stanbul Bilgi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

ADA SANATTA KURUMSAL ELETR ve TRKYEDEK TARTIMALARI

SENA AKIRKAYA

Kltrel ncelemeler Disiplininde Yksek Lisans Derecesi Kazanma Ykmllklerinin Parasdr

Kltrel ncelemeler stanbul Bilgi niversitesi stanbul, 2010

ADA SANATTA KURUMSAL ELETR VE TRKYEDEK TARTIMALARI INSTITUTIONAL CRITIQUE IN CONTEMPORARY ART AND ITS DISCUSSIONS IN TURKEY

Sena akrkaya 107611013

Tez Danman Do. Dr. Ferda Keskin Do. Dr Levent Ylmaz Dr. Selen Ansen

: .......................................... : .......................................... : ..........................................

Tezin Onayland Tarih: Mays 2010

Toplam Sayfa Says: 96

Anahtar Kelimeler 1) Kurumsal Eletiri 2) ada Sanat 3) Sanat Kurumlar 4) Sponsorluk 5) Sanat Piyasas 6) Muhalif Sanat

Keywords

1) Institutional Critique 2) Contemporary Art 3) Art Institutions 4) Sponsorship 5) Art Market 6) Resistant Art

Btn haklar sakldr. Kaynak gstermek kouluyla alnt ve gnderme yaplabilir. Sena akrkaya, 2010

ZET

Kurumsal eletiri, sanat tanmlayan, deerleyen, yaama geiren kurumlarn aralarn ve yntemlerini sorgulayan bir sanat pratii olarak 1960larn eletirel bakyla beraber ortaya kar. Sanatsal almalar, yaratc politik aktivizm ve makaleler araclyla getirilen eletiri; bireysel koleksiyonerlerden, byk mze ve mzayede salonlarna kadar eitim ve yayn organlarn da kapsam altna alarak geliir. Sanatn sermaye, snf, piyasa ile olan yakn balar ve bu ortamda muhalif sanatn olanaklar kurumsal eletirinin temel sorunsallarn oluturur. Bu balamda gerekletirilen tez almasnda, ilk blmde eletirel bir yaklamla sanat kurumlarnn dsal tarihi ele alnm, sonraki blmde kurumsal eletirinin ne kard konular incelenmi ve aratrma blmnde ise, bu tartmalarn Trkiye sanat ortamndaki yansmalarn sanatlar, kratrler ve sanat yneticileri ile yaplan grmelerle ortaya koymak amalanmtr. Sonu olarak, sanat kurumlarna kar Avrupa ve ABDde getirilen eletiriler Trkiyede de geerli olmakla beraber, sanat ortamnn tarihsel geliimi bakmndan daha yakn bir zamana dayanmas, bu eletirilerin younluunu da greli olarak azaltmaktadr. Ancak Trkiyedeki sanat eitimin ve eletirisinin kstl ve olgunlamam olduu sonucu gz nnde bulundurulursa, hzla gelien sanat piyasasnn kurumsal eletirinin sorunsallarna daha ak hale gelmesi beklenebilir.

Anahtar szckler: Kurumsal Eletiri, ada Sanat, Sanat Kurumlar, Sponsorluk, Sanat Piyasas, Muhalif Sanat i

ABSTRACT

Institutional critique emerges with the critical view of the 1960s, as an art practice examining mediums and methods of institutions which define, value and implement art. Critiques, embodied by artworks, creative political activism and articles, developed from individual collectors to incorporated museums and auctions, as well as education and publishing agents. The close relation of art with capital, class, market and the capabilities of resistant art in such an atmosphere are the main issues of institutional critique. In this thesis carried out upon this context, external history of art institutions is treated by a critical approach in the first chapter. In the following chapter, prominent subjects of institutional critique are analyzed. In the research chapter, by interviews with artist, curators and art managers, it is intended to put forward reflections of these discussions on Turkish art space. In conclusion, even though the critiques against art institutions in Europe and the USA are valid in Turkey as well, the comparatively recent historical advancement of the art scene decreases the intensity of the adapted critiques. However, taking into consideration the inference that art education and critique of this geography is limited and immature, it can be anticipated that the rapidly growing local art market can be more defenseless against subject matters of institutional critique in the future.

Keywords: Contemporary Art, Critique, Art Institutions, Sponsorship, Art Market, Resistant Art

ii

TEEKKR

Katklarndan tr tez danmanm Do. Dr. Ferda Keskine, aratrma iin yaptm grmelerde beni kabul eden ve ok yardmlar dokunan Beral Madra, Kerimcan Gleryz, Levent alkolu, Selin Sl, Serkan zkaya ve Tun Ali ama teekkr ederim. Ayrca desteklerinden dolay Didem, Birnur ve Murata ve sabrlarndan dolay aileme teekkr bor bilirim.

iii

NDEKLER

GR .

.

.

.

.

.

.

.

. . . . . . .

1 7 7 10 13 16 19 32 34 42 42 46 49 56 60 . . . . . . 66 70 73 76 78 81 85 91 96

1. SANAT KURUMLARI TARHNE ELETREL BAKI. 1.1 Avrupa . . . . . . . . . . . .

1.1.1 Sanat ve Toplum Mhendislii 1.2 Amerika Birleik Devletleri .

1.2.1 1980 Sonras zel Sermaye Etkisi. 1.3 Trkiye . . . . .

2. KURUMSAL ELETRNN SORUNSALLARI ve RNEKLER 2.1 Kurumsal Eletiri ve Tartmalar 2.2 Kurumsal Eletirinin Sorunsallar 2.2.1 Sanat - Snf 2.2.2 Sanat - Piyasa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.2.3 Sanat - Sermaye .

3. TRKYEDE KURUMSAL ELETR TARTIMALARI 3.1 Sanatsal Yansmalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.2 Kurumlarn Eser Seimleri 3.3 Kime ve Neye Gre Sanat? 3.4 Sanatn Bedeli .

3.5 Kurumsal letiim Arac Olarak Sanat 3.6 Estetik Muhalefet . .

3.7 Snrl Eitim, Snrl Eletiri SONU . . . . . . iv

SELM BBLYOGRAFYA. ZGEM . . .

Grsel Malzeme Dizini

Sayfa 63 63 64 Serkan zkaya - Davut Heykeli Serkan zkaya - 11 Karpuz Tayan Trk Ant Tun Ali am - Fuck a Work of Art

v

GR

Kurumsal eletiri, sanat alannda kurumlarn varln ve yntemlerini sorunsallatran, olumakta olan kltr endstrisinin aralarn sorgulayan bir sanatsal dinamik olarak ortaya kar. Estetik yarglar belirleyen sanatsal kriterlerin ne derece mphemletiini ve kurumlara olan bamlln gstererek, sanatsal zevklerin ne lde kurumsal olarak retildiine dikkat eker. Kurumlarn iinde ve dnda sanatn var olma durumlar zerine bir dnce alan yaratr. Sistemin iindeki kurumlar araclyla yaplan muhalif sanatn ieriini sorgular. Sanat kurumlardan ve destekilerinden bamsz dnmek her zaman iin olduka zordur ancak sanatn bu derece kurumsallamas ve zel sektrn sanata ynelmesi 1980lerden itibaren bilinli olarak yrtlen politikalarn sonucunda ivme kazanr. ada sanatn en byk hamilerinden saylan ngiltere ve Amerikann bulunduklar konum 80lerde Margaret Thatcher ve Ronald Reagan dneminde balatlan kltr ve sanat kurumlarnn zelletirilmesi politikalaryla byk lde alakaldr. Amerikada 2. Dnya Savandan sonra %90lara kan yksek vergi oranlar zengin hayrseverlerin paralarn vergiye deil de sanata yatrmalarn tevik eder. Sanata balanan bu para bir devlet sbvansiyonu olarak rahata dnlebilir. Sonu olarak dier vergi mkellefleri de, zengin sanat hamilerinin zel tercihlerinin maliyetine ortak olmak zorunda 1

kalr. ngilterede Thatcher dneminde de, kltrn zelletirilmesi dier zelletirmeler gibi devlet mdahalesine ve sbvansiyonlara baldr. Hatta hkmet 1984 ylnda sponsorluk stlenen iadamlarna nakit tevikler datmak zere zel Sektr Sanat Sponsorluunu Tevik Projesini gelitirmitir. Bylece sanatta kurumsallama nemli lde zel sektre kayarak yeni bir boyut kazanr. Trkiyede de 1970lerden itibaren zel kii ve irketlerin sanata yatrm yapmalar bu alanda ciddi dnmleri beraberinde getirir. Sanat ortamndaki canlanma ve zel galerilerin artmas hem ierik hem de yntem olarak yeni araylar balatmtr. Bu dnemlerde gerekleen kavramsal sanata ve yeni almlara yer veren sergiler ve 1987de ilk olarak gerekletirilen stanbul Bienali Trk sanatndaki deiimin balangc saylabilir. Kentlerin kresel ekonomi iinde kendilerine yer edinebilmelerinde kltrn en azndan ekonomik bir altyap kadar nemli olduu kabul edilmektedir. Festivaller, bienaller, sanat mzeleri ve dier sanat kurumlarnn kentin prestijini ve kresel konumunu etkileyen bir ara haline gelmesiyle de zellikle stanbulda kltre yatrm yapan kurum says artar. Ticari bir giriim olarak galeriler, kurumsallam irketlere ait sanat merkezleri ve geni aile koleksiyonlaryla balayan zel mzeler, byk sermaye gruplarnca ve sponsor irketler tarafndan organize edilen festival ve bienaller grsel sanatlarn Trkiyedeki geliimine yn veren kurumlardr. Sanat alannda kurumsal eletiriye giden sre ilk olarak sanat objesine yneltilen eletiriyle balar. Marcel Duchampn ncln yapt bu epistemolojik tartma, 60larda ilk dalga olarak kabul edilen, 2

Micheal Asher, Daniel Buren, Hans Haacke ve Marcel Broodthaers gibi sanatlar tarafndan sanat kurumlarnn hem bir silah hem de bir hedef olarak yeniden ele alnmasyla baka bir boyuta tanr. Eletirel yntem olarak sanatsal pratikler kullanlrken, hedeflenen kurumlar bata sanat mzeleri olmak zere, galeriler ve koleksiyonlar da dhil geni bir alana yaylr. Kurumsal eletiri sanat eserleri, performanslar, eletiri yazlar ve yaratc aktivizm gibi birok ekilde ortaya konur. 80lerden itibaren ikinci dalga olarak adlandrlan dnemde (Renee Green, Christian Philipp Mller, Fred Wilson, Andrea Fraser gibi), eletirel ereve sanatlarn kurumsallatrlm rollerini de kapsayarak, sanat haricindeki kurumsal pratikleri de ierecek ekilde geniletilir. Ne var ki bugn bu her iki akm da sanat kurumlarnn bir paras halindedir. Kurumsal eletirinin asl sorunsal, getirilen eletirinin dahi kurumlarn dndan yaplamamasdr. Bu srete sistemin dndan getirilen eletirilerin yerini, sistemin iinden kanlar alr ve bylece bu eletiriler kurumun iinden kuruma ynelik bir ekilde getirilmeye devam eder. Sanatlar, btn bir sosyal sisteme yaylm saysz g yaplarna, ancak kurumlarla ibirlii yaparak cevap verebilir hale gelmilerdir. Kurumlar da bu eletirileri kratrler, akademisyenler vastasyla kendilerini onaylayc bir biimde sahiplenirler. Sponsor olunan bu tartmalar kurumlarn hogrsnn bir rnei saylrken, sanat ortamn da canl tutarak yeni bir piyasa yaratmaktadrlar. Sanatsal almalarn salt teknik neminin azalmas, sreklilik, kalclk gibi kstaslardan uzaklamas, kavramsal ilerin ada sanatta ne kmas sanatn deerini belirleyen kat kriterleri de zaman d brakr. 3

Postmodernizmin bulunduu dneme ilikin getirdii eletirilerinden birisi de grelilik veya sanatn neminin, amacnn, deerinin belirsizliidir. Ama bu grelilikten postmodernizm sorumlu deildir, postmodernizmin yapt sanatta metalama, ticarileme, kreselleme, medyalama ve post sanayileme srelerinin dourduu sonular zetlemekten ibarettir. Bu belirsizlik durumu, sanatn deerinin belirlenmesi konusunu piyasann ve sanat kurumlarnn etkisine ak hale getirir. Bu da gnmzde sanatn maddi bir speklatif ara olmasnn yan sra, Pierre Bourdieunn bahsettii ekliyle kltrel sermayenin bir tahakkm arac haline gelmesi tehlikelerini de dourmaktadr. Sanatn metalamasnn sonu, metann da estetize edilmesidir. Gndelik hayatn bu ekilde estetiklemesi ve kltrel tketimin yaygnlap eitlenmesi kltr endstrisinin olumasna da ciddi katklar salayacaktr. Kurumsal eletirinin ele ald konulardan biri de sanat ve siyasettin kesitii nokta zerinedir. Sanat, siyasi olarak bazen propaganda, bazen de direni amacyla olduka sk kullanlan bir ara olmutur. Ulus inas ilk modern siyasi sanat rejimidir ve hala geerliliini korumaktadr. 20. yzylda da sanat; faist Alman sanat, sosyalist realizm, avangard sanat gibi rneklerle siyasetle hep i ie olmutur. Ancak gnmze yaklaldnda Peter Schjeldaln festivalizm kavramnda olduu gibi, sanatta muhalif ierik, radikal bir tavr almaktan kanan siyasi bir sylemle elencenin mkemmel karm halini almtr. Bu modele gre izleyiciye eser zerine fazla dnmeyi gerektirmez, eserler ilgi ekicidir ama fazla da ilgi ekmemelidir. Kltr artk hem siyaset hem sermaye tarafndan tamamen arasallatrlmtr. Bu ekilde sanat kurumlarnn ve organizasyonlarn 4

