Cac con vat

CAÁC CON VÊÅT 1

http://ebooks.vdcmedia.com

MUÅC LUÅC

TÖÍ TÖNG NHAÂ HÖÍ...............................................................................................................2

TÏ GIAÁC TRONG NGAÂN XANH .........................................................................................18

RÖÌNG HAY LAÂ RÙÆN BIÏÍN.................................................................................................31

VAÂI NEÁT VÏÌ CAÁ SÊËU..........................................................................................................36

NGÛÅA THÊÌN ......................................................................................................................51

CON BAÅCH TUÖÅC KHÖÍNG LÖÌ ..........................................................................................58

CHUYÏÅN VÏÌ CON VOI.......................................................................................................70

VAÂI NEÁT VÏÌ CAÁ MÊÅP .........................................................................................................93

PHAÅM HÖÍ 2


TÖÍ TÖNG NHAÂ HÖÍ

Höí laâ giöëng ùn thõt, xuêët hiïån vaâo àêìu kyã Àïå tam - thuöåc nguyïn àaåi Tên sinh, caách nay 56 triïåu nùm - möåt trong nhûäng nhoám àöång vêåt coá vuá nguyïn thuãy cöí nhêët. Töí tiïn cuãa höí ngaây nay laâ giöëng höí khöng àuöi, rùng kiïëm, laâ Ma-hai-rö-àuát (Mahairo- dus theo tiïëng cöí Hy Laåp "Ma hai ra" laâ kiïëm, dao nhoån). Rùng nanh cuãa noá uöën nhû hònh caái gûúm. Vïì kñch thûúác, Ma-hai-rö-àuát to nhiïìu hún caác giöëng höí úã A-mua hay Ben-gan, noá daám têën cöng caã tï giaác vaâ voi! Miïång noá haá röång khuãng khiïëp, gêìn nhû thaânh möåt goác vuöng vaâ cùæm dïî daâng nhûäng rùng kiïëm nhoån vaâo da daây cuãa con möìi. Tûâ àêìu thïë kyã Àïå tûá vïì sau (1 triïåu nùm) coá nhûäng bùng kyâ ghï gúám. Giaá reát ghï gúám àaä aãnh hûúãng àïën thïë giúái àöång vêåt vaâ thûåc vêåt. Con vêåt to lúán àêìu tiïn úã chêu êu rúâi núi cû truá ài lêìn vïì nhûäng vuâng nhiïåt àúái - coá leä bùæt àêìu tûâ luác bùng kyâ cuöëi cuâng - laâ con höí rùng kiïëm. Vaâ sau àoá rêët lêu, con linh cêíu vaâ sû tûã múái lïn àûúâng tiïën vïì hûúáng Mi ài, chùæc laâ trûúác khi lûúäi àêët Gi bran ta àûát àöi vaâ Àõa Trung Haãi laåi möåt lêìn nûäa hoaân toaân chòm xuöëng vônh viïîn cho túái giúâ àêy. Gêëu, boâ toát, hûúu thò ruát vïì phûúng Bùæc. (Theo lõch sûã caác loaâi vêåt cuãa Ri-sa Lú-vin-xún vaâ Àúâi söëng traái àêët cuãa A. I-a-cöëp-leáp). Coá taác giaã khaác noái rùçng con höí ngaây nay, khöng dñnh lñu gò àïën con höí khöng àuöi rùng kiïëm. Nhûng luêån cûá coân mú höì, khöng vûäng chùæc, nïn töi thêëy khöng cêìn thiïët dêîn vaâo àêy. Höí àûúåc mang tïn khoa hoåc laâ Panthera tigris hay Felix tigris laâ con vêåt maånh nhêët trong hoå meâo.

* Àùåc tñnh vaâ sinh hoaåt cuãa höí Con vêåt ùn thõt söëng, dûä túån vaâ nham hiïím, thûúâng söëng vaâ ài ùn möåt mònh, trûâ thúâi kyâ hön phöëi. Noá laâ chuáa sún lêm cuãa caác vuâng rûâng Viïåt Nam, Àöng Dûúng vaâ chêu aá noái chung. Trïn baãn àöì àöång vêåt thïë giúái, vuâng cû truá cuãa höí phên böë tûâ Ba Tû, tuyïc- it-xtùng àïën têån Trung Quöëc, nhiïìu nhêët úã Ben-gan, Maä Lai, Àöng Dûúng, Gia-va, vaâ aåu- ma-tra, Ba-li. Tuy nhiïn, ngaây nay thónh thoaãng ngûúâi ta vêîn thêëy höí xuêët hiïån úã vaâi vuâng laånh leäo, bùng giaá úã aá chêu. Chuáng thûúâng hoaåt àöång trïn caác vuâng Bùæc aá chêu, têån miïìn Àöng Nam Têy Baá Lúåi aá, vuâng söng Hùæc Long Giang (àõa phêån Maän Chêu) àïën têån êën

CAÁC CON VÊÅT 3


Àöå, àoaân gioãi Caác con vêåt trïn rûâng dûúái biïín sang àïën phña Têy Nam vaâ phña Nam biïín Caát-xpien (thuöåc Liïn Xö). úã Tñch Lan, Têy Taång vaâ àaão booác-nï-ö khöng thêëy coá giöëng "Meâo khöíng löì" naây. Coân trïn luåc àõa Phi Chêu vaâ Myä Chêu thò ngaây nay loaåi giöëng höí àaä bõ hoaân toaân tuyïåt diïåt. Taåi sao noá laåi coá thïí laâ Chuáa sún lêm úã caác vuâng rûâng chêu aá ? Theo Àaâo Vùn Tiïën thò: "Trûúác hïët coá leä do höí coá thïí xaác to lúán vaâ sûác khoãe phi thûúâng. Möåt höí àûåc nùång khoaãng hai taå coá thïí quùæp con lúån to nùång vaâi chuåc ki-lö, nhaãy qua haâng raâo khöng tiïëng àöång vaâ höí coá thïí nhaãy xa 5-6 meát. Höí coân coá thïm hai thûá vuä khñ rêët lúåi haåi laâ böå nanh vaâ böå vuöët. so vúái böå rùng cuãa nhiïìu loaâi thuá ùn thõt (choá, cêìy...) rùng höí ñt hún, nhûng cúä lúán hún, caånh sùæc vaâ mêëu khoãe hún. Rùng cûãa nhoã vaâ deåp khöng coá taác duång quan troång. Nhûng rùng nanh rêët lúán duâng àïí cùæn xeá vaâ róa thõt; rùng haâm deåp bïn vaâ coá mêëu nhoån, sùæc duâng àïí cùæn dêåp xûúng con möìi. Hún nûäa, mùåt höí troân; haâm rùng trïn vaâ haâm dûúái khöng daâi, nïn laâm thaânh hai goång kïìm ngùæn rêët khoãe, giuáp con vêåt ngoaåm möìi rêët chùåt vaâ cùæn vúä àûúåc öëng xûúng rùæn nhêët". Böå vuöët cuãa hai baân chên trûúác cuäng khoãe vaâ sùæc, duâng àïí taát vaâ giûä möìi. Chó cêìn vaã möåt caái laâ höí coá thïí moác goån haâm dûúái cuãa chuá lúån loâi. Vaâ con vêåt luön luön duäa sùæc böå vuöët bùçng caách caâo vaâo thên cêy göî. Trong chuöìng höí úã vûúân thuá, coá möåt khuác göî lúán, chñnh laâ àïí thoãa maän yïu cêìu cuãa con vêåt. Cuäng vò vuöët höí lúåi haåi nhû vêåy maâ úã Trung Quöëc vaâ Viïåt Nam trûúác kia, thûúâng coá phong tuåc duâng "höí traão" (tûác vuöët höí) àïí laâm buâa àeo cho caác chaáu nhoã vúái niïìm tin vuöët seä baão vïå cho chaáu luön luön khoãe maånh. Cêìn noái thïm möåt chuát laâ so vúái sû tûã, baáo... caác loaâi thuá ùn thõt coá vuöët khaác thò vuöët höí rêët àöåc... vò quaá bêín. Khi noá caâo cêëu vaâo àêu thò da thõt con ngûúâi chöî àoá bõ thöëi rûäa ngay. Thïë nïn sau khi àaä bùæn àûúåc höí, ngûúâi ta thûúâng hay àöët vuöët cuãa noá àïí traánh nhúä ra vö yá àuång chaåm phaãi. öng baâ ta coá cêu: "Rûâng giaâ nhiïìu voi, rûâng coâi nhiïìu coåp" chûáng toã noá ñt khi úã rûâng sêu, trûâ möåt vaâi núi coá hang höëc, gêìn khe suöëi. Ban ngaây noá thûúâng tòm nguã núi yïn tônh, giûäa caác khu rûâng tre, hoùåc hang höëc, ruá caân, lau laách doåc theo söng ngoâi. Àïm múái moâ ài bùæt möìi. Traái ngûúåc vúái meâo - ngûúâi anh em hoå nöåi - höí rêët thñch nûúác, hay tùæm, dïî daâng búi qua ao àêìm vaâ caã söng lúán. Chuáng ta thûúâng nghe chuyïån höí, ban àïm leán búi qua nhûäng khuác söng heåp àïí vaâo xoám laâng bùæt gia suác. Nhûäng khi chùèng bùæt àûúåc möìi, bõ cún àoái thuác baách, maâ gùåp àûúåc chiïëc àoá cuãa ngûúâi àùåt bùæt töm teáp úã caác búâ suöëi, búâ söng thò höí cuäng khöng bao giúâ tûâ chöëi.

