1

PAULINUS NOLENSIS DE S. FELICE NATALITIUM CARMINA (2513 vers)

CARMEN I

C_1 v.1 Inclite Confessor, meritis et nomine Felix, 2 mens pietate potens, summi mens accola caeli, 3 nec minus in totis experta potentia terris, 4 qui Dominum Christum constanti voce professus, 5 contemnendo truces meruisti evadere poenas, 6 devotamque animam tormenta per omnia Christo, 7 sponte tua jussus laxatis reddere membris, 8 liquisti vacuos rabidis lictoribus artus, 9 vectus in aethereum sine sanguine martyr honorem, 10 o pater, o domine, indignis licet, annue servis, 11 ut tandem, hanc fragili trahimus dum corpore vitam, 12 sedibus optatis, et qua requiescis in aula, 13 hunc liceat celebrare diem, pia reddere coram 14 vota, et gaudentes inter gaudere tumultus. 15 Sit jam, quaeso, satis merita impietate tulisse 16 hanc poenam tot jam quot te sine viximus, annis, 17 sede tua procul, heu ! quamvis non mente remoti. 18 Jam desideriis immenso tempore fessis 19 consule : jam vel sero memor miserere tuorum : 20 perque orbem, magni qui nos procul aequore ponti 21 disparat, obtritis quae nos inimica retardant, 22 pande vias faciles : et, si properantibus ad te 23 invidus hostis obest, objecta repagula pelle 24 fortior adversis, et amicos provehe cursus. 25 Seu placeat telluris iter, comes aggere tuto 26 esto tuis ; seu magna tui fiducia longo 27 suadeat ire mari, da currere mollibus undis, 28 et famulis famulos a puppi suggere ventos, 29 ut Campana simul Christo duce littora vecti, 30 ad tua mox alacri rapiamur culmina cursu, 31 inque tuo placidus nobis sit limine portus. 32 Illic dulce jugum, leve onus, blandumque feremus 33 servitium sub te domino ; etsi justus iniquis 34 non egeas servis, tamen et patiere, et amabis 35 qualescumque tibi Christo donante dicatos, 36 et foribus servire tuis, tua limina mane 37 munditie curare sines ; et nocte vicissim 38 excubiis servare piis ; et munere in isto 39 claudere promeritam defesso corpore vitam.

2

CARMEN II

C_2 v.1 Felix, hoc merito, quod nomine ; nomine et idem, 2 qui merito ; redit alma dies qua te sibi summus 3 adscivit patriam confessum Christus in aulam, 4 tempus adest plenis grates tibi fundere votis. 5 O pater, o domine, indignis licet optime servis, 6 tandem exoratum est, inter tua limina nobis 7 natalem celebrare tuum. Tria tempore longo 8 lustra cucurrerunt ex quo sollemnibus istis 9 coram vota tibi coram mea corda dicavi, 10 ex illo qui me terraque marique labores 11 distulerint a sede tua procul orbe remoto, 12 novisti ; nam te mihi semper ubique propinquum, 13 inter dura viae, vitaeque incerta, vocavi. 14 Et maria intravi duce te, quia cura pericli 15 cessit amore tui, nec te sine : nam tua sensi 16 praesidia, in Domino superans maris aspera Christo : 17 semper eo et terris te propter tutus et undis. 18 (Hunc, precor, aeterna pietate et pace serenum 19 posce tuis, cujus magno stas nomine Felix. 20 Nunc juvat effusas in gaudia solvere mentes : 21 cara dies tandem quoniam hic praesentibus orta est, 22 semper et aeternum nobis celebrata per orbem, 23 quae te sacravit terris et contulit astris.) 24 Ecce vias vario plebs discolor agmine pingit : 25 urbes innumeras una miramur in urbe. 26 O felix Felice tuo tibi praesule Nola, 27 inclita cive sacro, caelesti firma patrono, 28 postque ipsam titulos Romam sortita secundos. 29 Quae prius imperio tantum, et victricibus armis, 30 nunc et apostolicis terrarum est prima sepulcris. 31 Sis bonus o felixque tuis, Dominumque potentem 32 exores, liceat placati munere Christi, 33 post pelagi fluctus, mundi quoque fluctibus actis, 34 in statione tua placido consistere portu. 35 Hoc bene subductam religavi litore classem ; 36 in te compositae mihi fixa sit anchora vitae.

CARMEN III

C_3 v.1 Venit festa dies caelo, celeberrima terris, 2 natalem Felicis agens, qua corpore terris 3 occidit, et Christo superis est natus in astris, 4 caelestem nanctus sine sanguine martyr honorem. 5 Nam Confessor obit, poenas non sponte lucratus, 6 acceptante Deo fidam pro sanguine mentem ; 7 qui cordis taciti scrutator, ferre paratos 8 aequiparat passis, sat habens interna probasse, 9 supplicium carnis justa pietate remittit, 10 martyrium sine caede placet, si promta ferendi 11 mensque fidesque Deo caleat, passura voluntas

3

12 sufficit, et summa est meriti, testatio voti. 13 Ergo dies, tanto quae munere rettulit alto 14 felicem caelo, sacris sollemnibus ista est : 15 nam post solstitium, quo Christus corpore natus 16 sole novo gelidae mutavit tempora brumae, 17 atque salutiferum praestans mortalibus ortum. 18 Procedente die secum decrescere noctes 19 jussit, ab hoc quae lux oritur vicesima nobis 20 sidereum meriti signat Felicis honorem. 21 Denique nil impar his, qui fudere cruorem, 22 testibus, et titulo simul et virtute recepta, 23 martyris ostendit meritum, cum jure potenti 24 daemonas exercet, devinctaque corpora solvit. 25 Nam sibi Felicem caecis incumbere poenis, 26 pestiferi proceres tristi clamore fatentur, 27 occultasque cruces gemitu testantur aperto, 28 velatumque oculis mortalibus, at manifestum 29 auribus et multo praesentem numine produnt, 30 cum captiva intra deprensi corpora, Christum 31 in sancto fulgere suo clamantque probantque, 32 membrorum incussu tremuli, capitumque rotatu, 33 tormentisque suis, sed non sua corpora torquent, 34 clamantes proprios aliena per ora dolores 35 orantum veniam : latet ultor, poena videtur. 36 Tum si quos graviore malo violentior hostis 37 vinxerit, ista dies divino munere solvit. 38 Cernere tunc passim est sacra purgata medela 39 pectora liminibus sterni, jam mente refectos, 40 gratantes jam voce sua : concurrit hiantum 41 turba tremens hominum ; mixtae inter gaudia cunctis 42 prosiliunt lacrymae : praesens Deus omnibus illic 43 creditur : immensi Felix est gloria Christi. 44 Alma dies magnis celebratur coetibus, omnes 45 vota dicant sacris rata postibus ; omnia gaudent 46 terrarum et caeli, ridere videtur apertis 47 aethra polis : vernum spirare silentibus aurae 48 flatibus, et laetum plaga cingere lactea caelum. 49 Nec modus est populis coeuntibus agmine denso, 50 nec requies, properant in lucem a nocte, diemque 51 exspectare piget, votis avidis mora noctis 52 rumpitur, et noctem flammis funalia vincunt, 53 stipatam multis unam juvat urbibus urbem 54 cernere, totque uno compulsa examina voto. 55 Lucani coeunt populi, coit Apula pubes, 56 et Calabri, et cuncti quos adluit aestus uterque, 57 qui laeva et dextra Latium circumsonat unda : 58 et qua bis ternas Campania laeta per urbes 59 ceu propriis gaudet festis, quos moenibus amplis 60 dives habet Capua, et quos pulcra Neapolis, aut quos 61 Gaurus alit, laeta exercent qui Massica, quique 62 Ufentem Sarnumque bibunt, qui sicca Tanagri, 63 quique colunt rigui felicia culta Galesi, 64 quos Atina potens, quos mater Aricia mittit. 65 Ipsaque caelestum sacris procerum monimentis 66 Roma Petro Pauloque potens, rarescere gaudet 67 hujus honore diei, portaeque ex ore Capenae

4

68 millia profundens ad amicae moenia Nolae, 69 dimittit duodena decem per millia denso 70 agmine : confertis longe latet Appia turbis. 71 Nec minus, ex alia populis regione profectis, 72 aspera montosae carpuntur strata Latinae, 73 quos Praeneste altum, quos fertile pascit Aquinum : 74 quosque suburbanis vetus Ardea mittit ab oris, 75 quique urbem liquere Cales, geminumque Teanum, 76 quam gravis Auruncus, vel quam colit Appulus asper : 77 huc et olivifero concurrit turba Venafro, 78 oppida Samnites duri montana relinquunt. 79 Vicit iter durum pietas, amor omnia Christi 80 vincit, et alma fides : animisque locisque rigentes 81 suadet acerba pati, simul aspera ponera corda. 82 Una dies cunctos vocat, una et Nola receptat, 83 totaque plena suis, spatiosaque limina cunctis ; 84 credas innumeris ut moenia dilatari. 85 Hospitibus, sic Nola assurgit imagine Romae. 86 Tu quoque post Urbem titulos sortita secundos ? 87 Nam prius imperio tantum et victricibus armis, 88 nunc et apostolicis terrarum est prima sepulcris. 89 Tu quoque perpetuas duplici sub honore coronas, 90 ante sacerdotis, post martyris, omne per aevum 91 Felicis complexa tui, gemino bene caelum 92 contingis merito divini mater amici. 93 Te prius alma pio celebrans altaria cultu 94 presbyter instituit, placido et moderamine rexit. 95 Hinc quoque perpetuo decorat te nomine Felix. 96 Namque tuo meritum in gremio sacratus honorem, 97 ducit odorifero pia conditus ossa sepulcro. 98 Aurea nunc niveis ornantur limina velis, 99 clara coronantur densis altaria lychnis. 100 Lumina ceratis adolentur odora papyris, 101 nocte dieque micant, sic nox splendore diei 102 fulget : et ipsa dies caelesti illustris honore, 103 plus micat innumeris lucem geminata lucernis. 104 Nos quoque felices, quibus istum cernere coram 105 et celebrare diem datur, et spectare patroni 106 praemia, praestantique suis tam grandia Christo 107 gratari, et laetos inter gaudere tumultus. 108 Ferte Deo, pueri, laudem, pia solvite vota, 109 et pariter castis date carmina festa choreis, 110 spargite flore solum, praetexite limina sertis : 111 purpureum ver spiret hiems, sit floreus annus 112 ante diem, sancto cedat natura diei. 113 Martyris ad tumulum debes et terra coronas. 114 Ast illum superi sacra gloria luminis ambit, 115 florentem gemina belli pacisque corona. 116 Hunc, precor, aeterna nobiscum pace serenum 117 posce diem, hoc iterum liceat gaudere reverso, 118 annuaque hic et vota tuis et carmina festis 119 reddere placati tranquillo numine Christi. 120 Hic amor, hic labor est nobis ; haec vota tuorum 121 suscipe, commendaque Deo, ut cum sedula cura 122 servitium nostrum longo tibi penderit aevo, 123 tunc demum placidos pietate laboris alumnos

5

124 absolvas mittente manu ; positasque tuorum 125 ante tuos vultus animas vectare paterno 126 ne renuas gremio Domini fulgentis ad ora : 127 quem bonitate pium, sed majestate tremendum, 128 exora, ut precibus plenis meritisque redonet 129 debita nostra tuis, cum tu quoque magna piorum 130 portio, regnantem Felix comitaberis Agnum : 131 posce ovium grege nos statui, ut sententia summi 132 judicis hoc quoque nos iterum tibi munere donet, 133 ne male gratatis laevos adjudicet haedis, 134 sed potius dextra positos in parte, salutis 135 munifico pecori, laudatisque adgreget agnis.

CARMEN IV

C_4 v.1 Annua vota mihi remeant, simul annua linguae 2 debita, natalis tuus, o clarissime Christo 3 Felix, natali proprio mihi carior ; in quo 4 quamlibet innumeris sint gaudia publica turbis. 5 Est aliquid speciale tuis, quod nos tibi Christus 6 esse dedit, viles caro largitus amico. 7 Non quia tu dignus famulis tam vilibus esses, 8 aeternis dignate Deo comes ire triumphis ; 9 sed quia nos inopes justi indignosque salutis 10 sic voluit ditare Pater bonus, ut male dites 11 criminibus versa in melius vice divitiarum, 12 pro cunctis opibus cunctisque affectibus, et pro 13 nobilibus titulis et honoribus omnia vanis, 14 felicem caperemus opes, patriamque, domumque. 15 Tu pater, et patria, et domus, et substantia nobis, 16 in gremium translata tuum cunabula nostra, 17 et tuus est nobis nido sinus, hoc bene foti 18 crescimus, inque aliam mutantes corpora formam, 19 terrena exuimur stirpe, et subeuntibus alis 20 vertimur in volucres divini semine verbi. 21 Te relevante jugum Christi leve noscimus, in te 22 blandus et indignis, et dulcis Christus amaris. 23 Ista dies ergo et nobis sollemnis habenda, 24 quae tibi natalis : quia te mala nostra abolente 25 occidimus mundo, nascamur ut in bona Christo. 26 Surge igitur cithara, et totis intendere fibris, 27 excita vis animae tacito mea viscera cantu, 28 non tacita cordis testudine, dentibus ictis, 29 pulset amor linguae, plectro lyra personet oris. 30 Non ego Castalidas vatum phantasmata Musas, 31 nec surdum Aonia Phoebum de rupe ciebo, 32 carminis incentor Christus mihi : munere Christi 33 audeo peccator sanctum et caelestia fari. 34 Nec tibi difficile, Omnipotens, mea solvere doctis 35 ora modis, qui muta loqui, fluere arida, solvi 36 dura jubes. Tu namque asinam reboare loquendo, 37 perfectamque tibi lactentes condere laudem 38 fecisti, et solidam solvisti in flumina rupem, 39 et terram sine aqua subitis manere fluentis

6

40 jussisti, deserta rigans in spem populorum, 41 in quorum arentes animas pia gratia fluxit, 42 quos Christus vivo manans petra fonte refecit. 43 Unde ego pars hominum minima, isto munere fretus, 44 roris, Christe, tui vivos precor aridus haustus. 45 De verbum de fonte tuo ; tua non queo fari 46 te sine ; namque tui laus martyris, et tua laus est, 47 qui facis Omnipotens homines divina valere, 48 fortiaque infirmis superans, de carne triumphas, 49 aerios proceres vincens in corpore nostro. 50 Quare ades, ut duce te repetens ab origine pergam 51 Felicem narrare tuum, cui nobile ductum 52 ex Oriente genus : nec enim magis altera tellus 53 Felicis patriam decuit, quam quae patriarchas, 54 quaeque pios tulerat, Christi sacra vasa, prophetas. 55 Unde et apostolicis fundens sua flumina linguis, 56 totum Evangelii sonus emanavit in orbem. 57 Debitus inde Deo Felix, genitore profecto 58 Italiam necdum genitus, tamen in patre venit : 59 Civis ut affectu nostris oriretur in oris ; 60 nec cuiquam natum nisi nobis se meminisset. 61 Sic pater Abraham Domini praecepta secutus, 62 mutavit patrias externo cespite terras, 63 deposuitque sacrum Chananaeis semen in arvis ; 64 unde peregrinas subeunte propagine terras, 65 mystica Felicem nobis transmisit origo, 66 quem perfecta fides illa radice profectum 67 prodidit, ut nobis esset pia vena fidei. 68 Felix nunc etiam posita cum carne quiescit, 69 spiritus in Christo vivens, operantibus altae 70 virtutis meritis Abrahae semine mutat 71 duritiam lapidum, quos suscitat in bona vitae. 72 Hac igitur genitore Syro generatus in urbe, 73 dilectam coluit patriae sub imagine Nolam, 74 sede beans placita : multoque relictus in auro, 75 dives opum viguit, quamvis non unicus heres. 76 Hermia cum fratre sui cognomine patris 77 terrenas divisit opes ; caelestia solus 78 obtinuit Felix ; geminos sententia discors 79 divisit fratres : Hermiam mundus abegit, 80 Felicem Christus sibi sustulit : ille caduca 81 maluit, hic solida : praesentibus ille cohaesit, 82 iste solum caelo vertit, patrimonia regnis : 83 ille heres tantum proprii patris, iste coheres 84 Christi. Sed quis tam variam miretur ab uno 85 sanguine progeniem, veterum inter sancta parentum 86 pignora qui relegat populorum stirpe duorum 87 fecundam pugnas uteri doluisse Rebeccam 88 conquestamque Deo gravidi luctamina ventris ? 89 Cum jam tunc fremeret sanctae intra viscera matris, 90 quae nunc intra uterum mundi discordia saevit. 91 Hispida Judaeis hirti sectantibus Esau 92 perfidia, addictis populo servire minori. 93 At nobis laevem per lenia pacis Jacob, 94 qua via lucis agit, meliore sequentibus ortu. 95 Ergo pari dispar fratrum de sanguine sanguis :