muhalif, eletirel bir tavr almalar ve bir deiiklik yaratmalar olduka zor bir hale gelmitir. Sanatn metalamas, muhalif sanatn ieriinin yumuamas, sanatn piyasann bir paras haline gelmesi, kurumlarn sanatsal zevklerin ve deerlerin zerindeki belirleyici gc kurumsal eletirinin ele ald, irdeledii konulardandr. Bir dier yandan kurumsal eletirinin kendisi ve bu izgideki sanatlarn tutumu da eletiriye maruz kalr. Galeri, mze ve mzayedeler gibi kurumsal ortamlarda yer alan bu eletiriler yine ayn kurumlar tarafndan olduka yksek fiyatlara satlr ve bu kurumlarn bir paras haline gelir. Andrea Frasera gre sabit bir kurum anlayndan, kurumun ii ve d arasndaki snrlarn tanmlanmasna doru giden karmak bir sre sz konusudur. Artk sorun kurumlara kar olmak deildir. Zaten kurumlar bizizdir ama artk nemli olan nasl bir kurum olduumuz ve hangi deerleri kurumsallatrdmzdr. ok uluslu kapitalist toplum varolu mant gerei, kltr ve kltr dolaymyla gndelik hayat zerinde ok geni bir etki alan yaratr. Gnmzde ehirlerin paralanml gz nne alnrsa kamusallamann halen devam ettii snrl sayda yerlerden biri olmas bakmndan, kltr kurumlar ortak anlamlarn ve deerlerin retilmesinde nemli bir yer tutar. Kurumlarca retilen (s)imgelerin toplumsal etkileri her zaman gz nnde bulundurulmaldr. Dolaysyla bu kurumlarn hizmet ettii karlardan bamsz eletirel bir yaklam gelitirebilmek ve muhalif seslere yer verebilmek olduka nemlidir. Yukarda ele alnan konular kapsamnda yaplacak olan tez almasnda Trkiye zerinden kurumsal eletiriye dair baz sorulara cevap 5

aranacaktr. Trkiyede kurumlar eser seimleri hangi kriterlere gre gerekletirirler? Sanatn tanmlanmasnda ve maddi deerlemesinde kimler hangi ltlere gre karar verirler? Sponsorlarn ve kltrel sermayenin sanata olan mdahalesi ne kadar hissedilmektedir? Sanat sesini duyurmak iin kurumlara bu kadar bamlyken, kurumlarn kendisine ne lde muhalif bir tutum sergileyebilir? Byle bir ortamda getirilen eletiri etkisini yitirir mi yoksa sistemin iinden onun dilini ve aralarn kullanarak dntrme potansiyeli barndrr m? Bu alma kapsamnda, birinci blmde sanat kurumlarnn tarihsel geliimine eletirel bir yaklam getirmek amalanmaktadr. Bu blmde, Amerika, Avrupa ve Trkiyede kurumlarn ortaya klarndaki temel dinamikler dsal bir tarih perspektifinden karlatrmal olarak ortaya konacaktr. kinci blmde, ksaca iktidar ve kurum arasndaki ilikinin analizine yer verildikten sonra, kurumsal eletirinin ierii ve tartmalar ele alnacak ve son olarak da kurumsal eletirinin konusu olan temel sorunsallar aklanmaya allacaktr. Tezin son blm olan aratrma ksmnda ise, Trkiyeden sanatlar, kratrler ve kurum yneticileriyle farkl adan yaplacak grmelerle, kurumsal eletirinin ele ald sorunsallar tartlacaktr.

6

BRNC BLM

SANAT KURUMLARI TARHNE ELETREL BAKI

Kurumsal eletirinin ana sorunsallarn ele almadan nce sanat kurumlarn tarihine bakmak, mzelerin ve galerilerin kurulma ve geliim srelerini incelemek yerinde olacaktr. Zira bugn zerk olduunu dndmz sanat ynlendiren kurumlarn oluum sreleri gz nne alndnda ok da masum amalarla ekillenmedikleri grlebilir. Fransz devriminden gnmze sergileme ve mze kavramnn evrimine gz atldnda deien g odaklarnn kurumlar araclyla sanat zerindeki etkileri daha net fark edilir. Bu erevede kronolojik olarak yaplacak Avrupa ve Amerika merkezli bir incelemeyle birlikte Trkiyede de sanat kurumlarnn nasl ekillendii gsterilmeye allacaktr. Yaplan bu analiz kurumlarn ekillenmesindeki isel ve tekil etkenlerden ok, dsal bir tarih incelemesini kapsamaktadr. Kurumlarn oluumunda etkili olan makro lekteki sosyo-politik eilimler esas alnltr.

1.1 Avrupa 1759da kurulan The British Museum tarihsel olarak bakldnda kurulan ilk bamsz mze olmasna ramen balangcnda sadece kitap ve el yazmalar sergilendiinden ve halka ksmen kapal olduundan dolay 7

tartma konusudur. Kart grlere gre ilk modern mze Paris Louvre mzesi olarak kabul edilmektedir. Louvre mzesinin kurulu almalar daha nceye dayanmakla birlikte kuruluu 1792de kralln devrilmesinden sadece 9 gn sonra gereklemitir. Kraliyet saraynn bir halk mzesine dntrlmesi, artk devrimin baarsnn bir sembol ve yeni Cumhuriyetin verdii, kltrel deer tayan zel mlklerin halkla paylalmas sznn gereidir. Artk eitim ve kltr sadece tek bir kesimin ayrcalnda deil, tm halka sunulmu eit bir hak olacaktr. Bu balamda mze sadece yeni dzenin bir sembol deil, devrimci grlerin empoze edildii bir okuldur da ayn zamanda. 1 1794te Conservatoire dnemi baladnda mzede devrimle rtmedii dnlen eserler kaldrlarak yeni bir dzenlemeye gidilir. Medici koleksiyonu da dhil birok eser depoya tanrken yerlerine bunlarn dini ve ideolojik yorumlar konur. 1803te mzenin ad Muse Napolon olarak deitirildiinde ynetici olarak da diplomat, saray mensubu, iadam ve tek seferlik porno tecrbesi olan Dominique-Vivant Denon getirilir. Napolonun Avrupadaki igalleriyle beraber neredeyse post-Renaissance dneminin tm sanat eserleri Pariste toplanr. 2 Dnemin adalet bakannn da Napolona yazd mektupta tevik ettii gibi Dahi sanatlarn eserlerinin zgrln topraklarnda deerlendirilmesi ve gvenliinin salanmas Akln ve insan mutluluunun geliimini hzlandrmaktadr. 3 Fransada mze, hem ancien1

Karsten Schubert, The Curators Egg: The evolution of the Museum Concept from the French Revolution to the Present Day, Ridinghouse, Londra, 2009, s. 18-19 2 A.g.e. s.20 3 Eilean Hooper-Greenhill, Museums and the Shaping of Knowledge, Routledge, Londra ve New York, 1992, s. 174

8

rgimein eski kontrol yntemlerinden dekadans ve tiranl hem de Cumhuriyete ait demokrasi ve halkn yarar gibi formlar kullanan bir ara olarak icat edilmitir. Devlet mzeleri halk devlet iin yararl kaynaklara dntren bir kampanyann paras olarak ortaya kmtr. Buna gre disiplin mzeleri izleyiciyi bilgiden yararlanan kii, kratr uzmanlam bilen zne ve imparatoru da halkn aydnlanmasnn ve zgrlemesinin yeni kayna olarak konumlandrr. 4 Ne var ki Waterloo yenilgisiyle beraber Napolonun evrensel mze d de sekteye urar ve 1815te, nceki seferlerinde toplanan eserlerin ou asl sahiplerine iade edilir. te yandan Fransann bu saldrgan denebilecek mzecilik anlay 19. yzylda emperyalist devletler tarafndan da benimsenir ve srdrlr. Louvre ve British Museum bu durumun kltrel sembolleri olurken 1870lerde Almanyann da smrge mcadelesine girmesiyle Berlinin ilk mzeleri kurulur. Kolonyal dnemle beraber smrgeci devletlerin mzeleri Asya, Afrika ve Uzak Doudan getirilen tarihi eserlerle dolar. Mzelerde asl sergilenmek istenen eserlerin sanatsal deerleri deil, corafi yaylmaclkla desteklenen bir askeri g gsterisidir. Bu dnemde British Museum, zamann Darwinist yorumlarn kullanarak btn dnya sanatlarnn Antik Yunana uzanan birer atlama ta olduunu ne srer ve mze dzenlemesini de bu ekilde gerekletirir. Ama ne var ki 20. yzyln balarnda smrge devletlerin bamszlklarn ilan etmesiyle Avrupa mzelerinin genilemesi de sona erer. nk bu kurumlar emperyalist dncenin rndrler ve ancak emperyalizmin koullarnda bir lkenin kltrel miraslarn topraklarndan ayrmak bu derece mmkn olabilecektir.4

A.g.e. s.168

9

Bu zlmeyle birlikte gelien paradigma deiiklii mzelerde daha ziyareti odakl ve eserlerin sanat deerlerinin ne kartld kratoryal bir dzenlemenin gelimesine neden olur 5.

1.1.1 Sanat ve Toplum Mhendislii Avrupada mzelerin kuruluuna ve sanatn kurumsallama srecine bakldnda fark edilecektir ki sanat ve siyaset bu sre boyunca ou zaman paralel bir ekilde hareket etmitir ve sanat etkili bir propaganda arac olarak kullanlmtr. Lev Kreftin de belirttii gibi, ulus inas ilk modern siyasi sanat rejimidir ve halen de geerliliini korumaktadr 6. Bu modelin tohumlar 17. yzyl mutlakyetiliine kadar uzanr, Fransz Gzel Sanatlar Akademisi ulus-devletin sanat zerindeki denetimini temsil eden ilk modern kurumdur. 14. Louisnin krallndan itibaren sanat, rejimi destekleyen bir ara olarak kastl bir ekilde kullanlmtr. Ancak 20. yzyla kadar, Fransz Cumhuriyetilerin sanat milli duygular tahrik edecek ekilde kullanm tek politik grup olduu sylenebilir. Devlet sponsorluunda Pariste gerekletirilen Salon 1791 ve 1793 sergileri yeni rejimin propaganda resimleriyle donatlmtr. Mzeler ve dzenlenen geici sergiler haricinde de devlet sk sk yeni rejim lehinde halk motive edecek dll yarmalar dzenlemektedir. 7 20. yzyla gelindiinde Alman Nazi partisi sanat ve propaganday sistematik bir ekilde bir araya getirir. Faizmin romantizmi sanat tamamen5 6

Karsten Schubert, a.g.e., s.23-27 Lev Kreft, Sanat ve Siyaset: Sanatn Siyaseti ve Siyasetin Sanat, Ali Artun (der.), Sana/ Siyaset: Kltr anda Sanat ve Kltrel Politika, letiim, stanbul, 2008, s. 31 7 David L. Dowd, Art as National Propaganda in the French Revolution, The Public Opinion Quarterly, Vol. 15, No. 3, 1951, s.535-8

10

sahiplenir ve ona sonuna kadar mdahale etmekten ekinmez. 1930lar Stalin sanat boyunduruu altna almaya alrken Almanyada da bamsz sanat topluluklar datlm yerlerine 1933te propaganda bakanlnca Ulusal Kltr Senatosu kurulmutur. Kuruma rk ve ideolojik olarak uygun 100.000 sanat dhil edilmitir. Nazizm, benimsedii muhafazakr sanat haricinde kalan modern ve avangard sanat da yasaklar. 1937de Mnihte kurulan Entartate Kunst (Yozlam Sanat) adl sergide 700den fazla modern sanat eseri sadece aalamak ve ktlemek amacyla gsterilir. Resimler duvarlara gelii gzel aslm, yanlarna devletin resimleri satn ald fiyatlar ve kmseyici eletiriler ve Hitlerin demeleri yazlmtr. Hitler yapt bir konumada modern sanatta kullanlan deformasyonun sanatlarn zihin ve alglarndaki dejenerasyondan kaynaklandn ve ulusu saptrma ve ahlak bozma amac tadn ileri srer. 8 Naziler etkisi altna almak istedikleri ii snfnn mzelerdeki yal boya tablolara kar yabanclama tehlikesine kar gzel sanatlar ve kitle kltrn birletirirler. Bunun iin 2 strateji gelitirilir: Bunlardan birincisi resim ve heykellerin sergilendii meknlar deitirip tablo ve heykel rprodksiyonlarnn ortak mlkiyet duygusu yaratacak ekilde filmler, afiler, kartpostallar, reklamlar ve dergilerde oaltlmas; ikincisi ise bir tablonun bir film afii ya da pornografik poster biiminde yaplarak sanatn popler kltrn grsel ifrelerine uyarlanmasdr. Genellikle bunlara kitlesel tketim iin zel olarak tasarlanm sanat anlamna gelen kitsch ad verilmitir. 9 Naziler sadece mzeleri ve sanat politikletirmekle kalmam, sansr politikalarnn tesinde bir yok etme hareketine girimilerdir. Yine

Toby Clark, 20. Yzylda Sanat ve Propaganda: Kitle Kltr anda Politik mge, Ayrnt Yay., stanbul, 2004, s.84. 9 A.g.e. s.848

11

de, sanat buna ramen bireysel bir eylem olarak kalm, Yozlam Sanat sergisini gezenlerin arasndan muhtemeldir ki eserlerden etkilenenler de olmutur. Bu ynyle sanat maniplasyona ve ynlendirmeye kar her zaman daha bakl bir alandr. Ama yine de mzeleri ve dier sanat kurumlarn kontrol altna almak totaliter propagandann her zaman etkili bir arac olmutur. 10 Komnist devletlerde de benzer yntemlerle Nazi ynetiminden ok da farkl olmayan durum ortaya konur. Komnizm, teorik olarak devrimi toplumsal gerekliin dnmesiyle bilincin de dnt srekli bir oluum olarak tanmlamtr. 11 Bu dorultuda Stalin dneminde ok daha keskin olmakla beraber halk komnist deerlere gre ekillendirecek ve eitecek bir sanat anlay benimsenmitir. 1917de kurulan proletkult adndaki proleter kltr rgtlerinin lideri Aleksandr Bogdanov sanatn ekonomi ve politika alanlarndan bamsz gelitiini ileri srm ve proletkultlarn zerklemesini nermitir. Lenin ise bunu parti otoritesine kar bir tepki olarak alglayarak, gcn snrlad rgt parti yetkisinin altna almtr. 12 Stalin dnemiyle birlikte sanatta gereki yaklamlar artk daha ok destek grmektedir ve 1932de avangarda yer veren bamsz sanat kurumlar ortadan kaldrlmaya balanr. Bu dnemde Marksist teorinin ve Rus kltr tarihinin pek objektif olmayan yorumlarnn harmanlanmasyla Toplumcu Gerekiliin (Socialist Realism) Rusyann radikal mirasnn devam olduu kabul gren bir dnce haline gelir. 1934te ise ilki10 11

Karsten Schubert, a.g.e., s.38. Toby Clark, a.g.e., s:99 12 A.g.e. s.107

12

gerekletirilen Sovyetler Birlii Yazarlar Sendikalar kongresinde Toplumcu Gerekilik resmi olarak onaylanan tek sanat anlay olarak tanmlanr. 13 Bundan sonra sanatn temel konular mutlu ve alkan kyller, Kzl ordunun kahraman askerleri, gl fabrika iileri ve tabii ki Stalinin kendisi olacaktr. Aleksandr Gerasimovun tanmlad gibi bu akm biim olarak realist, ierik olarak sosyalisttir. 14 Mze kavramnn ilk ortaya kt Avrupada grlr ki, mzeler sanatsal kayglarn haricinde ok farkl amalar iin iktidar tarafndan kullanlmtr. Yaratlan veya miras alnan kltrel ve sanatsal rnler, halklar ortak bir milliyet paydasnda toplayan birletirici eler olarak ilev grmtr. Ayrca mzelerin halka ak ve cretsiz mekanlar olmas, kltrel zenginliklerin toplumun btnne ait bir mlk olarak vurgulanmas asndan da devletlerin kulland poplist bir taktik olarak kullanlmtr. Mzelerin emperyalist gsteri meknlarna dnmesi, sanatn resmi grn ressaml olarak toplum mhendislii arac haline getirilmesi gibi durumlar, ou zaman sanattaki bir kurumsallama giriiminin rndrler. Kurumsallaan sanat belli iktidar gruplarnn etkisinde kalmaya da daha uygun hale gelmektedir.