PHAÅM HÖÍ 4


Noá leå laâng duâng hai chên trûúác bûng lïn, ngûãa cöí haá hoång àöí caã chiïëc àoá àêìy töm, teáp vaâo miïång vaâ liïëm meáp caái xong, chuöìn ngay. aåúå trò hoaän e bõ ngûúâi bùæt gùåp thò khöën. Vò thïë, ta múái coá cêu "ùn nhû huâm àöí àoá". Höí khöng sinh saãn theo muâa nhêët àõnh nhû möåt söë giöëng loaâi thuá khaác. Khi àöång duåc thò höí caái toaát ra möåt muâi xaå àùåc biïåt, vaâ kïu bùçng möåt "ngön ngûä" khaác hún ngaây thûúâng, àoá laâ möåt thûá tñn hiïåu goåi tònh, chó coá nhûäng "chaâng trai" höí múái biïët àûúåc. Nhûäng ngûúâi sinh söëng úã rûâng lêu nùm, thûúâng chûáng kiïën nhûäng cuöåc tranh taâi, giao àêëu aác liïåt giûäa caác con höí àûåc, àïí giaânh lêëy võ "hön thï". Chuáng àaánh nhau, coá khi suöët ngaây àïm, gêìm vang caã nuái; tuy nhiïn chûa hïì thêëy xaãy ra chïët choác. Con chiïën thùæng cuöëi cuâng seä àûúåc "naâng" choån laâm "àûác lang quên". Trong suöët "thúâi kyâ trùng mêåt" vúå chöìng höí cuâng ài sùn bùæt möìi, luön luön söëng coá àöi bïn nhau. Nhûng khi höí caái coá mang, noá bùæt àêìu giúã chûáng nhe rùng, giûúng vuöët àuöíi "chöìng" ài. Anh chaâng rêu huâm haâm eán vêåy maâ cuäng súå vúå, àaânh "nhêîn nhõn àaân baâ" ra ài söëng cö àöåc möåt mònh. Ta hay noái: "Dûä nhû höí caái" laâ phaãi! Höí meå tûúng lai bao giúâ cuäng choån möåt caái hang, möåt buåi rêåm hay giûäa àaám lau sêåy kñn àaáo laâm töí àeã con, sau 105 ngaây cûu mang, thûúâng àeã 2 hay 3 con, nhiïìu nhêët laâ 6. Höí con ra àúâi, mùæt nhùæm khñt, to cúä möåt con meâo lúán. Mêëy tuêìn àêìu, höí meå luön luön nùçm bïn con, àúåi cho con phaát triïín àêìy àuã. Khi naâo àoái quaá, noá múái phaãi taåm rúâi con ài bùæt möìi. Ta hay noái: "Höí dûä cuäng khöng ùn thõt con" àïí laâm thñ duå so saánh, nhùæc nhúã vïì àaåo àûác, luên lyá cuãa böín phêån ngûúâi laâm cha meå. Àiïìu naây khöng hoaân toaân àuáng. Nhû àaä biïët, höí thûúâng àeã vaâ nuöi 2 hay 3 con. Nhiïìu hún con söë êëy, nghôa laâ lûáa con quaá àöng àuác thò vêën àïì kiïëm miïëng seä rêët gay go. Trûúâng húåp êëy, höí meå hay höí böë phaãi "thõt" búát chuáng ài! (Àùåc tñnh naây thûúâng thêëy xaãy ra úã möåt söë loaâi thuá rûâng ùn thõt, úã hang; chuáng coân ùn caã nhûäng con non eão uöåt, quùåt queåo, öëm yïëu... ngêîu nhiïn thaânh sûå choån loåc baão àaãm duy trò möåt noâi giöëng khoãe maånh). Àûúåc böën thaáng, höí con àaä biïët ài theo meå sùn möìi. Höí meå daåy con caách rònh möìi, daán buång saát àêët trûúân túái, phoáng túái, voåt lïn, chuåp phuã àêìu, caách xeá thõt nhû thïë naâo, caách thûác mang keáo löi con möìi vïì möåt núi kñn àaáo trûúác khi ùn v.v... Duâ söëng úã rûâng, höí trûúãng thaânh khöng bao giúâ leo cêy. Ngûúåc laåi khi coân nhoã, chuáng rêët thñch leo treâo trïn nhûäng caânh cêy thêëp àïí nö àuâa. Bêìy con caâng lúán thò khu vûåc sùn möìi caâng núái röång. Höí con dêìn dêìn àaä coá khaã nùng tham gia àùæc lûåc vaâo viïåc bùæt möìi. Cho àïën khi àûúåc 2-3 tuöíi thò chuáng múái bùæt àêìu phên taán, möîi con möåt núi,

CAÁC CON VÊÅT 5


caách xa nhau àïí söëng möåt cuöåc àúâi tûå lêåp. Höí chùèng nhûäng nhaãy xa, maâ coân nhaãy cao àïën 5 meát. Nhûäng àïm trùng, höí thûúâng nhùçm "Chõ Hùçng" laâm àñch àïí têåp nhaãy cao, reân luyïån àöång taác cho thuêìn thuåc. Do àêëy caác cuå ngaây xûa hay goåi höí laâ "öng thêìy nghïì voä".

Haâng raâo lúãm chúãm coåc nhoån cuãa caác traåi chùn nuöi gia suác, àöëi vúái noá chùèng ra muâi gò. Noá coá thïí coäng nöíi möåt con boâ tú nhaãy qua nhû khöng! (Têët nhiïn phaãi coá khoaãng àêët röång, höí múái lêëy àaâ phoáng túái, nhaãy cao àûúåc. úã caác vûúân baách thuá, ngûúâi ta laâm haâng raâo sùæt chó cao hún 3 meát, maâ vêîn giam chên noá àûúåc, búãi diïån tñch giúái haån cuãa sên chuöìng khöng cho pheáp höí phoáng xa. Maâ àaä khöng thïí phoáng xa têët khöng thïí nhaãy cao). Höí coá thïí sùn möìi ban ngaây. Nhûng khi hoaâng hön xuöëng, mùåt trúâi vûâa chúám lùån múái chñnh laâ luác höí bùæt àêìu hoaåt àöång. Noá men theo rònh phuåc kñch bïn löëi moân maâ caác loaåi thuá rûâng thûúâng qua laåi, rúâi chöî êín truá kiïëm ùn hoùåc ài uöëng nûúác. Khûáu giaác vaâ thñnh giaác höí khaá tinh vi, nïn àaánh húi vaâ nghe tiïëng àöång xuöi gioá tûâ xa rêët gioãi, biïët traánh àûúåc phêìn naâo caác bêîy rêåp do ngûúâi àùåt ra. Duâ vêåy vêîn thua heo rûâng. Ài ngûúåc hûúáng gioá thò noá khöng nghe roä vaâ àaánh húi chêåm. Thõ giaác keám vò têìm mùæt höí luön luön bõ giúái haån búãi nhûäng buåi luâm, cêy cöëi xum xuï hay cao ngêët, nïn höí vêîn quen nhòn gêìn. Nhûúåc àiïím naây khöng trúã ngaåi gò nhiïìu àöëi vúái caác loaâi thuá söëng trong rûâng rêåm noái chung. Chiïën thuêåt cuãa höí laâ têën cöng chúáp nhoaáng. Duâ thên hònh to lúán nhû vêåy nhûng àöång taác cuãa noá rêët nhanh nheån, mïìm maåi. Noá di chuyïín nheå nhaâng, ïm nhû ru, àöi khi coân boâ eáp caã caái thên hònh thaânh deåp leáp xuöëng saát àêët - àiïìu kiïån têët yïëu sinh tûã - coá thïë múái sùn àûúåc möìi; búãi thuá rûâng nhiïìu con cuäng tinh khön, chaåy nhanh nhaãy gioãi khöng dïî bùæt. Vúái töëc lûåc 80km giúâ, noá nhaãy voåt túái vöì ngay. Nïëu con möìi traánh thoaát, noá àûáng lïn giang "tay" (hai chên trûúác) ra ngùn khöng cho chaåy, hoùåc àaä chaåy röìi thò noá nhaãy voåt cao qua khoãi àêìu àïí àoán àûúâng. Baân "tay" höí rêët maånh. Nhûäng thuá lúán nhû heo rûâng, nai, sún dûúng... noá chó vaã möåt caái àuã àaánh gaäy àöët xûúng cöí, khiïën con möìi chïët ngay. Àùåc tñnh cuãa höí laâ trïn cao chuåp xuöëng khi vöì möìi. Cho nïn ngûúâi ài rûâng khi muöën nguã, nghó chó cêìn chùåt böën cêy tre hoùåc nûáa voát nhoån cùæm böën bïn nhû cùæm böën goác coåc maân. Röìi cûá nùçm, ngöìi vaâo giûäa böën coåc àoá. Noá cuäng rêët súå lûúái. Ngûúâi nguã trong maân (muâng) noá chó ngöìi rònh, caånh bïn ngoaâi, àúåi khi chui ra múái lao túái vöì chûá khöng bao giúâ bùæt ngûúâi trong maân. Noá súå moáng xoâe ra vöì, khi cuåp laåi vûúáng maân nhû vûúáng lûúái gúä khöng ra.

