

Theå raén Theå loûng Theå raén Theå loûng

Ñoäc maïnh < 5 < 20 < 10 < 40

Ñoäc 5 – 50 20 - 200 10 – 100 40 – 400

Ñoäc trung

bình

50 - 500 200 –

2000

100 –

1000

400 –

4000

Ñoäc ít > 500 > 2000 > 4000

Baûng: Phaân loaïi chaát ñoäc theo möùc ñoä nguy hieåm (WHO, 1998)



Haàu heát caùc loaïi thuoác BVTV ñeàu raát ñoäc vôùi con ngöôøi

vaø ñoäng vaät maùu noùng. Tuy nhieân möùc ñoä nguy hieåm cuûa

moãi loaïi thuoác khaùc nhau.

Chaát gaây nhieãm ñoäc noàng ñoä:

- Möùc ñoä gaây ñoäc cuûa nhoùm naøy phuï thuoäc vaøo löôïng thuoác

thaâm nhaäp vaøo cô theå.

- Döôùi lieàu gaây töû vong: thuoác ñöôïc phaân giaûi vaø baøi tieát

daàn ra ngoaøi cô theå.

- Gaây nhieãm ñoäc maõn tính cho ngöôøi coù thôøi gian tieáp xuùc

laâu.

- Goàm: laân höõu cô pytheroid, carbamat, hôïp chaát coù nguoàn

goác thöïc vaät.



Chaát gaây nhieãm ñoäc tích luõy:

- Laø chaát coù khaû naêng tích luõy laâu daøi trong cô theå vaø gaây

nhöõng bieán ñoåi sinh lyù coù haïi cho cô theå soáng.

- Moät soá chaát coøn coù khaû naêng gaây ung thö, quaùi thai vaø

aûnh höôûng di truyeàn ñoái vôùi nhöõng ngöôøi tieáp xuùc laâu daøi.

- Goàm: clo höõu cô, hôïp chaát chöùa As, Pb, …


2.6. Phaân loaïi theo nguoàn goác ñoäc chaát

(1) Ñoäc toá sinh hoïc

(2) Chaát ñoäc hoùa hoïc

(3) Chaát ñoäc phoùng xaï



(1) Ñoäc toá sinh hoïc:

ÑN: laø nhöõng chaát maø sinh vaät saûn sinh ra trong quaù trình

soáng vaø hoaït ñoäng chæ caàn ñöa vaøo cô theå moät löïông

töông ñoái nhoû cuõng coù theå gaây beänh hoaëc cheát.

Bao goàm:

- Ñoäc toá ñoäng vaät

- Ñoäc toá thöïc vaät

- Ñoäc toá do naám moác tieát ra (mycotoxin)

- Ñoäc toá vi sinh vaät



Ñoäc toá ñoäng vaät: noïc raén, noïc ong, reát, boø caïp …

Vôùi 1 löôïng cöïc nhoû caùc chaát naøy laïi coù theå duøng laøm thuoác

chöõa beänh.

Noïc ong: laø chaát loûng saùnh, khoâng maøu, thaønh phaàn hoùa hoïc

phöùc taïp trong ñoù coù metiline laø 1 chaát ñoäc chính.

Metiline laøm tan hoàng caàu, co caùc cô trôn vaø haï huyeát aùp,

phong beá 1 ñoaïn thaàn kinh trung öông.

Metiline beàn vöõng trong moâi tröøông acid maïnh vôùi nhieät ñoä

nhöng laïi tan trong kieàm ngöôøi ta söû duïng voâi ñeå giaûi

ñoäc khi bò ong chích.



Ñoäc toá thöïc vaät: caây laù ngoùn, caây cuû ñaäu, caây thuoác laù.

- Caây laù ngoùn: thuoäc hoï maõ tieàn, moïc hoang raát nhieàu ôû

vuøng nuùi phía baéc. Trong caây chöùa chaát gelsemin

(C20

H22

O2N

2) coù ñoäc tính raát maïnh, coøn kumin

(C22

H22

ON2) khoâng ñoäc laém.

- Caây thuoác laù: hoaït chaát chuû yeáu laø caùc alkaloid, trong ñoù

nicotine (C10

H14

N2) chieám 2-10%. Nicotine laø moät chaát

raát ñoäc, coù theå gaây nhieãm ñoäc nghieâm troïng hoaëc gaây töû

vong do söï haáp thuï vaøo cô theå qua ñöôøng tieâu hoùa. Ngöôøi

lôùn cheát khi cô theå haáp thuï 15 – 20g nicotine, treû con chæ

caàn vaøi gam cuõng cheát.



Ñoäc toá do naám moác tieát ra: (micotoxin)

Coù 2 loaïi naám gaây ñoäc nhaát laø amanita muscaria vaø amanita

palloides.