1.2 Amerika Birleik Devletleri Amerikada ise ilk mzeler 1870lerin balarnda kurulmaya balanr; New Yorkta Metropolitan Sanat Mzesi, Bostonda Gzel Sanatlar Mzesi ve Chicago Sanat Enstits bunlarn ilklerindendir.

13 14

A.g.e. s.115 http://www.marxists.org/subject/art/visual_arts/painting/index.htm

13

1930lara kadar lkenin eitli blgelerinde kurulan sanat kurumlar hzla yaylmaya devam eder. Avrupadan farkl olarak Amerikan mzelerinin kuruluunda ne devrimci ne de emperyalist kayglar varm gibi grnr. Ayrca yneticileri politikaclar deil, zel sektrden kiilerdir. Bu zellikleriyle Avrupa mzelerinden ayrlsalar da kurulu nedenleri asndan politiktirler nk hem hegemonya ve modernlik konusunda olduka hrsl olan hem de ulusal kimliini yeni ekillendirmeye alan bir lkenin en nemli kltrel dekorlarndan biri de kukusuz evrensel mzeler olacaktr 15. Amerika kuruluu srasnda ve ulusal kimliini tanmlarken her ne kadar Avrupal deerlere srtn evirse de, kendilerine ait bir sanat miras ve mzecilik birikimi olmadndan tek seenekleri bu reddettikleri gemii satn almak olmutur. Bu balamda Avrupa mze geleneklerini benimsedikleri gibi onlarn mirasn devralmaktan da ekinmezler. 18. yzylda kta Avrupasndan ngiliz zenginler tarafndan ngiltereye getirilen sanat eserleri hzla Amerikaya doru tanmaya balanr. nl galerici Ambroise Vollardn anlarnda anlatt zere tanan eserler arasnda eyalaryla birlikte para para Amerikaya nakledilen 800 yllk bir ato bile yer almaktadr. Bu yer deiimi o boyutlarda olur ki Londradaki National Gallery, baz nemli resimleri elinde tutabilmek iin Hazineden yardm almak zorunda kalr. 1940lara gelindiinde Amerikan mzeleri hem savatan korunduklar hem de ykl

Ali Artun, Mze ve Modernlik: Tarih sahneleri-Sanat Mzeleri 1, letiim Yay. stanbul, 2006, s.11915

14

miktarda alm yaptklar iin Avrupadaki mzelerle rakip hale gelir. 16 Paristen sadece bir yzyl sonra New York sanat dnyasnn merkezi ilan edilir. Amerikan mzelerin baarlarnda devletin vergi politikasnn etkisi ok byktr. 1. ve 2. Dnya Savalar srasnda en yksek vergi oranlar %90lara vardnda zenginler vergi vermek yerine sanat kurumlarna ba yapmay tercih etmilerdir. nk 1986 ylndaki vergi reformuna kadar mzeye sanat eseri balayan kii ifte vergi indiriminden yararlanmaktadr. Ba maln piyasa deerini kendi kiisel gelirinden dyordu; ayrca eserin deer art zerinden hibir arz kazan vergisi demek zorunda kalmyordu. Oysa bu eseri piyasada satma yolunu sese ve bunun karlnda eline geen paray balasa bu ek vergiyi demekle de ykml olacakt 17. Sonuta bu ilemde ba yapan kii byk oranda vergiden kanrken faturay da devlet daha dorusu dier vergi mkellefleri demektedir. 1986da ifte vergi indirimi Reagan hkmetince kaldrldnda lkede sanat eserlerinin balanmasnda byk bir d yaand iin sanat evrelerince olduka eletirilir. Ama nerdeyse kimse balarn iindeki ciddi kamu sbvansiyonlarndan bahsetmez. 18 Mze fikri i sava sonras zenginlerine sadece paral deil ayn zamanda kltrl ve halk olduklarn da kantlama imkn sunar. Yasal, siyasal hibir engel tanmadan tekelleerek ok byk servetler kazanan ve haydut baronlar olarak adlandrlan Morgan, Vanderbilt, Mellon,

Karsten Schubert, a.g.e., s.30-40. Chin-tao Wu, Kltrn zelletirilmesi: 1980ler Sonrasnda irketlerin Sanata Mdahelesi, letiim, stanbul, 2005, s.45 18 A.g.e. s.4817

16

15

Whitney, Guggenheim, John. D. Rockefeller, Frick gibi isimler mzelere yaptklar yatrmlarla Amerikan Rnesansnn yaratclar olurlar. Bu yaptklar yatrmlarla sermayeleri mze, mzeleri de yine sermayeye dnr. Bylece Carnegienin deyiiyle Amerikan kltrel sermayesi olumu olur. Mzelerin bir dier ilevi ise, Amerikaya g eden farkl kkenlerden gmenlerin Amerikanlatrlmasdr. Kentlere hcum eden yoksul kesimlerin slah edilmesi ve aydnlatlmas iin mzeler kullanlr. Ayrca mzeler sekin snfn kendi kltrlerini rgtledikleri meknlardr. Bylece Beyaz Protestan Anglo-Saksonlar hem ynettikleri kitlelerle aralarna snr ekerler hem de hazinelerini ayrm gzetmeden herkesle paylaarak eitliki bir tutum taknrlar. 19 Bu durum Pierre Bourdieunn gelitirdii kltrel sermaye kuramyla da rtmektedir. Bourdieu bu kavramla kltrel ve sanatsal bilgiye hatta bunun rnlerine sahip olan kii ve kesimlerin bu ayrcalklarn bir tahakkm arac olarak kullanmalarndan bahseder. Bu kltrel sermaye kuaktan kuaa aktarlarak hem sahip olunan konumun korunmas hem de yeniden retilmesi salanm olur. Bylece sanat hegemonik bir ideoloji haline gelir. 20

1.2.1 1980 Sonras zel Sermaye Etkisi 1980lere gelindiinde Margaret Thatcher ve Ronald Reagan sosyal devlet anlayndan uzaklaarak, serbest piyasa ekonomisini olabildiince etkili klmaya kararldrlar. Bu dnemde Amerikada ve ngilterede

19 20

Ali Artun, a.g.e. s.120-2 Wu, a.g.e. s.23

16

hazinenin sanata ayrd btelerde nemli kstlamalar yaplrken, sanat kurumlarn desteklemek iin zel sektr eitli yntemlerle tevik edilir. Reagan 1981de Sanat ve Beeri Bilimler iin Bakanlk alma Gurubunu kurar. Grubun az sayda personeli ve snrl bir btesi vardr ancak komisyonun yeleri sanat camiasnn yldzlarnn yan sra Amerikadaki irketler camiasnn da en nlleridir. Dnemin bakan yardmcs Malcolm Richardson, bakana bal olan bu komisyonun, Beyaz Saray zerinde etkili olan siyasi aktrlere dorudan eriebilme olanana sahip olduunu ve hkmetin uzandaki kk ve basit bir ayrnt olmadn belirtir. Dzenlenen resepsiyonlar, Bakanlk Sanata Hizmet dl ve Ulusal Sanat Madalyas gibi dller aracl ile bakanlk, irketleri evresinde toplayarak dzenli olarak sanata ba toplanmaktadr. Bylece Reagan, devletin sanata para aktarma grevini sanat iin para toplamaya dntrerek Federal bir kurum olan Sanat Vakfnn yerine kendi kiisel karizmasn koyar ve Vakf ak demokratik tartma alanndan karlr. 21 Thatcher dneminde de benzer yntemlerle sanatn zelletirilmesi iin almalar yrtlr. Thatcher, [y]alnzca zel himaye yerine devlet himayesini geirerek Rnesans yaratamazsnz diyerek daha en batan devletin sanat himayesi konusunda grn olduka net bir ekilde ortaya koyar. 1980de iktidara gelir gelmez sanata ayrlan btede ksnt yapar. ABDdeki bakanlk komisyonu gibi byk irketlerin yeliklerinden oluan gnll bir eref Komisyonu kurulur ve 1976da oluturulan zel Sektr Sanat Sponsorluu Derneine 25.000 sterlin hibe edilir. Ayrca sponsor21

A.g.e., s. 92-3

17

irketleri dllendirmek zere nakit tevik sistemi uygulanmaya balanr. Kademeli olarak zaman iinde Amerikan sanat hamilii sistemi gevetilen politikalarla aslndan bile daha keskin biimde miras alnmtr. Bir devlet kurumu olan Sanat Konseyinin ynetim kadrosu da ksa zamanda serbest piyasa grn benimsemi veya benimsetilmi kiilerle doldurulur. Bir zaman sonra Sanat Konseyinin tek ilevi zel sektrden fon toplamaya indirgenmitir. 22. 1987de dnemin sanat bakan Richard Lucen aklad plana gre, Yeni atmosfer sanat kurumlarnn mali ynden iletmecilie yakla-masn, ticari sevk ve idare yeteneklerini gelitirmelerini gerektiriyordu; bylece, zel sektrden srekli ve gvenli bir gelir elde edilebilirdi. 23 Sonu olarak, irketlere uygulanan bu vergi tevikleri irketlerin kurumlar zerindeki gcn arttrrken, bir reklam faaliyeti olan sponsorluk giderlerinin byk bir blmn dier vergi mkelleflerinin dedii vergilerden karlanr. Bu durum sadece sanata destek olma amacyla, pazarlama ve tantm faaliyetleri arasndaki alan bulanklatrmakla kalmaz; ayrca Sanat Konseyi gibi devlet kurumlarnn gcn de irketlerin iktidarn onaylamas iin kullanlmasna indirger. 24 Kltr rnleri artk belli bir toplumsal statnn ve kurumsal imajn girdileri olarak tketilirler. Amerika ve ngilteredeki sanatn zel sektr tarafndan himaye edilmesi tarihsel bakmdan yeni bir durum deildir. Nina Mntmannn da deindii gibi, Aydnlanma dneminden itibaren zaten sanat kurumlar burjuvazi tarafndan ekillendirilmekte ve bu dorultuda burjuvazi de

22 23

A.g.e., s. 96-108 A.g.e., s. 99 24 A.g.e., s. 115

18

aristokrasinin deerlerini ve ideallerini benimseyerek onlar tekrar retim srecine sokmaktadr. Bylece o dnemde de belli bir kesimin zevk ve eitimi, sosyal evre tarafndan da desteklenerek kendi meruluunu daha da glendirmektedir. Buna benzer bir ekilde, uzun zamandr burjuva modelinin yerine irket mantyla ileyen kurumsal anlay gemitir. Bylece sanat kurumlar irketlerden devirdii esnek alma koullar, etkinlik tarznda dzenlenmi programlar, poplist bir toplum algs ile yeni bir kurumsal model benimsemektedir. Bu durum kurumlarn toplumun her kesimine homojen bir ekilde ulaabildii anlamna gelmez tabii ama sponsorlar ve politikaclar destekledikleri projelerde kendilerini byle bir misyon stlenmi sayarlar. Bu sistemde ziyareti kresel bir tketici olarak alglanr. Bu balamda ondan devaml yeniliklere ak ve eski alkanlklar konusunda esnek olmas beklenir. Bu ayn ekilde kurum alanlar iin de geerlidir; bilgi, eitim ve tecrbe ounlukla alann ynetim kabiliyetleri kadar nemli deildir. 25 1980 sonras sanat kurumlarndaki bu paradigma deiiklii Trkiye de dhil olmak zere, birok lkenin kltr politikalarn etkileyen bir yaklam olmutur.