PHAÅM HÖÍ 6


Nùm 1957, anh Tön vaâ anh Àaán (miïìn Nam têåp kïët) ài laâm göî vïì, nguã trong maân taåi àeâo Pha Àin, tûâ 12 giúâ khuya àïën 5 giúâ saáng, hai con höí rònh bïn ngoaâi, roã daäi caã àöëng, trúâi saáng múái boã ài. Ngûúâi ta cuäng thûúâng noái: "Cêíu khûã thöí höí khûã thaåch". Ài trong rûâng súå höí thò cêìm hai hoân àaá àaánh nhau canh caách, cuäng nhû gùåp choá thò ngöìi thuåp xuöëng àêët, choá súå nhùåt àêët àaá neám. Höí nghe àaá àaánh nhau canh caách khöng biïët tiïëng gò seä luãi ài. Àiïìu naây töi chûa coá kinh nghiïåm thûåc tiïîn, khöng chùæc quaã àuáng vêåy khöng?

* Àaánh vaâ bùæt höí nhû thïë naâo? Ngûúâi xûa àaánh höí, duâng cêy giaáo coá muäi nhoån (tre, nûáa voát nhoån, maác nhoån caán daâi). úã Caâ Mau trûúác kia - caách nay khoaãng trùm nùm - thò duâng cêy lao phoáng höí, caán bùçng song (mêy to) daâi 3,2 meát. Lûúäi lao reân bùçng loaåi theáp vaâng, gêìn nhû àöìng deão khöng gaäy, coá ngaånh giûäa lûúäi, cuäng àöi khi coá thïm ngaånh nhoã nûäa úã àêìu lûúäi lao. Caái töng (cuäng goåi laâ cai) böå phêån gùæn vaâo caán, àuåc löî xêu vaâo bùçng súåi thûâng to cúä ngoán tay caái, àaánh bùçng toác cho sùn laåi, chûâa möåt àoaån daâi buöåc vaâo thên caán, phoâng lûúäi lao suát ra. Ài rûâng, bêët thònh lònh gùåp höí thò phaãi can àaãm bònh tônh, cûá giûä thïë thuã, cêìm cêy nhoån chong muäi nhoån cao hún àêìu, mùæt nhòn thùèng vaâo mùæt noá, thoaáng súå noá biïët ngay. (Choá cuäng thïë, con choá chó nguy hiïím àöëi vúái ngûúâi laâ khi con ngûúâi súå noá. Quy luêåt naây àöëi vúái caác loaâi thuá dûä úã rûâng ñt khi tiïëp xuác vúái ngûúâi caâng thñnh nhaåy böåi phêìn). Noá xoay bïn naâo, ta xoay bïn nêëy, noá seä boã ài hoùåc chaåy. Phaãi chuá yá caái àuöi. Höí àêåp àuöi bïn traái, seä nhaãy vïì bïn phaãi, àêåp àuöi bïn phaãi seä nhaãy vïì bïn traái; thêëy àuöi noá cuöën voâng troân dûúái buång laâ dêëu hiïåu noá muöën vöì chuåp xuöëng. Höí vöì möìi nhoã hïåt nhû meâo bùæt chuöåt. Bùæt möìi röìi buöng boã, nhaãy ra, laåi xö vaâo cùæn laåi. Nghõch chaán múái ùn. Bùæt trêu, nai, boâ, lúån... höí àïìu ùn loâng trûúác, röìi múái túái caác böå phêån khaác. Àïm ùn khöng hïët, boã ài. Höm sau, khoaãng chaång vaång noá múái àïën ùn tiïëp. úã rûâng thûúâng töëi súám, muâa heâ böën nùm giúâ, muâa àöng ba böën giúâ noá àaä trúã ra ùn. Thêëy con möìi boã dúã, ta khöng àûúåc súâ moá àïën, khöng xï dõch, dûå àoaán con àûúâng noá seä trúã laåi, tuây àõa hònh, àoán bùæn. Ngûúâi keám (nhêët laâ múái têåp sùn) thò laâm giaân trïn cêy traánh xuöi gioá. aåùn àïm, thûúâng gùåp àeân, noá ngoá vaâo àeân. Coá con àoáng möåt mùæt, àoá laâ höí dûä. Ngûúâi tinh múái phên biïåt àûúåc. Tûác laâ ûúác tñnh noá àoáng mùæt phaãi hay mùæt traái àïí bùæn àuáng vaâo "bùng giang" khoaãng caách giûäa hai mùæt. Möîi lêìn noá àoáng mùæt laåi, thêëy nhû cuåc than lûãa nhïíu gioåt xuöëng, trïn to dûúái nhoã, möåt luác noá laåi àoáng mùæt naây, múã mùæt kia. Nïëu vöåi, thûúâng bùæn trûúåt bïn ngoaâi mang tai. Khi ta thêëy nguyïn hònh noá thò bùæn vaâo

CAÁC CON VÊÅT 7


bïn naách chöî tim, dûúái xûúng vai chên trûúác (nai, heo rûâng, mang... cuäng thïë). Nai mùæt húi xanh, nai caái thay nhung thò mùæt cuäng àoã, nhûng khöng àoáng laåi nhû mùæt höí. Khi höí bõ thûúng noá rêët dûä. Nhûäng ngûúâi ài sùn múái thûúâng boã khöng daám theo. Kinh nghiïåm theo laâ tòm vïët maáu, vïët chên, nhêët laâ noá thûúâng moâ vïì khe suöëi, tòm nûúác uöëng khi àaä bõ thûúng. Àöi khi noá "phuåc kñch" nñn laåi, chúâ ta túái xöng ra vöì àöåt ngöåt.

