Cfare jane Njesite Institucionale dhe si grupohen ato 2. Sektori i … · Leksioni 2 NJESITE...

Leksioni 2NJESITE INSTITUCIONALE DHE SEKTORI PUBLIK

KONCEPTE DHE PERCAKTIME PER INSTITUCIONET BUXHETORE

• Cfare jane Njesite Institucionale dhe si grupohen ato• Grupimi I njesive institucionale ne Sektore• Sektori i Qeverisjes se Pergjithshme• Funksionet e Qeverisjes se Pergjithshme1. Sektoret dhe njesite institucionale

1.a. Percaktimi i nje sektori1.b. Percaktimi i nje njesie institucionale

2. Sektori i Qeverisjes se Pergjithshme dhe Nensektoret e saj2. a. Sektori i qeverise se pergjthshme2. b. Nensektoret e sektorit te qeverise se pergjithshme

- Qeveria qendrore- Qeveria e Rajonale- Qeveria locale- Mbrojtja Sociale

3. Sektori publik4. Sektore te tjere nga sektoret e qeverise se pergjithsme dhe sektorit publik5. Rezidenca.

NJESITE INSTITUCIONALE DHE SEKTORI PUBLIKKONCEPTE DHE PERCAKTIME PER INSTITUCIONET BUXHETORE

•Standardet nderkombetare te kontabilitetit dhe Manuali“ GFS”(Statistikat Financiare te Qeverise), te pranuara dherekomanduara nga FMN (Fondi Monetar Nderkombetar), 1996;2001, kane unifikuar kuptimin dhe menyren e raportimevefinanciare ne nivel nderkombetar, per Qeverite e shteteve tendryshme,

•Kemi disa percaktime, per Sektorin Publik, Njesiteinstitucionale dhe strukturen e tyre, te cilat duhet te sherbejne sibaze per te percaktuar se cilat institucione buxhetore ( njesiekonomike institucionale), duhet te mbajne kontabilitet dhe tepergatisin pasqyra.


Cfare eshte QeveriaQeveria formulohet si organ, ne perberje te te cilit perfshihen autoritetet

publike dhe njesite vartese (agjensite) te tyre, te cilat jane entitete tethemeluara nepermjet proceseve politike, qe ushtrojne autoritin legjislativ,juridik dhe ekzekutiv, brenda territorit te nje vendi. Ky percaktim eshte Ivlefshem per qeverine qendrore dhe ato rajonale apo locale, te cilat kenaqinkerkesat e ketij formulimi.

Funksionet kryesore te qeverise jane:1. Merr pergjegjesine per sigurimin (furnizimin) e mallrave dhe

sherbimeve per komunitetin mbi baza jo-tregtare, per perdorimkolektiv ose individual.

2. Rishperndan te ardhurat dhe pasurine nepermjet transferimit tepagesave.

3. Financon veprimtarite, sherbimet apo aktivitetet, qe ajo kryen, me teardhurat qe ajo siguron nepermjet vjeljes se tatimeve-taksave, tëardhura te tjera ligjore, si dhe ato qe mund te vijne nga interesat,shitjet incidentale te mallrave dhe sherbimeve, ose dhenia me qera eaktiveve te saj, apo edhe nepermjet huamarrjes se perkoheshme.


1.a. PERCAKTIMI I NJE SEKTORI

Ekonomia e nje vendi mund te ndahet ne sektore, ku secili sektor perbehet nga njenumer njesish institucionale, qe jane rezidente ne ekonomi. Njesite institucionalene secilin sektor kane objektiva te ngjashme dhe keto objektiva jane te ndryshmenga ato te njesive ne sektoret e tjere.

Mbeshtetur ne Manualin e FMN, Ekonomia totale e nje vendi ndahet ne 5 sektorete veçante.