7

96 Hermias, velut asper Edom terrena secutus, 97 squaluit in vacua captivus imagine mundi, 98 duraque Idumaei praelegit rura parentis, 99 in gladio vivens proprio, vanaeque laborem 100 militiae sterilem tolerans, qui Caesaris armis 101 succubuit, privatus agens ad munia Christi. 102 At meus aeterni satus arma capessere Regis, 103 in patris Israel migravit nomina Felix : 104 seseque a puero pia mens caelestibus edens, 105 instituit servire Deo ; nec gratia pauper 106 adfuit, et quantum sitiebat corde capaci 107 lucis hians animus, tam largiter influa traxit 108 dona Dei. Primis lector servivit in annis. 109 Inde gradum cepit, cui munus voce fideli 110 adjurare malos, et sacris pellere verbis. 111 Quod quia perspicua meriti virtute gerebat, 112 jure sacerdotis veneranda insignia nanctus ; 113 mente loco digna meritum decoravit honorem. 114 Sed ne sola sacrum caput infula comeret illi, 115 exstitit et potior geminandae causa coronae. 116 Dira profanorum rabies exorta furorum ; 117 cum pia sacrilego quateretur Eclesia bello, 118 praecipueque illos populo deposceret omni 119 impietas, quorum pietas insignior esset : 120 tunc senior sanctis Nolanam legibus urbem 121 Maximus e placido formabat episcopus ore, 122 presbytero Felice potens ; quem mente paterna 123 complexus veluti natum, sedisque fovebat 124 heredem ; subita sed tempestate fugatus, 125 non cedente fide, petiit deserta locorum. 126 Tunc magis atque magis, quaesito antistite, felix 127 claruit oppositus gladiis, solusque fidei 128 invidia affectus : nec spectabatur honore ; 129 Major honore fides tantum quia causa fidei. 130 Tunc petitur, sua cum draco lividus excitat arma, 131 proruere id cupiens, quo surgimus, et cadit ipse. 132 Ergo truces poenas, fugiente antistite, solus, 133 vel primus de plebe, quasi de corpore vertex, 134 competitur Felix. Hunc omnes vincere certant ; 135 et quasi praecelsam obsessis in moenibus arcem 136 facta mole petunt ; cujus munimine victo 137 cetera jam facili cadat urbs prostrata ruina. 138 O digna infidis dementia ! Creditur uno 139 exstinguenda fides, totus quam credidit orbis. 140 Heu misera impietas ! Infernis caeca tenebris, 141 quo ruis ? In quem tela moves ? An credis in uno 142 mortali constare Deum ? Et, si corpora solvas, 143 vim simul et mentem divinam posse aboleri ? 144 Quae mundi per membra meat, qua nasceris ipse, 145 indignusque aleris, cujus de numine pendet 146 vincere vel vinci ; cujus virtute vel unus 147 fortior innumeris : pietate armatus inermi, 148 armatos ferro, sed inermes pectora Christo, 149 prosternit superante fide, quae conscia veri 150 caelestis, vitam praesenti monte futuram 151 comparat, et victo victricem corpore mentem

8

152 laeta Deo referens gaudentibus invehit astris. 153 Quid juvat ergo pium tanta quod mole furoris 154 Felicem vesane petis ? Manet intus operto 155 mens invicta Deo ; nec jam tibi sola resistit 156 terreni natura hominis ; Deus ipse repugnat 157 quem petis, atque tuis serpens antique venenis 158 ipse offert se per famulorum corpora Christus, 159 teque tuis nectens laqueis, in caede suorum 160 sternit, per mortis speciem de morte triumphans. 161 Sed fera corda suus stimulis furialibus error 162 sanguinea flagrare siti, sanctumque cruorem 163 urgebat, veluti sceleris deposcere palmam. 164 Ergo ubi sacrilegos excepit Nola furores, 165 intentosque piis expavit civibus enses, 166 quaeritur excussa Felix venerandus in urbe. 167 Nec refugit, celso jam spirans sidera flatu, 168 et tacitis acuens stimulis in proelia mentem, 169 impavidus trepidum servabat pastor ovile, 170 exemplo Domini, promptus dare pro grege vitam. 171 Ergo alacer saevos perstat quasi murus in hostes ; 172 et canis, florente fide, revirescit in annis, 173 totus in astra animo, Christi memor, immemor aevi, 174 corde Deum gestans, et plenus pectora Christo. 175 Nec jam se capit ipse ; sacer majorque videri, 176 sidereumque oculis et honorem fulgere vultu. 177 Illicet arripitur gaudens ; saevisque furentum 178 protrahitur manibus, sed (qui mos hostis iniqui, 179 cui potior labor est animas quam corpora nostra 180 perdere), dilatum gladio terroribus ante 181 tentat, et in mortem surgit gradibus poenarum. 182 Primus supplicii de carcere texitur ordo. 183 Ferrea junguntur tenebrosis vincula claustris ; 184 stat manibus colloque chalybs, nervoque rigescunt 185 diducente pedes : sternuntur fragmina testae, 186 arceat ut somnum poenalis acumine lectus. 187 Nec requie tamen est vacuus, nec luminis expers 188 confessor, cui jam sociatus in omnia Christus 189 compatitur, virides gravior cui poena coronas 190 multiplicat ; spatiante polum qui mente peragrat. 191 Seque ipsum, vincto quamvis in corpore, liber 192 spiritus antevolat summi in penetralia Christi, 193 praemeditante anima certis sua praemia votis. 194 Ergo beata sacris Felicem passio poenis 195 urgebat gravibus vinclis et carcere caeco : 196 quantasque ex homine induerat caro subdita poenas, 197 tantas a Christo recipit patientia palmas. 198 Maximus interea solis in montibus aeger, 199 contentus fugisse manus feraliaque ora 200 carnificum, diversa, at non leviore, ferebat 201 martyrium cruce, quam si ferro colla dedisset, 202 membraque tormentis, aut ignibus : acrior illum 203 cura sui gregis urit et afficit ; uritur igne 204 frigoris, et gelido caeli de rore rigescit, 205 panis inops tectique simul, noctemque diemque 206 pervigil intenta jungit prece tempus utrumque. 207 Dumosa dum stratus humo compungitur artus

9

208 sentibus, et mentem curis, intusque forisque 209 dimicat, et ruris spinas in corpore perfert, 210 tristitiae patitur spinas in pectore maesto. 211 Duris dura tegens, cruciatu mentis acerbo 212 membrorum tormenta levat, sensumque doloris 213 corporei excludit cordis dolor. Attamen aegra 214 materies terrae (licet inconcussa maneret 215 vis animae, spernente fide labentia carnis), 216 Victa hieme atque fame, duroque attrita cubili, 217 deficiente suam linquebat corpore mentem, 218 altius e vacuis fessi senis hausta medullis 219 frigora pellebant glaciato sanguine vitam. 220 Mota Patris summi pietas antistite tanto, 221 non tulit obscuro consumi funere corpus. 222 Quanquam et ut Eliam, sic istum pascere posset, 223 esciferas volucres jejuna per avia mittens ; 224 posset et ut Mosen secreto operire sepulcro. 225 Sed soli hoc dederat Deus uni munus amico, 226 arcana tellure tegit, quia jure decebat. 227 Tantus honos illud corpus, quod comminus ore 228 fulserat, et sermone Dei ut mortalia functus 229 jura, Deo tantum frueretur teste sepulcri. 230 Ergo sacerdotem confessoremque sereno 231 lumine respiciens, tacitis tabescere silvis 232 non tulit ulterius mitis Pater ; et quia digno 233 condignum comitem meritis sociare parabat, 234 Felicem numero de carceris eligit omni, 235 cujus id apponat meritis opus, ut senis almi 236 membra levet, revocetque animam, revehatque refotum, 237 attonitisque ovibus cari solatia reddat 238 pastoris. Venit ergo micans jam nocte silenti 239 Angelus, et tota vinctorum in plebe reorum 240 Felicem solum, pietas cui sancta reatum 241 fecerat, alloquitur : fugit atri carceris horror. 242 Voce simul sacri Felix et luce ministri 243 excussus tremit, et verbum trahit aure fideli. 244 Ac primum, velut eludentis imagine somni 245 accipiat mandata Dei, stupet anxius : et se 246 causatur non posse sequi prohibente catena, 247 insuper et claustro simul et custode teneri 248 carceris obsessi. Sed vox divina morantem 249 increpitans, jubet excussis assurgere vinclis. 250 Et subito, ut molles manibus fluxere catenae, 251 sponte jugo cervix ferrato exuta levatur, 252 prosiliuntque pedes laxato caudice nervi. 253 Mira fides ! Salvis reserato carcere claustris, 254 sopito custode, fores interritus exit, 255 perque ipsos via fit, per quos via clauditur ; ibat 256 Angelus, et tacitae per amica silentia noctis 257 lux et iter Felicis erat. Nonne unus in omni 258 Christus adest sancto ? Sicut viget omnibus idem 259 spiritus in Christo genitis, sic ipsa piorum 260 Gratia concordat. Veterem remeare recenti 261 historia video speciem, qua jussus abire 262 bisseno sublimis in agmine discipulorum 263 Petrus, sponte sua vinclis labentibus, eque

10

264 carcere processit clauso, qua praevius illum 265 Angelus, Herodi praedam furatus, agebat. 266 Sic meus, educente Deo, geminata per atra 267 carceris et noctis, reliquis obscura, sed uni 268 illustrata sibi, Felix impune per ipsos 269 custodes, constante premens vestigia passu, 270 callibus ignotis directus, jussa petebat. 271 Et postquam emensus secretos avia saltus 272 rura, locum fessi senis invenit ; aegra trahentem 273 jam tenui cernit maestus suspiria flatu. 274 Et primo ut cari cognovit membra parentis, 275 fusus in amplexum, dat vultibus oscula notis, 276 et tentat gelidis revocare fovendo calorem 277 artubus, et crebris adflatibus oris anheli 278 reddere viventes tepefacto corpore sensus. 279 Sed neque clamatu est neque pulsu mobile corpus. 280 Jam simile exanimo : modicus tamen ultima vitae 281 flatus, et internae prodit trepidatio fibrae. 282 Anxius intuitu tali pia pectora Felix, 283 distrahit exsangues artus, et lurida cernens 284 ora fame, nec habens quidquam quo rebus egenis 285 ferret opem, non igne procul, neque comminus esca. 286 Ut dape tabentem recrearet et igne rigentem. 287 Quaerenti, et multa Christum prece convenienti, 288 quanam ope, quave via jussum complere valeret 289 servitium, subitam omnipotens de sentibus uvam 290 edidit, et capiti jussit pendere propinquam, 291 ut facile attiguo posset decerpere ramo 292 natum sponte cibum. Divinitus ergo refectus, 293 mente pia oblato laetatur munere Felix ; 294 decerptumque manu morientis ad ora racemum 295 admovet : et quoniam strictis jam dentibus ille 296 et sentire negat dulces et sumere victus, 297 exprimit humentes acinos, succumque liquentem 298 instillat, digito diducens arida labra ; 299 donec et adspirante Deo conatibus aegris, 300 et luctante manu, rigidos paulisper hiatus 301 laxavit, tenuemque aditum dedit oris aperti, 302 quo rorem exiguum resoluta infunderet uva. 303 Hinc animae sensus, calor ossibus, atque oculis lux, 304 vitaque tota redit : quaeque haeserat obsita siccis 305 faucibus, exercet solitas jam lingua loquelas, 306 postquam vocis iter patefecit lubricus humor. 307 Ergo revivescens, notissima comminus ora, 308 Felicis videt ora sui, amplexusque vicissim, 309 conqueritur tardum : "Nam te promiserat, inquit, 310 adfore jamdudum Dominus mihi, pars mea Felix ; 311 praecipuum, Felix, pignus mihi, quae rogo tantae 312 aut ubi te tenuere morae ? Si corpore cessi 313 ad tempus fragili, solido tamen esse fidelis 314 pectore duravi. Docet et locus et status ipse, 315 in quo me cernis vitae istius ima trahentem, 316 non mortis fugisse metu, Christoque meam me 317 praeposuisse animam : fugi, non lucis amore, 318 sed fragile hoc metuens infirmi corporis ; atqui 319 tecta petens, alia vixissem tutus in urbe,

11

320 si mihi vile fides, et cara haec vita fuisset. 321 Ignotos montes, desertaque nuda petivi, 322 in gremio Domini dulcis mea colla reponens, 323 ipso ut deficerem teste, aut ut pascerer ipso. 324 Nec frustra, ecce vides, fuit haec fiducia nobis : 325 adfuit Omnipotens, et te mihi mittere legit, 326 per quem dona mihi sua redderet : utere, fili, 327 praeceptis pietatis opus mandantibus, et me 328 suscipiens humeris, commune ad ovile reporta." 329 Impiger optato gavisus munere Felix, 330 carum onus, ut Christi pondus leve, sumit, et adfert 331 tam volucri cursu, tamquam magis ipse feratur, 332 nec ferat ; et vere Christus fert ipse ferentem, 333 et pedibus pietate citis Deus addidit alas. 334 Nocte eadem pariter tot munera percipit unus, 335 et simul exsequitur Felix ; sua rumpere jussus 336 vincla, sacerdotem reficit, revehitque refectum, 337 deponitque sui tutum sub culmine tecti, 338 unica quod servabat anus ; tam celsus et isto 339 maximus exstabat merito Confessor, ut illi 340 turba domus, summa et census, anus una maneret. 341 Pulsatis foribus Felix hanc excitat ; illa 342 ad primos pavefacta sonos, vix nota renoscit 343 alloquia, et dominum tectis assumit apertis, 344 voce graduque tremens, quatiente timore senectam. 345 Cui Felix : "Cape depositum hoc, quod conscia mecum 346 sidera noctis, et angelicae sub principe Christo, 347 me tradente, manus tradunt tibi ; sume fideli 348 hanc Domini gemmam gremio, quam tempore summo 349 incolumem nobis Domino sub judice reddas, 350 quo nunc teste capis". Subit istis Maximus orsis, 351 Felicemque suum revocans : "Cape tu quoque", dixit, 352 "muneris, o mi nate, vicem, quam me tibi jussit 353 reddere compositum, qui te mihi jussit adesse 354 deposito". Tum deinde sacram Felicis amati 355 imponit capiti dextram, simul omnia Christi 356 dona petens : velut ille patrum venerabilis Isac 357 rore poli natum, et terrae benedixit opimo ; 358 Felicem Christo sic Maximus ore paterno 359 ore et apostolico benedicens et locupletans, 360 immarcescibilis redimivit honore coronae 361 perpetuisque opibus, quas et modo cernimus, auxit.

CARMEN V

C_5 v.1 Tempora temporibus subeunt ; abit, et venit aestas ; 2 cuncta dies trudendo diem fugit, et rotat orbem : 3 omnia praetereunt, sanctorum gloria durat 4 in Christo, qui cuncta novat, dum permanet in se. 5 Tandem igitur revoluta dies mihi nascere, toto 6 exoptata dies anno, quae dulcia festa, 7 et mea vota novas ; quae me sollemnia poscis 8 munera, natalem referens, quo millia gaudent 9 innumeri populi ; quo me specialia tangunt

12

10 gaudia, quo famulae rata debeo munera linguae 11 Felici libare meo, cui mente dicata 12 in Domino Christo sum deditus : hunc et amoris 13 obsequio celebrare per annua carmina sanctum 14 fas mihi. Dicam igitur merita, et causas meritorum, 15 e quibus obtinuit caelestum praemia laudum, 16 aeternosque dies, et magni nomen honoris. 17 Jam prior hoc primos vobis liber edidit actus 18 martyris, unde domo, vel qui genus, et quibus altus 19 in studiis, quo deinde gradu per sancta vocatus 20 munia maluerit Christo servire perenni, 21 quam patrias errare vias per devia mundi : 22 nam pater emeritis sub Caesare vixerat armis, 23 diximus et tetro toleratas carcere poenas, 24 quas confessor obit, mortem quoque ferre paratus, 25 ni Deus anticipans gladios, solvisset iniquis 26 emissum vinclis, aliosque vocasset ad actus ; 27 ut prius ad sacram remearet episcopus aulam 28 Maximus, in solis qui saltibus ultima vitae 29 aeger anhelabat, grassante fugatus ab hoste : 30 quem jussus proprio subvexit corpore Felix, 31 pauperis et tecti delatum in sede locavit ; 32 pensatisque sibi, sancto senis ore beati, 33 officiis benedictus abit ; paucisque diebus 34 delituit proprii tacitus sub culmine tecti, 35 non tacita Dominum caelestem mente fatigans, 36 quem prece directa, penetrans super astra, propinquo 37 pulsabat merito, pacem procedere poscens. 38 Interea fluxere dies, pax visa reverti. 39 Deseruit latebram Felix, tandemque sereno 40 confisus caelo, laetis se reddere laetum 41 fratribus, et placidae committere coeperat urbi. 42 Gratabantur oves Christi, pastore recepto. 43 Ille gregem pavidum de tempestate recenti 44 mulcebat monitis caelestibus, et duce verbo 45 anxia corda regens, firmabat amore fidei ; 46 contemnenda docens et amara et dulcia mundi ; 47 nec concedendum terroribus ; obviaque ipsis 48 ignibus aut gladiis promptos inferre monebat 49 pectora ; et ipse suis addebat pondera verbis, 50 confessor passus, quae perpetienda docebat ; 51 omnibus eloquio simul exemploque magister. 52 Non tulit haec Malus ille diu : sed inhorruit atris 53 crinibus, et rabidis inflavit colla venenis ; 54 immisitque suum scelerata in pectora virus, 55 ureret ut nigras Felicis gratia mentes. 56 Inseruit stimulos, et mentibus arsit iniquis 57 vipereae furor invidiae ; petit improba primam 58 ira domum ; cunctis amor impius in scelus ardet. 59 Felicem sitit impietas : sed ab aedibus absens 60 forte suis media steterat securus in urbe, 61 fraternis de more suo vallatus amicis, 62 et pia verba serens populi credentis in aures. 63 Ecce ad eum, strictis quaerentes ensibus, adsunt. 64 Cum subito, aut illis corda hostibus, aut huic ora 65 vertuntur, notum non agnovere furentes,