Naám Amanita Muscaria (naám baét moài): chöùa chaát muscarin

raát ñoäc, lieàu gaây cheát ngöôøi laø 50mg, ngoä ñoäc thöôøng xaûy

ra vaøi phuùt tôùi vaøi giôø sau khi aên.

Naám Amanita Palloides: chöùa polypeptides amanitin vaø

phalloidin gaây nguy hieåm ñeán teá baøo vaø cô theå; ngoä ñoäc

xaûy ra sau moät thôøi gian 5 – 15 giôø baèng caùc hoäi chöùng

nhö vieâm daïdaøy, ñau ruoät, maát theå dòch, gluco huyeát aùp

giaûm thaáp.



Ñoäc toá vi sinh vaät:

- Ñoái vôùi ngöôøi vaø ñoäng vaät: vi khuaån thöông haøn

(salmonella), tieâu chaûy, vieâm ñaïi traøng (E.coli, tuï caàu,

lieân caàu, salmonella)…

- Ñoái vôùi thöïc vaät: fusarium lycopersici sacc (3 chaát ñoäc laø

licomarazmin, axit fusaric, vazinfuscarin), fusarium

oxysporum niveum (sterin – C29

H46

O2)…



(2) Chaát ñoäc hoùa hoïc

Caùc ñoäc chaát coù nguoàn goác töø hoùa chaát, laø saûn phaåm cuûa

caùc phaûn öùng hoùa hoïc, töø caùc ngaønh coâng nghieäp, chaát thaûi

coâng nghieäp … ñeàu ñöôïc xeáp vaøo loaïi chaát ñoäc hoùa hoïc.

Raát nhieàu chaát coù nguoàn goác töø hoùa chaát.

Möùc ñoä gaây ñoäc tuøy thuoäc vaøo caáu truùc hoùa hoïc, noàng ñoä

taùc ñoäng cuûa chuùng vaø traïng thaùi cuûa cô theå nhaän chaát ñoäc.

Daïng toàn taïi: raén, loûng, khí

Caùc chaát khí deã thaám vaøo cô theå ngöôøi neân möùc ñoä gaây

ñoäc cuõng cao hôn chaát loûng vaø raén.



(3) Chaát ñoäc phoùng xaï

Tia phoùng xaï laø nhöõng tia maét thöôøng khoâng nhình thaáy

ñöôïc, phaùt ra töø caùc nguyeân toá phoùng xaï nhö uranium, cobalt,

radium…

Haït nhaân nguyeân töû phoùng xaï phaùt ra caùc tia , vaø -

Tia phoùng xaï khi chieáu töø ngoaøi vaøo beà maët cô theå thì goïi

laø taùc duïng ngoaïi chieáu.

Chaát phoùng xaï xaâm nhaäp vaøo cô theå (qua ñöôøng hoâ haáp,

tieâu hoùa) tôùi caùc cô quan, sau ñoù gaây taùc duïng chieáu xaï thì

goïi laø taùc duïng noäi chieáu.



Nhieãm ñoäc caáp tính:

- Phaùt beänh nhanh sau khi nhieãm phoùng xaï vaøi ngaøy hoaëc

vaøi giôø.

- Nhieãm xaï caáp tính chæ xaûy ra trong caùc vuï noå haït nhaân,

söï coá trung taâm nguyeân töû, ít gaëp trong caùc ñieàu kieän saûn

xuaát vaø nghieân cöùu.

Nhieãm ñoäc maõn tính:

- Trieäu chöùng xuaát hieän muoän vaøi naêm hoaëc vaøi chuïc naêm

sau khi bò nhieãm xaï.

Khi cô theå tieáp xuùc vôùi nguoàn phoùng xaï töø 100-250 Rad

thì khoâng cheát nhöng meät moûi, noân möûa, ruïng toùc, xuaát hieän

caùc maàm moáng cuûa beänh ung thö.


2.7. Phaân loaïi theo traïng thaùi toàn taïi

(1) Traïng thaùi hoùa hoïc

(2) Traïng thaùi vaät lyù



Caùc chaát ñoäc toàn taïi ôû daïng ñôn chaát hay hôïp chaát, daïng

ion hay phaân töû thì khaû naêng gaây ñoäc cuõng khaùc nhau.

Moâi tröôøng toàn taïi hoùa chaát cuõng goùp phaàn laøm taêng hay

giaûm thieåu ñoäc tính.

- Chaát höõu cô trong ñaát coù theå keát hôïp vôùi nhau vaø goùp

phaàn coá ñònh caùc kim loaïi laøm giaûm ñoäc tính.

- Moâi tröôøng coù tính acid thöôøng laøm taêng khaû naêng hoøa tan

cuûa ñoäc chaát taêng ñoäc tính.