Pese sektoret e nje ekonomie jane :

1. Sektori korporatave jo-financiare, i cili perbehet nga njesite e krijuara perqellimin e prodhimit te mallrave dhe sherbimeve jo-financiare per tregun;

2. Sektori i korporatave financiare, i cili perbehet nga njesite e angazhuara nerealizimin e sherbimeve financiare per tregun;


3. Sektori i qeverise se pergjithshme, i cili perbehet nganjesite qe permbushin funksionet e qeverive si aktivitetprimar i tyre;

4. Sektori institucioneve jo-fitimprurese i cili perbehet nganjesite qe perdorin kontributet vullnetare, per tesiguruar mallra dhe sherbime jo-tregtare per grupe teveçanta kryefamiljaresh (shtepiaket), dhe

5. Sektori kryefamiliareve, i cili perbehet nga grupe te voglapersonash te cilet ndajne te njejtat nevoja jetese dhekonsumojne kolektivisht tipe te percaktuara mallrash

dhe sherbimesh.


1.b. PERCAKTIMI I NJE NJESIE INSTITUCIONALENje njesi institucionale eshte nje entitet ekonomik qe eshte I njohurjuridikisht, me cilesine e pronarit, te aktiveve te zoteruara, me te drejten perte krijuar detyrime dhe angazhime ne aktivitete ekonomike dhe netransaksione me entitetet e tjera.

Disa tipare te rendesishme te njesive institucionale jane :

1. Aftesia e nje njesie institucionale per te zoteruar mallra dhe aktive mecilesine e pronarit, te shkembej pronesine e mallrave dhe aktiveve.

2. Nje njesi institucionale eshte e afte te marre vendime dhe te angazhohetne aktivitete ekonomike, per te cilat mban pergjegjesi direkte ligjore.

3. Nje njesi institucionale shkakton detyrime ne emer te saj, te merrobligime te nenshkruaje kontrata.

4. Organizon dhe mban kontabilitetin, deri ne pergatitjen e Pasqyravefinanciare


Kater tipet e subjekteve te njohura si njesi institucionale jane:

Korporatat, quasi-korporatat, institucionet jo-fitimprurese, dhe njesiteqeveritare.

Korporatat jane subjekte juridike, qe jane te krijuara per prodhim te mallravedhe sherbimeve per tregun. Njesite institucionale te zoteruara dhekontrolluara nga qeverite jane te njohura si korporata publike. Te gjthekorporatat jane anetare te sektorit te korporatave.

Kriteret, per te klasifikuar nje njesi, si nje korporate, jane karakteristikat perprodhimin e mallrave dhe sherbimeve per tregun dhe te qenurit nje burimfitimi ose perfitime financiare te tjera per pronaret, dhe jo statusi ligjor injesise. Psh. KESH (Korporata Elektroenergjitike Shqiptare)


Quasi-korporatat jane entitete qe nuk perfshihen, ne ndonjenjesi qeveritare, ose nga pikepamja ligjore e krijimit janendryshe nga korporatat, por ato funksionojne sikur te ishinkorporata.

Quasi-korporatat trajtohen ne te njejten menyre si korporatat nesistemin GFS, pra ato njesi institucionale te veçanta nga njesite,te cilave ato ligjerisht u perkasin. Ato klasifikohen si anetare tesektorit te korporatave jo-financiare ose sektorit te korporatavefinanciare, ne vartesi te natyres te aktivitetit kryesor te tyre. P.Sh. Ndermarrjet e Pastrim Gjelberimit, EKB etj.

Me qellim qe nje quasi-korporat te egzistoje, qeveria duhet talejoje manaxhimin e saj ne nje mase te konsiderueshme, persa iperket prodhimit dhe perdorimit te fondeve te saj.


Institucionet jofitimprurese jane entitete ligjore, ne formen efondacioneve, organizatave, instituteve jofitimprorese, (OJF) tekrijuara me qellim prodhimin dhe shperndarjen e mallrave dhesherbimeve, por statusi ligjor I tyre nuk i lejon ato te sigurojneburim te ardhurash, fitimesh ose perfitimesh financiare, pernjesite institucionale qe i krijojne, kontrollojne ose financojneato.Nje OJF mund te angazhohet ne prodhime tregtare ose jo-tregtare. Psh. Spitalet, shkollat publike etj.Keto OJF tregtare jane, te njejta si korporatat dhe quasi-korporatat, anetare te sektorit korporatave jo-financiare osesektorit korporatave financiare.OJF-te e tjera jane anetare te sektorit te institucioneve jo-fitimprurese te sherbimit te qytetareve ( kryefamiljareve) osesektorit te qeverise se pergjithshme, ne vartesi se cila njesikontrollon dhe kryesisht financon OJF.