13

66 Felicemque rogant, Felix ubi cernitur, et non 67 cernitur ; ipse, nec ipse vir est ; cum sit prope, longe est. 68 Ignotus notusque suis fit civibus idem, 69 discernente fide vultum credentibus, ipse 70 hostibus alter erat : persensit et ipse faventis 71 consilium Christi ; ridensque rogantibus infit : 72 "Nescio Felicem quem quaeritis". Illicet illi 73 praetereunt ipsum ; discedit at ille platea, 74 illudente canes Domino frustratus hiantes. 75 Nec longum emensis spatium, et scitantibus illis, 76 qua Felix regione foret, quidam increpat, et dat 77 indicium, ignarus causae, credensque furore 78 dementes, qui non vidissent comminus ipsum, 79 ad quem contiguis fecissent verba loquelis. 80 Perculsi novitate doli, graviusque furentes 81 mox redeunt, perque ipsa viri vestigia currunt. 82 Jamque propinquabant, sed praecurrente tumultu 83 urbis, et attoniti clamoribus undique vulgi 84 admonitus Felix, instantia vulnera flexu 85 declinat, medioque procul se devius aufert. 86 Namque locum nanctus, spatio qui forte patenti 87 panditur effugium, celebri seductus ab urbe, 88 sic quoque non longinquus erat sectoribus atris, 89 qui prope conspicuo subductus ab ore sequentum, 90 infestos utcumque timens vitaverat enses ; 91 et capiendus erat, quia nullius obice claustri, 92 ille repellendis locus obsistebat iniquis. 93 Nam foribus nullis, in publica rostra patebat 94 semiruti paries malefidus fragmine muri. 95 Sed divina manus sese sanctum inter et hostes 96 opposuit, miroque locum munimine sepsit. 97 Non strue saxorum, neque ferratis data valvis 98 claustra, per humanas quibus atria claudimus artes : 99 rudere sed subito concrevit sordidus agger, 100 jussaque nutantes intendit aranea telas, 101 et sinibus tremulis in totum struxit apertum, 102 desertaeque dedit faciem sordere ruinae. 103 Quae simul occurrit minitantibus, obstupuerunt, 104 defixoque gradu, sibimet dixere vicissim : 105 "Nonne furor tentare aditus, aut credere quemquam 106 hac intrasse hominem, minimi qua signa dedissent 107 vermiculi ? Modicae rumpunt haec retia muscae, 108 nos penetrasse virum per clausa putamus inepti, 109 et tenerum tanto non ruptum corpore textum ? 110 Ille magis nostris manibus modo debitus index, 111 qui nos in deserta doloso callidus astu 112 induxit, versumque alio, mentitus in isto 113 Felicem latitare situ, quo nostra maligno 114 verteret arma dolo, capiti fugientis amicus. 115 Ergo recedamus : nam stare diutius istic, 116 risus erit vulgi, demensque notabitur error, 117 scrutatum hac hominis latebras contendere gressum, 118 qua vel mole putri, vel araneolis obductis, 119 monstrat inaccessos humus incalcata recessus." 120 Nec mora, discedunt propere in diversa frementes : 121 sed Deus, ut Scriptura canit, vesana minantes

14

122 irridebat eos caelesti Christus ab arce ; 123 Felicemque suum sacris velaverat alis. 124 Qui Domini tutus gremio candentia tela 125 discutiebat ovans galea, scutoque fidei, 126 et gladium verbi confessor in ore gerebat. 127 Armatus pietate manus, et pectora plenus 128 casta Deo, insignis meriti thorace tegebat. 129 O multis divina modis Sapientia dives, 130 semper ab infirmis confundens fortia mundi ! 131 Vix populos altis defendunt moenia muris, 132 et fretos valido munimine saepius hostis 133 opprimit, adversisque expugnat montibus urbes. 134 Nunc et ab armatis protexit aranea sanctum 135 defensante Deo ; teneris stetit hostis abactus 136 cassibus ; aerio cessit vis ferrea filo. 137 Vana salus hominum, virtus mea non mihi virtus, 138 si caream virtute Dei. Quo vasta gigantum 139 robora ? Quo Pharii reges ? Ubi magna Hiericus ? 140 Omnibus exitio sua gloria, qua tumuerunt, 141 cassa fuit. Neque vero suis virtutibus ista, 142 sed magis infirmis divina potentia fregit. 143 Ille gigas pueri funda pastoris obivit, 144 ut canis ; illam urbem sonitus solvere tubarum ; 145 littorea jacuit rex ille superbus arena, 146 divitias regni pendens in funere nudo. 147 Sic ubi Christus adest nobis, et aranea muro est : 148 at cui Christus abest, et murus aranea fiet. 149 Digressis igitur cum facta silentia turbis, 150 secretoque fugae fidas nox alta tenebras 151 praebuit, egreditur Felix, mutatque latebram : 152 illa canens Domino : "Media si mortis in umbra 153 ingrediar, mala non metuam, quoniam tua mecum 154 dextra, per infernum non expers luminis ibo." 155 Ergo Dei ductu capit in regione remota 156 compluvium, angusto brevia inter tecta cubili, 157 quo vetus arebat tecto cisterna profundo. 158 Propter in attiguis habitabat femina tignis 159 sancta Deo mulier, quae confessoris operti 160 nescia, Felicem Christo quasi conscia pavit. 161 Mira canam, ingenium Domini pascentis alumnum, 162 ignara pascente suum. Nunc sedula panes, 163 nunc alias de more, sibi quas coxerat escas, 164 mentis in excessu divino facta paratu 165 importabat eo, Felix ubi teste latebat 166 velatus Domino ; sed nec cum tenderet illo 167 noverat ingressum ; nec cum discederet inde, 168 introitus erat illa sui memor : utque paratos 169 intulerat victus, propriis licet illa cibando 170 serviret manibus sancto, tamen inscia tanti 171 muneris, hoc de corde suo novisse nequibat, 172 quod non mente sua, sed Christi numine agebat, 173 proque loco latebrae, et strictae super ora lacunae, 174 appositos ingressa cibos linquebat, eosque 175 se posuisse domi credens, ita semper abibat, 176 ponendae memor, et positae mox immemor escae. 177 O mulier benedicta Deo, velut una volucrum,

15

178 quae quondam mundo abductum pavere prophetam. 179 Tu quoque secreto pavisti martyra tecto, 180 sicut avis Domino parens, et nescia sancti, 181 conscia servitii : quid gesseris, et cui tandem 182 servieris, gaudens illo sub tempore nosces, 183 cum Deus ipse suo pro confessore coronam 184 justitiae Christus reddet tibi, tunc tua Felix 185 ipse tibi referet sub judice prandia Christo, 186 quae Deus ad dulces sacrati martyris usus 187 transtulit, ut quondam coctas messoribus escas, 188 angelica per inane manu pendente propheta 189 misit jejuno rabida inter monstra prophetae ; 190 non fera monstra, fides quia vicerat alma leones, 191 sanctaque frenabant avidos jejunia rictus. 192 Sex illum totos perhibent ex ordine menses 193 expertem coetus hominum vixisse sub illa 194 culminis obscuri simul angustique latebra, 195 nil opis humanae indiguum, solamine Christi 196 semper abundantem : qui tempore fertur in illo 197 saepe illum sermone suo dignatus adisse : 198 saepe sua pavisse manu, caeloque dedisse 199 pocula, non pluvialis aquae ; quam nubila passim 200 omnibus effundunt ; sed quem specialiter uni 201 gratia Felici mittebat ab aethere rorem, 202 nam nimiis, ut fit, tunc torrida solibus aestas, 203 et puteum quoque siccarat, qui parta latenti 204 pocula praebuerat. Sed ne sitis ureret illum 205 carnea, qui Christum sitiendo, ferebat et istam 206 corporis afflicti poenam, delata sereno 207 inque globum tenuis nubes collecta, per arctum 208 impluvii, dulcem sitientis in ora liquorem 209 infudit, quasi pressa manu ; caeloque vocandum, 210 velleris aetherei succo lactante refecit. 211 Quid mirum, si nunc terrena labe solutum 212 Christus alat, positum quem in corpore sanctus alebat 213 spiritus ; et cui panis erat, Verbum Deus ipse 214 caelestum panis, quo vescitur angelus omnis ? 215 Tempus ut hoc abiit, pax reddita condidit enses, 216 Felicemque Deus monuit prodire latebra, 217 qui dudum placidas mundi clamoribus aures 218 struxerat, humanis ducens oblivia rebus. 219 Ut novus in lucem jam desperantibus exit, 220 et patria tamquam redivivus in urbe videtur. 221 Et multi dubitant agnoscere, et ante rogantes, 222 "Verane te facies ?" aiunt. "Tunc ille beatus 223 redderis heu tanto nobis post tempore Felix ? 224 Qua regione venis ? Caelo datus, an paradiso ? 225 Redditus in terras habitacula nostra revisis ?" 226 Ille fidem firmat, coram se corpore adesse, 227 servatum vixisse Deo ; dat gaudia cunctis ; 228 laudibus et meritis populo celebratur ab omni. 229 Functus erat, longum perfunctus episcopus aevum 230 maximus, et numerus ductu pastoris egebat. 231 Felicis nomen totum balabat ovile, 232 quem confessoris redimibat adorea Christo ; 233 quemque salutiferum spondebat lingua magistrum,

16

234 vitaque doctrinae concors ; sed ut hoc quoque palmam 235 justitiae ferret, meritum sublime quieto 236 corde premens, velut indignus, non audet honore 237 crescere, testaturque seni mage debita Quinto ; 238 quod prior ille gradum socii meruisset honoris 239 presbyter : haec septem ditabat summa diebus. 240 Ergo sub hoc etiam Felix antistite vixit 241 presbyter, et crevit meritis, qui crescere sede 242 noluit : ipse illum tamquam minor omnia Quintus 243 observabat, et os linguam Felicis habebat. 244 Ille gregem officio, Felix sermone regebat, 245 multa aliis sanctum Christi virtutibus auxit 246 gratia Felicem, nec pace minora subegit 247 proelia, quam validis confessor gesserat armis. 248 Corpoream tristi sub tempestate salutem 249 spreverat, idem et opum simul et contemptor honorum 250 secura sub pace fuit. Non ille tenendi 251 securus meriti, sed cautior ut bona vitae 252 parta tueretur, postquam discrimina mortis 253 vicerat, et scopulos inter tranquilla timebat. 254 Diximus ut mortem calcarit, et ambitionem ; 255 nunc aliam confessoris cognoscite palmam. 256 Vicit avaritiam : nam praedia multa domosque 257 divitiis locuples patriis possederat heres ; 258 confessor proscriptus erat, sed pace reducta, 259 et sua, si vellet, deposcere jura licebat : 260 maluit ille tamen verbum curare Magistri, 261 cuncta licent, non cuncta juvant : licito utile praefert ; 262 et quasi terrenae contagia ducere labis, 263 horruit amissos in jura reposcere fundos. 264 Multi obtundebant, prae cunctis nomine prisco 265 Archelais, tam sancta fide, quam stemmate clara, 266 dives opum vidua, et sanctum pietate fideli 267 Felicem venerans, atque illi cara vicissim. 268 Haec illum juxta meritum venerata colebat, 269 utque ferunt, junctum sibimet pro jure sodali 270 usurpans animum, crebris pia corda querelis 271 saepe fatigabat, cur debita promptaque reddi 272 jura recusaret, quae dispensare recepta, 273 mercedis magnae cum fenore posset egenis. 274 Plurima de propriis quoque rebus munera saepe 275 obtulit ; ille pio contentus ad omnia sensu 276 femineam placido ridebat pectore curam, 277 caelestum sibimet sat conscius ipse bonorum, 278 quae pro terrenis sibi compensata tenebat. 279 Unde potens, caris instantibus haec referebat : 280 "Cogitis ut repetam terrena, perennia perdam ? 281 Praestat, opes salvo desint, quam vita opulento : 282 dives egebo Deo, nam Christum pauper habebo. 283 Divitiis inopem ditabit gratia Christi." 284 Hunc retinens animum, tria macri jugera ruris, 285 nec proprio sub jure tenens, conducta colonus 286 ipse manu coluit, famulo sine, pauperis horti 287 possessor : sed et has de cespite dives egeno 288 in Dominum confudit opes ; cum paupere semper 289 collectum divisit olus, cum paupere mensa

17

290 una dies illi curam consumpsit habendi. 291 Unica vestis eum, saepe et vix unica texit. 292 Si geminas habuit, nudum meliore refovit. 293 Saepe novo miseros vertit velamine pannos. 294 Felicisque habitu pauper mutatus ab atro 295 enituit ; contra mendici tegmine Felix 296 sorduit, exornans inculto corpore mentem. 297 Hac vivens pietate Deo maturus, et aevi 298 et meriti plenis clausit sua secla diebus, 299 mutavitque piae, non clausit, secula vitae.

CARMEN VI

C_6 v.1 Lex mihi jure pio posita hunc celebrare quotannis 2 eloquio famulante diem, solemne reposcit 3 munus ab ore meo, Felicem dicere versu, 4 laetitiamque meam modulari carmine voto, 5 et magnum cari meritum cantare Patroni, 6 quo per iter durum, qua fert via pervia paucis 7 alta per arcta petens superas penetravit ad arces. 8 Concordate meis, precor, et complaudite fratres 9 carminibus, castoque animos effundite luxu. 10 Gaudia sancta decent et carmina casta fideles : 11 nam cui fas hominum, cui Christus amorque timorque, 12 non gaudere hodie ? Et vacuum procedere voti ? 13 Qua quis possit ope, ingenii, linguaeque, reique ; 14 caelicolas Christo quando adgaudere ministros, 15 ipsa etiam festo produnt elementa colore ? 16 Cernite laetitiam mundi in splendore diei 17 elucere sacris insignibus ; omnia laetus 18 candor habet, siccus teneris a nubibus imber 19 ponitur, et niveo tellus velatur amictu. 20 Quae nive tecta, solum nive, silvae, et culmina, colles : 21 cuncta senis sancti canos testantur honores ; 22 angelicaque docent et luce et pace potiri 23 Felicem placida clarum in regione piorum, 24 lactea quae tacito labuntur vellera caelo. 25 Christe, Deus Felicis, ades ; da nunc mihi verbum 26 sermo Deus, da perspicuam Sapientia mentem. 27 Non opis humanae facundia dicere laudes 28 posse tuas : tua namque tui sunt gaudia sancti. 29 Cedo, alii pretiosa ferant donaria meque 30 oflicii sumtu superent, qui pulcra tegendis 31 vela ferant foribus, seu puro splendida lino, 32 sive coloratis textum fucata figuris. 33 Hi laeves titulos lento poliant argento, 34 sanctaque praefixis obducant limina lamnis. 35 Ast alii pictis accendant lumina ceris, 36 multiforesque cavis lychnos laquearibus aptent, 37 ut vibrent tremulas funalia pendula flammas. 38 Martyris hi tumulum studeant perfundere nardo, 39 et medicata pio referant unguenta sepulcro. 40 Cedo equidem et vacuo multis potioribus auro, 41 queis gravis aere sinus relevatur, egente repleto,

18

42 qui locuplete manu promptaria ditia laxant, 43 et variis animam sponsantes dotibus adstant, 44 mente pares, ope diversi ; nec segnius illi 45 fercula opima cibis, cervis aulaea ferisque 46 larga quidem, sed mutua dicant : ego munere linguae, 47 nudus opum famulor, de me mea debita solvens, 48 meque ipsum pro me, vilis licet hostia, pendo. 49 Nec metuam sperni, quoniam non vilia Christo 50 pauperis obsequii libamina, qui duo laetus 51 aera piae censum viduae laudata recepit. 52 Tunc quoque multa Deo locupletes dona ferebant, 53 implentes magnis aeraria sancta talentis. 54 Sed Christus spectator erat, qui corda ferentum 55 inspiciens viduae palmam dedit ; illa diurni 56 rem victus, geminos (quod ei substantia) nummos 57 miserat in sacram, nil anxia corporis, arcam. 58 Propterea ex ipso venturi Judicis ore 59 ante diem meruit facti praecerpere laudem, 60 praeferrique illis, quorum stipe vicerat aurum, 61 munere pauper anus, sed prodiga corde fideli. 62 Ergo, boni fratres, quibus haec dignatio, et iste 63 consensus, placidis advertite mentibus aures, 64 nec qui, sed de quo loquar, exaudite libenter. 65 Despicienda quidem, tamen et miranda profabor, 66 despicienda meo ingenio, miranda beati 67 Felicis merito ; quod dicere non sine Christi 68 laude licet : quia quidquid in hoc miramur, ab illo est, 69 unde piis virtus, et per quem vita sepultis. 70 Praeteritis cecini patriam, genus, acta, libellis, 71 et tota sanctum repetens ab origine dixi 72 Felicem, donec perfectae tempora vitae 73 clauderet, et posito desertis corpore terris, 74 tenderet aeterni merita ad consortia regni. 75 Sed quia non iidem tumuli, qui membra piorum 76 et merita occultant ; animarum vita superstes 77 corporibus functis, quaesitos corpore fructus, 78 et post corporeos obitus non mortua, sentit 79 laeta bonos, cruciata malos, quos rursus in ipsum 80 tempore venturo corpus revocata, remixto 81 corpore, communi metet indiscreta receptu. 82 Longa igitur mihi materies ; quantumque erit aevi, 83 tantum erit et verbi super. O si dicere gesta 84 Felicis liceat, totumque efferre per orbem 85 - nomina sic meriti, o si copia tanta sit oris, 86 quanta operum meritique manet. Nam tempore ab illo, 87 quo primum ista dies Felicem fine beato 88 condidit, et carnem terris, animam dedit astris ; 89 ex illo prope cuncta dies operante videtur 90 confessore Dei, probat et sine corpore vivum 91 Christus, ut ostendat majorem in morte piorum 92 virtutem, quam vim in vita superesse malorum. 93 Ecce vides tumulum sacra Martyris ossa tegentem, 94 et tacitum obtento servari marmore corpus : 95 nemo oculis hominum qua corpore cernimus exstat 96 membra latent positi, placida caro morte quiescit, 97 in spem non vacuam redivivae condita vitae.

