AHMED RATIB PAŞA KÖŞKÜ (Çamlıca Kız Lisesi)

MÜŞTEMİLATLARINA İLİŞKİN

(1 nolu metruk yapı ile 3 ve 8 nolu yapılar ve tescilli bahçe duvarları)

SANAT TARİHİ RAPORU

Raporumuzun konusunu oluşturan Ahmed Ratıb Paşa Köşkü (Çamlıca Kız Lisesi) ile

müştemilatları İstanbul İli, Üsküdar İlçesi, Altunizade Mahallesi, 168 pafta, 27 ada, 15 no’lu

parselde yer almakta ve Acıbadem Caddesi, Faik Bey Mescidi, Çınar ve Lise sokaklarının

çevrelediği Çamlıca Kız Lisesi yerleşkesi içinde yer almaktadır. Çam ağaçlarının bulunduğu

büyük bir bahçe içerisinde etkileyici bir manzaraya hakim konumda yer alan köşkün cadde

yönünde iki katlı ahşap bir müştemilatı ile, tescilli iç ve dış bahçe duvarlarına bitişik iki adet

kârgir hizmetli birimi (1 ve 8 nolu yapı), bir adet su deposu ve kuyu bulunmaktadır. Ayrıca

köşkün okul olarak kullanıldığı dönemde bahçenin yan ve arka yönünde çeşitli kargir

mekanlar inşa edilmiştir. Bunlar tek katlı spor salonu (3 nolu yapı) ve yatakhane binalarıdır.

Yüksek bahçe duvarlarıyla çevrelenmiş kademeli bahçeler halinde arka sokağa (Faik Bey

Sokağı) kadar uzanan bu alanın içindeki köşk ve müştemilat yapıları günümüzde işlevsiz

durumdadırlar. Arazi ve içindeki yapıların mülkiyeti, maliye hazinesine aittir.

Bu rapor; İstanbul Üsküdar İlçesi sınırları içinde 168 pafta, 27 ada, 15 parsel, üzerinde yer

alan Ahmed Ratıb Paşa (Çamlıca Kız Lisesi) bahçesindeki tescilli 3 ve 8 nolu yapılar ile

günümüzde yıkık durumdaki 1 nolu yapı ve bu yapıları çevreleyen tescilli duvarların sanat

tarihi açısından incelemesini içermektedir. (bkz. Şekil-1: Vaziyet Planı) Söz konusu yapıların

hiçbirinde özgün (tarihsel belge niteliğinde) özelliklere rastlanmamıştır.

1

2

Şekil 1: Vaziyet PlanıAHMED RATIB PAŞA KÖŞKÜ: (Bkz. Foto 1-3)

Bina II. Abdülhamid devrinin son senelerinde, 1842-1908 yılları arasında Hicaz Umum Valisi

olarak görev yapmış olan, Müşir Ahmet Ratib Paşa tarafından yaptırılmıştır. Köşkün mimarı

Kemalettin Beydir (1845 – 1913). Art Nouveau özellikler taşıyan köşk bu üslubunun

Türkiye’de ve İstanbul’da ahşaba uygulanmasının en görkemli örneklerinden biridir1.

Çamlıca Kız Lisesinin ilk binası olan bu görkemli ahşap yapı büyük bir yazlık köşk olarak

inşa edilmiştir. Kuzeydoğu – güneybatı doğrultusunda yerleştirilmiş 24x53 m. boyutlarında

dikdörtgen planlı bir yapı olan köşk her iki yönde aksiyal ve simetrik bir düzene sahiptir. Yapı

düzgün kesme taş malzemeyle inşa edilmiş olan kargir bodrum kat üzerinde üç katlı ahşap bir

yapıdır. Bodrum kat servis alanlarına, çatı katı ise köşk çalışanlarına ayrılmış, diğer katlar

konut olarak kullanılmak üzere düzenlenmiş, giriş ve birinci katın yan mekanları harem

dairesi olarak, orta akstaki anıtsal merdiven ve buna bağlı mekanlar ise selamlık olarak

tasarlanmıştır. 2

Enine dikdörtgen planlı yapı her katta giriş aksına göre simetrik bir şekilde ele alınmıştır.