Njesite qeveritare jane njesite institucionale qe kryejnefunksionet e qeverise si aktivitet kryesor i tyre. Keshtu,

1. ato kane autoritet legjislativ, juridik dhe ekzekutiv mbinjesite e tjera institucionale brenda nje teritorri te dhene :

2. ato marrin persiper pergjegjesine per sigurimin e mallravedhe sherbimeve jo-tregtare per komunitetin si nje i tereose per kryefamiliaret;

3. ato bejne transferim pagesash per te rishperndare teardhurat dhe pasurine,

4. ato financojne aktivitetet e tyre, direkt ose indirekt,kryesisht nepermjet te ardhurave nga taksat dhe transfertate tjera te detyrueshme nga njesite ne sektoret e tjere.

PS. Te gjithe njesite qeveritare jane anetare te sektoritqeverise se pergjithshme


Per te permbushur percaktimin e nje njesie institucionale, nje njesiqeveritare duhet,1. Te kete fonde ne pronesi te saj, qe vijne (grumbullohen) nga

taksimi i njesive te tjera ose te hyra si transferta nga njesite e tjeraqeveritare,

2. Ka autoritetin per te shperndare disa ose te gjitha keto fonde, nendjekje te realizimit te objektivave politike te saj, dhe

3. Te jete e afte te marre fonde hua per llogari te saj.Nje njesi qeveritare nuk eshte e kufizuar ne shtrirjen gjeografike. P.sh.,minstrite ose departamentet te vecanta te nje qeverie mund te jene teshperndara me nenstruktura te tyre, ne te gjithe siperfaqen ejuridiksionit te qeverise. Ato mbeten, prapseprape, pjese e te njejtesnjesi institucionale. Ne menyre te ngjashme, nje ministri osedepartament i dhene mund te mbaj dege zyrash ose agjensish neshume vende (shtrirje) te ndryshme per te permbushur nevojat lokale.Keto zyra dhe agjensi jane pjese e te njejtes njesi institucionale.


Mbrojtja SocialeShume qeveri kryejne pjese te programeve sociale te tyre, permesofrimit te pagesave sociale, te cilat jane pagesa ne cash ose ne natyreper te mbrojtur te tere popullesine ose segmente te saj, perballe teashtuquajturit risk social te percaktuar.

Nje risk social eshte nje ngjarje ose rrethane qe mund te ndikoje perkeq ne mireqenien e familjeve, lidhur me ngarkesen me taksa shtese tevendosur mbi burimet e tyre ose reduktimi i te ardhurave te tyre, sip.sh. sigurimi i sherbimeve mjeksore, kompesimi I papunesie, pensionesigurimesh shoqerore etj.Qeverite mund te ofrojne perfitime shoqerore permes programeve teasistences sociale, skemes se sigurimeve shoqerore ose skemeve tetjera te kujdesit social. Per shkak te shkalles se madhe te programevete mbrojtjes sociale aplikohen dhe shume skema te mbrojtjes socialeqë paraqiten ne statistikat e sektorit te qeverise qendrore.


Kur nje njesi qeveritare perfshin (permban) dy ose me shumenjesi institucionale, atehere normalisht eshte nje njesi qekontrollon njesite e tjera.Njesite kontrolluese me tipike perfshijne legjislativin,presidencen dhe gjykatat etj.

Ne kontrast me korporatat, nje njesi qeveritare kontrollon njesiqeveritare te tjera nepermjet emerimit te menaxhereve te sajdhe percatimit (vendosjes) se akteve ligjore dhe rregullave qe Isigurojne asaj me teper perfitime, sesa permes zoterimit tekapitaleve te veta (equity).Asnje njesi qeveritare nuk zoteron njesi tjeter qeveritare dhenjesite qeveritare nuk emetojne (shperndajne) letra me vlerete kapitalit te vet, si ndodh tek korporatat.