* Caác sùæc löng höí: Höí coá nhiïìu loaåi vaâ nhiïìu maâu sùæc, phöí biïën laâ höí vaâng, vùçn àen. Nhûng nïëu tñnh chung thò ñt ai biïët maâu trùæng, trïn toaân böå thên mònh möåt con höí vaâng, nhiïìu hún maâu vaâng vaâ àen. Trûâ khu vûåc úã mùåt vaâ úã hai mang tai nhiïìu vïåt àen, coân thò phña dûúái cöí hoång, buång vaâ phña bïn trong cuãa böën chên chó moåc toaân löng trùæng, vaåch lûa thûa nhûäng vùçn àen. Nhúâ nhûäng vaåch sêîm maâu êëy, maâ höí nuáp àûúåc kñn àaáo trong caác buåi luâm, nhòn lûúát rêët khoá nhêån ra. Höí phûúng Bùæc, noái chung böå löng maâu húi nhaåt hún höí phûúng Nam. Nhûng thên hònh to lúán hún. Höí úã Têy Baá Lúåi aá (phêìn àêët aá chêu cuãa Liïn Xö) cao lúán, àêîy àaâ hún höí Viïåt Nam. Nhúâ thên hònh phöëp phaáp àoá, cú thïí chuáng giûä àûúåc nhiïìu nhiïåt chöëng laåi vuâng khñ hêåu laånh giaá gùæt gao naây. Höí úã gêìn búâ biïín Caát-xpien (thuöåc Liïn Xö) thên hònh trung bònh, nhûng böå löng sêåm vaâ caác vùçn maâu nêu, gêìn nhû xïëp liïìn vaâo nhau. Höí úã aåu-ma-tra (thuöåc In-àö-nï-xi-a) àêìu deåp, nhoã thoá hún höí xûá ta, nhûng vùçn sêåm maâu vaâ nhiïìu hún àïí dïî bïì êín naáu giûäa caác vuâng rûâng rêåm, nhiïìu cêy cöëi. Nùm 1951, ngûúâi ta bùæt àûúåc úã tiïíu bang Re-wa (êën Àöå) möåt con Baåch höí àûåc. Chaâng "Baåch cöng tûã" naây àûúåc caác nhaâ nuöi thuá àõa phûúng gheáp duyïn vúái möåt "Hoaâng tiïíu thû". Vaâi Baåch höí con ra àúâi. Trong höåi chúå quöëc tïë s-xa-ka, nùm 1970 úã Nhêåt, nûúác êën Àöå àaä trûng baây möåt con Baåch höí cho thiïn haå nùm chêu ngûúäng möå vaâ laác mùæt chúi. úã súã thuá Bú-rñt-xtön (Hoa Kyâ) nùm 1974 ngûúâi ta coân nuöi àûúåc möåt cùåp Baåch höí, àêu nhû laâ quaâ tùång cuãa êën Àöå. Löng Baåch höí khöng hoaân toaân trùæng. Nïëu löng trùæng thò vêîn nöíi nhûäng soåc nêu lúâ múâ. Mùæt Baåch höí xanh, moäm vaâ caác cuåc chai úã dûúái chên thò maâu höìng. Höí àen (coåp mun) chó nghe noái, chûá töi chûa thêëy. Trûúác caách maång thaáng Taám 1945, aåúã thuá aåaâi Goân coá möåt con baáo àen, chuöìng noá àùåt gêìn chuöìng caá sêëu. Ngoá mùåt qua Ba aåon. Trong thiïn nhiïn àöi khi ngûúâi ta cuäng coá gùåp höí maâu trùæng hay höí maâu àen hoaân toaân. Àêy laâ hiïån tûúång "baåch biïën" cuãa nhiïìu loaåi thuá rûâng. Hiïån tûúång naây àöi khi cuäng gùåp úã loaâi boâ saát vaâ caã con ngûúâi. Da, toác tai àïìu trùæng toaát. Ta quen goåi laâ "ngûúâi baåch taång". Khoaãng nùm 1967 - 1968, Thaão cêìm

PHAÅM HÖÍ 8


viïn aåaâi Goân coá nuöi möåt con Trùn baåch taång, trùæng toaát, bùæt àûúåc úã vuâng Caâ Mau vaâ dên àõa phûúng goåi noá laâ Baåch xaâ vûúng. Nhûäng con thuá vaâ ngûúâi baåch taång bao giúâ cuäng yïëu àuöëi, bïånh hoaån hún caác caá thïí khaác cuâng loaâi giöëng bònh thûúâng. Maâu àen do sùæc töë àen (ma-la-nin) trong löng taåo thaânh. Nïëu toaân böå löng bõ sùæc töë naây chi phöëi, höí seä coá maâu àen tuyïìn. Nïëu toaân böå sùæc töë naây bõ huãy trong löng, höí seä coá maâu trùæng toaát. Chûá khöng phaãi nhû nhiïìu ngûúâi mï tñn hay noái "con höí noå tu lêu nùm, giaâ lùæm löng biïën thaânh maâu trùæng nhû möåt cuå giaâ rêu toác baåc phú!". Höí xanh, höí àoã khöng hïì coá. Coá laâ do ngûúâi ta thïm thùæt vaâo cho hoaân chónh böå nguä höí, goåi laâ "Nguä höí tûúáng". Thêåt ra sùæc töë maâu xanh hay maâu àoã rêët hiïëm úã caác loaåi thuá, hiïån chó múái thêëy úã vaâi loaåi khó.

* Höí boã tuái vaâ höí lai Sû tûã: Höí to thò nhû con boâ möång (2 meát 8 àïën 3 meát, tûâ moäm àïën choát àuöi). Nùm 1956 anh Phan Vùn Luöng ngûúâi Chúå Lúán têåp kïët, bùæn taåi Thanh Hoáa möåt con ào àûúåc 3,4 meát, maâ cuäng coá loaåi beá chó bùçng... con thoã. Àoá laâ möåt giöëng höí ngûúâi ta múái tòm thêëy nùm 1963 úã vuâng Têy Nam sa maåc chêu Phi. Vò noá beá thïë nïn goåi laâ "höí boã vaâo tay aáo". Loaåi höí naây khöng biïët treâo cêy vaâ cuäng khöng biïët nhaãy, nhûng noá chaåy nhanh nhû baáo. Toaân thên noá maâu vaâng, àiïím lïn nhûäng vùçn maâu caát. Nhúâ àoá noá coá thïí êín mònh trïn sa maåc, ñt khi bõ sû tûã hay caác loaâi thuá khaác phaát giaác. Chên noá daâi hún chên meâo, nïn cuäng coá nhiïìu ngûúâi goåi noá laâ "meâo moáng àen". Tuy beá nhoã nhû vêåy, nhûng tiïëng kïu rêët to, möîi khi röëng lïn giöëng hïåt nhû tiïëng höí gêìm. Loaåi höí naây chuyïn mön bùæt chuöåt vaâ caác loaâi thuá nhoã. úã Nhêåt, ngûúâi ta àaä laâm cuöåc thñ nghiïåm lai giöëng giûäa möåt con höí àûåc vaâ möåt con sû tûã caái. Thïë maâ cùåp "vúå chöìng bêët àùæc dô" êëy cuäng sinh haå möåt bêìy con. Hoå àùåt tïn cho nhûäng con lai êëy laâ Tin-gú-rong (Tingron). si chao! Höí àaä dûä, sû tûã caái caâng dûä hún. Höí maâ lai sû tûã chùæc laâ kinh lùæm! êëy thïë maâ nhûäng con lai cuãa cùåp Coåp - aåû tûã laåi tröng daáng veã hiïìn laânh, lúán lïn chùèng sinh àeã gò àûúåc. Doâng Tin-gú-rong àaânh tuyïåt tûå!

* Söëng chùèng tûâ möìi gò Con vêåt nöíi tiïëng quãy quyïåt, tinh khön, hung baåo vaâ khaát maáu. Höí coân phaá haåi nhiïìu hún sû tûã. Caác vuâng sa maåc chêu Phi, sû tûã sau khi haå àûúåc möåt con ngûåa vùçn hay hûúu cao cöí, thò caã gia àònh xuám laåi ùn. Vaâ sau àoá, chuáng khöng àuöíi theo sùn bùæt con möìi naâo nûäa. Khoaãng tuêìn lïî sau, khi múá thõt lúán tiïu hoáa hïët chuáng múái laåi bùæt àêìu ài kiïëm miïëng. Höí