Güneyde giriş (ön) cephesinin ortasında, eksende yer alan barok özellikli, üç kollu mermer

merdivene ulaşılan büyük giriş sahanlığı ve ana giriş kapısının dışında, iki yan cephede iki

kollu merdivenle çıkılan birer kapı daha bulunmaktadır. Kapı ve pencerelerin çevresinde yer

alan ve cephenin hareketliliği arttıran Art Nouveau3 üslubunda, oyma bitkisel motiflerle

süslenmiş ahşap payandalar dikkat çekicidir.

1 Afife Batur, Ahmed Ratib Paşa Köşkü, İstanbul Ansiklopedisi, s.131 – 132, cilt I, İstanbul, 1993.

2 Ahmet Vefa Çobanoğlu, Ahmed Ratib Paşa Köşkü ( Çamlıca Kız Lisesi) Sanat Tarihi raporu. T.C. İstanbul

Valiliği, İstanbul İl Özel İdaresi İmar Yatırım ve İnşaat Daire Başkanlığı, Rölöve Restitüsyon, Restorasyon ve

mühendislik hizmetleri projeleri

3Art Nouveau : (Fransızca, Yeni Sanat) Dekoratif süslemelerin ön plana çıktığı, kıvrımların, çiçek ve bitki

desenlerinin, vitrayların sık sık kullanıldığı, 19. yüzyılın ikinci yarısında ortaya çıkmış bir mimari akımdır.

Osmanlı İmparatorluğunun birçok şehrinde bu üslupta birçok yapı yapılmıştır. Bu üslubun önemli mimarlarından

biridir. İtalyan mimar Raimondo D’Aronco (1857- 1932)

3

Yapı zengin malzeme ile inşa edilmiştir. Merdiven korkulukları kesme Bakara kristalindendir.

Bütün ahşap kapı ve pencereler oyma şekillerle bezelidir. Yapının ahşap aksamının Viyana’da

yaptırılarak getirildiği bilinmektedir. Yapının iç kısımlarda duvarlarla tavanların birleştiği

yerde zengin süslemeler mevcuttur.

Zemin kattaki pencere çerçeveleri, demirleri ve merdiven korkulukları Art Nouveau

çizgilerden oluşmaktadır. Aynı üslup özelliği, üst katlarda balkon ve saçak furuşlarında da

tekrarlanmıştır. Yapının 1. kat pencereleri balkonludur. Pencere açıklıklarının üzerlerinde

saçak yer alır. Yapı zengin silmeli bir korniş ve geniş saçaklarla son bulmaktadır. Yapının

kırma çatısı marsilya kiremiti ile kaplıdır.

Köşk 1909 yılında büyük bahçesi ve müştemilatları ile birlikte dönemin Maarif Nazırı

tarafından satın alınarak yatılı bir kız okuluna dönüştürülmüştür.

4

1 NOLU METRUK YAPI (Bkz. Foto 4-6)

Yapı kalıntısı ana hatlarıyla yan yana konumlanmış birbirinden bağımsız üç dikdörtgen mekandan oluşmuştur. Bu mekanların içerisine bazı özgün olmayan bölmelerin yapıldığı görülmektedir. Yapının tescilli bahçe duvarı tarafından oluşturulan arka cephesinde günümüzde kapatılmış olan ve pencere olduğu düşünülen bazı boşluklar görülmektedir. Harman tuğlasının yoğun olarak kullanıldığı bu cephedeki duvarlar moloz taş örgüdür. Bu duvarlar yan parsellerdeki yapılaşmalar sırasında müdahale görmüştür Ön cephedeki pencere kapı boşlukları ise halen açık durumdadır. Yapının çatısı yoktur, taşıyıcı duvarları büyük ölçüde yıkılmıştır.

Yapının duvar dokusu genel olarak iki sıra harman tuğlası, 5-6 sıra moloz taştan oluşan almaşık duvar dokusu düzenindedir. Yapının dış cephe duvarlarında moloz taş malzemenin daha düzenli kullanıldığı ve bu kısımda dokunun kiklop (mozaik) tipi duvar örgüsüne dönüştüğü görülmektedir4. Duvarlarda tuğla sıralar devam etmektedir.

.

Şekil 2: Plan, Kesit ve Görünüşler.