1.3 Trkiye Trkiyede sanat kurumlarnn yaps ve uygulanan kltr politikalar dnemsel olarak hem Avrupayla hem de Amerikayla benzer zellikler tamaktadr. Mzeciliin balangc Avrupann nerdeyse yz yl sonrasna dayansa da bu oluumu tetikleyen olaylar yine cumhuriyetin kuruluu veNina Mntmann, The Enterprise of the Art Institution in Late Capitalism, eipcp European Institute for Progressive Cultural Policies, 01 2006, http://eipcp.net/transversal/0106/moentmann/en25

19

milli bir burjuva snfnn ortaya k olmutur. Tek partili dnemde sanat bir milli kimlik oluturma arac iken 1980lerden itibaren piyasa ekonomisi ve kreselleme politikalarnn bir paras haline gelir. Trkiyede sanat kurumlarn ekillendiren balca etkenler incelendiinde genel hatlaryla yle bir tarihsel sreten bahsedilebilir: Tanzimat dnemi sonrasnda kurulan ilk mze, Mze-i Hmayun (bugnk adyla stanbul Arkeoloji Mzesi) Osmanlnn batllama ve modernleme hareketleri dorultusunda atlm bir admdr. Ayrca o zamana dek Osmanl topraklarndan yurtdna karlm eserlerden tr hem Batya kar bir tepki hem de paralanmakta olan imparatorluun zerindeki egemenliini gstermek iin de kullanlm bir simge zellii tar 26. Cumhuriyetin ilanyla birlikte kltr ve sanat toplu bir kalknma plannn paras olarak grlmtr. Sanata mdahil, gl bir devlet anlay hkimdir. Bu dnemdeki temel ama uluslama ve cumhuriyet ilkelerinin benimsetilmesidir. Tebaadan vatandaa doru dnmde sanat kurumlar eitici bir ara olarak kullanlmtr. Bu srete olduka aktif bir rol olan halkevlerinde de mzecilik kollar alm, bunlar gerekletirdikleri sergi ve kazlarla milli tarih ve kimlik bilincinin oluturulmasnda aktif rol oynamlardr. 27 1950lerden sonra sanatn ideolojik gcne verilen nem azalm, ekonomik kalknma hedefleri n plana kmtr. 1970 sonras dnemde festivalizm ve kreselleme kavramlar, kltr politikalarnn ve sanatta

Deniz nsal, Trkiyede Kltr politikalar Asndan Mze Oluumlar, Trkiyede Kltr Politikalarna Giri iinde, Serhan Ada ve H. Aya nce (der), stanbul Bilgi niversitesi Yay, stanbul, 2009, s. 154. 27 A.g.e, s.156.26

20

kurumsallamann ekillenmesinde nemli unsurlar haline gelir. 80lere yaklaldnda sanata yatrm yapan zel kurumlar, galeriler ve koleksiyonerler ortaya kar. Sonrasnda neoliberal ekonomi ve kreselleme politikalarnn egemen olduu, devlet etkisi azalrken yeni sermaye gruplar ve tzel kiilerin gcnn artt bir dnem balar. Bununla beraber sanatta yerelleme, kltrel demokrasi, kamusallama ve toplumsal katlm gibi kavramlar da sanat tartmalarna konu olur. 2000lerden itibaren yerel kltr politikas almalaryla sadece byk ehirlerde deil, periferide kalan dier blgelerde de sanat merkezleri kurulmaya balanr. Cumhuriyet dneminde sanat kurumlarn ekillendiren sre ileride daha ayrntl ele alnmakla beraber genel hatlaryla bu ekilde zetlenebilir. Osmanl mparatorluunda ilk mzeciliin ortaya kmasnn ardndaki etkenlerden biri daha nce deinildii gibi Avrupann Osmanl topraklarndaki kazlardan elde edilen eserleri kendi mzelerinde ekonomik ve siyasi bir temsil olarak sunuyor olmasdr. Dier yandan dnemin modernleme ve batllama hareketleri dorultusunda, bir kurum olarak mze dier alanlarda yaplan dzenlemeler gibi adaln da bir simgesi olarak grlmtr. 28 Bu balamda Cumhuriyetin balangcndan beri mzeler hem koruma hem de dntrme amac tamaktadrlar. Deniz nsaln da belirttii gibi; Mzeler, tarihi eserlerin ve kltr varlklarnn korunmas, restore edilmesi ve sonraki nesillere braklmas, gemiin retilmesi ve tarih bilincinin oluturulmas iin nemli bir ara olarak grlmtr. Bu dnce Cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren birHale zkasm, Semra gel, Trkiyede mzeciliin geliimi, t Dergisi, Sosyal bilimler, Cilt:2, Say:1, Aralk 2005, s. 9828

21

ulus fikrinin olumas ve tebaadan vatandala gei srecinde dnmn salanabilmesinde bilimsel ve grsel bir meruluk sunmutur. Koruma ile beraber ele alndnda ise dntrme, aslnda bir aya gemite bir aya gelecekte, koruduka dntrebilen, dntrdke koruma ihtiyac duyan tam anlamyla modernist bir sretir. 29 Cumhuriyet ynetimi ilenmi yksek sanat, bilim ve kltr gibi alanlar baka bir deyile ehir kltrnn ynetilmesini kamusal bir grev olarak kabul eder. Halk, Cumhuriyetin ngrd vatandalar haline getirmek, onlar ekillendirmek devletin ilevlerindendir. Bu ama dorultusunda, Fransada Louvrea benzer bir ekilde Trkiyede de Cumhuriyetin ilanndan 1 sene sonra Topkap Saraynn mzeye dntrlmesine karar verilir ama ziyarete al ancak 1933te gerekleir. 1927de Ankara Etnografya mzesi, 1937de Trkiyenin ilk plastik sanatlar mzesi olan stanbul Resim ve Heykel Mzesi kurulur. 1943te ise Ayasofya mzeye dntrlr. Bunlarn haricinde genel olarak evredeki ren yerlerin tarihi kalntlaryla kurulan ehir mzelerinden bahsedilebilir. 1923ten itibaren sanat alanlar da dhil olmak zere birok renci devlet bursuyla yurtdna eitim almaya gnderilir. 30 Ayrca 19321940 seneleri arasnda Anadolunun her kesinde CHPnin kendi giriimiyle Halkevleri sergileri ve 19331936 yllar arasndaysa milli duygular ve devleti ycelten, Cumhuriyet temal nklp Sergileri dzenlenmitir. Sanatsal etkinlikleri Anadoluya tama adna gerekletirilen bir dier admsa 19381944 yllar arasnda sren, her yl on sanatnn deiik illereDeniz nsal, a.g.e., s.160 Murat Katolu, Cumhuriyet Dneminde Yksek Kltrn Kamu Hizmeti Olarak Kurumsallamas, Trkiyede Kltr Politikalarna Giri iinde, Serhan Ada ve H. Aya nce (der), stanbul Bilgi niversitesi Yay, stanbul, 2009, s. 30.30 29

22

yolland Yurt Gezileridir. 31 Aylin Sekinin Nilfer ndinden alntlad gibi; Cumhuriyetin ilk yllarndan beri sanat sadece estetik bir sorun olmam, adalamay salayacak devrimlerin halka benimsetilmesi ilevini de yklenmitir. Bu balamda sanata nem verilmesi, okuma-yazma orannn dk olduu lkede gze ve kulaa hitap eden sanatn bireyi daha kolay etkileyecei gereinden kaynaklanr. 32 Cumhuriyetin ilk yllarndan 1980li yllara kadar mze koleksiyonlar ounlukla arkeolojik, tarihi, etnografik, el sanatlar ve slam sanatlarna ait eserlerden olumaktadr. 33 1980lerde zel mzelerin almasyla, devletin milli kimlik odakl, didaktik mzecilik anlay yerini halkn ilgi ve ihtiyalarna hitap eden daha demokratik, ak mzecilik anlayna brakr. Bunda tabii ki devletin kamu kurumlarndaki baskn roln azaltmay hedefleyen ynetiim politikalarnn ve vakf mzelerinin ayakta kalabilmesi iin sponsorlara olan bamllnn etkisi vardr. Trkiyede de Amerika ve ngilteredekine benzer bir ekilde, devletin sanattaki ykmlln azaltmak iin zel sektr tevik politikalar uygulanmaktadr. 2004te yaplan dzenlemeyle zel sektr ve kiiler, kltr ve sanat alannda yaptklar balarn tamamn vergi matrahlarndan debilmektedirler. 34 Ayrca, 2000 sonras getirilen bir baka deiiklik ise olduka eletirilen Ulusal Mze Bakanlklar

Ahmet t, Gnmz Sanatnn Kurumsallama Srecinde Sanat Yaptnn Dolam ve Stratejinin Rol, Yksek Lisans Tezi, Yldz Teknik niversitesi, 2006, s. 41 32 Aylin Sekin, Trkiyedeki Kltr Politikalarnn Ekonomi Politii, Trkiyede Kltr Politikalarna Giri iinde, Serhan Ada ve H. Aya nce (der), stanbul Bilgi niversitesi Yay, stanbul, 2009, s. 30. 33 Hale zkasm, Semra gel, a.g.e.,s.100 34 Kanun No: 5228, 31.07.2004 Tarih ve 25539 Sayl Resmi Gazete, http://www.vergiturk.com/5228sk.htm31

23

giriimidir. Bu uygulama henz fiilen hayata geememi olsa da 23 mze Ulusal Mze Bakanl statsne geirilmi ve dorudan Kltr ve Turizm Bakanlna balanmtr. Bu yeni uygulamaya gre mzelerin idari yaps bir bakan, bir mze mdr, bir iletme mdr ve bir mze kurulundan olumaktadr. Mze kurulunda ise niversitelerden, sivil toplum kurulularndan, meslek odalarndan, belediyelerden ve mzeye bata bulunanlardan temsilciler yer alacaktr. Yani mze ynetiminde sivil toplumun, zel sektrn ve yerel ynetimin de sz hakk olmas amalanmtr. Bu kurulun amac mze adna dller vermek, tantm yapmak ve ileyi hakknda gr bildirmekten ibarettir, herhangi bir karar verme yetkisi yoktur. 35 Deniz nsaln da belirttii gibi bu kurullarn amac kaynak gelitirmek ve sponsorluk ilikileri kurmaktan ibaret olacak gibi grnmektedir. 36. Burada eletirilmesi gereken nokta ise mzelerin idari yaplarnda sanatsal kayglardan uzak iletme amal birimlerin etkinliinin artmas ve irket temsilcilerinin danman olarak grevlendirilmeleri olmaldr. Zira bu durum kratoryal seimlerin ve sergi, etkinlik kriterlerinin ticarilemesine neden olabilmektedir. Trkiyede sanatn zelleme srecine bakacak olursak grlr ki; zel sanat kurumlarnn olumas iin ncelikle milli bir burjuvazinin olumas gerekmitir. Bu yzden de sanatta zel kurumlarn, galerilerin almas ancak 1950lerden sonra balar. Nitekim 1980lerde uluslararas sermaye ile ortaklklar kurmak isteyen, kreselleme abasndaki Trk burjuvazisinin ortaya kyla da sermaye gruplarnn benzer sanatsal

35 36

Deniz nal, a.g.e,. s: 169-170 A.g.e., s: 171

24

yatrmlarda bulunmalar hem onlara uluslararas arenada kurumsal bir saygnlk kazandrm hem de toplum nnde sahip olduklar zenginliklerini de merulatrmtr. te yandan kentlerin de kresel ekonomi iinde yer edinebilmesi ve sermaye akn ekmesi iin kltrel faaliyetler ve ehrin sembolik deeri en az ekonomik altyap kadar nemlidir. 37 Bu ama dorultusunda ekonomik sermaye kltrel sermayeyi desteklemek iin gnll olabilir. Ancak Sibel Yardmcnn da belirttii gibi ekonomik ve kltrel sermayenin ayn gler tarafndan ekillendirilmesi ve birbirine dnmesi daha kuatc iktidar yaplarna imkn verecektir. 38 Trkiyede ounlukla kiisel koleksiyonlardan doan ama sonrasnda koleksiyon mzesi trn aan zel mzelerin bu tr eletirilerin merkezinde olduu sylenebilir. Ancak devletin plastik sanatlardaki eksiklii ve ihmali gz nnde tutulacak olursa, bu alanda nemli bir boluu da doldurmaktadrlar. Trkiyedeki ilk ciddi zel mze 1980de kurulan Sadberk Hanm mzesidir denebilir. 39 Ama bu mze de modern, plastik sanatlara ynelik deil, daha ok etnografik arlkl tarihsel eserlere yer vermektedir. Dolaysyla olanakszlklar nedeniyle srekli bir ekilde faaliyet gsteremeyen stanbul Resim ve Heykel Mzesinin durumu dnlecek olursa, plastik sanatlara ve gncel sanatlara yer veren srekli bir mekn aray 2000lere kadar devam etmitir. Bu srete stanbul Resim ve Heykel mzesinin 1990larn ortalarna kadar devam ettirdii Gnmz Sanatlar stanbul Sergileri, 1995-98 arasnda Uluslararas Plastik SanatlarSibel Yardmc, Kentsel Deiim ve Festivalizm: Kreselleen stanbulda Bienal, letiim Yay., stanbul, 2005, s:30 38 A.g.e, s: 95-96 39 Murat Katolu, a.g.e., s: 4637

25

Derneinin (UPSD) dzenledii Gen Etkinlik Sergileri ve Borusan Sanat Galerisinin 1998deki Yeni neriler Yeni nermeler Sergileri Trkiyedeki gen sanat potansiyelini ortaya karmaya ynelik giriimlerdir. Ayrca 1987den beri devam eden stanbul Bienalleri de hem gncel sanata olan ilgiyi arttrm hem de yabanc kratrler vastasyla Trk sanatlarn yurt dna almasn da mmkn klmtr. 2001de Can Elgiz tarafndan Proje4L stanbul Gncel Sanat Mzesi kurulur ve Vasf Kortun tarafndan ynetilir. Projenin mr 3 yl olsa da, gen sanatlara yer veren, sat amac gtmeyen zel bir giriim olarak gncel sanat iin yeni bir mecra yaratr.* Sonrasnda kurulacak olan kr amac gtmeyen banka galerileri ve ada sanata odaklanan galeriler iin de bir balang saylr. 40 2000li senelerde zel koleksiyonlarn mzelere dntrlme sreci balaynca mzecilik de bir yar halini alr. 2002de kurulan Sakp Sabanc Mzesini, 2004te stanbul Modern, 2005te Pera Mzesi ve 2007de Santralstanbul takip eder. Santralstanbul haricindeki dier mzeler sergiledikleri srekli koleksiyonlaryla bir koleksiyon mzesi olarak kurulmu fakat sonrasnda dzenledikleri byk sreli sergilerle bunu tesine geebilmilerdir. rnek olarak Sabanc Mzesi, Pablo Picasso ile balayan Auguste Rodin, Salvador Dali ve Joseph Beuys ile devam eden yksek ziyareti saylarnn hedeflendii sergilere ev sahiplii yapmaktadr. stanbul Modern ise Dr. Nejat F. Eczacba Vakf Koleksiyonunun Eczacba Topluluu tarafndan mzeye dntrlmesiyle ortaya kar.