CAÁC CON VÊÅT 9


thò traái laåi, ùn uöëng no nï röìi, vêîn cûá giïët. Noá giïët rêët nhiïìu thuá, hún söë lûúång thûåc phêím cêìn thiïët cho noá suöët ngaây. Trung bònh höí tiïu thuå 8 ki lö gam thõt möîi ngaây, tûác laâ khoaãng 3 têën thõt möîi nùm. Noá coá thïí keáo möåt con boâ möång trïn möåt quaäng àûúâng daâi 300 meát möåt húi khöng nghó. Möîi lêìn ùn 20 kg. n möåt luác laåi ngûâng ài uöëng nûúác. Khi noá ùn thûúâng cheáp miïång rêët to, nghe roä möìn möåt. No nï röìi, noá tòm núi truá êín àaánh thùèng möåt giêëc ngon laânh khöng cûåa mònh. Khaát lùæm múái thûác dêåy ài uöëng nûúác. Gêìn töëi, laåi tòm àïën chöî àaä giêëu con möìi àïí tiïëp tuåc ùn. Höí rêët thñch ùn thõt àaä öi. úã Miïën Àiïån coá trûúâng húåp höí giïët liïn tiïëp 5 con möìi möåt luác, röìi mang ài giêëu kñn àïí ùn dêìn. Caác baån thûã tûúãng tûúång muâi höi cuãa àöëng thõt kïëch xuâ kia dêåy lïn nöìng nùåc nhû thïë naâo trong khu rûâng oi bûác cuãa möåt xûá nhiïåt àúái ? Gùåp luác thuá möìi hiïëm hoi, höí cuäng khöng tûâ chöëi thõt àaä höi thöëi, hay caác xaác chïët àaä chûúng sònh lïn. Höí têën cöng têët caã, trûâ Voi vaâ Trêu rûâng. Chó khi naâo àoái quaá, noá múái liïìu maång àuång chaåm àïën hai con möìi nguy hiïím àoá. úã rûâng Miïën Àiïån, àöi khi höí cuäng rònh bùæt voi con, àoá laâ sûå thïí bêët àùæc dô, búãi möåt laäo tûúång thûúâng nùång 4-5 têën, coá thïí chaâ naát möåt chuá höí 200kg nhû chúi. Maâ voi con luác naâo cuäng leäo àeäo bïn meå, laåi coân coá möåt chõ tûúång khaác theo baão vïå. Phaãi rònh moâ, theo doäi kiïn trò, chúâ luác chõ tûúång lú àïînh ài chöî khaác, hoùåc voi con rúâi meå ài ra xa, noá múái daám nhaãy ra chuåp phuã àêìu voi con, moác hoång mang ài. Caác con möìi höí thñch nhêët úã xûá ta laâ: heo rûâng, nai, sún dûúng. Thónh thoaãng noá cuäng xúi nhñm, cöng vaâ bùæt caã khó nûäa. Caác vuâng rûâng Liïn Xö, höí coân bùæt caã choá soái ngoaâi heo rûâng, nai, cheo. Gùåp dõp thuêån tiïån, noá cuäng têën cöng caã gia suác: choá, boâ, cûâu, lûâa, ngûåa, laåc àaâ. úã Ben gan (Àöng Höìi) nhûäng khi trúâi luåt löåi, àûúâng àûúâng laâ möåt võ Chuáa tïí quyïìn uy thïë àoá, höí cuäng haå mònh xuöëng àïí bùæt caá, ruâa, kyâ àaâ, caá sêëu xúi cho àúä àoái. Àöi khi àoái quaá, cuäng phaãi taåm loát daå bùçng caác moán ïëch, nhaái, chuöåt, vaâ caâo caâo, chêu chêëu, dïë meân nûäa. Vò thïë, trong rûâng muön thuá àïìu súå höí. Hïî thêëy noá xuêët hiïån úã àêu, laâ chuáng kïu la inh oãi, laâm naáo àöång caã lïn àïí baáo cho nhau súám liïåu traánh xa "öng nöåi" êëy! Àiïìu naây húi bêët ngúâ, chùæc caác baån khoá tin, laâ höí coân ùn caã quaã nûäa! Thêåt àêëy, úã aåu-ma-tra, höí rêët thñch traái sêìu riïng. Coá leä muâi thúm ngaâo ngaåt pha lêîn võ thum thuãm cuãa Pho-ma (Fromage) cuãa loaåi traái cêy àùåc biïåt naây khiïën höí nhúá muâi thõt öi maâ noá thûúâng thûúãng thûác. Dên àõa phûúng coân quaã quyïët hoå àaä thêëy höí ùn caác loaåi xoaâi rûâng, caã nhûäng quaã coân xanh, khöng cêìn àúåi chñn. Chaâ, chaâ, xúi möåt bûäa no

PHAÅM HÖÍ 10


nï "bñt-tïët Xe- nhùng" thõt nai, röìi traáng miïång bùçng vaâi quaã sêìu riïng, dùm traái xoaâi chñn ngoåt lõm nûäa thò... "àïå nhêët öng anh" röìi!

* Chuyïån hoang àûúâng vïì höí "Coåp Khaánh Hoâa ma Bònh Thuêån". Cêu naây, ngaây nay chó coân laâ möåt vang êm xa xöi cuãa thúâi kyâ öng baâ ta múái múã mang búâ coäi, tiïën vïì phûúng Nam. Coåp Khaánh Hoâa ngaây xûa chùæc phaãi nhiïìu lùæm, coân ma... thò chó nghe noái. Nhûäng ngûúâi böå haânh khi sùæp sûãa khùn goái lïn àûúâng vaâo Gia Àõnh, Àöìng Nai hay tûâ trong àoá trêíy ra àaâng ngoaâi, sao khoãi rúân rúån hònh dung trûúác nhûäng dùåm daâi sún àaåo thêm u, àêìy tiïëng söåt soaåt trong ngaân lau vaâ tiïëng gêìm chuyïín nuái, maâ chùèng àaä thöët lïn: "Àûúâng xa nghô nöîi... coåp huâm maâ kinh!". Ngûúâi ta súå höí, tö veä cho höí àïën nöîi vuâng rûâng naâo tûâ Viïåt Bùæc àïën Caâ Mau, tûâ xûa cuäng àêìy rêîy nhûäng chuyïån Thêìn höí, ma coåp, chuyïån ngûúâi hoáa höí, chuyïån höí baáo thuâ... nghe thò khöng tin àûúåc, coá khi nûãa tin nûãa ngúâ, nhûng coá àiïìu laâ tûâ ngûúâi lúán àïën treã con ai cuäng say mï. Bïëp lûãa rûâng khuya maâ ngöìi nghe kïí loaåi chuyïån thêìn bñ naây, tûå nhiïn con ngûúâi seä thêëy yïëu àuöëi vaâ beá nhoã trûúác sûác maånh vö hònh cuãa rûâng ruá. Thêåm chñ ngûúâi ta coân tin laâ ngûúâi bõ höí ùn thõt àïìu coá söë. Theo nhaâ vùn Àöì Phöìn kïí laåi, thò úã Bùæc Kyâ ngaây xûa - caã luác Têy sang àö höå buöíi àêìu - ngûúâi dên naâo giïët àûúåc con höí phaãi mang àïën trònh huyïån. Quan huyïån thûúãng cho möåt söë tiïìn (thúâi Têy sang thò ba mûúi àöìng baåc trùæng con coâ) vaâ bùæt ngûúâi àoá nùçm thùèng cùèng giûäa cöng àûúâng àaánh ba mûúi roi! Àaánh laâ àaánh giaã vúâ, tûúång trûng thöi, vò súå höí khaác seä àïën baáo thuâ nhên dên trong àõa haåt quan trõ vò! Cêu chuyïån toám lûúåc sau àêy, tûúãng cuäng laâ mêíu chuyïån tiïu biïíu bûåc nhêët vïì thuyïët tin núi söë mïånh vaâ àïì cao uy tñn cuãa höí àïën tuyïåt vúâi. Coá anh chaâng noå lêëy söë tûã vi biïët mònh seä chïët vïì söë coåp vöì. Anh rúâi xûá trung du, vïì mua ngöi nhaâ göî tûúâng xêy úã ngoaåi ö möåt thaânh phöë àöìng bùçng. Vêåy laâ kïí nhû yïn trñ. Höí nhöët trong chuöìng vûúân baách thuá, höí xiïëc cuäng khöng daám coi, thêåm chñ coân len leán ài rêët xa nhûäng núi àoá. Möåt höm giûäa trûa, trúâi im gioá lùång, chùèng giöng gioá baäo töë gò, böîng tûå nhiïn bûác tûúâng nhaâ àoá àöí sêìm xuöëng, àeâ anh ta chïët ngay. Búái vöi gaåch ra, thò thêëy àuáng laâ chöî maãng tûúâng àöí àeâ lïn xaác anh ta, coá laá buâa con höí giêëy cuãa ngûúâi chuã cuä daán tûå höìi naâo! Coá ghï chûa ?