- Söï hieän dieän cuøng luùc cuûa nhieàu ñoäc toá coù theå laøm taêng

hoaëc giaûm ñoäc tính do chuùng coù khaû naêng coäng höôûng hoaëc

trieät tieâu tính ñoäc cuûa nhau.



Ví duï:

- Isopropanol khoâng coù ñoäc tính nhöng khi sv haáp thu cuøng

vôùi CCl4 thì tính ñoäc cuûa chaát naøy taêng leân.

- Se thöôøng noái keát vôùi thuûy ngaân vì vaäy noù coù khaû naêng

ngaên caûn Hg noái vôùi nhoùm –SH trong phaân töû protein.

- Khi beänh nhaân bò ngoä ñoäc CO thì söï haáp thu oxy seõ giuùp

dòch chuyeån CO ra khoûi Hb.


(2) Traïng thaùi vaät lyù

Traïng thaùi vaät lyù cuûa ñoäc chaát coù theå toàn taïi ôû daïng: raén,

loûng, khí.

Möùc ñoä gaây ñoäc cuûa ñoäc chaát taêng daàn töø theå raén sang

loûng vaø cao nhaát laø theå khí.

Khaû naêng gaây ñoäc thay ñoåi theo traïng thaùi vaät lyù cuûa ñoäc

chaát phuï thuoäc vaøo möùc ñoä khueách taùn cuûa caùc ñoäc chaát vaøo

moâi tröôøng.


2.8. Phaân loaïi thoâng qua ñöôøng xaâm nhaäp

vaø gaây haïi

Muïc ñích cuûa vieäc phaân loaïi ñoäc chaát thoâng qua con

ñöôøng xaâm nhaäp?

ñeå tìm caùch phoøng ngöøa thích hôïp.



vaø gaây haïi

Ñoái vôùi thöïc vaät:

- Thaâm nhaäp chuû ñoäng: thoâng qua tieáp xuùc, trao ñoåi chaát.

Chaát ñoäc (R,L,K) trong moâi tröôøng oâ nhieãm seõ thaâm nhaäp

qua tieáp xuùc tröïc tieáp vaø trao ñoåi chaát vôùi thöïc vaät thoâng qua

khí quyeån, ñaát, nöôùc coù chöùa caùc thaønh phaàn ñoäc haïi.

VD: caùc kim loaïi naëng, acid, base… trong ñaát thaâm nhaäp

vaøo thöïc vaät qua boä reã thaân caây laâu daàn phaù vôõ caáu

truùc teá baøo caây, giaùn tieáp gaây ñoäc cho ñoäng vaät aên phaûi

chuùng.



vaø gaây haïi

- Thaâm nhaäp bò ñoäng:

Thaâm nhaäp baèng töông taùc nhaân taïo, ví duï nhö qua phaân

boùn, thuoác kích thích taêng tröôûng ñöïôc boùn cho caây.



vaø gaây haïi

Ñoái vôùi ñoäng vaät:

Ñoäc chaát thaâm nhaäp vaøo cô theå ñoäng vaät qua 3 ñöôøng:

tieáp xuùc qua da, qua ñöôøng hoâ haáp, ñöôøng tieâu hoùa.

Ñoäc chaát cuõng ñöôïc phaân loaïi döïa vaøo con ñöôøng maø

ñoäc chaát coù theå tieán vaøo cô theå sinh vaät vaø gaây haïi.


Moät soá caùch phaân loaïi khaùc

(1) Phaân loaïi döïa theo tính chaát nguy haïi

(2) Phaân loaïi döïa theo ñoä beàn vöõng

(3) Phaân loaïi döïa treân loaïi cô quan bò taùc ñoäng

(4) Phaân loaïi theo möùc taùc duïng sinh hoïc

(5) Phaân loaïi döïa treân möùc gaây ñoäc cho cô theå thuûy sinh vaät

(6) Phaân loaïi caùc hoùa chaát döïa vaøo nguy cô gaây ung thö ôû

ngöôøi.


Phaân loaïi döïa theo tính chaát nguy haïi

(1) Hoùa chaát phoùng xaï

(2) Caùc chaát nguy haïi thuoäc caùc nhoùm kim loaïi naëng, thuoác

baûo veä thöïc vaät …, thuoäc 2 nhoùm chính:

- Caùc chaát toång hôïp höõu cô.