40

Burcu Pelvanolu, stanbul Mzeleri, Koleksiyonlar ve Bitmek Bilmeyen Sorunlar, http://demlenmeler.blogspot.com/ *Can Elgiz 2005te mekan Proje4L stanbul ada Sanat Mzesine evirerek koleksiyonculua geri dner.

26

stanbul Modernin kuruluundaki ilgin bir nokta ise mzenin alnn Aralk 2004te daha koleksiyon tam olarak hazrlanmamken yaplm olmasdr. nk 17 Aralkta Avrupa Birlii mzakereleri balayacaktr ve Babakann bizzat katlaca bir mze al Trkiye iin olumlu bir imaj yaratacaktr. Avrupa lkelerinin babakanlarnn, kltr bakanlarnn elenk gnderdii, st dzey birok kiinin bizzat katld bu trenin Trkiyenin sanata verdii nemi gstermek iin son dakika dzenlenmi bir kurmaca niteliinde olduu sylenebilir. 41 2004 ylnda ise Kra Vakf bir Trk ressamn tablosuna rekor bir fiyat deyerek sahip olur. Mze Perada sergilenmek zere, Osman Hamdi Beyin Kaplumbaa Terbiyecisi be trilyona satn alnr. Kurumsal irketlerin sanata ayrd yatrmlarn bykl ve haklarnda kan haberlerin sansasyonel boyutu dnlecek olursa, sanat ortamnda yaanan bu yarn kurumsal iletiim boyutunu da gz nnde bulundurmak gerekir. Bu mzelerin arkalarndaki byk holdinglerin isimleriyle anmsanmas, bu mzecilik yarn ticari kurumlarn halkla ilikiler ve sponsorluk faaliyeti olarak deerlendirmeyi de mmkn klmaktadr. Trkiyede galericiliin ve koleksiyonerliin oluumuna baktmzda ise 1970lerden nce bu konuda ok az giriim grlr. 1951de Adalet Cimcoz tarafndan kurulan Maya Galeri ve 1969da kurulan Mefkure erbetinin at Galeri 1 arasndaki srede kayda deer bir zel giriimden bahsedilemez ki bu iki galerinin de faaliyet sresi 2 yl gememitir. Galerici ve koleksiyoner Yahi Barazn da belirttii gibi galericilik, 70li yllardan itibaren koleksiyonerlerin de ortaya kmasyla41

A.g.e,

27

hareketlenmeye balar. 19851989 seneleri dnyada ve Trkiyede en ok sanat eseri sat yaplan senelerdir. Bu dnemde Trkiyede de birok galeri alr. Yine Barazn belirttiine gre 1975lere kadar Trkiyede resimle ilgilenenler gerek sanatseverlerdir. 1985e kadar ortaya kan alclar ise ncekiler kadar tutkun olmasalar da yine de asmak ve sergilemek iin alm yapmaktadrlar. Oysaki 1985ten sonra baz iletme ve bankalarn sadece yatrm amacyla depolarda saklanmak zere eser satn aldklar grlr. 42 Sanat eserinin bir yatrm arac olarak kullanlmas bu alan speklasyona olduka ak hale getirir. zellikle ada sanat eserlerinin deerinin tanmlanmasnda kabul edilmi kriterlerin eksiklii dnlrse oluan sanat piyasas kiilerin ve kurumlarn etkisine olduka fazla maruz kalabilir. Sanat alannda mzeler ve galeriler haricinde bir dier mecra ise sanat inisiyatifleridir. Sanat inisiyatifleri, kurumlardan bamsz kalarak piyasa ve sermaye ile olan ilikileri hafifletebilme, sanatta daha zerk bir konumda yer alabilme amac ile ounlukla sanatlar tarafndan kurulmu oluumlardr. Trkiyede bu tr oluumlara Hafriyat Karaky, Apartman Projesi, Pist, K2, Bas gibi rnekler verilebilir. nisiyatifler, kr amac gtmemek, byk meknlarda sergilenemeyecek ileri sergilemek, gen sanatlara alan amak, demokratik ileyi, tartma ortamna nem vermek, sanat ortamndaki merkez evre ilikisini sorgulamak gibi ilkelerden en az biriyle hareket ederler. 43 Devlet ve sermaye iktidarndan grece bamsz, minr oluumlar olarak olduka nemli bir noktada bulunurlar.

Yahi Baraz, Trkiye'de Galericilik ve Sanat Pazarnn Gelimesi http://www.galeribaraz.com/yahsibaraz/turkiye.htm, 11.10.2009 43 Mahmut Hamsici, Sanatta Tam Bamszln Adresleri, Radikal Gazetesi, 22 Mays 200742

28

Sivil oluumlara dier bir rnek ise 2002den beri faaliyet gsteren ve kltrel demokrasi adna nemli bir atlm saylabilecek Anadolu Kltrdr. Dernek, periferide kalan ve kltr politikalarnn, sanatsal olanaklarn zorlukla ulaabildii sorunlu blgelerde faaliyet gstererek sanatn bu blgelerde birletirici ve zmleyici bir g olmasn hedefler. Osman Kavala dernein ilevini u ekilde aklar; Biz sanatn ve kltrel alann paylalmasyla karlkl anlay ve duyarllklarn artacana, blgesel farkllklarn ve nyarglarn alabileceine inanyoruz. Zengin kltrel mirasa sahip Anadolu kentlerinde kltrel hayatn canlanmas, kent aidiyetinin de modern vatandalk kavramna uygun biimde gelimesine yol aacaktr. Farkl sosyal kesimler, farkl kltrel kimliklere ve zelliklere sahip gruplar kent kltrn ortaklaa yaar ve paylaabilirse, demokrasi ve sosyal ierme iin de uygun bir ortam salanm olur. 44 Anadolu Kltr bu balamda Diyarbakr Sanat Merkezi (DSM) ve Kars Sanat Merkezini (KSM) kurmu ve 25 Anadolu ehrinde etkinlikler dzenlemitir. Ayrca eitli ehirlerde bamsz sivil giriimlerin ve yerel ynetimlerin kltr politikalarnn belirlenmesi srecinde etkin olmasn salamak amacyla Yerel Kltr Politikalar iin Stratejiler programn yrtmektedir. Sanat inisiyatifleri ve Anadolu Kltr gibi sivil oluumlar devletin ve sermaye gruplarnn ekillendirdii kltr politikalarn ierden dntrme potansiyeli tayan oluumlardr. Mevcut kltr endstrisinin ve simgesel sermayenin ok da dnda kalmadan, sistemin iinden, daha bamsz ve muhalif seslerin duyulmas iin ka noktalar yaratrlar. Sonu olarak, sanat kurumlarnn tarihsel srecine bakldnda grlr ki, ou zaman sanatn kurumsallamas onu eitli glerin etkisi altna sokarak, zerkliinin sorgulanmasna yol aar. Bata mzeler olmak

44

Osman Kavala, http://www.anadolukultur.org/tr/hakkimizda.asp

29

zere, sanat kurumlar ilk olarak devletlerin uluslama srecinde bir kimlik oluturma arac, sonrasnda ise sermaye gruplarnn kurumsal iletiim faaliyetlerinin bir paras olarak kullanlr. Fransada ilk olarak mze kavram yeni rejimin ve ulus devlet ideolojisinin halka benimsetilmesi amacn tarken, zellikle ngilteredeki uygulamalarla emperyalist bir g gsterisi ve kltrel snflandrma arac halini alr. 20. yzylda Almanya ve Sovyetler Birlii tarafndan sanat, propaganda sanat ve sosyalist gerekilik olarak tanmlanr ve toplum mhendisliinin bir paras haline gelir. Amerikada ise sanat, kltrel bir birikiminin olmad topraklarda bir kltr ve kimlik yaratmak, hem Avrupadan farkllamak hem de onu amak iin kullanlm ama sonrasnda sermaye snfnn ynetimi ve hizmetine girerek bir sektr haline gelmitir. Trkiyede de sre benzer ekilde gelimi, Cumhuriyetin ilk dnemlerinde sanat kurumlar devletin vatandan bilinlendirmek ve eitmek amacyla srdrd bir grev olarak kontrol altnda tutulmutur. 1980 sonrasnda Trk burjuvazisinin glenmesi ve kreselleme abalar artm, bu balamda kentlerin simgesel deerleri n plana kmtr. Bylece irketlerin hem uluslararas arenada hem de i piyasada kurum itibarn glendirmesi asndan himayesi altndaki sanat kurumlar ve destekledikleri kltrel faaliyetler nemli bir bilano kalemi haline gelmitir. Mesenlik anlay gnmzde yerini sponsorlua brakm, irketler Trkiyede ve dnyada sanatn ekillenmesine nemli lde mdahil konuma gelmilerdir. Sanat kurumlar devamllklarn salamak ve kresel sistem iinde var olabilmek iin sermayeye, sermaye de sosyal sorumluklarn yerine getirmek ve kurumsal imajn glendirebilmek iin 30

sanat kurumlarna bal hale gelmitir. Beral Madrann da belirttii gibi sanat kurumlarnn ynetiminin profesyonel ynetici ve pazarlamaclarn eline gemesi; kratrlerin, sanat uzmanlarnn yetkisinin azalmasna veya ynetici kimlikleriyle ne kmalarna neden olmaktadr. Bu durum da onlar eletirel bak asndan uzaklatrmaktadr. Dolaysyla kurumlarn genel politikalarn ve ieriklerini de koleksiyonerler ve sanata yatrm yapan irketlerin temsilcileri belirlemesi sz konusudur. 45 Bu koullar altnda bir lkedeki sanat ortamn daha iyi analiz edebilmek iin; sermaye ve iktidar gruplarnn kurumlarnn ynetimindeki yetkileri, siyasetin sanata mdahalesi, kreselleme ve kentlerin simgesel deerlerinin sanat ortamndaki etkisi gibi durumlar gz nnde bulundurulmaldr. Ancak bu ekilde Trkiyede sanat kurumlarnn zerklii, kratoryal seimlerinin nitelii, gncel sanata biilen maddi deerin kriterleri, kltrel demokrasi gibi konularda anlaml tartmalar yaplmas mmkn olabilecektir.

45

Beral Madra, Sanatnn Sermayeyle mtihan, Radikal Gazetesi, 27 Mays 2006

31

KNC BLM

KURUMSAL ELETRNN SORUNSALLARI ve RNEKLER

Kurumsal eletiriyi daha iyi anlamak iin kurum kavramn bamsz bir ekilde ele almak yerinde olacaktr. Bu ekilde kurumlarn ne tr bir ilev tad ve toplumsal olarak nasl kabul grd daha aka ortaya konabilir. Kiiler baz durumlarda toplu olarak belli bir nesneye veya kiiye sahip olduu fiziksel deerin haricinde baka bir deer atfederek, onu asl konumundan baka bir konuma tarlar, ona konumsal bir ilev verirler. rnek verecek olursak resimli bir kt paras, parasal bir kurumun olduu yerde gerek fiziksel ilevinin ok tesinde maddi bir deer tayabilir. Ya da herhangi bir hareket, belli bir oyunun kurallar gerei gol olarak kabul edilebilir. Bunlarn arkasnda toplumsal olarak kabul edilmi belli kurallar ve bu kurallar koyan kurumlar vardr. Hayvanlardan farkl olarak, insan medeniyetinin kurumsal ontolojisi yapc kurallar ve prosedrlere gre oluturulmu konumsal ilevler meselesidir. Konumsal ilev, toplumu bir arada tutan yaptrcdr. Sadece para, mlk, devlet ve evlilii deil, ayrca futbol, ulusal seimler, kokteyl partileri, niversiteler, irketler, arkadalklar, kullanm hakk, yaz tatilleri, hukuk, gazeteler ve grevler de bu balamda dnlmelidir.46 Formel ya da enformel olsun, kurumsal yaplar hayatn geneline nfuz etmitir.

46

A.g.e., S: 33

32

te yandan kurumlarn asl amac insanlar snrlamak deil, yeni trlerde g ilikileri yaratmaktr. Bu zel g ilikileri; haklar, grevler, zorunluluklar, yetkiler, izinler, gereklilikler, yetkilendirmeler gibi deontik gler yaratr. Btn deontik gler kurumsal bir yapya sahip deildir kukusuz ama denebilir ki kurumlar bu deontik glerden bamsz dnlemez. Peki, bu g ilikileri topluluklar tarafndan nasl kolayca kabul edilir ve benimsenir? Bu g ilikilerinin ileyii ve kabul edilii kurumsal gerekliklerin yaratlmasyla salanr. nk bu kurumsal gereklikler insanlarn gcn ve hareket yeteneini nemli lde arttrrlar, normal koullarda elde edemeyecekleri frsatlar sunarlar. Ama btn bunlar, karlnda deontik gleri tanma mecburiyeti getirir. nk bu tanma ve kabullenme olmadan, elde edilen gcn hibir hkm yoktur. 47 John Searln bu temel analizine gre ksaca kurum, kurumsal gereklerin yaratlmasn mmkn klan kolektif olarak kabul edilmi kurallar btndr. Bu kurallar ise bir nesne veya kiinin, bunu mmkn klan belli bir durumda, fiziksel yaps itibariyle sahip olamayaca bir konumu (stat) elde etmesini salar. Bu konumsal ilevler retilerek yaratlan kurumsal gerekliklerin amac ise deontik gler yaratmaktr. Bu da sonu olarak bizim ilk nesne veya kiimize herkes tarafndan benimsenmi bir g ve iktidar kazandrm olur. Bu ekilde Searle, kolektif ynelim, ilev ve konum atanmas, yapc kurallar, kurumsal gereklikler ve deontik gler arasndaki ilikilerden yola karak kurumsal analizini gerekletirir. Yukarda genel olarak kurum kavramnn bir analizinden bahsedilse de, sanat kurumlar da yaps itibariyle sz geen dinamiklerin tmn bnyesinde barndrmaktadr. Dolaysyla bu analiz ileride bahsedilecek olan kurumsal eletiri tartmalar iin bir temel tekil etmektedir. Bu analiz arka planda tutularak, bu blmde kurumsal eletiri ve bu eksendeki tartmalar genel olarak ele alndktan sonra kurumsal eletirinin ana47

A.g.e.,S: 34-5

33

sorunsallar olan sanat snf, sanat piyasa, sanat sermaye gibi ana sorunsallar incelemeye alnacaktr.