* Miïëu öng Phoâ Taåi chúå Caâ Mau coá möåt ngöi miïëu, goåi nöm na laâ miïëu öng Phoâ. sng laâ ngûúâi khai thaác rûâng rêåm Caâ Mau àêìu tiïn. Thuúã êëy, Caâ Mau "dûúái söng sêëu löåi, trïn búâ coåp àua". Möåt tay öng "trûâ coåp kïí coá àïën nghòn con". Rûâng Caâ Mau laâ möåt kho

CAÁC CON VÊÅT 11


taâng vö têån vïì mêåt, vïì göî àûúác hêìm than, chûa kïí caác nguöìn lúåi vïì thuãy vaâ haãi saãn. sng Phoâ vò tin baån àaä bõ möåt ngûúâi Taâu hoå Quaách giïët chïët, cûúáp rûâng lêëy mêåt. Oai linh cuãa öng Phoâ vang dêåy caã möåt xûá rûâng ngêåp cuãa moãm àêët cuöëi cuâng phûúng Nam. Tûâ khi öng bõ saát haåi, nhûäng ngûúâi Taâu hoå Quaách khöng daám àïën xûá Caâ Mau. Möåt thñ duå cuå thïí : Nùm 1926-1927 gaánh Phûúác Cûúng nhiïìu lêìn àïën diïîn taåi chúå Caâ Mau, lêìn naâo aåaáu Tiïu (ngûúâi Taâu lai, cêy saáo lûâng lêîy möåt thúâi úã Nam Böå) cuäng tröën úã laåi Baåc Liïu, khöng daám xuöëng Caâ Mau vò súå "öíng vêåt höåc maáu" (!) Höìi khaáng chiïën 9 nùm, àoáng cú quan vuâng Caâ Mau - Nùm Cùn töi àaä nghe nhiïìu öng kyâ laäo kïí chuyïån naây. Höìi xûa, nhûäng ngûúâi ài rûâng gùåp coåp àïìu la lïn: "Coåp àêy, öng Phoâ úi!". Coåp tûác khùæc boã chaåy. Luác gùåp baâ meå, lêëy taâi liïåu viïët baâi "Cêy àûúác Caâ Mau" nghe àoaån kïí baâ ra túái rêîy chó thêëy xaác chöìng coân laåi mêëy loáng xûúng, cêy dao rûåa cheám phêåp vaâo thên cêy àûúác coân dñnh miïëng da coåp, thuá thêåt trong thêm têm coá nghô giaá luác êëy chöìng baâ goåi öng Phoâ thò biïët àêu öng seä khöng chïët! Khi hoâa bònh 1954 lêåp laåi, ra tiïëp quaãn thõ xaä Caâ Mau, buöíi chiïìu raãnh röîi, töi vaâo nhaâ löìng chúå nïëm thûã moán "döìi lúån nûúáng xaác mña" moán döìi àûúåc liïåt vaâo bûåc nhêët, àöåc àaáo cuãa caã Nam kyâ luåc tónh. Thêëy töi têëm tùæc khen ngon, möåt öng "baån nhêåu tònh cúâ" beân noái: "Thõt coåp, döìi coåp nûúáng coân tuyïåt cuá meâo nûäa." Nhên àoá töi beân hoãi thùm miïëu öng Phoâ. sng ta chïënh choaáng dùæt töi ài maäi múái àïën núi. Ngöi miïëu nhoã gêìn nhû hoang phïë. Tröng chó thêëy veãn veån möåt chûä "thêìn" kiïíu Haán tûå viïët thaão àùæp nöíi trïn tûúâng vaâ hai con höí phuã phuåc chêìu hai bïn baân tïë. Thay vaâo löî böå mûúâi taám thûá binh khñ thúâ thêìn nhû ta thûúâng thêëy úã caác miïëu àïìn, trong miïëu chó veãn veån coá möåt cêy lao cùæm trïn giaá göî sún son àaä múâ, àuáng hïåt cêy lao phoáng höí töi àaä taã tûúâng têån úã phêìn trïn. Ra ngoaâi röìi, ài khaá xa, "öng baån nhêåu tònh cúâ" múái ruã ró vaâo tai töi: "Höìi xûa, öíng linh lùæm. Tûâ khi coá mònh, coåp súå böå àöåi, du kñch cuäng quaá àuã röìi. Khoãi phaãi goåi öíng. Coân chuyïån baáo thuâ caã hoå thò öíng cuäng thöi!". (Thaáng 12 nùm 1975, sau àaåi thùæng töi coá vïì thùm laåi Caâ Mau, vaâ tòm thùm ngöi miïëu cuä. Nhûng "Nïìn cuä lêu àaâi... múái" àaä daây àùåc, sûâng sûäng ba böën têìng lêëp mêët dêëu xûa röìi. Gêìn nhû khöng coân nhêån ra phûúng hûúáng nûäa, chûá àûâng noái gò möåt chuát vïët tñch!).

* Coåp Viïåt Bùæc Khoaãng muâa thu nùm 1948, úã Baãn Thi (Bùæc Caån) y taá Nguyïîn Chaánh Chûúng ài tûâ Baãn Thi ra Àêìm Höìng àïí khaám bïånh cho anh em cöng nhên. Anh men theo àûúâng gooâng, àoá laâ con àûúâng àöåc àaåo höìi khaáng chiïën chöëng Phaáp, möåt bïn laâ nuái

PHAÅM HÖÍ 12


möåt bïn laâ suöëi. Giûäa àûúâng gùåp möåt con höí con, anh vaác àaá neám chïët, vaác vïì. Chiïìu vaâ àïm höm àoá, höí meå suåc tòm con kïu rïìn thung luäng. Nhiïìu ngaây liïn tiïëp coân thêëy dêëu vïët höí meå moâ àïën rònh gêìn chöî Nguyïîn Chaánh Chûúng úã. Maäi àïën hún nûãa thaáng sau, höí meå boã ài, Nguyïîn Chaánh Chûúng múái daám ra khoãi nhaâ! (Khi baâi naây àùng lêìn àêìu úã baáo Thöëng Nhêët, xuên 1974, töi coá nhêån àûúåc thû cö Höìng Vên - con gaái öng Nguyïîn Chaánh Chûúng gûãi àïën nhúâ toâa soaån chuyïín giao, vûâa caám ún töi àaä nhùæc àïën "öng cuå" vûâa phaãn àöëi töi laâ "öng cuå" chùèng nhaát nhû vêåy àêu! Rùçng khi êëy cö coân beá, àïm gùåp coåp ngöìi dûúái göëc gaåo cö coân vaác àuöëc nûáa khua, huöëng chi laâ böë cö! Chuyïån naây laâ töi nghe öng Vyä kïí - baån chñ thiïët vúái Nguyïîn Chaánh Chûúng - chñnh öng Vyä àaä ùn thõt con coåp êëy, nêëu söët vang, ùn mêëy ngaây múái hïët. Ghi laåi chuyïån naây, töi muöën noái vïì tñnh baáo thuâ dai dùèng cuãa coåp, nhêët laâ höí caái mêët con, chûá khöng hïì coá yá chï öng Chûúng nhaát. Ngaây nay, öng Nguyïîn Chaánh Chûúng àaä mêët. Möåt bïn laâ baån, möåt bïn laâ con gaái cuãa ngûúâi trong chuyïån, töi biïët phaãi tin ai bêy giúâ? Vêåy xin ghi nhêån thïm vaâo àêy, vaâ àïí lûãng möåt dêëu hoãi chöî naây). Hiïån nay úã Viïåt Bùæc noái chung, coåp coân khaá nhiïìu. Muâa thu nùm 1958 taåi Mûúâng Noåi - aåún La, coåp àaánh nhau vúái gêëu hún hai tiïëng àöìng höì tûâ 6 giúâ 30 àïën gêìn 9 giúâ àïm, gêìm vang caã nuái. Thaáng tû nùm 1973, taåi huyïån Na Hang (Tuyïn Quang) ba àöìng baâo Thöí bõ coåp bùæt mêët möåt con trêu möång. 5 giúâ chiïìu thêëy noá ra ùn tiïëp, ba ngûúâi vúái ba suáng kñp phuåc sùén, nhûng coåp to quaá hoå khöng daám bùæn!