19

98 Unde igitur tantus circumstat limina terror ? 99 Quis tantos agit huc populos ? Quaenam manus urget 100 daemonas ? Invitosque rapit ? Frustraque rebelli 101 voce reclamantes compellit adusque sepulcrum 102 martyris, et sancto quasi fixos limine sistit ? 103 Respicio hanc aliquando diem, quam maesta relicto 104 orbe fuit, quam laeta polo, cum Christus amicam 105 assumens animam casto Deus hausit ab ore ! 106 Addidit ornatum caelis, nec pignore terras 107 orbavit : superi Felicis mente fruuntur, 108 corpore nos ; animaeque potentis spiritus illic 109 vivit, et hic meritum ; sed totum funeris almi 110 praesentare juvat, quem Nola impendit, honorem. 111 Namque sacerdotem sacris, annisque parentem 112 perdiderat, sed eum caelis habitura patronum 113 urbs devota pium : spe solabatur amorem. 114 Totis ergo quibus stipatur conflua turbis, 115 currit in obsequium, populos effusa fideles. 116 Tunc dolor et pietas coeunt in pectora cunctis ; 117 admixta pietate fides gaudetque doletque. 118 Et licet accitum Christo super aethera tolli 119 Felicem credat, tanto tamen ipsa relinqui 120 praeceptore dolet ; quodque unum in funere sancto 121 inter et exsequias restat solamen amoris, 122 postquam depositum tumulandi in sede feretrum, 123 certatim populus pietatis circumfusus 124 undique densato coetu sita membra coronat, 125 relligiosa pie pugna exercetur amantum : 126 quisque alium premere, et proprior consistere certat 127 relliquiis, corpusque manu contingere gaudet. 128 Nec satis est vidisse semel, juvat usque morari, 129 luminaque expositis, et qua datur, oscula membris 130 figere ; dat meritam Christo plebs consona laudem, 131 moliturque sacrum solii Felicis honorem. 132 Qua muris regio et tectis longinqua vacabat, 133 fusus ibi laeto ridebat cespite campus, 134 uberius florente loco, quasi praescia jam tunc 135 semper honorandi mundo venerante sepulcri 136 gaudebat sacro benedici corpore, seque 137 veris amoena habitu, quo dignior esset humando 138 martyre, graminibus tellus sternebat odoris. 139 Ast illum placido scandentem celsa volatu, 140 et casto assumptum de corpore, laeta piorum 141 turba per aethereas susceperat obvia nubes ; 142 Angelicique chori septemplicis agmina caeli, 143 totis, qua caelum patet, occurrentia portis, 144 regis in adspectum, summique parentis ad ora, 145 sidereo volucrem laeti vexere triumpho. 146 Tu nivea sacrum caput ornavere corona : 147 sed tamen et roseam Pater addidit indice Christo, 148 purpureoque habitu niveos duplicavit amictus ; 149 quod meritis utrumque decus. Nam lucida sumpsit 150 serta, quasi placido translatus in aethera leto 151 sed meruit pariter quasi caesi martyris ostrum 152 qui confessor obit. Tenet ergo et praemia passi, 153 quod promta virtute fuit ; nec pacis honore

20

154 ornatuque caret, quia non congressus obivit. 155 Facta igitur rata justa pium texere sepulcro 156 funus ; at in sanctis divinitus insita membris 157 gratia non potuit cum carne morique tegique : 158 illico sed positis ex ossibus ecce micat lux, 159 quae medicis opibus meriti dare signa potentis 160 hactenus ex illo non umquam tempore parcit. 161 Et toto, quo mundus erit, fulgebit in aevo 162 lux eadem, sancti cineris per secula custos. 163 Martyris haec functi vitam probat ; et bona Christi 164 ad tumulum Felicis agens, diffundit in omnes 165 Felicis late terras mirabile nomen. 166 Dignatam tanto prae cunctis urbibus unam 167 hospite nobilitat Nolam ; quam gratia Christi 168 Felicis meritis ita dilatavit, ut aucta 169 civibus ecce novis ; et moenibus hic etiam urbs sit 170 pauper ubi primum tumulus, quem tempore saevo 171 (religio quo crimen erat) minitante profano 172 struxerat anguste, gladios trepida inter et ignes 173 plebs Domini, ut seris antiqua minoribus aetas 174 tradidit, ingentem parvo sub culmine lucem 175 clauserat ; et tanti tantum sacer angulus olim 176 depositi possessor erat, qui lucis opertae 177 conscius, ut quidam fons aedibus exstitit amplis, 178 et manet in mediis quasi gemma intersita tectis, 179 basilicas per quinque sacri spatiosa sepulcri 180 atria diffundens, quarum fastigia longe 181 adspectata instar magnae dant visibus urbis. 182 Quae tamen, ampla licet, vincuntur culmina turbis ; 183 quod crescente fide, superundat gratia Christi, 184 quae populis medico Felicem munere praestat 185 vivere. Qui perstans etiam post corporis aevum 186 praesidet ipse suis sacer ossibus ; ossaque sancti 187 corporis in tumulo non obsita pulvere mortis, 188 arcano aeternae sed praedita semine vitae, 189 vivificum spirant animae victricis odorem ; 190 quo medicina potens datur exorantibus aegris. 191 Quanta resurgentes virtus et gloria cinget, 192 conjectare licet, cum gratia tanta sepultos 193 ambiat ; et quanto rediviva decore micabunt 194 corpora, in obscuris cum sit lux tanta favillis ? 195 Quid nobis minimis horum praestare coronae 196 sufficient, quorum, et cineres dant commoda vivis ? 197 Cernere saepe juvat variis spectacula formis 198 mira salutantum, et sibi quaeque accommoda votis 199 poscentum ; videas etiam de rure colonos 200 non solum gremio sua pignora ferre paterno, 201 sed pecora aegra manu saepe introducere secum, 202 et Sancto quasi conspicuo mandare licenter. 203 Moxque datam sua confisos ad vota medelam 204 experto gaudere Deo, et jam credere sana, 205 et vere plerumque brevi sanata sub ipso 206 limine laeta suis jumenta reducere tectis. 207 Sed quia prolixum et vacuum percurrere cuncta, 208 quanta gerit Felix miracula nomine Christi, 209 unum de multis opus admirabile promam

21

210 innumeris paribus, sed ab uno pende relicta, 211 quae virtus eadem gessit, distantia causis. 212 Pandite corda, precor, brevis est injuria vobis, 213 dum paucis magnum exiguisque opus eloquor orsis. 214 Et memores viduae primo sermone relatae, 215 quam Deus e pretio mentis, non munere cernens, 216 antetulit multum mittentibus, omnia dantem : 217 me quoque ferte levi dicentem magna relatu. 218 Et mea namque illis sunt aemula verba minutis, 219 queis pretium pietas pervilibus aurea fecit. 220 Quidam homo re tenuis, plebeius origine, cultu 221 rusticus, e geminis angustam bubus alebat 222 pauperiem mercede jugi ; nunc subdere plaustris 223 suetus eos, oneri pacta regione vehendo, 224 nunc operae pretium sub aratra aliena locatis 225 paupertatis habens reditum ; spes anxia resque 226 tota inopi par illud erat. Non carior illi 227 progenies, aut ipse sibi : sed pignora et ipsos 228 ducebat ; neque cura minor saturare juvencos, 229 quam dulces natos educere ; parcior immo 230 natis, quam pecori caro ; non gramine vili 231 illos, aut sterili palea, sed tegmine aprico 232 algidus, et de farre sibi natisque negato 233 esuriens pascebat, egens sibi, dives in illis, 234 quorum fecundus labor exsaturabat egentem. 235 Hos igitur tam cara suae solamina vitae, 236 nocte miser quadam somno graviore sepultus, 237 amisit taciti furto praedonis abactos ; 238 exsurgensque die reduci, de more jugandos 239 infelix primo in vacuis praesepibus intus, 240 moxque foris frustra notis quaesivit in agris : 241 illico sed fessus cassis erroribus ultro 242 atque citro, postquam nullis vestigia signis 243 certa videt, spebus frustrata indage peremptis, 244 humanam desperat opem, et pietate repletus, 245 adspirante Deo depressam in pectore fracto 246 erigit in caelum mentem ; et mox corde refecto, 247 praesumente fide spem voti compotis haurit, 248 sanctaque Felicis rapido petit atria cursu, 249 ingressusque sacram magnis cum fletibus aulam, 250 sternitur ante fores, et postibus oscula figit, 251 et lacrymis rigat omne solum, pro limine sancto 252 fusus humi, et raptos nocturna fraude juvencos 253 a Felice pio, velut a custode reposcit, 254 increpitans, miscetque precantia verba querelis : 255 sancte Deo Felix, inopum substantia, semper 256 pro miseris felix, et semper dives egenis, 257 te requiem fessis Deus, afflictisque levamen, 258 te posuit maestis ad saucia corda medelam, 259 propterea tamquam gremio confisa paterno, 260 in te pauperies caput inclinata recumbit. 261 Felix sancte meos semper miserate labores, 262 nunc oblite mei, cur me rogo, vel cui nudum 263 deseris ? Amisi caros tua dona juvencos, 264 saepe tibi supplex quos commendare solebam ; 265 quos tua perpetuo servabat cura favore,

22

266 pascebatque mihi. Tua nam custodia salvos, 267 dextraque sufficiens illos praestabat opimos, 268 quos misero mihi nox haec abstulit. Heu quid agam nunc ? 269 Quo deceptus eam ? Quem criminer ? An tibi de te 270 conquerar ? Immemoremque mei accusabo patronum ? 271 Qui mihi sopito tam densum irrepere somnum, 272 ne mea sentirem perfringere claustra latrones, 273 passus es ? Et nullo fregisti dura pavore 274 pectora ? Nec lucem tenebris furtoque dedisti ? 275 Aut ullis profugos curasti prodere signis ? 276 Quo modo discurram ? Quo deferar ? Omnia caecis 277 structa mihi latebris ; nunc et mea tecta videntur 278 clausa mihi, abductis ubi desolatus alumnis 279 nil habeo, quod habere velim ; quod dulce videnti, 280 dulce laboranti non irrita gratia praestet, 281 oblectans inopem censu fructuque peculi. 282 Hos ubi nunc quaeram miserandus ? Quando vel usquam 283 inveniam tales ? Aut unde parabo repertos ? 284 Qui solos habui contentae rusticus illos 285 paupertatis opes ? Ipsos igitur mihi redde, 286 nolo alios. Nec eos ulla regione requiram, 287 hic mihi debentur : haec illos limina reddent, 288 in quibus ipsum te supplex adstringo, tibique 289 haereo ; cur quaeram, aut ubi, quos ignoro latrones ? 290 Debitor hic meus est ; ipsum pro fure tenebo 291 custodem : tu, sancte, reus mihi, conscius illis : 292 te teneo ; tu scis ubi sint, qui lumine Christi 293 cuncta et operta vides, longeque absentia cernis, 294 et capis, includente Deo, quo cuncta tenentur. 295 Atque ideo occulti fures, quacumque latebra 296 non tibi celantur, nec de te evadere possunt, 297 quos et jam manus una tenet. Deus unus ubique, 298 Christi blanda piis, sed iniquis dextera vindex. 299 Redde igitur mihi, redde boves et corripe fures. 300 Sed non quaero reos, abeant, non nescio mores 301 sancte tuos, nescis male facta rependere, mavis 302 emendare malos venia, quam perdere poena. 303 Conveniat nobis igitur : sic divide mecum 304 quae tua, quae mea sunt ; indemnis stet mea per te 305 utilitas, justeque tuas clementia partes 306 vindicet ; aequatoque tuum libramine constet 307 judicium : tibi solve reos, mihi redde juvencos. 308 Ecce tenes pactum, famuli jam nulla morandi 309 causa tibi ; accelera tantis me solvere curis. 310 Nam mihi certa manet sententia cedere nusquam 311 donec subvenias, nec ab isto poste refigi ; 312 ni properas, isto deponam in limine vitam, 313 nec jam repperies, cui reddas sero reductos. 314 Talia voce quidem querula, sed mente fideli 315 plorantem, totoque die sine fine precantem, 316 audivit laetus non blando supplice martyr, 317 et sua cum Domino ludens convicia risit ; 318 poscentisque fide, non libertate dolentis 319 motus, opem properat ; paucis mora ducitur horis. 320 Interea labente die, jam vespere ducto, 321 nec precibus dabat ille modum, nec fletibus ; una

23

322 vox erat affixi foribus, non eruar istinc : 323 "Hic moriar, vitae nisi causam protinus istic 324 accipiam" : tandem tamen, ut jam plurima tutum 325 nox secretum adytis fieri cogebat ; et ille 326 temporis oblitus, damni memor, ostia prono 327 ore premens, toto prohibebat corpore claustra. 328 Sed multis frustra pulsatum vocibus aures 329 aggreditur violenta manus ; tandemque revellit 330 turba reluctantem, et sancta procul exigit aula. 331 Pulsus ab aedituis flet amarius, et sua lugens 332 tecta petit, resonant plangore silentia noctis, 333 questibus et magnis late loca sola resultant : 334 donec et invitus pervenit, et atra silentis 335 ingrediens tuguri penetralia, rursus ab ipso 336 culminis introitu taciti, ut praesepia vidit 337 nuda boum, et nullos dare tintinnabula pulsus, 338 excussa ut cervice boum crepitare solebant, 339 mollius aut lentis cava linguis aera ferire, 340 armentum reduces dum gutture ruminat escas : 341 his gravius tamquam rescisso vulnere, planctum 342 integrat : et quamquam neget aegro cura quietem, 343 pervigili tamen haec dat solamenta dolori, 344 ut bubus stabulata suis loca corpore fuso 345 pressa superjaceat ; nec duro fracta cubili 346 membra dolent, juvat ipsa injuria ; nec situs horret 347 sordentis stabuli, quia notum reddit odorem 348 dilecti pecoris, nec foetor foetet amanti. 349 Si qua illi extremo tulerant vestigia gressu 350 aspicit, et palpante manu calcata retractans 351 ingemit, et refricat totis jam frigida membris 352 signa pedum ; mentemque suam, licet eminus absit 353 corpore, sacratam Felicis mittit ad aulam, 354 Felicem fletu, Felicem nomine clamans : 355 nec desperat opem, nec parcit fundere vota. 356 Nox medium transvecta polum perfuderat orbem 357 Pace soporifera, reticebant omnia somno, 358 solum illum sua pervigilem spes curaque habebat. 359 Ecce repente suis strepitum pro postibus audit, 360 et pulsas resonare fores ; quo territus amens 361 exclamat, rursum sibi fures adfore credens : 362 "Quid vacua incassum crudeles ostia vultis 363 frangere ? Jam nullus mihi bos ; quid quaeritis ultra ? 364 Praevenere alii, mea tantum vita superstes 365 quae sociis vestris ut praeda cassa remansit." 366 Dixerat haec metuens : sed nullo fine manebat 367 liminibus sonitus ; quo crebescente, nec ulla 368 respondente sibi pulsantum voce, propinquat 369 suspensus cunctante gradu, et dat postibus aurem 370 sollicitam, et rimis acies per hiantia claustra, 371 qua tenebris albus caeli color interlucet, 372 inserit, exploratque diu ; nec adhuc sibi credit, 373 quid videat : nec enim sublustri lumine noctis 374 pura fides oculis, dubio tamen ipsa per umbras 375 corpora pulsantum trepidos auferre pavores, 376 spemque boni coepere novis promittere formis. 377 Non homines pulsare videt ; sed quod videt esse