2.1 Kurumsal Eletiri ve Tartmalar Kurumsal eletiri, sanat kurumlarnn yaplarn, ileyi sistemini ortaya koyan, kurumlarn var olma dinamiklerini aa kartarak mevcut kurumsal sanat piyasasna yapc eletiriler getirmeyi hedefleyen bir sanat pratiidir. zellikle Avrupada ve Amerika Birleik Devletlerinde 68 hareketinin yaratt kurumlara kar oluan tepkiler, sanat ortamnda da karln bulmu ve ilk dalga olarak, 1960 sonlar ve 1970 balarnda mze, galeri ve koleksiyonlar gibi tekil kurumlarn sanat ortam zerindeki etkisi sanatsal pratikler araclyla eletirel zmlemelerin merkezinde yer almtr. Bu dnemde kurumsal eletiri, sanatsal iler, yaratc politik aktivizm ve eletirel makaleler ile ortaya konmutur. Kurumsal eletiriyi tarihsel bir dnem veya sanat tarihinde bir tr olarak grmek yerine kurumlarn geneline ynelik analitik bir ara, meknsal ve politik bir eletiri metodu olarak grmek de yerinde olacaktr. Zira kurumsal eletiri, sanatlarn kendilerini tanmlad bir tr olmaktan ok, Benjamin H. D. Buchlohun kavramsal sanat iinde vurgulad bir alandr. Buchlocha gre 1960larn sonunda materyallerin ve ileyilerin, yzeyler ve dokularn, konumlarn ve yerletirmenin; grsel ve bilisel deneyimlerin fenomenolojisi veya gstergelerin yapsal analizi asndan sanatsal olarak tek nemli unsur olmad, ama tam da bunlarn dilsel dzenin ve dolaysyla kurumsal gcn, ideolojik ve ekonomik yatrmn

34

paras olduunun farkna varlr. 48 Kavramsal sanat biimsellikten uzaklatrarak, kurumlara kar ieriini ne karan sanatlar Marcel Broodthaers, Daniel Buren, Hans Haacke ve Michael Asher, Robert Smithson olmutur ve bu sanatlar kurumsal eletirinin ilk dalgasnn kanonunu olutururlar denebilir. Bu sanatlar ya mzelerin i ileyilerini ifa ederek dorudan ya da mzenin obje odakl tketimini imknsz klacak ekilde dolayl iler reterek mzenin sanat zerindeki otoritesine kar kmlardr. Kurumsal eletiri sanatlarnn ileri, performanslar veya yaynladklar makaleler ne kadar aykr, ykc olursa olsun, sonunda ou beyaz kpe geri dnerler. Ama yine de sanat piyasasnn dinamiklerine getirdikleri eletiriler bu ynde bir bilincin olumasna katkda bulunmutur: Bu mzelerin eser seimlerinde ne kadar dlayc olduu, beenilerini yansttklar toplumsal ve kltrel bir elit tarafndan ne lde denetlendikleri ortaya kmtr. 49 1980lerden sonra ise kurumlarn da eletirinin de deiime urad grlr. Isabelle Grawun belirttii gibi sanat araclar artk mzeler ve galeriler gibi kolayca hedef gsterilebilecek kurumlar deildir. Onlarn yerini birinci ve ikinci el piyasalarda ounlukla bilinmeyen kresel alverilerin gerekletii yeni bir sanat piyasasnn gc almtr. Bu yeni piyasa sistemi galerilerin geleneksel perakende sistemine kyasla ancak bir

Benjamin Buchloh, "Conceptual Art 19621969: From the Aesthetics of Administration to the Critique of Institutions", October 55, 1990, S: 136 49 Christoph Grunenberg, Modern Sanat Mzesi, Sanat Mzeleri 2: Mze ve Eletirel Dnce, Ali Artun (ed.), letiim Yaynlar, stanbul, 2006, S: 102

48

35

grsel endstri olarak tanmlanabilir. 50 Dolaysyla 1980 sonras ikinci dalga sanatlar da ncekiler gibi sadece mze ve galerileri deil, bir btn olarak sanat piyasasn ve onun tm aralarn hedef alrlar. Mze ve galerilerden irket ofislerine ve koleksiyonerlerin evlerine kadar, hatta sanatn yerletirildii kamusal alanlar da kurumsal eletirinin kapsama alanndadr. Ayrca sanat retiminin yapld alanlar: stdyolar, ofisler; sanatsal sylemin retildii yerler: sanat dergileri, kataloglar, popler sanat keleri, sempozyumlar, okumalar; ayrca sanat retimi ve sanat sylemi retenlerin retildii yerler: gzel sanatlar, sanat tarihi ve imdi kratryel programlar. 51 Bunlarn hepsi yeni kurumsal eletiri pratiklerinin hedef ald kurumlar arasndadr. 1980 sonras dnemde kurumsal eletirinin ele ald konularda da deiim yaanr. Ulus devletten Avrupa Birlii gibi uluslar st yapya geilirken kltr kurumlarnn temsil ettii kitle daha karmaklar. Bu ortamda kltr ve sanat kurumlar da etki alanlarndaki kitleleri somut olarak deil, sembolik olarak temsil etmeye balarlar. Bu durum kurumsal eletiride yansmalarn bulur. Bu dnemden itibaren, ele alnan konular kltrel incelemeler, post-kolonyal ve feminist epistemolojinin de etkisiyle kurumlarn eletirisinden temsillerin eletirisine doru gelimektedir. 52 Mzelerin ataerkil dzenlemeleri, smrgeci anlayn kurumlardaki tezahr, siyah sanatlarn veya kadn sanatlarn sanat ortamndaki frsat

Isabelle Graw, Beyond Institutional Critique, Institutional Critique and After iinde, John C. Welchman (ed.), JRP Ringier, Zurich, 2006, S: 146-7 51 Andrea Fraser, From the Critique of Institutions to an Institution of Critique, Artforum, Eyll 2005, S: 103 52 Hito Steyerl, The Institution of Critique, Institutional Critique: An Onthology of Artists Writings iinde, Alexander Alberro, Blake Stimson (ed.), The MIT Press, Cambridge, 2009, S: 489

50

36

eitlii gibi konular da kurumsal eletiri balamnda tartlmaya ve eserlere konu olmaya balar. Eletiri de ayn ekilde 1970lerdeki ilk dalga kurumsal eletiri gibi objesine eletirel bir mesafede durmamaktadr. Yeni dalga kurumsal eletiri sanatlar; Andrea Fraser, Christian Phillip Mller, Rene Green ve Fareed Armaly gibi sanatlar, sanatyla eletirdii nesnesinin arasnda byle bir mesafenin varln reddederler. Sanatyla kurum yeniden bir pazarlk srecine girerek eletirel mesafeyi saf d brakrlar. Artk byle bir mesafeden bahsedilemez nk sanat kurumlar bizzat bireyler tarafndan hayata geirilmi ve iselletirilmi oluumlardr. Frasern da ak bir ekilde belirttii gibi: Biz kurumuz. Asl soru; nasl bir kurum olduumuz, ne tr deerleri kurumsallatryoruz, hangi uygulama yntemlerini dllendiriyoruz ve hangi dllerin peindeyiz 53 Kurumsal eletirin en makul hedefi, bu sorular sadece sanatlarn veya yneticilerin deil, sanat piyasasnn tm aktrlerinin sorgulamasn salamaktr. Bu 1980 sonras gelien ikinci dalga kurumsal eletirinin ayrt edici zellii kurumlar ierden eletirerek onlar kendi aralaryla dntrme abasdr. Eletiri dardan ieriye doru kaymtr. Ya da baka bir deile, birinci kuak sanatlar sanat - kurum ikilii zerinden kendilerini tanmlarken, sonraki kuak kendi zerinden gelitirdii bir bilinle ilerini ortaya koymaktadr. Sanatlar kurumlar ierisinde sahip olduu gc tekrardan ele alarak, kurumu teki olarak grmek yerine kendini bu organizmann bir paras olarak kabul etmeye balarlar. Dsal bir eletiri getirmek yerine kendilerini de hedef alan isel bir eletirinin daha yapc53

A.g.e., Fraser, S: 104

37

sonular verebilecei dncesi hkim olur. Bu ekilde sistemi dardan deitirmek yerine ierden dntrmenin yollar aranr. Benjamin Buchlohun kurumsal eletiri yaklam, Avrupa ve Amerika merkezli pozitivist kavramsallatrmalarnn haricinde kavramsal pratiklere soybilimsel bir bak as getirir. Bu yaklamla beraber, salt sanatsal retimin yerini sanatsal pratiklerin merkezinde kurumsal erevenin analizi alr. Kltrel alan, devlet ynetimi ve pazar ekonomisi arasndaki artan geililik ortak hareket noktalardr. Bugn daha da ileriye giderek kltrel kapitalizm; kresel ehirlerdeki dnmn kilit arac, smrgecilik sonras dnemin kontrol mekanizmas haline gelir. Bunun iin de kltrel eletiriyle i ie gemi bir kurumsal eletiri gereklidir. 54 Dolaysyla mze gibi arketipal kurumsal alanlarn haricinde kapitalizmin gstergebilimsel retimine ynelik, kltr-devlet-piyasa sistemini glendirmeyen, kendi iinde eliki barndrmayan bir eletiri aray sz konusudur. Bazlarnn nc dalga dedii ama kesin bir ayrm yapmann ok yararl olmadn dndm bugnk kurumsal eletiri ise kurumlar tarafndan olduka iselletirilmi, hatta birok gncel kaynakta kurumsallam eletiri eklinde tanmlanarak tartmalarn oda olmutur. Ne var ki, sanatn eletirelliinin sorguland tartmalar pek de yeni deildir. Halen avangardn ve kurumsal eletiri sanatlarnn arasnda bulunduu neo-avangardn sorgulanmas devam etmektedir. Avangard kuram adl kitabyla Peter Brger bu konuda temel tartmalarn merkezinde yer almaktadr.Daro Corbeira, Marcelo Expsito, Art: Radical Political Imagination, eipcp European Institute for Progressive Cultural Policies, 05 2005, http://eipcp.net/transversal/0106/brumaria/en54

38

Brger ok tartlan kitabnda, avangard akm tarihsel avangard ve neoavangard olarak snflandrr; iki Dnya Sava arasndaki dnemi tarihsel avangard ve gerek direnii hareket olarak tanmlarken sonraki avangardist hareketleri neoavangard ve ncekilerin samimi olmayan bir taklidi olarak yorumlar. Brgere gre avangard - tarihsel avangarddan bahseder - sanatn kurumlamasna kar bir saldrdr. Ama estetik haz nesneleri yaratmak deil, hayata mdahale eden devrimci sanattr. 55 Sanatn hayattan kopuk zerkliini olumsuzlar ve sanatn kurumlar ve meta arasndaki ilikisini sonuna dek sorgular. Brgerin belirttii zere, Duchampn hazr nesneleri birer sanat eseri deil, birer gsteridir.56 Sanat tarafndan imzalanan nesne, form - ierik btnl bakmndan deil, seri retim nesnesi ile imza ve sanat sergisi kartln gsterdii srece anlamldr. Ama gsteri nesnesi bir sanat eseri olarak kabul edilip, mzede sergilenmeye deer bulunduktan sonra ortaya konan iin provakatif ve eletirel deeri kalmaz ve durum tersine dner. Saldrdklar, alay ettikleri dzen, mze veya sanat kurumu olarak, ho gren ve deer veren bir tavrla onlar iine kabul eder.57 Avangardn baarszla urad nokta tam da budur. Hal Foster ise Gerein Geri Dn: Yzyln Sonunda Avangard adl kitabnda Brgerin avangard tarihsel olarak snrlayan ve neo-avangard grmezden gelen saptamalarn eletirir ve neo-avangard kendi iinde ikiye ayrr: Birincisi, burada Rauschenberg ve Kaprow tarafndan temsil edilen 1950ler ve ikincisi de, Broodthaers ve Buren tarafndan temsil edilen 1960lar. Fostern da kabul ettii zere ilk neo-avangard, [...] zellikle de avangardn temel aralarn birebir kullanan daday -tarihsel avangard- geri getirir. Bunun sonucu sanat kurumunu dntrmekten ok, avangardn kurumsallatrlmas olmutur.58 BuPeter Brger, Avangard Kuram, letiim Yaynevi, stanbul, 2007, S: 21 A.g.e., S:108 57 A.g.e., S:22 58 Hal Foster, Gerein Geri Dn: Yzyln Sonunda Avangard, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2009, S: 4955 56

39

dnem Brgeri hakl kartr. Ama avangardn kurumsallamaya balamas, sonraki tm sanatn gsteri ve elence amal olduu manasna gelmez; asimilasyon ve uzlatrma srelerinin bir eletirisi olan ikinci neo-avangard tevik eder. Fostern bu noktada bahsettii, bu tezin de konusu olan Michael Asher, Marcel Broodthaers, Hans Haacke, Daniel Buren, Andrea Fraser, Fred Wilson gibi sanatlarn ne kartt kurumsal eletiridir. Dier yandan kurumsal eletiri bir terim olarak ele alndnda daha en batan elikili bir yapya sahiptir. nk kurum eletirisi getirmeyi hedeflerken tam da kendisi kurumsaldr. Dolaysyla kurumsal eletiride, eletiri sadece kurumlara deil, kurumsal bir yapdaki eletirinin kendisine de getirilir. Bu durumdaki eliki temelde iki noktadan kaynaklanr: ilki sanatlar ve kurumlar arasndaki olduka kuvvetli ilikiden dieri ise kurumlarn onlarla ilgili getirilen eletirileri veya ortaya konan eserleri ekillendirmesi veya ynlendirmesindendir. Burenin de keskin bir ekilde ifade ettii gibi, bugn artk asl korkutucu olan kurumlarn eletiriye izin vermemeleri deil, eletiriyi gnll ve istekli olarak kabul etmeleridir. Mzeler sanatlardan veya dolayl olarak kratrlerden bu kavram erevesinde sergiler dzenlemelerini istemekte veya kurumlarn kendisine mekn odakl sergiler sipari etmektedirler.59 Trkiyede ve dnyada sergi bltenlerine bakldnda grlecektir ki, her sergi ak bir ekilde eletirel olduunu ne srmekte ve bunu net bir ekilde ne karmak istemektedir. Ama bu eletirilerin ou, tanmlamaktan ok iddia ettii iin veya ilevsel bir ekilde belli etmek yerine hkm getirdii iin sonu genelde buna benzer eletirilerin ilevsizlemesine, ntrlemesine neden olmaktadr.60 Bu durum, kurumlarn dnda bir alan olmad, en aykr ilerin bile kurumlar tarafndan temellk edilecei karamsarlna gtrebilir. Ama yine de birIsabelle Graw, Beyond Institutional Critique, Institutional Critique and After iinde, John C. Welchman (ed.), JRP Ringier, Zurich, 2006, S: 139-40 60 A.g.e., S: 13959