Vïì con coåp ba moáng úã Nam Böå Höìi khaáng chiïën 9 nùm, úã miïìn Àöng Nam Böå, tûâ "caán böå cao

cêëp nhêët cho àïën phoá thûúâng dên" khöng ai laâ khöng biïët vaâ lo ngaåi vïì con coåp ba moáng naây! Noá laâ con coåp caái (dûä nhû coåp caái laâ phaãi) coá möåt chên bõ têåt, chó coân ba moáng. Vuâng rûâng miïìn Àöng Nam Böå, àêu laâ chùèng coá dêëu chên coåp. Nhûng tröng thêëy dêëu "ba moáng" cuãa noá àïí laåi trïn caát, ài qua nhûäng àêu, laâ möåt nöîi kinh hoaâng núm núáp, lo êu thêëp thoãm vïì möåt tai hoåa seä diïîn ra tûác khùæc moåc lïn. Cho túái ngaây trûâ àûúåc noá, coåp ba moáng àaä giïët vaâ ùn thõt möåt trùm hai mûúi taám ngûúâi! Con söë chñnh thûác àûúåc liïåt kï thaânh danh saách, chûá nhûäng ngûúâi bõ noá bùæt mêët tñch khöng ai hay biïët, nhûäng xaác böå àöåi ta vaâ lñnh àõch bõ noá ùn thõt hay ngûåa, trêu, boâ, lúån... thò khöng kïí. Vuâng hoaåt àöång cuãa noá laâ chiïën khu À, tûâ Chaánh Hûng, Laåc An lïn túái Maä Àaâ, Söng Beá (Àöìng Nai Thûúång)

CAÁC CON VÊÅT 13


möåt daãi rûâng giaâ liïn tuåc saáu baãy mûúi ki lö meát, bïn hûäu ngaån söng Àöìng Nai. Thêëy dêëu chên cuãa noá xuêët hiïån ài vïì hûúáng naâo, tûác thò àiïån baáo (àûúâng dêy àiïån thoaåi quên sûå) cêëp töëc loan tin cho böå àöåi, cú quan vaâ dên chuáng hûúáng àoá àïì phoâng, chuêín bõ àöëi phoá khêín cêëp nhû tin coá giùåc sùæp caân. uãy ban khaáng chiïën haânh chñnh tónh Biïn Hoâa treo giaãi thûúãng 500 àöìng baåc àoã (tiïìn vuâng ta) vaâ Böå tû lïånh khu 7 cuäng treo giaãi thûúãng 500 àöìng baåc xanh (tiïìn vuâng àõch) cho ai trûâ àûúåc coåp ba moáng ! Àuã biïët noá nguy hiïím vaâ gêy tai hoåa cho nhên dên trong vuâng khöng keám giùåc. Coá dõp, töi seä viïët àêìy àuã vaâ tûúâng têån vïì con coåp ba moáng naây! Noá rêët tinh khön, chùèng nhûäng khöng súå suáng maâ nghe tiïëng suáng núi naâo, tûác thò moâ àïën. (Mñt tinh bùæn suáng chaâo cúâ noá cuäng moâ túái. Nùm 1947 tûâ trêån àaánh giao thöng Voä Àùæc, trêån Bêìu Caá, trêån Àöìng Xoaâi, trêån àaánh döëc 47 (km 47) trïn àûúâng Caáp Xanh Giùæc - Biïn Hoâa, nhêët laâ trêån Laâ Ngaâ thaáng 3-1948, giùåc lêëy xaác khöng kõp, ta cuäng khöng kõp nhùåt xaác giùåc chön ài, coåp keáo tûâng bêìy àïën ùn. Coåp ba moáng laâ Chuáa Rûâng, coi nhû àêìu àaân, nghe tiïëng suáng túái ngay. Tûâ nùm 1949, ta chuyïín vïì àaánh àöìng bùçng, trêån Àõnh Quaán vûâa phuåc kñch àaánh xe vûâa phaãi lo böë trñ chöëng coåp phña sau lûng. Ngûúâi bõ coåp ba moáng giïët cuöëi cuâng laâ möåt em beá gaái àöå mûúâi böën mûúâi lùm tuöíi, con möåt baâ úã suöëi Caá xaä Myä Löåc (Laåc An). Khoaãng 4 giúâ saáng noá nhaãy qua raâo (nhaâ naâo cuäng coá raâo cao 3-4 thûúác) vò nhaâ saân cao, cûãa àoáng then caâi khöng phaá àûúåc, noá phoáng lïn noác nhaâ tröí maái tranh xuöëng bùæt em beá tha ài. Caã vuâng baáo àöång khua thuâng àaánh moä êìm ô àuöíi theo. Trúâi sùæp saáng, noá boã xaác laåi bïn bòa rûâng. Anh em Binh cöng xûúãng Böå Tû lïånh khu 7 àoáng gêìn àêëy àïën gùåp gia àònh, xin mûúån xaác em beá àïí gaâi bêîy baáo thuâ vaâ trûâ haåi cho dên. Phaãi thuyïët phuåc maäi múái àûúåc, vò coá ngûúâi meå naâo laåi muöën cho con mònh phaãi chïët hai lêìn. Böën quaã mòn gaâi dûúái xaác, möåt trung àöåi suáng maáy phuåc kñch xung quanh. Ba giúâ chiïìu, coåp ba moáng moâ ra. Noá lûúån quanh xa xa ba voâng röìi boã ài. Chöëc sau laåi trúã laåi túái gêìn hún, ài quanh ba voâng nûäa, röìi ngöìi im nhòn caái xaác. Moåi ngûúâi neán thúã chúâ xem noá giúã troâ gò. Àang ngöìi im nhû tûúång, bêët thònh lònh noá nhaãy vaâo vöì caái xaác. Mòn nöí. Nhûng noá chó bõ thûúng, boã xaác chaåy. Trung àöåi suáng maáy àuöíi theo. Noá löåi ngûúåc doâng suöëi. Moåi khi noá coá thoái quen löåi ngûúåc doâng suöëi àïí nûúác àuåc chaãy xuöëng, ngûúâi trïn doâng khöng phaát hiïån àûúåc trûúác khi noá túái. Lêìn naây, chñnh thoái quen àoá àaä dêîn noá vaâo chöî chïët. Anh em àuöíi theo vïët maáu möåt luác thò mêët dêëu. Noá treâo lïn búâ, nuáp sau möåt goâ möëi. Àaåi liïn, trung liïn, caác thûá suáng

PHAÅM HÖÍ 14


àuã cúä xaã vaâo. Xaác noá chöìm lïn öm goâ möëi nhû coân söëng. Lêu sau, biïët chùæc noá chïët röìi anh em múái daám túái gêìn (vò súå noá giaã chïët). Xaác noá àïí trïn xe boâ khöng àuã chöî - loaåi xe boâ miïìn Àöng rêët lúán - möåt phêìn àuâi sau vaâ caái àuöi thoâng ra ngoaâi. Möí buång, thêëy trong bao tûã coåp ba moáng coân nguyïn möåt baân chên ngûúâi lúán tñm ngùæt. Ngûúâi gaâi mòn giïët con coåp khuãng khiïëp naây laâ àöìng chñ Nguyïåt, möåt thûúng binh hoãng möåt mùæt vaâ cuåt möåt tay, cöng taác taåi Binh cöng xûúãng khu 7.

* Vò sao höí hay ùn thõt ngûúâi? Noái chung, têët caã moåi thuá rûâng àïìu traánh "àuång chaåm" vúái con ngûúâi, möåt àöëi thuã nguy hiïím nhêët luác naâo cuäng laâm cho chuáng phaãi kiïng deâ, e súå. Nhûng nïëu khöng coá vuä khñ trong tay vaâ lú laâ caãnh giaác, thò con ngûúâi laâ möåt "àöång vêåt" yïëu àuöëi, chêåm chaåp nhêët, hêìu nhû khöng àûúåc taåo hoáa trang bõ gò caã àïí tûå vïå hoùåc têën cöng, ngoaâi oác thöng minh. Con möìi nguy hiïím nhêët, maâ cuäng dïî bùæt nhêët nïëu gùåp dõp sú húã. Nhûäng con höí, baáo, sû tûã giaâ yïëu, bõ thûúng têåt khöng coân khaã nùng àïí vöì bùæt nhûäng con möìi nhanh nheån, laâ nhûäng con hay rònh vöì bùæt ngûúâi nhêët. Àaä ùn thõt ngûúâi möåt lêìn röìi, quen mui beán muâi! Coá leä thõt ngûúâi laâ möåt thûá thõt mïìm, thúm ngon nhêët àöëi vúái chuáng chùng? úã laâng Ga-van, thuöåc vuâng rûâng nuái phña Bùæc lûu vûåc söng Gùng, sau möåt trêån dõch lúán, coá nhiïìu ngûúâi bõ chïët. Möåt con baáo ùn toaân ngûúâi chïët dõch, quen ài. Vïì sau khöng coân xaác chïët nûäa, ban àïm noá moâ vaâo laâng, xöng vaâo têån trong nhaâ àïí bùæt ngûúâi. Tûâ nùm 1918 àïën cuöëi nùm 1926, noá àaä vöì 75 ngûúâi vaâ chñnh khi êëy noá cuäng àaä bõ bùæn chïët. úã Nï-pan coá möåt con höí àaä vöì chïët 434 ngûúâi. Àoá laâ möåt con höí caái àaä bõ àaån bùæn gaäy mêët nanh haâm trïn vaâ haâm dûúái bïn phaãi. Coåp ba moáng úã miïìn Àöng Nam Böå vûâa kïí phêìn trïn, mang àêìy àuã caã hai àùåc àiïím cuãa con baáo laâng Ga-van vaâ con höí Nï-pan.