24

378 verum, non audet sibi credere. Magna profabor, 379 quamquam parva Deo miracula, cui sapit omne 380 rerum animal sensu, quo jusserit ipse Creator 381 omnigenum pecus. Ecce gerens duce Numine mentem 382 par insigne boum, non nota per avia nocte 383 venerat ad notas nullis rectoribus aedes, 384 sponte quasi, non sponte tamen, quia Numinis actu 385 ereptos potiore manu praedonibus illos 386 egerat occultis Felix moderatus habenis. 387 Et postquam attigerant assueti culmea tecti 388 culmina ; gaudentes reditu, expertasque timentes 389 sat memori terrore manus, quasi sponte timerent 390 instantem sibi raptorem, quatere ostia junctis 391 frontibus, et tamquam manibus sic cornibus uti, 392 ut dominum excirent sonitu. Sed territus ille, 393 rursus ut hostili circum sua claustra tumultu, 394 tuta etiam timuit ; cursus sapientia bruto 395 adspirat pecori causam sentire morantis, 396 atque intellectum domini reserare timentis. 397 Edere mugitum, de quo formidine pulsa 398 panderet exclusis aditum securus alumnis. 399 Ille inopina videns divini insignia doni, 400 haeret adhuc, trepidumque etiam sua gaudiaturbant, 401 credere non audet ; metuit non credere ; cernit 402 coram, et caligare putat ; dum respicit ad se, 403 diffidit tantum sese potuisse mereri : 404 sed contra reputans, a quo speraverit, audet 405 credere, cognoscens Felicis gesta patroni. 406 Jamque rubescebant rumpente crepuscula mane, 407 noctis et extremae fuga rarescentibus astris, 408 luce subobscura vel sublucentibus umbris, 409 coeperat ambiguos rerum reserare colores. 410 Tunc demum nota specie sibi bubus apertis, 411 ut primum coepere oculis clarescere setae, 412 certior exsultat, removens et pessula claustris, 413 ostia laxato stridentia cardine solvit. 414 Dum facit hoc, juncti simul irrupere juvenci, 415 et reserantis adhuc molimina praevenerunt. 416 Dimoto faciles cesserunt obice postes, 417 oblatumque sibi mox ipso in limine regem 418 cognoscunt hilares laetum, lambuntque vicissim 419 mulcentem, labrisque manus palpantis inundant, 420 atque habitum totum spumosa per oscula foedant, 421 dum complectentis domini juga cara benignum 422 molliter obnixi blanda vice pectus adulant 423 illum dilecti pecoris nec cornua laedunt, 424 et collata quasi molles ad pectora frontes 425 admovet, et manibus non aspera lingua videtur, 426 quae lambens etiam silvestria pabula radit. 427 Sed tamen haec inter, non vano corde, fidelis 428 rusticus officii meminit, neque curat anhelos 429 - ante boves stabulis inducere, postque laborem 430 atque famem, recreare cibo, quam ducere secum 431 illuc, unde suos meruit. Venit ergo reductos 432 ducens, nec tacitis celat sua gaudia votis : 433 et referens densas trahit ad sua verba catervas ;

25

434 ingrediturque sacras cunctis mirantibus aedes. 435 Quos miser hesterno amissos deflerat, eosdem 436 praesentes hodie ducit ; sanctique triumphum 437 martyris ostentat populis ; ducuntur et ipsi 438 per medios coetus, modo furum praeda, juvenci, 439 et modo Felicis spolium ; dat euntibus ingens 440 turba locum, et muto celebratur gloria Christi 441 in pecore. Ille autem, qui tanti muneris alto 442 causa fuit Domino, mediis in liminibus stans 443 flensque iterum, sed laetitia, modo debita Sancto 444 vota refert, non aere gravi, nec munere surdo, 445 munere sed vivo linguae mentisque profusus, 446 voce pia largum testatur pauper honorem : 447 debitor et Christo satis isto pignore solvit, 448 immaculata suae cui sufficit hostia laudis. 449 Captivos en, Sancte, tuos tibi plebe sub omni 450 "Victor ago, et supplex iterum tibi mando luendos : 451 conserva reduces, dignatus reddere raptos. 452 Sed tamen in me nunc ipsum bone respice Martyr : 453 namque vides quod agas tibi adhuc superesse sed in me, 454 qui prope caecatis oculis tua comminus adsto 455 limina ; nam multo mersi mea lumina fletu ; 456 non solum damno, sed et inter gaudia plorans. 457 Demsisti causam lacrimarum, tolle modo orta 458 vulnera de lacrimis ; miseratus, Sancte, meorum 459 damna boum, miserare itidem modo damna oculorum. 460 Donasti reduces pecudes mihi, rursus et illis 461 redde meos oculos. Nam quid juvat esse reductos, 462 si languente acie praesens praesentibus absim ?" 463 Talia praesentes populi riseri querentem. 464 Sed procul admotae secreti Martyris aures 465 suscepere pias ab inepto supplice voces, 466 moxque refecta sacram senserunt lumina dextram. 467 Inde domum gaudens oculis bubusque receptis, 468 collaudante Deum populo, remeabat, et illum 469 laeta sequebatur gemini victoria voti.

CARMEN VII

C_7 v.1 Sidera si caelo, si possunt gramina terris 2 defore, mella favis, aqua fontibus, uberibus lac : 3 sic poterunt linguis laudes cessare piorum, 4 in quibus et vitae virtus, et gloria mortis 5 ipse Deus pro quo vitam voluere pacisci, 6 et moriendo piam sancire fidem populorum, 7 mercarique sacrum pretioso sanguine regnum, 8 sanguine, quo totum spargentes martyres orbem 9 gentibus innumeris semen caeleste fuerunt. 10 Horum de numero procerum confessor in ista 11 urbe datus Felix longe lateque per orbem 12 nominis emicuit titulo. Sed Nola sepulti 13 facta domus tamquam proprio sibi sidere plaudit. 14 Omnis enim, quacumque manet mandatus in ora 15 martyr, stella loci simul, et medicina colentum est.

26

16 Namque tenebrosum veteri caligine mundum, 17 languentesque animas miseratus in orbe creator 18 sic sacra disposuit terris monumenta piorum, 19 sparsit ut astrorum nocturno lumina caelo. 20 Et licet una fides, par gratia, et aemula virtus 21 Martyribus cunctis maneat, tamen omnibus iisdem 22 dissimiles operum formas exstare videmus. 23 Atque alibi tacitis meritum sublime sepulcris 24 excolimus memores, alibi clamantia signa 25 conspicuas miramur opes. Ubi credo mali plus 26 durior impietas retinet, majorem ibi morbus 27 poscit opem gravior, vel adhuc ubi caecior altam 28 perfidiae noctem trahit error, et aegra laborat 29 in populo titubante fides, ibi lumina prorsus 30 accendi majora decet, mundique tenebras 31 illustrante Deo perimi, mentesque retusis 32 attonitas oculis, trepidasque intendere ad ipsos 33 divini veri radios, caligine tetra 34 solvere, collyrioque medentis inungere Christi. 35 Quod per apostolicas curandis sensibus artes 36 cote pia teritur, quia lene jugum, et leve Christi 37 est onus ad Christum puro jam lumine versis, 38 atque evangelico suffusis pectora succo. 39 Quo bene purgantur nebulae, quibus interiorem 40 obducunt aciem mundi fallentis amores, 41 qui magnum per inane vagos sine remige sensus 42 circumagunt, hebetantque gravi caligine captos 43 mollibus illecebris, ut frangant robora vitae, 44 sectenturque vagas per gaudia lubrica pompas. 45 Hos igitur nobis cupiens avertere morbos 46 omnimedens Dominus, sanctos mortalibus aegris 47 per varias gentes medicos pietate salubri 48 edidit ; utque suam divina potentia curam 49 clarius exereret, potioribus intulit illos 50 urbibus, et quosdam licet oppida parva retentent 51 martyras : at proceres Deus ipsos moenibus amplis 52 intulit, et paucas functos divisit in oras, 53 quos tamen ante obitum toto dedit orbe magistros. 54 Inde Petrum, et Paulum Romana fixit in urbe, 55 principibus quoniam medicis caput orbis egebat 56 multis insanum vitiis, caecumque tenebris. 57 Sed potiore Deo nostram reparare salutem, 58 quam Satanae captos etiam nunc fraude tenere : 59 rarescunt tenebrae mundi, et jam pene per omnes 60 praevaluit pietas, et mortem vita subegit. 61 Crebrescente fide victus delabitur error, 62 et prope jam nullis sceleri, mortique relictis 63 tota pio Christi censetur nomine Roma, 64 irridens figmenta Numae, vel fata Sibyllae. 65 Cumque sacris pia turba refert pastoribus Amen 66 per numerosa Dei regnantis ovilia laetum. 67 Laudibus aeterni Domini ferit aethera clamor 68 sanctus, et incusso Capitolia culmine nutant. 69 In vacuis simulacra tremunt squalentia templis 70 vocibus icta piis, impulsaque nomine Christi. 71 Diffugiunt trepidi desertas daemones aedes.

27

72 Lividus incassum serpens fremit ore cruento 73 lugens humanam jejuna fauce salutem. 74 Seque simul pecudum jam sanguine defraudatum 75 praedo gemens frustra siccas circumvolat aras. 76 Sic Deus et reliquis tribuens pia munera terris 77 sparsit ubique loci magnas sua membra per urbes. 78 Sic dedit Andream Patris, Ephesoque Johannem, 79 ut simul Europam, atque Asiam curaret in illis, 80 discuteretque graves per lumina tanta tenebras. 81 Parthia Matthaeum complectitur, India Thomam 82 Lebbaeum Libyes, Phryges accepere Philippum, 83 Creta Titum sumpsit, medicum Boeotia Lucam. 84 Marcus, Alexandrea, tibi datus, ut bove pulso 85 cum Jove, nec pecudes Aegyptus in Apide demens, 86 in Jove nec civem coleret male Creta sepultum, 87 nec Phryges exsectis agerent Cybeleia Gallis 88 impuram foedo solantes vulnere matrem, 89 et tandem castis fronderet montibus Ida 90 intactas referens securo vertice pinus : 91 vana nec ulterius mutos jam Graecia Delphos 92 consuleret, spernensque suum calcaret Olympum 93 altius in Sion gradiens, ubi collis alumni 94 lene jugum celso fastigat vertice Christus. 95 Fugit et ex Epheso trudente Diana Johanne 96 Germanum comitata suum, quem nomine Christi 97 imperitans Paulus pulso Pythone fugavit. 98 Fugit ab Aegypto Satanas, ubi mille figuras, 99 nomina mille sibi variis accommoda monstris 100 - sumpserat ; ut Serapi sanctum formaret Joseph, 101 nomine ferali abscondens venerabile nomen, 102 cum tamen ipsa fidem simulacri forma doceret, 103 qua modius capiti superest, quia frugibus olim 104 ante famem Domino sic inspirante coactis 105 innumeras gentes Aegypti ex ubere pavit, 106 et steriles annos annis saturavit opimis. 107 Sed ne ultra sanctus coleretur honore profano, 108 mens arcana Dei devotae pectora plebis 109 immissis acuit stimulis, cultumque nefandi 110 daemonis everso, fractoque Serapide clausit. 111 Non Pelusiacis vaga saltibus Isis Osirim 112 quaerit aruspicibus calvis, qui pectore tunso 113 deplorant aliena suo lamenta dolore, 114 moxque itidem insani sopito gaudia luctu 115 vana gerunt eadem mentiti fraude repertum, 116 qua non amissum sibi quaesivere vagantes. 117 Heu quo stultitiae merguntur gurgite mentes 118 luce Dei vacuae ! Nam quid, rogo, caecius illis, 119 qui non amissum quaerunt, nusquamque manentem 120 inveniunt, planguntque alii quod non dolet ipsis ? 121 Elige quid facias miser error. Quid colis ? Aut quid 122 plangis non coeunt quae jungis : luctus honorem 123 non sequitur : lamenta colis, lugendaque credis, 124 quae divina putas. Si dii sunt, nec miseri sunt ; 125 aut si sunt miseri, dii non sunt, atque homines sunt, 126 et miseri : miserare igitur mortalia passos, 127 aut laetus venerare deos : nam caecus aperte est

28

128 hic furor, aut miseros colere, aut lugere beatos. 129 Ergo dea est Isis ? Mulier dea ? Si dea, corpus 130 non habet, et sexus sine corpore, vel sine sexu 131 partus abest. Unde ergo illi quem quaerit Osirim ? 132 Atque ubi quaerat eum, nescit dea. Sed dea numquam 133 esse potest mater, nec femina. Nam Deus unus, 134 virtus trina Deus, Pater unus, et unus in ipso 135 Filius : ex ipso simul unus cum Patre Verbi 136 spiritus : haec tria sunt Deus unus nomina semper. 137 Sola Dei natura Deus : quod Filius, et quod 138 Spiritus, et Pater est : sed Filius ex Patre natus, 139 Spiritus ex Patre procedens. Nihil hic habet ulla 140 commune, aut simile in rebus natura creatis. 141 Ast Carthago potens Cypriano martyre floret, 142 cujus et ore simul profusi, et sanguine fontes 143 fecundaverunt Libyae sitientis arenas. 144 Nec procul inde Uticam collatis Candida Massa 145 martyribus magno venerandae caedis acervo 146 extulit ; unus enim benedicti cespitis agger 147 corpora multa tegens alte caput extulit arvis, 148 et meritis altos testatur monte sepulcri. 149 Inde Deo dudum jam fertilis Africa Christo 150 multiplicat largas tanto de semine fruges, 151 et parit egregios verboque, fideque magistros. 152 Nec minor Occiduis effulsit gratia terris. 153 Ambrosius Latio, Vincentius exstat Iberis. 154 Gallia Martinum, Delphinum Aquitania sumpsit. 155 Multaque praeterea per easdem largiter oras 156 semina sanctorum positis diffusa sepulcris 157 illustrant totum superis virtutibus orbem, 158 et toto antiquum detrudunt orbe draconem, 159 qui genus humanum per nomina mille deorum, 160 quae tamen ex obitis mortalibus et sibi sumpsit 161 ipse, suisque dedit coluber, quibus arte nocendi 162 princeps in vacuo tetrum gerit aere regnum, 163 daemonibusque caput nobis inimicus oberrat. 164 Sic itaque et nostra haec Christi miserantis amore 165 Felicis meruit muniri Nola sepulcro, 166 purgarique simul, quia caecis mixta ruinis 167 orbis, et ipsa simul moriens in nocte jacebat 168 saxicolis polluta diu cultoribus, in qua 169 prostibulum Veneris simul, et dementia Bacchi 170 numina erant miseris, foedoque nefaria ritu 171 sacra celebrabat sociata libido furori. 172 Et quis erat vitae locus hic, ubi nec pudor usquam, 173 nec metus ullus erat ? Quis enim peccare timeret, 174 hic ubi sanguineus furor, atque incesta libido 175 relligionis erant, et erat pro numine crimen 176 his qui crediderant esse ullum in crimine numen ? 177 Atque erat in toto quasi sanctior agmine cultor, 178 qui Veneris sacris pollutius incaluisset. 179 Plenus et ille Deo, reliquisque beatior esset, 180 qui magis infuso sibi daemone saevius in se 181 desipiens, propriisque litans furialia sacra 182 vulneribus sanam meruisset perdere mentem. 183 O caecis mens digna animis, et numina digna

29

184 aversis servire Deo. Venus, et nemus illis 185 sit Deus : ebrietas demens, amor impius illos 186 sanctificent : abscissa colant, miserique pudorem 187 erroris foedi Matris mysteria dicant. 188 Digna fides illis, quibus almo in lumine veri, 189 legibus et castis, et magno nomine Christi 190 nulla fides, et nullus amor, ideoque nec ullum 191 indignae pretium vitae est in sanguine Christi. 192 Sit Deus his venter, vel cetera gaudia carnis, 193 queis Deus ipse Deus non est, quibus in cruce Christi 194 gloria nulla subest, quia non dignatur adire 195 degeneres animos virtus crucis. Inde beatis 196 felix, ut reliqui diverso martyres orbe, 197 Nolanis medicus fuit, estque perennis ope ista : 198 nec modo Nolanis, sed et omnibus, a quibus idem 199 imploratus erit, dabit isto jure salutem, 200 si crucis alma fides in pectore supplicis adsit. 201 Ista fides genus humanum curatque, piatque : 202 haec ubi defuerit medicina, morabitur illic 203 omne mali regnum, nec in illo desinet umquam 204 Cypris adulteriis, furiis regnare Lyaeus, 205 in quo defuerit Christi pudor, et crucis ardor. 206 Ignis enim divinus inest, ubi vis crucis intus 207 ardescente fide cruciat male conscia corda, 208 vivificatque animam vitiis in carne peremptis. 209 Hostibus his obtrita diu, corruptaque tantis 210 pestibus ingentem poscebat Nola medelam. 211 Atque ideo pensante Deo discrimen, opemque 212 Felicem accepit medicum, qui vinceret omnem 213 quamlibet antiquam miserorum in cordibus atris 214 perniciem, et meriti virtute potentior alti 215 vulneribus ductum super ulcera putria callum 216 scinderet, ut saniem suffusa labe coactam 217 exprimeret sinibus ruptis, ac deinde lacunam 218 vulneris expleret plana cute ducta cicatrix. 219 Ergo ubi Nolanis Felix, ut stella tenebris, 220 fulsit ab ore Dei veniens, verbumque medendi 221 ore gerens tamquam venturo sole serenus 222 in matutino laetum jubar exserit ortu 223 Phosphorus, occiduisque novus praefulget in astris 224 nuntius instantis cessura nocte diei. 225 Sic jam Evangelio totum radiante per orbem, 226 et propiante Deo cunctis mox judice terris 227 adventus vexilla sui praetendit ubique, 228 perque suos Christus sua signa coruscat amicos. 229 Ex quibus hac voluit sibi praelucere sub ora 230 Felicem, ut nostras isto depelleret umbras 231 sidere, et antiquos ista quoque pelleret urbe 232 daemonas, ut pulsis hominum de corde colonis 233 talibus intraret puras Deus incola mentes, 234 et vice mutata nobis pietate solutis 235 nostra prius nostros premerent modo vincla leones 236 frustra in oves Christi victa feritate frementes. 237 Et manet haec nobis etiam nunc gratia, quae nos 238 peccatis prece sanctorum exorante resolvit, 239 atque iisdem sanctis ultoribus alligat illos,