SEKTORI I QEVERISE SE PERGJITHSHME DHE NENSEKTORET ESAJ.SEKTORI I QEVERISE SE PERGJITHSHME

Sektori i qeverise se pergjithshme perbehet nga te gjitha njesite qeveritaredhe te gjitha institucionet jo-fitimprurese, qe jane te kontrolluara dhekryesisht te financuara nga njesite qeveritare.

OJF jo-tregtare, qe jane njekohesisht te kontrolluara dhe kryesisht tefinancuara nga njesite qeveritare, ligjerisht jane entitete jo-qeveritare, porato konsiderohen te afta te kryejne politika qeveritare si pjese e misionit teqeverise.Nje njesi qeveritare kontrollon nje OJF jo-tregtare, kur ajo ka aftesine tepercaktoje politika ose programe te OJF, nga qe ka te drejte per te emeruarzyrtaret menaxhues te saj. Nje OJF eshte kryesisht e financuar nga nje njesiqeveritare, kur pjesa kryesore te fondeve operuese te OJF-ve sigurohet nganje njesi qeveritare.CMIMET EKONIKISHT SINJIFIKATIVE, SI KRITER KLASIFIKIMIPerveç kerkesave normale per klasifikimin si nje njesi institucionale, p.sh.mbajtja e llogarive, etj, koncepti i çmimeve ekonomikisht sinjifikative eshtevendimtar per te percaktuar se si klasifikohet nje njesi.


Çmimet ekonomikisht sinjifikative jane çmime, qe kane njeinfluence te rendesishme mbi sasite, qe prodhuesit jane tegatshem te ofrojne dhe sasite qe bleresit deshirojne te blejne.Megjithese udhezues preçis nuk mund te sigurohet, eshte eqarte se, nje çmim ekonomikisht sinjifikativ, nuk mund te jetekaq i larte, sa qe te gjithe kostot e prodhimit te mbulohen.

Outpute tregu, perbehen nga mallra dhe sherbime qe shitenme çmime jo ekonomikisht sinjifikative, ose te parashikuaraper shitje ose ne disponizicion ne treg.

Outputet jo-tregtare perbehen nga mallra dhe sherbime qeofrohen falas ose me çmime qe jane ekonomikisht sinjifikative,per njesite e tjera institucionale ose komunitetin si nje i tere.


NENSEKTORET E SEKTORIT TE QEVERISE SE PERGJITHSHME

Ne vartesi Ndarjes Administrative vendi mund te kete me shume se nje nivelte qeverisjes. Ne raste te tilla, krijohen nensektoret, dhe perpilohen per çdonivel, statistika dhe Raportim Financiar te vecantë.

Ne sistemin GFS, jane parashikuar tre nivelet e qeverisjes: qendrore; rajonale;dhe lokale.

- QEVERISJA QENDRORE

Nensektori i qe perbehet nga te gjitha njesite e qeverise se pergjithshme qekontrollohen nga qeveria qendrore. Autoriteti politik i qeverise qendroreshtrihet ne te gjithe teritorin e vendit.

Qeveria qendrore mund te vendosi taksat mbi te gjitha njesite institucionalerezidente dhe njesite jo-rezidente te angazhuara ne aktivitetet ekonomikebrenda vendit.


Qeveria qendrore eshte pergjegjese per sigurimin e sherbimeve kolektive perperfitimet e komunitetit si nje i tere, te tilla si: mbrojtja kombetare,marredheniet me vendet e tjera, rendi publik dhe siguria, mbrojtja socialedhe ekonomike e vendit.

Ne vazhdim, qeveria kryen shpenzime per sigurimin e sherbimeve, te tilla siedukimi dhe shendeti, kryesisht per perfitimet per shtetasit e saj. Ajo bentransferime fondesh per shpenzime publike per njesi te tjera institucionale,perfshire nivelet e tjera te qeverisjes.

Qeverisja qendrore eshte nje nensektor i madh dhe kompleks. Ajopergjithesisht krijohet nga nje grup qendror i ministrive dhe institucioneve tengjashme me te, qe kompozojne nje njesi te vetme institucionale. Vec kesaj,njesite e tjera veprojne nen autoritetin e qeverisjes qendrore me nje identitetligjor te veçante dhe autonomi te mjaftueshme per te formuar njesiteqeveritare shtese.