- Muoái kim loaïi, acid vaø kieàm voâ cô

(3) Chaát thaûi beänh vieän, caùc phoøng thí nghieäm sinh hoïc

(4) Chaát gaây chaùy

(5) Chaát gaây noå


Phaân loaïi döïa theo ñoä beàn vöõng

Döïa vaøo tính beàn vöõng cuûa chaát ñoäc coù theå phaân ra 4

nhoùm sau:

(1) Khoâng beàn vöõng: ñoä beàn vöõng töø 1-12 tuaàn (vd: P-höõu cô,

carbonate…)

(2) Beàn vöõng trung bình: ñoä beàn vöõng töø 3-18 thaùng

(3) Beàn vöõng: thôøi gian beàn vöõng keùo daøi töø 2-5 naêm (DDT,

aldrin, chlordane…)

(4) Raát beàn vöõng: Toàn löu raát laâu trong cô theå sinh vaät (kim

loaïi naëng …)


Phaân loaïi döïa treân cô quan bò taùc ñoäng

(1) Caùc chaát gaây aûnh höôûng taäp trung (Cl2, O

3, kieàm, muoái

kim loaïi naëng, formol, F…)

(2) Caùc chaát gaây aûnh höôûng heä thaàn kinh (CO2, phenol…)

(3) Caùc chaát gaây ñoäc haïi maùu (Zn, P…)

(4) Caùc chaát gaây ñoäc haïi nguyeân sinh chaát (F…)

(5) Caùc chaát gaây ñoäc haïi heä enzym (P höõu cô, Na2SO

4, F…)

(6) Caùc chaát gaây meâ (chloroform CHCl3, CCl

4, eâte …)

(7) Caùc chaát gaây taùc ñoäng toång hôïp (formol, F …)


Phaân loaïi döïa treân cô quan bò taùc ñoäng

Moät soá chaát coù haøm löïông khaùc nhau seõ gaây aûnh höôûng

khaùc nhau.

Ví duï:

Phenol ôû haøm löôïng thaáp heä thaàn kinh

Phenol ôû haøm löôïng cao maùu


Phaân loaïi theo taùc duïng sinh hoïc

Döïa treân 4 möùc ñoä taùc duïng cuûa chaát ñoäc:

- Loaïi A: Tieáp xuùc khoâng gaây aûnh höôûng tôùi söùc khoûe.

- Loaïi B: Tieáp xuùc coù theå taùc haïi ñeán söùc khoûe nhöng coù

theå hoài phuïc ñöôïc.

- Loaïi C: Tieáp xuùc coù theå gaây beänh nhöng hoài phuïc ñöôïc.

- Loaïi D: Tieáp xuùc coù theå gaây beänh khoâng hoài phuïc ñöôïc

hoaëc cheát.

Söï phaân loaïi naøy phuø hôïp vôùi thôøi gian tieáp xuùc 8

giôø/ngaøy vaø 5 ngaøy/tuaàn.


Phaân loaïi döïa vaøo nguy cô gaây ung thö

ôû ngöôøi

Döïa treân caùc thoâng tin soá lieäu tin caäy, chöùng cöù thu ñöôïc

töø nhöõng nghieân cöùu ôû ngöôøi vaø ñoäng vaät thí nghieäm, Cô

quan nghieân cöùu ung thö quoác teá (IARC) ñaõ phaân chaát hoaù

hoïc theo 4 nhoùm coù khaû naêng gaây ung thö:

Nhoùm 1: taùc nhaân laø chaát gaây ung thö ôû ngöôøi.

Nhoùm 2A: taùc nhaân coù theå gaây ung thö ôû ngöôøi

Nhoùm 2B: taùc nhaân coù leõ gaây ung thö ôû ngöôøi

Nhoùm 3: taùc nhaân khoâng theå phaân loaïi döïa treân tính gaây

ung thö ôû ngöôøi

Nhoùm 4: taùc nhaân coù leõ khoâng gaây ung thö ôû ngöôøi


BAØI KIEÅM TRA 1

(30 phuùt)

1. Haõy neâu ñònh nghóa cuûa ñoäc chaát hoïc, ñoäc hoïc moâi

tröôøng, ñoäc hoïc coâng nghieäp? Söï khaùc nhau cô baûn cuûa

caùc ngaønh naøy laø gì?

2. «Chaát ñoäc» laø gì ? Ñoäc tính cuûa moät chaát ñoäc phuï thuoäc

vaøo caùc yeáu toá naøo?

3. Haõy phaân loaïi caùc chaát ñoäc sau ñaây theo chaát ñoäc baûn

chaát vaø chaát ñoäc theo noàng ñoä – lieàu löôïng: DDT,

Aldrin, Diendrin, DDD, DDE, noïc ong, noïc raén, H2S,

CH4, CCl

4, Pb, Hg, CO, CO

2, Fe

2+, NH

4+, Al

3+,

pentaclorophenol, phenol, dioxin, lindane, H+, Na

+, Se,

Cl-, nicotine, E.Coli, samonella, tuï caàu.


Chöông 2: PHAÂN LOAÏI ÑOÄC CHAÁT · 2.2. Phaân loaïi theo noàng ñoä, lieàu löôïng -...

Documents

Transcript of Chöông 2: PHAÂN LOAÏI ÑOÄC CHAÁT · 2.2. Phaân loaïi theo noàng ñoä, lieàu löôïng -...