30

240 discruciatque hostes, qui nos vincire solebant. 241 Hi modo ut illato deprensi lumine fures, 242 atque in vincla dati, nunc ignea flagra piorum, 243 ut meruere, ferunt, aut jam infernis male trusi 244 carceribus trepidant, vicinum instare fatentes 245 judicium Domini solis sibi triste, suisque 246 omnibus, in Satanae partem quos saeva voluntas 247 verterit, et Satanae sociaverit aemula vita. 248 Istic nequitiae socios homines, ibi poenae. 249 Ecce dies accepta Deo : modo vera salutis 250 lux micat : omnia jam nobis bene versa videmus : 251 diffugere doli, cecidit Bel, interit error, 252 quique colebantur totis quasi numina templis 253 daemones, hi per templa Dei torquentur inermes ; 254 et qui divinos audebant sumere honores, 255 hi modo ab humana plectuntur gente subacti. 256 Namque isti, quos nunc celebri Felicis in aula 257 torqueri, clamare, rapi per capta videmus 258 corpora, corporibus vincti retinentur in ipsis, 259 in quae se trusere ipsi, poenamque volentes 260 humanam, invenere suam. Nunc ergo reorum 261 personae exululant poenis, qui numine falso 262 dii fuerant, et qui mentito numine vivos 263 ante Dei cultum sibi nil caeleste videntes 264 dediderant homines, hi nunc ubi lumine Christi 265 vera fides patuit, non possunt ferre sepultos. 266 Sed magis ut pateat, quia nunc hi qui cruciantur 267 daemones ante fores, aut ante sepulcra piorum, 268 iidem sunt illi, quibus olim serva litabat 269 gens hominum, et sacros demens libabat honores, 270 ipsa docet vocum species : nam saepius illa 271 voce gemunt, solitum ut noscas clamore furorem. 272 Sic plerumque velut resoluto laxius ore, 273 dente fremunt, spumant labris, horrentque capillis. 274 Utque manu prensante comam excutiuntur in altum, 275 et pede pendentes stant crinibus : interea illic 276 sacrorum memores veterum, quibus exta solebant 277 lambere caesarum pecudum, aut libamine pasci, 278 lascivosque choros hederatis ducere pompis, 279 nunc etiam sua testantes sacra illa fuisse, 280 in quibus insanos dabat ebria turba tumultus, 281 euhoe Bacche sonum fractis imitantur anheli 282 vocibus, et lento jactant sua colla rotatu. 283 Sed quia non poterat mortalis unius aetas 284 sufficere, ut longo contagia tempore tracta 285 dilueret paucis, quos corpore viveret, annis 286 confessor Felix, et presbyter, ore magister, 287 elogio martyr, merito officioque sacerdos ; 288 omnipotens Dominus finitum corporis aevum 289 Felici potiore via persistere fecit, 290 continuans medicos operosi martyris actus, 291 virtutes ut eas idem celebraret humatus, 292 quas in carne manens Christi virtute gerebat, 293 atque ita susceptae nec mortuus abforet urbi 294 corpore, cum tantum positi sanator adesset 295 spiritus, et desideriis latitaret amantum

31

296 ad tempus cari facies subtracta patroni ; 297 prompta sed aegrorum semper medicina saluti 298 afforet. Inde perennis honos, et gloria sanctum 299 Felicem meritis sine fine virentibus ambit : 300 et licet a veteri tumulis absconditus aevo, 301 qua mortalis erat, lateat telluris operto ; 302 viva tamen vegetante Deo, membrisque superstes 303 Gratia divinum spirantia martyris ossa 304 clarificat populis merito vivente sepulti : 305 et magni solium breve confessoris adorat 306 jugiter e variis congesta frequentia terris. 307 Sed Deus ut cunctorum hominum sator, omnibus istam 308 de sanctis indulsit opem procedere terris : 309 ut jam de tumulis agerent pia dona beati 310 martyres, et vivos possent curare sepulti. 311 Nec satis hoc donum Domino fuit, ut sua tantum 312 nomine, sive opibus loca martyres illustrarent : 313 ex iisdem tumulis etiam monumenta piorum 314 multiplicans multis tribuit miserator eosdem 315 gentibus. Et referam varias ab origine causas, 316 ex quibus haec orta est variis benedictio terris 317 nam quia non totum pariter diffusa per orbem 318 prima fides ierat, multis regionibus orbis 319 martyres abfuerant, et ob hoc, puto, munere magno 320 id placitum Christo nunc inspirante potentes, 321 ut Constantino primum sub Caesare factum est, 322 nunc famulis retegente suis, ut sede priori 323 martyras accitos transferrent in nova terrae 324 hospitia : ut sancto non olim antistite factum 325 novimus Ambrosio, qui fultus munere tali, 326 postquam ignoratos prius, et tunc indice Christo 327 detectos sibimet mutata transtulit aula, 328 reginam prompta confudit voce furentem. 329 Nam Constantinus proprii cum conderet urbem 330 nominis, et primus Romano in nomine regum 331 Christicolam gereret, divinum mente recepit 332 consilium, ut quoniam Romanae moenibus urbis 333 aemula magnificis strueret tunc moenia coeptis, 334 his quoque Romuleam sequeretur dotibus urbem, 335 ut sua apostolicis muniret moenia laetus 336 corporibus : tunc Andream devexit Achivis, 337 Timotheumque Asia : geminis ita turribus exstat 338 Constantinopolis magnae caput aemula Romae, 339 verius hoc similis Romanis culmine muris, 340 quod Petrum, Paulumque pari Deus ambitione 341 compensavit ei, meruit quia sumere Pauli 342 discipulum cum fratre Petri. Jam quanta per istam 343 sanctorum per longa viam divortia terrae 344 creverit utilitas ad nostrae munia vitae, 345 ipsa docent hodieque loca, in quibus illa beati 346 rheda capax oneris posita statione resedit, 347 omnibus in spatiis quacumque aut mansio sanctis 348 corporibus, requiesque fuit vectantibus illos 349 sacratos cineres, miris clamantia signis. 350 Nam divina manus medica virtute per omnes 351 est illic operosa vias, qua corpora sancta

32

352 impressere sacro vestigia viva meatu. 353 Inde igitur suadente fide data copia fidis 354 tunc comitum studiis, quaedam ut sibi pignora vellent 355 ossibus e sanctis merito decerpere fructu, 356 ut quasi mercedem officii, pretiumque laboris 357 praesidia ad privata domum sibi quisque referrent. 358 Ex illo sacri cineres quasi semina vitae 359 diversis sunt sparsa locis, quaque osse minuto 360 de modica sacri stipe corporis exiguus ros 361 decidit in gentes : illic pia gratia fontes, 362 et fluvios vitae generavit gutta favillae. 363 Inde in nos etiam stillavit copia Christi 364 dives et in minimis : nam hoc quoque sumpsimus istic 365 carnis apostolicae sacra pignora pulvere parvo, 366 quae Sanctus nostri Dominusque, paterque cubilis, 367 et custos animae nostrae, et tutela salutis 368 felix vicina sibi cominus aede recepit, 369 quae reliquis ejus aetate recentior aulis 370 exiguos cineres, et magnos servat honores, 371 servaturque magis custodibus ipsa patronis : 372 absit enim, ut servari unquam videantur egere : 373 qui servare solent tamen, et curare suorum 374 commoda alumnorum patrio dignantur amore, 375 atque dicatorum sibi tutamenta locorum 376 dirigere : hoc sanctis studium pietatis inesse 377 spiritibus miranda fide documenta dederunt. 378 Unde recens etiam paucis opus eloquar orsis : 379 dignum etenim sancti Felicis munera in ipso 380 natali ejusdem gratantibus edere verbis. 381 Non peregrina locis, neque tempore prisca profabor : 382 finibus in nostris, et in ista sede patratum 383 nuper opus referam, quod forte renoscere vobis 384 promptum erit ; in medio quoniam res lumine gesta est. 385 Credo ex hoc numero vestrum prope nullus in isto 386 sit novus auditu, quia per longinqua remotis 387 fama volans ierit. Certe affueratis in ista 388 Urbe aliqui per idem tempus, quo contigit, ut fur 389 illicitis animo stimulis agitatus avaras 390 mitteret in sacra dona manus, et ab omnibus unam 391 improbus, et demens venerandae insignibus aulae 392 eligeret praedae speciem crucis, inscius illam 393 indicio sibi, non spolio fore, quam velut hamum 394 piscis edax hausit capta capiendus ab esca. 395 Quis, rogo, latronem tam grandi spiritus auso 396 impulit, armavit, caecavit, praecipitavit, 397 ut nec ad excubias vigilum, nec ad ipsa (quod est plus) 398 quae cineres reverenda tegunt altaria sacros, 399 pulveris et sancti virtutem halantia fragrant, 400 corde repercusso fugeret, neque numine tantum, 401 sed specie simul, et pretio praestantia ferret ? 402 Multa etenim suberant alia, ut novistis, in ipso 403 ornamenta loco, quae sumeret, ut crucis auro 404 parceret ; intus enim latitabant mystica vasa 405 sumendis mandata sacris. Sed praeter et aulae 406 ipsius in spatio variis insignia formis 407 munera erant de more sita haec, quae cernitis illic

33

408 omni prompta die, vel circumfixa per omnes 409 ordine diverso quasi candelabra columnas, 410 depictas exstante gerunt quae cuspide ceras, 411 lumina ut inclusis reddantur odora papyris. 412 At medio in spatio fixi laquearibus altis 413 pendebant per ahena cavi retinacula lychni, 414 qui specie arborea lentis quasi vitea virgis 415 brachia jactantes, summoque cacumine rami 416 vitreolos gestant tamquam sua poma caliclos, 417 et quasi vernantes accenso lumine florent, 418 densaque multicomis imitantur sidera flammis, 419 distinguuntque graves numerosa luce tenebras, 420 et tenerum igniculis florentibus aethera pingunt : 421 dumque tremunt, liquidos crines, crebrumque coruscant, 422 assiduis facibus sparsa caligine noctis 423 ambiguam faciem miscent lucem inter, et umbras, 424 et dubium trepidis conspectibus aera turbant. 425 Ergo isthaec licet in patulo sibi prompta videret, 426 tutius et furanda sibi, quoniam minus esset 427 criminis, et pretii suspensam altaris ab ora 428 longius, argentoque levem emandare lucernam : 429 sed miser, ambitiosus, et ipsa in fraude superbus 430 tamquam vile nefas argentea sumere furto 431 sprevit, et audacem porrexit in aurea dextram, 432 quae simul e variis scite distincta lapillis 433 viderat, et magnis inflarat pectora votis, 434 ut pariter gemmis gauderet dives, et auro. 435 Sed tantum sceleris magni cumulatur iniquo 436 pondere : peccato mansit gravis, et levis aere. 437 Sacrilegum sua poena manet, sua praeda latronem 438 deseruit. Spolio furti, non crimine nudus 439 vivit inops fructu, sed vulnere fraudis abundans. 440 Quamquam illum non hoc magno sine numine Christi, 441 consilioque putem permissum crimen adisse : 442 ut quia vel quicquam de sacris tollere rebus 443 mente recepisset, sineretur ad ilfa venire, 444 in quibus admissi impietas insignior esset. 445 Ante dies paucos idem confugerat illuc 446 militiam simulans fugere, et susceptus amice 447 hospes ab aedituis sacram curantibus aulam. 448 Toto pene latens ibi mense cubilia, somnos, 449 tempora custodum simul exploraverat. Et cum 450 cepisset placidas meditati criminis horas, 451 nocte nefas tacita arripuit, nulloque labore, 452 nec strepitu foribus clausis inclusus, ut unus 453 servantum, quibus hospes erat, primos ubi somnos 454 non vigiles Vigiles coepere silentibus umbris 455 carpere, et oppressis oblivia ducere curis : 456 ille locum sumens sceleri, qua noverat usu 457 expositam lychnis per noctem ex more parandis 458 machinulam gradibus scalas praebere paratis, 459 et male securo sibi tunc custode relictam : 460 quae crucis instar erat, quod et est modo perpete virga 461 directum, geminos transverso limite gestans 462 cantharulos : unum de calce catenula pendens 463 sustinet : in tribus his scyphulis inserta relucent

34

464 lumina, cum fert festa dies : tunc vero sine usu 465 luminis ad speciem tantum suspensa manebant. 466 Sed paulo crucis ante decus de lumine eodem 467 continuum scyphus est argenteus aptus ad usum. 468 Hunc importuno sibi lumine praedo micantem 469 protinus exstinguit : namque id quoque noverat idem 470 saepe solere mori, cum stuppa perarida longam 471 conderet in noctem consumpto lumen olivo, 472 nec miraturum vigilem, si forte tenebras 473 cerneret obducto subducere culmina lychno, 474 more putaturus noctem, non crimine factam. 475 Non igitur quasi fur, quod erat latro, sed quasi custos 476 aufert illicitam securus praedo rapinam, 477 nec fugit impavidusque manet. Tegit una latentem 478 cellula de multis, quae per latera undique magnis 479 appositae tectis praebent secreta sepultis 480 hospitia. Harum una fur abditus ; atque ubi mane 481 claustra patere videt, reserata prosilit aula, 482 et latebram linquens portat scelus : ire parabat 483 Romuleam, ut post jam captus narrabat, ad urbem, 484 illic infandae acturus commercia fraudis. 485 Interea ignaris nostris nox illa, diesque 486 totus abit : sero solitum jam vespere munus 487 curantes posuere gradus : ut scandere coepit 488 facturus lychnum, nihil invenit : orba manebat 489 virga crucis solitae pulchro spoliata monili. 490 Pavescunt miseri, neque damnum criminis audent 491 prodere, noscentes etiam sibi jure reatum 492 competere : abscedunt trepidi, fugiuntque, latronem 493 sectantes profugum : nusquam vestigia lapsi 494 ulla legunt : omnes adeunt diversa viarum, 495 scrutanturque sitos diverso litore portus. 496 Effluxere dies frustra quaerentibus octo, 497 sive decem, et cunctis vacua jam indage reversis ; 498 unus quaerentum puer irritus ipse laboris 499 in cassum fusi longa regione redibat, 500 et prope jam Nolam veniens subsistit in ipso 501 aggere, et ingenti gemitu, fletuque profuso 502 Felicem clamans praesumit corde fideli 503 non remeare domum, nisi cum cruce : moxque peractum 504 promptus iter relegit : it et illicet obvius illi 505 quidam homo, qui farem, non furem, sed quasi civem 506 norat : eum noster primus rogat, unde viator 507 afforet ; ille refert : rursus de fure rogatur, 508 si vidisset eum : respondit at ille, propinquis 509 inde locis agere, et regio tunc illa prope illos, 510 dum loquerentur, erat monti conjuncta Vesevo, 511 quintus ab urbe lapis Nola. Sed vesperis ortus 512 consilium differt. Placet ut lux crastina rursus 513 jungat utrumque sibi ; fit mane, revertitur index ; 514 perducit nostros, capitur fur, praeda refertur. 515 Forte sacrata dies illuxerat illa beati 516 natalem Prisci referens, quem et Nola celebrat, 517 quamvis ille alia Nucerinus episcopus urbe 518 sederit : ecce ipsam sancti Felicis in aulam, 519 quam tunc solemni populus stipabat honore,