QEVERIA RAJONALE

Ky nensektor perbehet nga te gjithe njesite e qeverisjes se pergjithshme qezoterohen ose kontrollohen nga qeveria provinciale ose rajonale (qarqet).

Nje qark, ose rajon eshte siperfaqja gjeografike me e madhe ne te cilen vendi sinje i tere mund te jete i ndare per qellime politike ose administrative. Ketosiperfaqe mund te pershkruhen nga te tjera emertime, te tilla si provincat,qarqet, ose rajonet administrative. Per lehtesi shprehjeje dhe ne konsistence me1993 SNA, ky nensektor do te referohet ketej e tutje si nensektor i qeverisjesrajonale.

Autoriteti fiskal, legjislativ, dhe ekzekutiv te nje qeverisje rajonale shtrihet mbite gjithe siperfaqen e nje rajoni/qarku te vecante, i cili zakonisht perfshinshume njesi te qeverisjes vendore, por nuk do te shtrihet ne rajone/ qarqe tetjera.


Nje qeveri rajonale/qarku zakonisht, ka autoritet fiskal per vendosjen(mbledhjen) e taksave ne njesite institucionale qe jane rezidente ne vendose te angazhuara ne aktivitetet ekonomike ne siperfaqen e saj tekompetences.

Per tu njohur si nje njesi qeveritare, entiteti mund te jete i afte per tezoteruar aktive, grumbullimin e fondeve, dhe te shkaktoj detyrime nellogarite e saj, ajo mund te behet pergjegjese per shpenzimin osecaktimin (alokimin) te pakten te disa prej taksave ose te ardhurave tetjera qe ai merr ne perputhje me politikat e saj.

Ne qofte se nje entitet qeveritar, operuese ne nje rajon/Prefekture, eshtekrejtesisht i varur per fondet nga qeveria qendrore, dhe ne qofte seqeveria qendrore gjithashtu cakton rruget (menyrat) ne te cilat keto fondejane per t’u shpenzuar, atehere entiteti duhet te trajtohet si nje agjensi eqeverise qendrore.


QEVERISJA LOKALE

Nensektori i qeverisjes lokale perbehet nga te gjitha njesite e qeverisjes sepergjithshme qe kontrollohen nga qeverite lokale. Autoriteti fiskal,legjislativ, dhe ekzekutiv i njesive te qeverisjes lokale eshte i kufizuar persiperfaqe gjeografike te vogla, sipas ndarjes per qellime politike dheadministrative. Fusha e autoritetit te qeverisjes lokale eshte zakonisht shumeme pak se ato te qeverisjes qendrore ose rajonale.

Keto nivele qeverisje jane pergjegjese per vendosjen e taksave per njesiteinstitucionale ose aktivitetet ekonomike qe ndodhen ne territorin e tyre. Ketonivele te qeverisjes, shpesh jane te varura fort per grantet nga nivelet me telarta te qeverisjes, dhe ato gjithashtu mund te veprojne si agjent te qeverisjesqendrore ose rajonale.

Si njesi institucionale, ato jane pergjegjese per zoterimin e aseteve,grumbullimin e fondeve, kane te drejte te shkaktojne detyrime ngahuamarrja ne llogarite e tyre. Ato gjithashtu kane liri veprimi dhe gjykimi mbiperdorimin e fondeve, per grumbullimin e te ardhurave, per emerimin enepunesve te tyre.


Disa prej funksioneve me tipike te qeverise lokale perfshijne:

1. Institucionet e edukimit, per te cilat tarifat e perdorura jane tevogla ne krahasuar me kostot e perballuara nga qeveria lokale;

2. Institucionet spitalore dhe mireqenies sociale, si p.sh. kopshtet efemijeve dhe çerdhet.

3. Higjene publike dhe entitetet e lidhura me te, si p.sh. impjantetdhe sistemet e pastrimit te ujit, mbledhja e mbeturinave dhesistemimi i tyre, varrezat.

4. Kultura, koha e lire, argetimi, dhe lehtesirat e sportit, si p.sh. teatri,koncertet, muzete, galerite e arteve, librarite, parqet, dhehapesirat e lira.