40

kurumun olabilmesi iin onun haricinde yapc bir d blge de olmas gerekir. Her merkez nasl kendi periferisini yaratrsa, irketlemi sanat kurumlarnn dnda kalanlar da kendi yaplarn kuracaklardr. irket ideolojisinin bu kadar baskn olduu bir ortamda kurumsal eletiriyi yeniden ve daha doru tanmlayarak, onun sorgulayc potansiyelinin altn izmek ve bu pratikleri devam ettirmek nem kazanmaktadr. 61 Kurumsal eletiri, hem tarihsel avangardn hem de ilk neo-avangardn snrlarn eletirel ve yaratc bir analizden geirir. Onlarn hatalarndan ders alarak yeni taktikler gelitirir. Haacke, 1971de Guggenheim mzesindeki kiisel sergisinde, yoksul etnik gruplarn yaad blgelerdeki gayrimenkul piyasasn elinde tutan byk irketlerin smrsn gzler nne serer. Ancak mze ynetimi, mzede siyasete yer olmadn syleyerek sergiyi iptal eder ve kratr de iten karr. Sonrasnda Haacke, mzenin ynetim kurulunun sz konusu irketlerle olan balantlarn ortaya koyan baka bir alma yapar. Bu alma kurumsal eletiri dorultusunda dier sanatlara da bir yol izer. Buren, Broodthaers gibi sanatlar nceki rneklerdeki kk burjuva anarist radikalizmini sorgulayarak, bunun tesine gemeyi hedeflemilerdir. Loise Lawler, mzelerdeki erkek egemen yerletirme sistemine ve sanat piyasasndaki cinsel eitsizliklere dikkat ekerken, Fred Wilson gibi sanatlar da sanat kurumlardaki smrgeci anlayn devamn gzler nne sererler. Fraser mzelerde, trenlerde ve dier kitlesel sanat ortamlarnda yapt performanslar ve keskin ileriyle gsteriyi kendi silah haline getirip kurumlara yneltir. Bu sanatlar kurumsal gereklikleri yadsmadan, topik amalardan uzak, gereki ve somut bir ekilde kurumlarn iindeki snf, sermaye ilikilerine, turizm, sponsorluk, irket koleksiyonlar gibi balantlarna ve sanatn deerinin belirlenmesi, finansal ara haline gelmesi gibi yatrm ilevlerine dikkat ekerler.61

A.g.e., S: 143

41

Ama kurumlar tamamen ortadan kaldrmak deil, onlar iten dntrmenin yollarn yaratmaktr.

2.2 Kurumsal Eletirinin Sorunsallar 2.2.1 Sanat - Snf Sanatsal beeni, saf ve karsz estetik haz Immanuel Kantn Kritik der Urteilskraft (Yarg Yetisinin Eletirisi) adl kitabnda savunduu gibi gerekten evrensel midir? Fransz sosyolog Pierre Bourdieu, Kantn hem bu ikin estetik haz savna hem de gzel, kavram olmakszn haz verendir eklinde belirttii kavramlardan bamsz, akn bir gzellik olgusuna bir sosyolog olarak hem mantksal hem deneysel dzlemde kar kar. Bourdieunn 1969da tamamlad ve Sanat Ak ad altnda yaynlad, Avrupa mzelerini dolaanlarn tercihlerinin eitliliini temel alarak, farkl sosyolojik faktrlere gre yapt sistematik analizler sonucunda (eitim, ya meslek, ikamet gibi) vard sonu u ekildedir: Sanat beenisi doutan gelen bir yetenek deil, ekonomik ve toplumsal olarak kazanlan bir ayrcalktr. Aileden miras alnan sosyal evre ve stat, sonrasnda alnan okul eitimi veya mensup olunan sosyal snfa gre kendiliinden iselleen birtakm alkanlklar yani ksaca Bourdieunn kavramyla habitus, kiilerin sanattan aldklar hazzn asl belirleyici zelliidir. yle ki doalm gibi yaanan ya da yaand varsaylan bu haz, aslnda sanatn yapay bir rn olan, renilmi bir hazdr.62 Ancak bu sonradan kazanlan kltr, doallk kisvesine brnd srece altnda yatan sosyal ve ekonomik farkllklar rtbas edebilecek ve bu kltre sahip kii ve snflar doutan gelen yeteneklerle kutsanm bir konuma ykseltebilecektir.63

Pierre Bourdieu, Sanat Ak, Mze ve Eletirel Dnce: Tarih Sahneleri - Sanat Mzeleri 2, Ali Artun (ed.) letiim Yaynlar, stanbul, 2006, S: 226-8 63 A.g.e., S: 229-3262

42

Dolaysyla mzeler ve sanat galerileri her ne kadar bu sanatsal birikimi kamuyla snrszca paylamak amacyla yola karsa ksn, ancak kltrel ve sembolik sermayeye* sahip olanlarn anlayabilecei ve zevk alabilecei kodlarla donatlmlardr. Sonu olarak sanat kurumlar bu birikime sahip olanlar ve olmayanlar arasndaki fakllklar belirginletirerek bu iki snf arasnda ayrma [distinction] yol aarlar. 64 Bourdieunn tespitinde bir dier kritik nokta ise, ekonomik sermaye -sosyal evre ve eitimin gl bir etkeni olarak- kolayca kltrel ve sembolik sermayeye, ayn ekilde kltrel ve sembolik sermaye de ekonomik sermayeye dntrlebilir. Bu durum belli kesimlerin toplumu ekillendirmesinde etkili olabilecek iktidar yaplarna sahip olmasn beraberinde getirerek, bu farkllklardan elde ettikleri gc pekitirmelerine neden olur.65 Benzer bir bak asyla, Michel Foucaultnun bilgi/iktidar ve disiplin kavramlarndan yola karak, ok da derinlemesine olmayan bir okumayla, mzeleri ve dier sanat kurumlarn da ayn ekilde okul, hapishane, hastane gibi, sylemlerin aklclatrd, nesneletirildii, bilimsel gereklikler retilen disipliner bir kurum olarak grmek mmkndr. Mzenin Foucaultcu arkeolojisini yapan Douglas Crimpin ne srd gibi; mze, sanat muhalif zelliklerinden ayklayarak tarafszlatrr ve normalletirir. Avangardn, sanatn kurumsallamasna isyan etmesinin temel nedeni de budur. 66 Ali Artunun bu balamda belirttii zere: Mze izleyicisi, sanat, etnoloji, bilim vb. mzelerinde kendisini nesneletiren bir insanlk anlats izler. zleme edimi esnasnda kendisine zg, tikel ve znel bir estetik/bilisel iliki iindedir; yarglar, hazlar ve davranlar zerinde hkmrandr ve btn bunlar onu bireyletirir, zneletirir. Ama ayn zamanda, beeni, sanat tarihi, mze adab -disiplinieletiri vb sylemler tarafndan hkmedilmektedir. Gz, bu sylemlerin ykl olduu iktidarn gzdr. 19. yzylla birlikte baklandan bakana,* Sembolik sermaye; belli bir itibar, hret, sayg ve onur birikimine iaret eder ve bilgi ile bu bilginin grd kabul arasndaki diyalektie dayanr. Kltrel sermaye; kltrel bilgi formlarn, uzmanlklar, hal ve tavrlar ilgilendirir. 64 A.g.e., Artun, S: 185-6 65 Bourdieu, A.g.e., S: 230 66 A.g.e., Artun, S: 193

43

nesnesinden znesine odaklanan bireysellemi, znelemi, liberallemi olan modern gr tarznn gzdr. Ve modern grme biimleri, bakma/grme/bilme/denetleme etkinliklerini ekillendiren skopik rejimler, nemli lde mzenin eseridir.67 Dier yandan, Foucaultya gre iktidarn olduu her yerde direni de vardr. Ancak Foucault bu direni yntemlerinde, hibir ekilde ynetilmeme talebinden nasl ynetilmemeli? sorusuna doru bir sapmadan bahseder. Artk sz konusu olan hkmranl temelden reddetmek deil, onu eletirmek, dntrmek, onun ynetim biimlerinden ka yollar bulmaktr. 68 Bu yaklam tam da ikinci kuak kurumsal eletiri sanatlarnn kurumlara kar uygulad yntemdir: kurumlara ne dost ne de dman, onu kendi iktidarnn silahlaryla eletiren, onun stratejilerini farknda olarak kar taktikler gelitiren, iktidar alanndan kanmay bilen bir eletiri. Ayrca sanatn tam da bu dorultuda kuvvetli bir etkisi vardr. Artunun Foucaultdan aktard zere; sanat eseri, bir boluk, bir suskunluk an oluturarak, cevapsz bir soru sorarak, dnyann kendini sorgulamaya mecbur kald uzlamaz bir atmaya yol aar.69 Bu yzden sanat eseri, kurumlarn temellklerine ramen, halen gl bir silahtr. Hans Haacke 1974te Londra ada Sanatlar Enstitsn de gerekletirdii Art into Society Society into Art (Toplumda Sanat Sanatta Toplum) adl sergiye yazd All the Art thats Fit to Show (Gsterilmeye Uygun Btn Sanatlar) adl katalog yazsnda sanat eseri olarak seilmi ilerin sadece belli bir zamanda belli bir sosyal tabakaya ait kiilerin kendilerinde bunlar sanat eseri olarak tanmlama hakk grmeleri olduunu ileri srer. Haacke kurumlarn yaptklar bu seimlerde de hibir zaman tam anlamyla bamsz olamayacan ifade eder:

A.g.e., Artun, S: 194-5 Gerald Rauning, Instituting Practices: Fleeing, Instituting, Transforming, eipcp European Institute for Progressive Cultural Policies, 01 2006, http://transform.eipcp.net/transversal/0106/raunig/en#redir 69 A.g.e., Artun, S: 19668

67

44

Sanat kurumlar, muhafazakr veya avangard, sac veya solcu olsun her zaman sosyopolitik armlar tarlar. Tam da bu yapsal varolularndan dolay politiktirler. Bu durum Moskova veya Pekindeki bir mze kadar Kln veya Guggenheim mzeleri iin de geerlidir. zel ya da devlet kurumu olmas bu aksiyomu deitirmez. Devletin finanse ettii kurumlar aka devlet organlarnn onayna tabidir. zel kurumlar ise onu destekleyenlerin tercih ve ilgilerini yanstacaktr. zel ba alan her devlet kurumu da kendini bu kar atmasnn iinde bulacaktr. Dier yandan vergi muafiyeti, ksmi fonlama gibi dolayl sbvansiyonlar da ayn derece sorunlara neden olacaktr. Sklkla ama kastl olmasa bile sz geen ideolojik kanlara dair bir hogr hatta bir uyum sz konusudur. 70 Haacke ortaya koyduu ilerde ve yazd metinlerde el yapm rnleri sanat eseri seviyesine karan glerin i yzne dair eletirilerde bulunur. Bir igr kazanmak adna yaplacak dier sorgulamalarla beraber, kltrel gc kontrol eden kurum, kii ve gruplarn ekonomik ve politik desteklerine bakmak da olduka yararl olacaktr. Sonu olarak sanatlar, onlar destekleyenler veya desteklemeyenler, hangi ideolojiden olursa olsun sanattaki bu salksz durumun kastsz ortaklardr. Toplumun ideolojik olarak ekillenmesine yardmc olurlar, kurulmasna alet olduklar bu dzenin bir paras olurlar.71 Sanat Martha Rosler ise 1979da yaynlanan makalesinde, sanat alannda etkin kiilerin snrl bir sosyal gruba mensup olduklarna dikkat ekerek, bu snfn alm gcn belirlemekle kalmayp, aslnda neyin kltr ve sanat olduunu da tanmladn sylemektedir. Sanatn sosyal ve politik ilevini dlayan, salt bir beeni arac olarak tanmlayan Kant dncenin sanatsal biimleri snrladn ayrca halka yabanclam, romantik bir sanat imaj yarattn ne srer.72 Rosler, galeri ve mzelerin dnda, sanatnn retim ve sergileme inisiyatiflerini ele ald, sanatsal dnme biimleriyle dnyay deitirme yntemleri arasndaki

Hans Haacke, All the Art thats Fit to Show, Institutional Critique and After iinde, John C. Welchman (ed.), JRP Ringier, Zurich, 2006, S: 53-4 71 A.g.e., S: 53-5 72 Martha Rosler, Lookers, Buyers, Dealers, and Makers: Thoughts on Audience, Institutional Critique: An Onthology of Artists Writings iinde, Alexander Alberro, Blake Stimson (ed.), The MIT Press, Cambridge, 2009, S: 214-216

70

45

sahte snrlarn ortadan kalkt, yksek sanat izleyicisinin dndakileri hedefleyen, gndelik hayata ynelik oluumlarn gerekliliini savunur.73 Bu konuyu ele alan bir rnek olarak, 1989 ylnda Andrea Frasern Philadelphia Sanat Mzesinin talebi zerine gerekletirdii Museum Highights: A Gallery Talk adl performans serisi ele alnabilir. Fraser, performans srasnda gnll olarak mze rehberlii yapan st snfa mensup Jane Castleton kimliindedir. Castletonn giyimi oluturduu karaktere uygun olarak olduka k, zenli ve ciddidir; ceket ve etekten oluan klasik bir takm, beyaz ipek bluz, beyaz oraplar ve alttan hafife topuz yaplm salar. Fraser, Castleton karakterini yaratrken mzenin patron snfn temsil eden kltrel ve ekonomik sermayeye ayrca bo zamana sahip bir kadn profili yaratmay amalamtr. 74 Bir koleksiyon turu olarak adlandrlan turun odak noktas mzenin kendisidir. Kurum olarak mze kavramna ve Castletonn kendi statsne gndermeler ieren Frasern bu yadrgatc rehberlik hizmeti yava yava bunun bir performans olduundan haberi olmayan izleyiciler tarafndan da fark edilir hale gelir. Cinsiyet, snf ve etnik kken gibi kimliklerin performatif halleri ironik bir biimde ortaya konulur. Frasern hem bir mze rehberi hem de mzeye hizmet sunan Latin kkenli bir sanat olarak yaratt ikili durum; cinsiyet, snf ve etnik kken konularna ek olarak i gc ve emek gibi kavramlar da devreye sokarak daha da karmak bir durum ortaya koyar. Performansn znesinin mze olmasna ramen, Fraser gerek sanat kimlii ile mzeyi nesneletirir.