35

520 post sacra jam solvente pios antistite coetus, 521 tempore proviso divinitus egredientis 522 plebis in occursum subito introducitur ille 523 furaces post terga manus nodata revinctus. 524 Laetitia populus, formidine praedo repletur, 525 utque novum ad monstrum tota concurritur urbe. 526 Turba furens odiis popularibus ibat in illum, 527 laetitia maestos miscebat et ira tumultus. 528 Pertimui, fateor, ne forte diabolus illa 529 qua solet invidia violaret sanguine pompam, 530 et pejore prius curaret vulnere vulnus. 531 Eripitur populo, cellaque includitur ipsa 532 (quod sic forte reo capto tunc accidit), in qua 533 delituit rapta cruce ; qua post ipse reperta 534 clauditur, ut vivat. Tunc ergo mente recepta 535 ipse suum facinus reus, atque obstacula coepit 536 mirandis narrare modis, fassusque per illos 537 octo decemve dies, quibus ire paraverat urbem 538 Romuleam, implicitis ita se pedibus retroactum, 539 semper ut ire parans, semper retrahente rediret 540 nescio quo, rursusque illam remearet ad oram 541 Vesevi, qua jussus erat quasi carcere claudi 542 angelica nectente manu : tamen ille putabat 543 arbitrii miser esse sui, quod corpore liber 544 esse videbatur, quem non exstante catena 545 fortior arcanis retinebat dextera vinclis. 546 Ultor eum digno Felix errore ligabat, 547 et tali amentem vertigine circumagebat, 548 semper ut abscedens nusquam discederet, et cum 549 prosiliente gradu coepisset abire, rediret. 550 Mira fides ! Ibat stando, remanebat eundo, 551 nescius, hoc ipso, pro quo fugitare parabat, 552 ne fugeret, fieri, et secum sua vincla manere, 553 inruptamque sibi proprium scelus esse catenam. 554 Namque sinu clausae mandaverat insita praedae 555 pondera, et hinc avidus quasi captus mente latebram 556 quaerens, luce tamen campis errabat apertis, 557 seque latere putans exstabat in aequore claro. 558 Conscia sic mentem impietas caecaverat, ut nec 559 effugeret fugiens, nec celaretur aberrans. 560 Sensibus adversis metus hinc, stupor inde nocentem 561 miscuerant animam, vitabat strata viarum ; 562 secretos metuebat iners accedere saltus : 563 ipsa etiam in silvis sibi forte silentia tantum 564 clamatura nefas metuens, aut tristia formis 565 occursura putans ultricum monstra ferarum. 566 Inde miser celebri sejunctus ab aggere juxta 567 devius in quodam spatiabatur sibi rure 568 securum ignaris simulans sub corde timorem, 569 ut facinus sub veste premens : nam vestis in altum 570 succinctae sinibus clausum mandaverat aurum. 571 Nam neque vel tacitae furtum committere terrae 572 ausus erat, specubusve cavis de more latronum, 573 indicium metuens credendae fraudis avarus. 574 Inde suae tantum tunicae sua furta nefandus 575 crediderat, qua restrictum nodarat amictum

36

576 suspendens fluidam nudato poplite vestem. 577 Hanc sibi praedo penum sceleris tunc semet in ipso 578 struxerat, et digne tali est formidine vinctus, 579 crederet ut nullis miseri consortia furti, 580 ut sceleris tanti contagia solus haberet, 581 et sinus illius fieret custodia furti, 582 cujus sacrilegam fuerat manus ausa rapinam. 583 Ipse suum sibi ferret onus, solumque gravaret, 584 pollueretque suae letalis sarcina praedae, 585 ut nihil ex illo vacuum impietate maneret, 586 qui spolium sceleris sacris ex aedibus actum 587 includens habitu cincto substringeret ipsum, 588 atque suis signum praetenderet ipse catenis. 589 Namque brevi captus mutavit cingula vinclis, 590 utque aurum sinibus discincta veste solutis 591 decidit, ex ipsa fuerat qua cinctus habena 592 vinctus eas, quas in sacra dona tetenderat audax 593 praedo manus, proprii captus nodamine lori 594 rettulit et praedae vacuas, et reste repletas. 595 Verum si penitus totam spectare velimus 596 ordinis exacti seriem magis ac magis omni 597 in specie, vel qua latuit scelus, atque reclusum 598 claruit, admiranda Dei cernemus operta 599 Felicem gessisse manu. Jam plurima retro 600 diximus, ut fugiens non fugerit, utque redactis 601 passibus emensos sua per vestigia cursus 602 in cassum totiens volvente relegerit orso 603 longinquis exclusus, et ad vicina recussus. 604 Nunc aliud Felicis opus, quod dextera Christi 605 edidit, ut meritum cari monstraret alumni, 606 commemorabo pari specimen mirabile signo, 607 quod reus ipse tremens confesso prodidit ausu. 608 Ante tamen, quia res ita postulat, ipsius instar 609 enarrabo crucis, qualem et pictura biformem 610 fingere consuevit, baculo vel stante bicornem, 611 vel per quinque tribus dispansam cornua virgis. 612 Forma crucis gemina specie componitur, et nunc 613 antennae speciem navalis imagine mali, 614 sive notam Graecis solitam signare trecentos 615 explicat existens, cum stipite figitur uno, 616 quaque cacumen habet, transverso vecte jugatur. 617 Nunc eadem crux dissimili compacta paratu 618 eloquitur Dominum tamquam monogrammate Christum. 619 Nam nota, qua bis quinque notat numerante Latino 620 calculus, haec Graecis chi scribitur, et medians rho, 621 cujus apex et signa tenet, quod rursus ad ipsam 622 curvatum virgam, facit velut orbe peracto. 623 Nam rigor obstipus facit quod in Hellade iota est. 624 Tau idem stylus ipse brevi retro acumine ductus 625 efficit, atque ita sex, quibus omni nomine nomen 626 celsius exprimitur, coeunt elementa sub uno 627 indice, et una tribus firmatur littera virgis. 628 Sex itaque una notas simul exprimit, ut tribus una 629 significet virgis Dominum simul esse ter unum. 630 Et Deus in Christo est, quem sumpto corpore nasci 631 pro nobis voluit trinae concordia mentis.

37

632 Idque sacramenti est, geminae quod in utraque virgae 633 ut diducta pari fastigia fine supinant, 634 infra autem distante situ parili pede constant, 635 affixaeque sibi media compage cohaerent, 636 et paribus spectant discreta cacumina summis. 637 His intermedio coeuntibus insita puncto 638 virga velut sceptrum regale superbius exstat, 639 significans regnare Deum super omnia Christum, 640 qui cruce dispansa per quatuor extima ligni 641 quatuor attingit dimensum partibus orbem, 642 ut trahat ad vitam populos ex omnibus oris. 643 Et quia morte crucis cunctis Deus omnia Christus 644 exstat in exortum vitae, finemque malorum, 645 Alpha crucem circumstat, et tribus utraque virgis 646 littera diversam terna ratione figuram 647 perficiens, quia perfectum est mens una, triplex vis. 648 Alpha itidem mihi Christus, et qui summa supremis 649 finibus excelsi pariter complexus, et imi 650 victor et inferna, et pariter caelestia cepit, 651 effractisque abyssis caelos penetravit apertos, 652 victricem referens superata morte salutem. 653 Utque illum patriae junxit victoria dextrae, 654 corporeum statuit caelesti in sede tropaeum, 655 vexillumque crucis super omnia sidera fixit. 656 Illa igitur species, quam fur agitatus avaris 657 in cassum furiis pendente refixerat unco, 658 pollutaque manu sancta amandaverat aula, 659 hoc opere est perfecta, modis ut consita miris 660 aeternae crucis effigiem designet utramque : 661 ut modo si libeat spectari cominus ipsam 662 prompta fides oculis : nam reddita fulget in ipso, 663 quo fuerat prius apta loco, et velamine clausi 664 altaris faciem signo pietatis adornat. 665 Ergo eadem species formam crucis exerit illam, 666 quae trutinam aequato libratam stamine signat, 667 subreptoque jugum concors temone figurat, 668 sive superciliis a fronte jugantia vultum 669 lumina transversis imitatur cornibus arbor 670 ardua, qua Dominus mundo trepidante pependit 671 innocuum fundens pro peccatore cruorem. 672 Huic autem solido quam pondere regula duplex 673 jungit, in extrema producti calce metalli 674 parva corona subest variis circumdata gemmis. 675 Haec quoque crux Domini tamquam diademate cincta 676 emicat aeterna vitalis imagine ligni. 677 Hanc fur ille sui toto de corpore furti 678 intactam ferro, quo cetera fregerat, unam 679 liquit, et ut capto tunc, discinctoque refusis 680 vestibus elapsae ceciderunt fragmina praedae. 681 Visa rei species tunc inventoribus ipsis 682 ancipiti motu confudit pectora. Gaudent 683 inventis, sed fracta dolent : tum quaerere causam 684 incipiunt, cautum simul, audacemque latronem 685 mirantes, caecum fractis, cautumque relictis. 686 Tunc ille attonitis crimen, numenque fatetur : 687 mente etenim totum considerat : hoc tamen unum

38

688 numine servarat, quo crux inclusa vetabat 689 quamlibet audacem segni virtute latronem. 690 Ipse fatebatur mentis scelus, atque crucis vim, 691 contestans, quotiensque manus armasset in illam 692 in cruce consertam socia compage coronam 693 ceu fractas totiens ictu cecidisse recusso, 694 brachiaque aegra sibi nervis stupuisse solutis. 695 Hic libet in miserum paucis insurgere furem. 696 Infelix, quae tanta tuam dementia mentem 697 verterat, ut tanto reprehensus lumine veri 698 non festinares omnem praevertere cursu 699 indagem revolans, ut furtum sponte referres ? 700 Tantane vis animum tenebris oppressit avarum, 701 auderes illam ut gremio tibi condere partem, 702 quam totiens arcente Deo violare timebas ? 703 Dic mihi, qua pavor ille tuus fugiebat ? Et unde ? 704 Rursus ut intrepidum praeceps audacia sensum 705 tam male durabat, pavidus, contemptor et idem 706 ejusdem sceleris specie diversus abibas, 707 perfidiaeque fidem diviso pectore miscens 708 virtutem crucis, et signum inviolabile Christi 709 credebas metuendo crucem contingere ferro, 710 et quod noscebas metuens, portando negabas. 711 Sed tamen impietas tua nec tibi profuit, et nos 712 stultitiam confesse tuam, divinaque signa 713 fecisti magno crucis exsultare triumpho. 714 Ergo relinquamus captum jam incessere furem, 715 cui satis ad poenam est spoliatae fraudis egestas. 716 Nunc ad te, veneranda Dei crux, verto loquelas, 717 gratantesque tua concludam laude profatus. 718 O crux magna Dei pietas, crux gloria caeli, 719 crux aeterna salus hominum, crux terror iniquis, 720 et virtus justis, lumenque fidelibus. O crux, 721 quae terris in carne Deum servire saluti, 722 inque Deo caelis hominem regnare dedisti ; 723 per te lux patuit veri, nox impia fugit. 724 Tu destruxisti credentibus eruta fana 725 gentibus, humanae concors tu fibula pacis 726 concilians hominem medium per foedera Christi. 727 Facta hominis gradus es, quo possit in aethera ferri. 728 Esto columna piis tu semper, et anchora nobis, 729 ut bene nostra domus maneat, bene classis agatur 730 in cruce fixa fidem, vel de cruce nacta coronam.

CARMEN VIII

C_8 v.1 Saepe boni domini caris famulantur alumnis 2 mente pia, et patrio subjecta tuentur amore 3 mancipia, hisque favent cura propiore fovendis, 4 quos magis indiguos opis, et virtute carentes 5 affectu rimante vident. Et si quis eorum, 6 moris ut humani solemnis postulat usus, 7 votum aliquod celebrare velit, neque possit egenis 8 id patrare opibus, studio curatur herili

39

9 servus inops, cui dives opum, queis pauper egebat, 10 contulerit dominus cumulandae impendia mensae. 11 Haec mihi conditio est data sub Felice patrono : 12 nulla mihi ex me sint, ut sint mihi cuncta per illum ; 13 namque ad Natalem nunc ipsius, ut quidem et ante 14 praeteritis, quibus ista dies mihi floruit, annis, 15 non erat unde epulum votis solemne pararem, 16 instabatque dies, nec adhuc mihi prompta facultas 17 ex aliquo suberat : subito ecce patronus abundans 18 unde dapem largam struerem geminos dedit una 19 cum nutrice sues, quorum de carne cibatis 20 pauperibus, nos materiam ex animalibus iisdem 21 sumpsimus, egregiis quoniam miracula signis 22 per pecudes ipsas nuper Deus edidit, alta 23 destimulans ratione homines attendere Christo, 24 nec desiderium carnis praeferre fidei 25 namque ad avaritiae nostrae lacrimabile probrum 26 per pecora humanae rationis egentia summum 27 signa dedisse Deum, series recitanda docebit. 28 Non afficta canam, licet arte poematis utar : 29 historica narrabo fide sine fraude poetae : 30 absit enim famulo Christi mentita profari : 31 gentibus hae placeant, ut falsa colentibus, artes. 32 At nobis ars una fides, et musica Christus, 33 qui docuit miram sibimet concurrere pacem 34 disparis harmoniae quondam, quam corpus in unum 35 contulit assumens hominem, qui miscuit almum 36 infusa virtute Deum, ut duo conderet in se, 37 distantesque procul naturas redderet unum. 38 Ut Deus esset homo, Deus est homo factus ab ipso, 39 qui Deus est, genitore Deo, cui gratia non est, 40 sed natura, quod est summi Patris unicus haeres, 41 solus habens proprium, quod munere praestat habere 42 his quibus alma fides dederit divina mereri. 43 Ille igitur vere nobis est musicus auctor, 44 ille David verus, citharam qui corporis hujus 45 restituit putri dudum compage jacentem, 46 et tacitam ruptis antiquo crimine chordis 47 assumendo suum Dominus reparavit in usum, 48 consertisque Deo mortalibus, omnia rerum 49 in speciem primae fecit revirescere formae, 50 ut nova cuncta forent, cunctis abeunte veterno. 51 Hanc renovaturus citharam Deus ipse magister, 52 ipse sui positam suspendit in arbore ligni, 53 et cruce peccatum carnis perimente, novavit. 54 Atque ita mortalem numeris caelestibus aptam 55 composuit citharam variis ex gentibus unam, 56 omnigenas populos compingens corpus in unum. 57 Inde lacessitis fidibus de pectine Verbi 58 vox Evangelicae testudinis omnia complet 59 laude Dei : toto Christi chelys aurea mundo 60 personat innumeris uno modulamine linguis, 61 respondentque Deo paribus nova carmina nervis. 62 Sed referam ad mea coepta pedem ; nam tempus, et hora est 63 promissas offerre dapes, apponere vobis 64 prandia sollicitas caste sumenda per aures.

40

65 Non veteri repetam, quae sum dicturus, ab aevo. 66 Ante dies paucos istic spectata profabor. 67 Venerat huc quidam placitum sibi solvere votum 68 Urbis Abellinae de finibus advena nostris 69 sedibus. Hic porcum studio curante paratum, 70 dilatumque diu, ut simul annis, atque sagina 71 cresceret, huc illinc perduxerat ; atque ubi venit 72 pingue pecus voti jugulat de more voven tum. 73 Fama suis magni per egentum accenderat acrem 74 ora famem et cuncti magnae spe partis hiantem 75 tendebant ad opima senes convivia faucem. 76 Interea largitor inops non partibus aequis 77 dividit incisas carnes, medium suis aufert 78 sinciput, et tantum secti coquit intima ventris, 79 Solaque pauperibus caesi vitalia porci 80 dividit, ac totum sibi corpus habere relinquit, 81 et votum complesse putat, laetusque redire 82 incipit, ausus eas jumento imponere secum 83 relliquias, et in his placiti se pignora voti 84 sancta referre domum male credulus, in quibus idem 85 damnum animae, nodumque viae portabat avarus, 86 denique mox nec mille viam permissus abire 87 passibus, elucente die, simul aggere plano, 88 non tenebris pavitante, nec offendente salebris 89 lapsus equo, et quasi fixus humi se tollere rursus 90 ad consistendum reparato robore surgens 91 non potuit, coepitque pedes clamare ligatos, 92 idque probare jacens, plantis quasi compede junctis. 93 Hic aliud mirum casu sociatur in ipso : 94 nam dum illum tanta cum debilitate jacentem 95 maesta propinquorum circumstat turba suorum, 96 jumentum, cui sola oneri porcina manebat, 97 ascensore sui vacuum, et ductore relictum 98 sponte sua se se nullo flectente refrenans 99 tamquam offendiculi causam cognosceret ultro 100 aut aliquem prohibere viam, qua coeperat ire, 101 vidisset, sic fugit iter, cursumque retorsit, 102 et properante gradu recucurrit ad hospita tecta 103 omnibus antevolans, quos lapsi attenta tenebat 104 cura viri, quem paulatim quasi corpore fracto 105 nitentem, et genibus rigidis prodire negantem, 106 caecaque vincla pedum pariter, meritumque ruinae, 107 et causam poenae lacrimosa voce fatentem 108 luce palam manibus grave subvectantibus aegri 109 corpus, fida cohors sanctas referebat in aulas 110 orantem medici Felicis ad ipsa reduci 111 limina, mox illic certam reperire medelam. 112 Illum homines interque manus, interque catervas 113 in sacra vectatum mirantidus atria turbis, 114 dispositi trino per longa sedilia coetu 115 obstupuere senes, inopum miserabile vulgus, 116 et socio canae residentes agmine matres. 117 Praeterea multi, sua quos devotio sanctis 118 aedibus attulerat diversis eminus oris, 119 viderunt insigne pium, cum tempore eodem, 120 imo die, tam mira foret mutatio rerum.