PS: Njesite qeveritare qe u sherbejne te dyjave dhe qeverisjes rajonaledhe nje ose me shume qeverisjeve lokale, duhet te perfshihen menivelin e qeverisjes qe predominon ne veprimtarite dhe financat e saj.


-MBROJTJA SOCIALE

Qeveria jep burime te konsiderueshme ekonomike per sigurimin e perfitimevesociale, te cilat lidhen me mbrojtjen e tere popullsise ose segmentevespecifike te saj, perballe te ashtuquajturit risk social i percaktuar.

Natyra e perfitimeve sociale

Kur ngjarjet ose rrethanat krijojne risqe sociale te mbuluara nga nje skemembrojtjeje sociale

Trajtimet mjekesore, dentale, dhe trajtime te tjera, spitali, rimarrja e shendetitdhe kujdesi afat-gjate, si rezultat i semundjeve, demtimeve, nevojave tematernitetit, invalideve kronike, ose mosha e madhe.

Mbeshtetja e bashkeshorteve ne ngarkim, femijeve, te moshuarit, invalidetetj.


Paaftesise per pune, me kohe te plote ose me kohe te pjeseshme. Ketoperfitime sociale zakonisht paguhen rregullisht ne para, per te gjitheperiudhen qe personi eshte ne keto kushte.

Ne kete kategori perfshihen daljet ne pension, kompesimet perpapunesise, zevendesimi i te ardhurave per shkak te semundjeve,demtimeve, lindjes se femijes, e te tjera.

Kompesimi per shkak te vdekjes.

-Mbulim per çmimet qe nuk jane ekonomikisht sinjifikative,

Mbulimi i shpenzimeve te edukimit ose sherbimet e edukimit etj.


SEKTORI PUBLIK

Ne shume raste, analizat fiskale nuk do te plotesoheshin pastatistikat e korporatave publike dhe quasi-korporatave. P.sh.,korporatat publike dhe quasi-korporatat mund te kryejneoperacionet qeveritare sipas urdherit te njesive qeveritare qe Izoterojne ato.

Teresia e te gjitha korporatave publike dhe kuazi korporatave,se bashku me te gjitha Njesite e Qeverisjes se Pergjthshme meNensektoret e saj dhe me Strukturat e Sigurimeve Shoqeroredhe Shendetesore, eshte e percaktuar si,

sektori publik I vendit.


REZIDENCAKoncepti per rezidencen eshte i rendesishem per percaktuar fushen qe mbulon sistemi GFSdhe klasifikimi i transaksioneve.

Ekonomia totale e nje vendi perbehet nga te gjithe njesite institucionale rezidente.Sektori i qeverise se pergjithshme perbehet nga te gjitha njesite e qeverise se pergjithshmerezidente. Disa tipe te transaksioneve te sektorit te qeverise pergjithshme jane teklasifikuara ne sistemin GFS, ne baze te pales tjeter ne transaksion, dhe nje prej kritereve teklasifikimit eshte rezidenca e pales tjeter.

Nje njesi institucionale eshte rezidente ne nje vend n.q.s ka nje qender te interesitekonomik ne territorin ekonomik te ketij vendi. Koncepti i rezidences ne sistemin GFS nukmbeshtetet ne kritere kombesie, megjithese kjo mund te jete e ngjashme me konceptet eperdorur per kontrollin e shkembimeve, taksave ose qellime te tjera.

Territori ekonomik per nje vend perbehet nga territori gjeografik i administruar nga njeqeveri brenda te cilit, personat, mallrat dhe kapitalet qarkullojne lirisht. Territori ekonomiknuk nevojitet te jete identik me kufijt e tij fizik ose politik, por zakonisht do te korrespondojeafersisht me keto kufij.


• JU FALEMINDERIT PËR VEMËNDJEN.

Cfare jane Njesite Institucionale dhe si grupohen ato 2. Sektori i … · Leksioni 2 NJESITE...

Documents

Transcript of Cfare jane Njesite Institucionale dhe si grupohen ato 2. Sektori i … · Leksioni 2 NJESITE...