4 Ali Çetin İdil, Çamlıca Kız Lisesi / İstanbul Malzeme İnceleme Teknik Raporu No:01 – 13 – 237, s.9.

5

3 NOLU YAPI (SPOR SALONU) (Bkz. Foto 7-11)

Çamlıca Kız Lisesi tarafından uzun yıllar spor salonu olarak kullanılan bu tek katlı kargir yapı, dikdörtgen planlı büyük bir mekândan oluşmaktadır. Bu mekânın giriş kısmına zaman içinde ahşap elemanlarla bazı bölümler eklenmiştir. Mekanın üzeri makas sistemle oluşturulmuş kırma bir çatı ile örtülüdür. Mekânın tavan kaplaması yoktur, çatı konstrüksiyonu bütün detayı ile içeriden görülmektedir. Çatı konstrüksiyonu ve makasları desteklemek amacı ile düşeyde (iç duvar yüzeyi) ve yatayda (makasların altı) metal kutu profiller ile destekler yapılmıştır. Çatı ahşap kaplama üzeri marsilya tipi kiremit ile döşenmiş, kiremit altındaki ahşap kaplama ve dikmeler bakımsızlıktan su alarak yıpranmıştır.

Yapının sağ yan cephesine bitişik dikdörtgen planlı başka bir mekân yer almaktadır. Bu mekan ve onu takip eden tescilli bahçe duvarına bitişik diğer mekanlar uzun zaman okul tarafından yatakhane olarak kullanılmışlardır. Yapının taşıyıcı duvarlarının üçünün (giriş ve yan cepheler) iç yüzeyleri sıvalı, tescilli bahçe duvarına bitişik olan arka kısmı ise sıvasızdır. Bu duvarda büyük bir çatlak mevcuttur. Ön ve yan duvarlar harman tuğlası ve moloz taş kullanılarak inşa edilmiş, bu yığma duvarlar üzerine çimento esaslı sıva ve boya yapılmıştır. Yapı, genel olarak kötü durumdadır. Yapının köşk tarafındaki iç bahçeye bakan yan cephesinde 8 adet basık kemerli pencere mevcuttur. Bu pencerelerin bir kısmının doğraması özgündür.

Yapının giriş kapısı özgün değildir. Buraya zaman içinde yapının karakterine uymayan ahşap bir kapı takılmıştır.

Şekil 3: Planlar

6

Şekil 4: Kesit ve Görünüşler

7

8 NOLU YAPI (Bkz. Foto 14-15)

Tek katlı kargir yapı birbiriyle bağlantılı iki oda ve bir giriş mekânından oluşmaktadır. Önceleri bağımsız mekânlar oldukları düşünülen odalara dışarıdan iki ayrı kapı ile girilmektedir. Odaların arasındaki bölücü duvar günümüzde açıktır. Duvarların iç kısımları çimento esaslı sıva ile sıvanmış ve boyanmıştır.

Cephelerde çatı altında harman tuğlası ile örülmüş tek sıralı kirpi saçak yer almaktadır. Yapının kırma ahşap çatısı marsilya kiremit ile örtülmüştür. Ön cephede dört, yanlarda birer, arkada ise iki adet pencere yer almaktadır. Ön ve yan cephelerdeki pencerelerin üzerinde tuğladan hafifletme kemeri mevcuttur. Sol yan cephedeki pencerenin özgün boyutları, parapetinin yükseltilmesi nedeniyle bozulmuştur. Pencerelerin dışında demir parmaklıklar yer almaktadır.

Ahşap olduğu düşünülen özgün pencere doğramaları onarımlar sırasında değiştirilmiş yerine PVC malzemeden yapılmış doğramalar monte edilmiştir. Yapının girişine özgün olmayan kapılar ile PVC esaslı bir saçak eklenmiştir.

Pencere denizlik hizası ile üst başlık alt hizasında olmak üzere iki sıra halinde harman tuğlası ve kesme taşlardan oluşan almaşık duvar örgüsü yapının dış cephelerini oluşturmaktadır. Kesme taşların üzerlerine sıva ile kabartma yüzeyler oluşturulmuş, bu yüzeyler zaman içinde bozularak yer yer dökülmüştür.

Yapının arka cephesi tescilli iç bahçe duvarı üzerine inşa edilmiştir. Cephelerin köşeleri harman tuğlası ile örülerek Sütunçe görünümü verilmiştir.