2.2.2 Sanat - Piyasa Kurumsal eletiri tarafndan ele alnan bir dier konu ise, sanatnn kimliinin, eserin orijinalliinin ve tekliinin kutsallatrlarak bir deer katsaysA.g.e., S: 228 Andrea Fraser, Museum Highlights: A Gallery Talk, Museum Highlights: The Writings of Andrea Fraser, Alexander Alberro (ed.), The MIT Press, Cambridge, 2005, S: 95-11074 73

46

olarak kabul edilmesidir. Sanatlarn imzas, eserin deerini eserin kendisinden daha ok belirleyen bir unsur haline gelir. Bu durum sanat isimlerinin irketlerin marka pazarlama yntemlerine benzer ekillerde ynetilmesini beraberinde getirir. Jean Baudrillard, 19.yzyla kadar orijinal bir eserin kopyasnn da kendine ait bir deeri olduunu ve bunun yasa d veya sahte saylmadn belirtir. Ama artk bu reprodksiyonlar sanat olarak kabul edilmemektedir. 75 Baudrillarda gre fabllarn, dnyaya ait figrlerin ve Tanrnn yokluunda, eserin ne ifade ettiini bize anlatan tek ey sanatnn imzasdr. Sanatnn imzas bir altyaz ilevi grr ve sanatnn simgesel hareketlerinin cisimlemesini salar. 76 mzann bu ayrt edici deerinin nemli bir sonucu ise, sanatn deerini dorudan belirlemesidir. Bu konuda arpc bir rnek Who the #$&% is Jackson Pollock? adl belgeselde detayl olarak incelenen, kamyon ofr Teri Hortonn durumudur. Horton 2. el eyalar satan bir dkkndan arkadana hediye olarak 5 $a bir tablo satn alr. Fakat arkadann hediyeyi istememesi zerine tabloyu sata kardnda, bir resim retmeni tablonun tekniinden tr Pollocka ait olabileceini syler. Daha nce Jakson Pollockun adn duymam olan Horton iin peine der fakat resim bir 2. el dkknndan alnmtr, imzas yoktur ve menei belli deildir. New York Meropolitan Sanat Mzesi eski mdr olan Thomas Hoving eserin sahte olduunu sylerken, sanat ve Pollockun arkada Nick Carone ise emin olamamaktadr. Bunun zerine Horton adli uzman Paul Biro ile anlar ve Pollockun parmak iziyle resimdeki parmak izinin rtt ortaya kar ayrca yaplan boya analizleri de uyumaktadr.77 Ama ne var ki sanat uzmanlar bu ekilde elde edilen bir resmin orijinal olduunu kabul etmezler. Hortona u ana kadar resim iin 9 milyon $ teklif edilmesine ramen, Horton resmin gerek olduunda srar ederek, gerek deeri olan 25 milyon $ istemektedir.Jean Baudrillard, Gesture and Signature (1972), A Critique of the Political Economy of the Sign, ev. Charles Levin, Telos Press, St Louis, 1981, S: 103 76 A.g.e., S:105 77 http://www.birofineartrestoration.com/Pollock/Pollock.htm75

47

Belgeselde kurumsal eletiri balamnda ilgi ekici olan ksm, resmi dier Pollock resimlerinden ayrabilmek neredeyse imknszken ve yaplan boya testleri, parmak izleri gibi teknik kantlar da orijinal olduunu ortaya koyarken, sanat eksperleri ve kurumlar bu konudaki kiisel izlenimlerine ve birikimlerine dayanarak resmin gerekliini reddederler. phe uyandran unsurlar ise resmin tekniinden ok, imzann olmamas, galeri tarafndan satlm olmamas, daha nce kimde olduunun belli olmamas ve u anki sahibinin kamyon ofr bir kadn olmasdr. Bu koullarda imzann deeri ve kurumlarn sanat eseri zerindeki otoritesi, sanatsal deerin nne gemi olmaktadr. Resim bir kopya veya benzer olsa bile, sanat eksperlerinin belirttii gibi bunu sahte veya deersiz kabul etmek, Baudrillardn da belirttii zere, resmin deerini ierikten ok, sanatnn yapt anlk ve geri dnlemez hareketlerin belirledii anlamna gelir. 78 Bu durum eserin teknii ve ieriini bir tarafa koyarak sanaty bir klt haline getirmek olarak yorumlanabilir. Buna kart olabilecek bir dier rnek ise Joseph Beuysun Kunst Capital (Sanat Sermaye) adl iidir. Beuys, 1979da Capital dergisinin senelik kard ve en ok sergi yapan / en ok satan 100 sanaty sralad Kunstkompass adl ekte listenin en tepesinde yer alan ilk Avrupal sanat olur.79 Bunun ardndan ayn sene, parann zerine Kunst Capital yazp, altna imzasn atar. Parann zerine imzasn atan sanat, parann deiim deeri ile kullanm deeri arasnda iliki kurarken, sanatnn sembolik deeri ile de iin sanatsal deeri arasndaki ironik ilikiyi gzler nne serer. mzalad parann sanat piyasasndaki deer dnm, sanaty da bir tr simyacya dntrmektedir. Sanat Daniel Buren ise esere imza atmay reddeden sanatlardandr. mza atmak yerine, bir avukat ile hazrlanm Avertissement (Uyar) adl belgeyi

78 79

Jean Baudrillard, A.g.e., S:106 http://oneverywall.blogspot.com/2008/06/reproduction-at-core-of-postmodernism.html

48

eseri satn alan kiiye imzalatmay tercih eder. Bu ekilde eserin satldktan sonra sanatnn istemedii yerlerde ve ekillerde sergilenmesi / sata karlmas engellenirken, eser zerindeki her tr maniplasyonun da nne geilmi olur. 80 Burenin rnek verdii gibi, zellikle yerletirme gibi sergilenmedii zamanlarda sklerek depolanan sanat trlerinde, eseri satn alan koleksiyoner, eseri tekrar sata kardnda bambaka bir ekilde sunabilmektedir. Bu tr sat durumlarnda nemli olan yerletirmenin belli sanatya ait olduunu kantlayan belge olduundan, eserin btnl gz ard edilebilmektedir. Zira eser bir mzayedede aslndan olduka uzak bir biimde sergilenip satlabilmektedir.81 Buren, sadece satn alann imzalad uyar belgesiyle hem eserinin pazardaki meruluunu salar hem de eserin deerini sanatnn deil onu satn alan kurum veya koleksiyonerin belirlediini ortaya koymak istemektedir. Byle bir uygulamann sz konusu olmas, eserlerin sadece kt zerinde alnp satld bir sanat piyasasnn varln ortaya koyarken, dier yandan da sanatnn piyasann dnda kalma abas olarak yorumlanabilir.

2.2.3 Sanat - Sermaye Sanat kavramnn ortaya atld yllardan beri, sanat ve sermaye ou zaman birbirinin arac olmutur. Sanat devamlln salayabilmesi iin sermayeye ihtiya duyarken, sermaye de zenginliini olumlamak iin sanat arasallatrr. Bata, burjuvazi mesenlik sistemiyle dnemin sanatlarn himaye roln stlenerek aristokrasiyle arasndaki mesafeyi kapatmay hedeflemitir. Daha sonra ayn gelenek dorultusunda irket sahiplerinin gerekletirdii hayrseverlik faaliyetleri zamanla iletme terminolojisindeki kurumsal gnlllk, sosyal sorumluluk gibi adlar altnda sponsorluk faaliyetlerine doru evrilmitir. GkeMaria Eichhorn, On the Avertissement: nterview with Daniel Buren, Institutional Critique and After iinde, John C. Welchman (ed.), JRP Ringier, Zurich, 2006, S: 92 81 A.g.e., S: 102-380

49

Derviolunun 11. Uluslararas stanbul Bienali, Metinler kitabnda belirttii gibi, okuluslu irketler veya kurumsallamakta olan sonraki kuak byk aile irketlerinin st dzey yneticileri hem irket koleksiyonlaryla hem de maddi olarak destekledikleri projelerle gnmzn yeni tip sanat hamileri olarak tanmlanrlar. Yeni sanat hamilerini nceki kuaklardan ayran en temel zellik, onlarn bu faaliyetleri karlksz hayrseverlik yerine kurumsal ve stratejik bir yap iinde yerine getirmektedirler. 82 stanbul Bilgi niversitesi Sahne ve Gsteri Sanatlar Ynetimi Blmnn 2004te yapt aratrmaya gre, irketlerin kltr ve sanata verdikleri destein ilk nedeni kurumsal imajlarna katkda bulunmak, ikincisi ise sponsor olunan etkinlikle hedef kitlenin rtyor olmasdr. irket koleksiyonuna girecek ilerin seimine %48 orannda st dzey ynetim etkin olurken sanat komitesi veya kurumsal iletiim blmnn etkisi % 17dir. irket koleksiyonlarnn yardan fazlasnn yalboya tablolar, yarya yakn da heykeli tercih etmektedir. irket koleksiyonlarnn % 28i depolarda saklanrken, geri kalan genel mdrlklerde ve ubelerde sergilenmektedir. Aratrmada ele alnan kurumlarn % 17si sanata verilen finansal destei finansal yatrm olarak deerlendirmilerdir. 83 Bu verilerden yola karak, irketlerin sanata verdikleri destein kresel eilimle de paralel bir ekilde, byk lde promosyon amal grdkleri, kurum prestijini ve imajn destekleyici bir faaliyet olarak tanmladklar anlalmaktadr. Bu bizi baka bir sonuca daha gtrmektedir: Kurumlarn destek verdikleri projeler ve satn aldklar eserler de kurum imajyla alakal ve ona ters dmeyecek ierikte iler arasndan seilmektedir. Dolaysyla finansal olarak desteklenerek hayatta kalabilen iler, kurumlarn maddi ve manevi onayndan gemek durumundadr.Gke Derviolu, Sanata Kurumsal Destek: Ksr Dng m? deal Dng m?, nsan Neyle Yaar: Metinler, stanbul Kltr Sanat Vakf, 2009, S: 33 83 A.g.e., S: 34-582

50

Trkiyede, irketlerin koleksiyonlarnda byk oranda tercih ettikleri ilerin yalboya tablo veya heykel olmas da, kesin bir hkm getirememekle beraber, kavramsal ierikli veya form olarak daha gncel, dayanksz ilerin (video, yerletirme vs) daha henz koleksiyonlara girmekte zorlandn gstermektedir. Bu durumun sreklilii, uzun vadede sanatlarn tutunmasnda irketlerin roln, sanat piyasasnn ekillenmesindeki dinamikleri ve sanatn zerklii gibi konular tartmaya amaktadr. Avrupa ve Amerikada da irket sahiplerinin kiisel zevkleriyle ekillenen kk apl irket koleksiyonculuu, yerini zamanla ticari planlamann bir paras olarak kabul edilen profesyonel bir koleksiyonerlie brakr. irketler, bir btn olarak koleksiyon ve sponsorluk programlarnn birbirini desteklemesini, irket ve markalarn glendirilmesini ve alma ortamlarnda bulunan sanat eserleriyle alanlarn yaratclnn artmasn isterler. Kurumsal dzeyde bir irketin sanat koleksiyonu, irketin ayrt edilebilir ve kendine zg bir kendilik olarak ada toplumun kltrel yaamnda etkin bir rol almak isteinin ifadesidir.84 Bu balamda koleksiyona seilen eserler de irket veya marka imajn destekler tarzda olmaldr. Trkiyede yaplm bu tr bir alma olmamakla beraber, Chin-Tao Wunun Amerika ve ngilterede irket koleksiyonlarn inceledii almasnda irket koleksiyonlarnn oluum srecinin nasl iledii grlebilir. Wunun aratrmasna gre, koleksiyonlarda yer alamayan eserler; [] politik, sosyal - ve Amerikada rksal ve dinsel adan- tartma yaratabilecek her trl eser, irket ortamnda tehir edilmek iin uygunsuz bulunur. [] bir davas olan sanatlarn resimleri veya mterileri rahatsz edebilecek herhangi bir eser, bu tr eserler arasnda yer alr; bu nedenle dekoratif eserler tercih edilir 85

84 85

A.g.e.,Wu, S. 379-80 A.g.e., S:402-3

51

ada sanat, liberalizmin zgrlk retoriini benimserken serbest piyasa ekonomisinin sanatn zerklii zerindeki etkileriyle de kar karya kalr. Serbest piyasa ekonomisinin yaratt gelir dengesizliin en ak olduu kltrel tketim alanlarndan biri gzel sanatlardr. Zira gzel sanatlarn kitlesel bir piyasas olmadndan bu alanda etkili olan kesim de kresel olarak snrl blgelerdeki, snrl sosyal gruplara aittir. lke baznda sanat piyasas ticaret hacmine bakldnda kresel sanat satlarnn yarsndan biraz azn ABD gerekletirirken, geriye kalan sat hacminin byk blm ise Avrupann, zellikle ngiltere ve Fransann elinde olduu grlr. Julian Stallabrassn dik