41

121 Idem homo, qui paulo ante suo digressus ab iisdem 122 liminibus gressu, nunc ipse redux alienis 123 infertur pedibus, subvecto corpore pendens. 124 Parte alia stratus, nullo servante sequentum, 125 hospitis ante fores etiam nunc carne suilla 126 stabat onustus equus, neque quisquam notior illi 127 astiterat, cui cura foret relevare gravatum 128 fasce suo, et notis reducem subducere tectis. 129 Ille tamen velut humana ratione repletus 130 quaerentique suos, et protinus opperienti 131 astiterat similis, certo vestigia servans 132 fixa loco, simul aure micans, et naribus efflans 133 assuetorum hominum notos quaerebat odores. 134 Mirum erat hospitibus, quaenam fuga, qui status ille 135 esset equi, notumque animal faciebat amicis 136 ambiguum nova forma rei, neque quisquam erat index 137 accidui, cunctis illum stipantibus intus, 138 qui fuerat manibus sanctam portatus in aulam 139 martyris, aeger ubi sancto pro limine fusus 140 corpore projecto, et complexis postibus haerens, 141 oscula figebat supplex, fletuque lavabat, 142 seque recognoscens proprii caput esse doloris, 143 tales se se ipsum dabat accusando querelas. 144 O mihi, qui talem merui desumere poenam 145 hac in sede miser, qua, si miser adveniat quis, 146 efficitur felix ! Sed justum, parque maligno 147 me fateor merito exitium cepisse, patique, 148 ut reus ipsa inter modo limina puniar ardens 149 exurente pedes simul, et stringente dolore, 150 in quibus, heu demens ! oblati munera voti 151 fraude fidem violans converti in damna salutis. 152 Est tamen, est aliquid, fateor, quod dicere possim 153 jam mihi mutari grata vice tristia laetis, 154 atque ipsas animo jam prosperiora tuenti 155 infractis coepisse malis dulcescere poenas, 156 ex quibus haec nunc ipsa mihi bene gratia venit, 157 qua factum est mihi nunc, ut tam cito tangere rursus 158 limina Felicis misero veneranda liceret. 159 Nam mihi si nullus, vel si levis iste fuisset 160 casus, ut arreptum possem pertendere cursum, 161 tunc magis infelix de prosperitate fuissem : 162 mansisset mihi culpa nocens, neque vulnus adactum 163 intus in ossa animae sensissem carne rebelli, 164 occultasset enim meriti discrimen iniqui 165 corporis illaesi vigor, et vinxisset inertem 166 mens durata reum, nisi lapsum poena ligasset. 167 Ergo potens medice in Domini tu nomine Christi, 168 felix, jam satis hoc tibi sit, Dominoque potenti, 169 quod non ira mihi, pietas sed amica saluti 170 supplicium peperit, devincto ut corpore culpa 171 solveret : ecce malum servum, refugamque voracem 172 jure retraxisti, injectis pro crimine vinclis. 173 Debitor infelix teneor, constringor, aduror, 174 propositus cunctis divini forma timoris. 175 Mentibus haec omnes trepidis attendite, quae nunc 176 me miserum reliquis documento ferre videtis.

42

177 Numquid enim hoc errore carent aliqui ? Sed in uno 178 exemplum fieri placuit, quo sit mea poena 179 in praejudicium quibus emendatio non est. 180 Sed jam parce tuo misero, precor, optime Felix, 181 Parce libens, succurre favens : dolor ultimus urget 182 clamosas iterare preces : festinus adesto, 183 ne mors praeveniat medicum festina morantem. 184 Sed scio, quod Domini manus haec, quae verberat, et quae 185 parcet more suo : mihi tantum tu modo fesso, 186 jamque fatiscenti propera laxare catenam, 187 quam tu, sancte, vides, ego sentio : sicut operto 188 clam tacitus vinclo fugitivi membra ligasti, 189 sic invisibili medicina solve reversum. 190 Talia clamantem, dum postibus haeret in ipsis 191 Felicis sancti, lambensque per oscula tergit, 192 attonitis illum pia turba et cernit, et audit 193 coetibus : ipse jacens etiam nunc erigitur spe, 194 increpitatque moras omnes, et tarda suorum 195 obsequia, afferri porcum, totasque jubet mox 196 pauperibus reddi partes, sibi vivere tantum 197 concedi petit atque inopum saturamine pasci. 198 Certatim socii cito jussa fidelia curant. 199 Itur ad hospitium notum, deponitur illic 200 sarcina jumento, carnes in frusta secantur, 201 et divisa coquit spumantibus ignis alienis. 202 Cocta importantur patulis numerosa catinis. 203 Exsaturata fames inopum gratantia reddit 204 verba Deo, et veniam petit, ut placata datori. 205 Nec mora : confestim voti ratione soluta 206 debitor ille intus meritae compage catenae 207 solvitur, et pedibus Domino miserante refectis, 208 tamquam liber equus, vel ruptis cassibus ales 209 evolat, et cervi salientis imagine currit. 210 Mira fides oculis obtenditur. Omnia gaudent 211 tam facili pietate Dei, tantumque valenti 212 Felicis merito, ut coram adsit Christus in illo, 213 pro meritis hominum moderans in utroque potenter, 214 ut resipiscenti medicus sit, et ultor iniquo. 215 Cernite enim, quantae fuit illa injuria fraudis, 216 qua miser ille prius diviserat inter egentes, 217 seque, suem, atque istic ubi totum reddere votum 218 debuerat, solum caput, intestinaque porci 219 carpserat, et reliquam toto sibi corpore partem 220 fecerat imprudens, atque improbus, et tamen ipsa, 221 qua miser extiterat, factus mox fraude beatus 222 commutante Deo pietatis verbere culpam. 223 Talis enim censura Dei est : sic temperat alti 224 pondera judicii Deus arbiter, et pater, et rex, 225 omnibus ut placidam moderato examine libret 226 justitiam, et levior mixta bonitate potestas 227 ante reos moneat stimulo, quam fulmine perdat, 228 ut si profuerit praemissi verberis ictus, 229 salva salus homini redeat commissa pigenti. 230 At siquis sacro monitus terrore flagelli 231 noluerit sentire plagam, incuratus abibit, 232 servatusque neci perfectam sentiet iram.

43

233 Ille igitur miser ante, dehinc mox ipse beatus 234 tali sanatus carnemque, animamque medela. 235 Sed quia cognovit causam, agnoscensque jacentem 236 paenituit, merito curam sibi memet in ipso 237 repperit, inque brevi est expertus utrumque, quod omnes 238 justa lege manet divinae pacis, et irae 239 jus, et opus, maneat vindex ut jure superbos 240 poena reos, pietas servet miserata fatentes. 241 Ergo relaxatis alacer vestigia vinclis 242 idem ex incolumi cito debilis, et cito liber, 243 ex modo captivo laeta cum voce redibat, 244 exultans velut ille olim, quem matris ab alvo 245 claudentem in verbo Domini Petrus, atque Johannes 246 jusserunt validis in saltum assurgere plantis. 247 Dignus et hic pauper Speciosae limine portae, 248 quem Deus ipse Petri Deus, et Felicis, eadem 249 nunc verbi virtute sui sanavit apud nos 250 de casu claudum modo, qua sanaverat olim 251 ex utero claudum : qua nunc ope laetus abibat, 252 quique preces maestas in vulnere fuderat intus, 253 ecce foris sano reddebat corpore grates. 254 Quidnam ego Felici possim redhibere patrono ? 255 Quas illi referam tanto pro munere digne 256 tam cito de tanto sanatus vulnere grates ? 257 Non pretium statui medico, aut fastidia lecti 258 tristia sustinui, neque per scalpella, vel ignes, 259 aut male mordaces vario de gramine succos, 260 saevior et morbis, et vulneribus medicina 261 in corpus grassata meum est, velut accidit illis, 262 quos humana manus suspecta visitat arte, 263 semper et incerto trepidos solamine palpat. 264 En ego per breve nunc spatium perlatus ad ipsum 265 Felicis sancti solium, et projectus in ipso 266 limine tam gelido, quam duro in marmore fractus, 267 atque dolens jacui, et solus mihi sermo precandi, 268 sola fides medicina fuit : nullum affore vidi, 269 et sensi medicum. Quisnam hic medicus, nisi Christus 270 ipse, vel a Christo Felix de nomine Christi, 271 et virtute potens ? Neutrum illo in tempore sensi, 272 et tamen ipse fuit praesens in utroque, velut me 273 peccantem argueret cito, sanaretque dolentem. 274 Par modus in specie varia mihi castigantis, 275 parcentisque fuit Domini. Sanator, et ultor 276 luminibus latuit, poena atque medela refulsit. 277 Nunc ego jam pleno perfectis ordine votis 278 ibo domum gaudens medico, tutusque patrono 279 aeternum Felice mihi ; non jam ulla verebor 280 occursura mihi, velut ante, pericla viarum : 281 namque periclum aberit, quia causa soluta pericli est. 282 Non resoluta fides me vinxerat, et modo solvit 283 rite soluta fides : tamen alliget, oro, tuus me 284 semper amor, Felix : istam mihi necte catenam, 285 qua tibi me numquam nec mors, nec vita resolvat. 286 Verum omnes quicumque meos videre dolores, 287 inque tuo merito magnis insignibus altam 288 conspexere manum Christi, cognoscere debent,

44

289 quantum illis mea poena boni providerit, ut jam 290 praecaveant de terrenis sibi parcere rebus, 291 et, lucra dum captant, acquirere damna salutis. 292 Nam si de vili pecudis mihi carne alimentum 293 pauperibus fraudasse malum fuit, et quid in illis, 294 qui male divitias multo amplectuntur amore ? 295 Defossisque suo pariter cum corde metallis 296 incubitant, atque haec latitare superflua produnt, 297 quae proprio longe secreta tuentur ab usu ? 298 Quid facient ? Quidnam pro se tibi Christe loquentur ? 299 Tantorum qui partem inopum invasere, nec ullam 300 apposuere sibi de re superante salutem ? 301 Unus abit missus. Nunc mensae grata secundae 302 fercula ponemus : sed quamvis rursus eamdem 303 diverso carnem conditam jure feremus. 304 Namque aliud vobis iterum, quod de sue mirum 305 lusit opus Felix, mira novitate retexam. 306 Tempore res prior est : sed nostris ante libellis 307 praeterita, in praesens tempus servata canetur. 308 Nec refert, quod opus quo sit sub tempore gestum ; 309 unus erit quoniam variis operator in annis, 310 qui diversa facit sanctorum in laude suorum 311 omnibus in terris rerum miracula Christus. 312 Agricolae quidam de nostris longius oris 313 Appula trans urbem Beneventum rura colentes 314 de grege setigero multis a fetibus unum 315 lactea adhuc tenero pulsantem sumina rostro 316 excerpsere sibi, et curatum tempore multo 317 paverunt in vota suem, et coepere paratum 318 ducere sacratam sancti Felicis ad aulam, 319 corpore de magno ut multos mactatus egenos 320 pasceret, et saturo gauderet paupere martyr. 321 Sed gravis arvina porcus superante pedum vim 322 non potuit se ferre diu, primoque viarum 323 limine succubuit sibimet, neque deinde moveri 324 voce, manu, stimulis potuit : liquere jacentem, 325 hospitibusque suis commendavere relictum 326 maerentes Domini : mens anxia nutat in anceps : 327 nam voti revocare viam pia pectora nolunt : 328 rursum Felicis veneratum limina longe 329 ire pudet vacuos devoti muneris. Ergo 330 ambiguis talis sententia mentibus haesit, 331 ut totidem lectos eadem de gente minores 332 ad sua vota legant, quot erat provectus in annos 333 ille, sua pressus qui mole manebat iners sus. 334 Quod devota fides obstricti debita voti 335 maturare parans tali ratione putavit, 336 pluribus ut modicis unum pensaret opimum. 337 Ergo sacrum hunc venere locum, votisque patratis 338 hospitium rediere suum non cominus istinc. 339 Nam tum forte domos, quae circa martyris aulam, 340 implerat solitis densata frequentia turbis. 341 Propterea procul hinc secreto in rure remotam 342 contenti subiere casam, qua mane parabant 343 ad reditum proferre pedem, cum prima ruberet 344 parturiens aurora diem : tuguri fore aperta

45

345 hospes homo egreditur tecto, notumque suem vir 346 conspicit ante fores mirando astare paratur, 347 tamquam se missum a Domino loqueretur adesse, 348 atque salutanti similis vestigia lambit 349 gaudentis Domini, et gestu subgrunnit alumno 350 blandus, et olfaciens motando dat oscula rostro, 351 seque, quasi votum debere agnoscat herile, 352 ingerit, et tardos invitat gutture cultros. 353 Quo duce, quaeso, vias ignotis finibus egit, 354 quosve pedes, tam longe ut posset currere, sumpsit, 355 qui brevibus spatiis in primo fine viarum 356 defecit fluidae depressus mole saginae ? 357 Certe nulla manus tantum pecus aggere longo, 358 nec sinus advexit, nec mens sua tam spatiosam 359 ignota regione viam penetrare subegit, 360 quando homines etiam et mentis ratione vigentes, 361 perque ignota regi faciles interprete lingua, 362 si tamen hi careant duce, quo via luceat illis, 363 caecus in externis regionibus implicat error. 364 Quisnam igitur direxit iter suis ? Unde voluntas, 365 qua dominos sequeretur, ei vel sensus ut esset. 366 Conscius ad votum se longa aetate coactum 367 unde haec cura fuit pecori, quae rara fideles 368 excitat, ut tamquam proprio culpabilis actu 369 pigra remansisset sancto sus cincta timore, 370 contractam remanendo sibi, veniendo piare 371 curaret culpam, et vitium pensaret inertis 372 desidiae, quamvis sero comitata profectos 373 obsequio dominos ? Patet admirabile monstrum 374 caelesti ditione datum tanto suis auso, 375 solus ut iret iter longum, tantoque fuisse 376 ingenio porcum, ignotis ut tramite recto 377 digereret spatiis : quid et hoc tam grande quod illum 378 Transbeneventanis huc finibus advenientem 379 publica seu medii constrata per aggeris audax 380 miserit, occursus nusquam cepere frequentes, 381 sive per occultos egit vestigia saltus, 382 nulla manus ferro, fera vel fuit obvia morsu. 383 Quae solum duxit manus, aut protexit euntem ? 384 Nempe oculos aliqua celatus nube fefellit, 385 aere vel raptus vento mage, quam pede venit, 386 et subito hospitium Domini delapsus ad ipsum 387 constitit ignoto pro limine quadrupes hospes. 388 Dicam aliud, prope vicini mirabile signi. 389 Nam genere abjunctam pecus armentale juvencam 390 quidam homines aeque longinqua huc sede profecti 391 secretam primo lactantis ab ubere matris 392 nutrierant nostris votivo munere pactam 393 pauperibus, magna quos istic plebe coactos 394 larga ope multorum Felicis gratia pascit. 395 Ergo ubi jam membris vitula exultabit adultis 396 facta per excretum jam corpus idonea voto, 397 promovere domo : sed, qui mos esse videtur 398 persolvenda piis longe sua vota ferentum 399 martyribus, plaustro subjunctam quo veherentur, 400 aggressi hanc voluere jugo subjungere, quamvis

46

401 insuetam, tamen ut mitem, jamque ante subactam 402 usibus humanis, quibus illam e congrege coetu 403 sustulerant domini parvam, tectisque, cibisque 404 miscuerant : hinc ut domita feritate putantes 405 sub juga se facilem docili cervice daturam, 406 sollicitant palpante manu, et conantur in arctum 407 ducere : at illa sibi solitos alludere tactus 408 credula consentit primum, sequiturque vocantes. 409 Verum ubi jam propiata jugo conspexit habenas, 410 cervicique suae persensit lora parari, 411 indignata dolis, et permutata repente 412 fit fera, nec cervice jugum, nec vincula collo 413 suscipit, et victis manibus, lorisque recussis 414 prosilit a coetu retinentum, et devia longe 415 rura petit, fugiens dominos, assuetaque tecta. 416 Nec procul ex oculis hominum de more ferino 417 se rapit, et caecis fugitivam saltibus abdit ; 418 nam fugiens dominos abeuntes eminus astans 419 sic fugit, ut non se patiatur rure relinqui. 420 Denique ubi junctum gemino bove currere plaustrum 421 conspicit, humanum sapit, et quasi conscia voto 422 deberi se se, comes incipit esse profectis. 423 Nec longe comes est, tardis comes orbibus ire 424 spernit, et excursu velut exultante gementes 425 praetervecta rotas lenti moliminis agmen 426 respicit ante volans, nec jam timet ad juga cogi, 427 invisoque prius fit amica, et praevia plaustro, 428 donec sacratam ventum Felicis ad aulam est. 429 Illic sponte gradum sistit, seseque vocanti 430 applicat, et tamquam voti rea gaudet in ipso 431 stare loco, propriam cui debet victima caedem. 432 Illa rebellis, et humanis non subdita vinclis 433 ducitur ad placidam nullo luctamine mortem 434 intemerata jugis summittens colla securi, 435 pauperibus factura cibos de corpore caeso, 436 laeta suum fundit dominorum in vota cruorem. 437 Quorsum isthaec ? Numquid pecudum est, ut Apostolus inquit, 438 cura Deo ? Sed qui propter nos omnia fecit, 439 omnia pro nobis operatur in omnibus auctor, 440 atque per ignaras pecudes operantia nobis 441 signa facit, brutas per clara insignia mentes 442 sollicitans firmare fidem, et confidere vero, 443 ut Dominum dociles linguis in verba solutis 444 non taceant homines, quem signis muta loquuntur.