8

Şekil 5: Planlar

9

Şekil 6: Kesit ve Görünüşler

10

TESCİLLİ BAHÇE DUVARLARI (3,8 nolu ve 1 nolu metruk yapıların arka cephelerini oluşturan duvarlar ile selamlık tarafındaki tescilli duvar) (Bkz. Foto 16-17)

8 no lu yapının arka cephesini oluşturan tescilli iç bahçe duvarının duvar örgüsünde yer yer tuğla hatıl ve kaba yonu taş kullanılmıştır. Duvarların bitişi tuğla kirpi saçak ile yapılmış, bunun üzerine zaman içinde çimento esaslı bir harpuşta eklenmiştir. Acıbadem Caddesi yönündeki tescilli ön cephe duvarı değişik zamanlarda onarılarak özgünlüğü bozulmuştur. Özgün hali tuğla hatıllı olan duvarın üzerine çimento esaslı harpuşta yapılmıştır. Duvarlarda yer yer sıvalı alanlar gözlemlenmektedir.

3 nolu yapı ile 1 nolu metruk binanın arka duvarlarını oluşturan tescilli yan bahçe duvarının zaman içinde yapılan müdahalelerle özgünlüğü büyük ölçüde bozulmuştur.

Moloz taş örgü duvarların derz kısımları birçok yerde taş üzerine taşmış, bazı alanlarda ise bu taş yüzeyler sıvayla kapatılmıştır.

Şekil 7: Acıbadem Caddesi Yönündeki Tescilli Bahçe Duvarı

Şekil 8: Sağ Yan Bahçe Duvarı

Şekil 9: Acıbadem Caddesi Yönündeki Tescilli Duvar (iç kısım)

Şekil 10: İç Bahçe Duvarı ve 8 no lu yapı – arka cephe

11

SEÇME KAYNAKÇA

1)“Ahmet Ratip Paşa”, Türkiye Ansiklopedisi, Cilt 1, Anakara 1957;

2)AKBAY, Haluk, “Çamlıca Kız Lisesi”, İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul 1965, Cilt 7,

sayfa 3719 – 3720;

3)BATUR, Afife, “Ahmet Ratib Paşa Köşkü”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt

1, İstanbul 1993, sayfa 131 – 132;

4)Ahmet Vefa Çobanoğlu, Ahmed Ratib Paşa Köşkü ( Çamlıca Kız Lisesi) Sanat Tarihi

raporu. T.C. İstanbul Valiliği, İstanbul İl Özel İdaresi İmar Yatırım ve İnşaat Daire

Başkanlığı, Rölöve Restitüsyon, Restorasyon ve mühendislik hizmetleri projeleri

5)ERDOĞAN, Kutluay, “Çamlıca Kız Lisesi”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt

2, İstanbul 1994, sayfa 466;

6)TÜMER ERDEM, Yasemin, II. Meşrutiyetten Cumhuriyete Kızların Eğitimi (1908 –

1923), Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yakınçağ Tarihi Anabilim

dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2007;

7)YAVUZ, Yıldırım, Mimar A.Kemalettin, İmparatorluktan Cumhuriyete, Ankara 2009;

8) WEB: http://tr.wikipedia.org/Mimar_Kemalettin

http://okulweb.meb.gov.tr//okulumuz.html

12

Fotoğraf 1 - Ahmed Ratıb Paşa Köşkü Genel Görünüş

Foto 2 – Pencere ve Balkon Detayı

Foto 3 – Bodrum Kat Pencere Detayı

13

Foto 4 – 1 Nolu Metruk Yapı*

Foto 5 – Duvar Dokusu Örneği* Foto 6 – Ön Cephedeki Açıklıklar*

(*) Kaynak: Malzeme İnceleme Teknik Raporu, Ali Çetin İDİL

14

Foto 7 – 3 Nolu Yapı (Spor Salonu)

Foto 8 – Yan Cephe Pencereler

15

Foto 9 – İç Görünüş ve Çatı Konstrüksiyonu Foto 10 – Arka Cephe (Tescilli Bahçe Duvarı)

Foto 11 – Çatı Konstrüksiyonu - Detay

16

Foto 12 – 4 Nolu Yapı (Yatakhane)

Foto 13 – Yatakhaneler Genel Görünüş

17

Foto 14 – 8 Nolu Yapı Ön Görünüş

Foto 15 – 8 Nolu Yapı Yan Görünüş

18

Foto 16 – 3 ve 4 Nolu Yapıların Arka Duvarını Oluşturan Tescilli Dış Bahçe Duvarı

Foto 17 – 8 Nolu Yapının Arka Cephesini Oluşturan Tescilli İç Bahçe Duvarı

19

20