* Chuáa sún lêm bõ treã con haå Thuã Dêìu Möåt - Höìi 9 giúâ saáng ngaây 5 thaáng 1 nùm 1964, ba em muåc àöìng tïn laâ Nguyïîn Vùn Haãi 16 tuöíi, Trêìn Vùn La 16 tuöíi vaâ Nguyïîn Vùn Àúåi 13 tuöíi àang chùn trêu taåi khu rûâng Khaánh Vên thò böîng thêëy trêu chaåy taán loaån. Ba em chaåy àïën núi thò bùæt gùåp möåt con höí. Ngay luác êëy ba em liïìn naãy ra saáng kiïën àöët chaáy coã àïí àuöíi coåp. Coåp liïìn ruát xuöëng caái hêìm gêìn àoá vò bõ ngoån lûãa bao vêy. Caác em vöåi têën coã trûúác miïång hêìm àöët, khiïën coåp bõ chïët thui. Caâ Mau - Höm 28 thaáng 12 nùm 1963, trong möåt chuyïën ài rûâng aåaâo lûúái àöën cêy, böën ngûúâi thúå rûâng úã êëp Tên Thaånh Lúåi, xaä Tên Hûng (Caái Nûúác)

CAÁC CON VÊÅT 15


coá cûúáp àûúåc möåt con heo rûâng cuãa Chuáa sún lêm àang coäng ài. Qua ngaây 5 thaáng 1, öng Àaåi bõ thûúng vò àaánh nhau vúái coåp bûäa àoá, nay àaä laânh maånh, múã tiïåc ùn mûâng. Tiïåc xong. Khuya, àaám khaách ra vïì thò gùåp möåt Chuáa sún lêm nhaãy ra têën cöng. Trong àaám coá nhiïìu ngûúâi gioãi voä, sùén heâo gêåy kõch chiïën möåt chêåp, Chuáa sún lêm bõ àaánh ngaä, nùçm chïët möåt àöëng to nhû con boâ möång. Xem laåi thò chñnh laâ con coåp höm trûúác, coá leä àïën àoán nhûäng ngûúâi àaä cûúáp möìi cuãa mònh. (Hai tin trïn àïìu àùng úã baáo Trung Lêåp Cam-pu-chia ngaây 22-1-64).

* Quêåt ngaä Chuáa sún lêm Möåt ngaây àêìu xuên, tûâ àöìn biïn phoâng Mûúâng Nheá (Lai Chêu), haå sô Loâ Vùn Vaâi vaâ binh nhêët Loâ Vùn O ài vïì tónh lônh thûåc phêím cho àún võ. Vaâi ài trûúác O chûâng hún chuåc meát. Àïën caánh rûâng Mûúâng Vai böîng Vaâi nghe phña sau coá tiïëng "höåc". Quay laåi, möåt con höí xaám tûâ bïn àûúâng nhaãy böí túái. Mau leå, Vaâi neá sang phaãi, vaâ vúái ngoán voä biïn phoâng àiïu luyïån, hai tay Vaâi kõp toám àûúåc hai chên trûúác höí, giêåt maånh. Àang àaâ lao, höí bõ hêët löån ngûúåc qua àêìu Vaâi, àêåp àaánh "oaách" vaâo hoân àaá trûúác mùåt. Àuáng luác àoá, O kõp chaåy àïën, böìi möåt nhaát lï thêëu tim höí. aåau möåt höìi giaäy giuåa, Chuáa sún lêm nùçm thùèng cùèng (!) Hai anh em khöng khiïn con höí vïì àöìn. Àïën nay, nhiïìu chiïën sô cuä cuãa àöìn Mûúâng Nheá vêîn chûa quïn buöíi liïn hoan bêët ngúâ àoá. (Tin naây àùng úã baáo Quên àöåi Nhên dên söë 7236 ngaây 1-8-1981) Töi coá húi ngúâ möåt chi tiïët con höí maâu "xaám". Ta hay noái höí xaám àïí chó con höí dûä nhêët. Thûåc tïë, trong thiïn nhiïn khöng hïì coá loaåi höí naâo coá sùæc löng maâu xaám. Tin trïn, khöng noái roä thúâi gian, buöíi saáng hay buöíi chiïìu, maâ tröng con höí hoáa xaám ? Gêëu xaám thò coá. Vïì mùåt khoa hoåc, cêìn kiïím tra laåi.

Coåp cuâi (huãi) Caách àêy khoaãng 50 nùm, taåi Caã Baát (Kiïën Vaâng) xaä Tên Hûng Têy - nay thuöåc tónh Minh Haãi coá öng Ba Taá khoaãng 60 tuöíi, meå chïët, coá möåt em gaái úã vúái öng - aåaáng noå, öng baão em sang nhaâ haâng xoám xin cêy lûãa vïì huát thuöëc. Chung quanh laâ rûâng daây bõt. Möåt con coåp cuâi, ruång hïët vuöët, chuåp cö gaái, nhêån xuöëng raänh mûúng vûúân - Cö gaái la: "Chïët töi röìi, anh úi!". sng Ba Taá nghe tiïëng kïu thêët thanh, giêåt maác chaåy ra, thêëy coåp àang khom khom trêën nûúác em mònh, beân phoáng maác vaâo àêìu coåp. Nhûng maác chó sûúát qua tai. Coåp ngöìi dêåy, cùæp naách "con möìi" nhaãy qua hai raänh mûúng liïìn. Ba Taá nhaãy theo, nhùåt maác phoáng luát caán vaâo sau gaáy noá. Coåp buöng cö gaái ra, chaåy huát vaâo rûâng. Ba Taá àúä em lïn. - Chùæc chïët! Khöng söëng nöíi! - Ngûúâi em gaái chó thïìu

PHAÅM HÖÍ 16


thaâo noái àûúåc vúái anh coá mêëy tiïëng àoá. Trïn cöí cö, coân dêëu mêëy àêìu ngoán chên quêëu vaâo thêm tñm. Khiïng vaâo nhaâ, chöëc sau cö gaái chïët. (Baâ Lyá Thõ Kyá - meå Vùn Àõnh - 62 tuöíi kïí). Do àùåc tñnh quyã quyïåt vaâ hung baåo cuãa con vêåt ùn thõt söëng rêët dûä túån naây, nïn àöìng baâo ta àaä àùåt cho noá nhiïìu danh xûng: Coåp, Huâm, Höí, Haåm, sng thêìy, sng ba mûúi, con Khaái, con Hïí v.v... Chung quanh noá coân bao phuã lùæm chuyïån àöìn àaåi, kyâ quùåc, hoang àûúâng. Têåp tuåc mï tñn cuãa ngûúâi Viïåt Nam ngaây xûa coân cho laâ ai bêët ngúâ gùåp phaãi võ Chuáa sún lêm, ùæt phaãi chõu vêån xuái, lêån àêån lao àao suöët ba nùm liïìn. Cêu "Kiïën höí khöí ba niïn" xûa chñnh laâ àïí noái lïn àiïìu tin dõ àoan àoá. Nhûäng keã hung aác, taân baåo cuäng àûúåc ngûúâi àúâi gaán thïm biïåt danh laâ Coåp, Huâm, Höí. .. Tû Höí, Nùm Huâm, Baãy Coåp v.v... Chùèng ai mong hoå àûúåc thïm taâi nùng, uy thïë, súå seä di haåi lúán thïm cho àöìng loaåi. Cuäng nhû höí dûä maâ thiïn nhiïn coân phuá thïm cho àöi caánh nûäa, thò thiïn haå chõu àûång sao nöíi. "Trúâi cho Huâm chùèng coá vêy - Huâm maâ coá caánh Huâm bay lïn trúâi" (Ca dao Viïåt Nam). Nuöi höí cuäng chùèng khoá lùæm. Höí con 2 thaáng tuöíi bùæt mang vïì coá thïí nuöi daåy àûúåc. Lúán lïn cuäng biïët theo chuã, quyïën luyïën ngûúâi àaä chùm soác mònh, chuã ài àêu cuäng theo, thñch vuöët ve, êu yïëm vöî vïì. Ngûúâi ta nuöi daåy höí cöët duâng vaâo muåc àñch riïng giûä nhaâ, canh rêîy v.v... Nhû úã gaánh xiïëc, noá coá thïí laâm àuã caác troâ nhaãy qua voâng lûãa, cúäi ngûåa, giaã vúâ vêåt nhau vúái ngûúâi, haá hoång ngoaåm àêìu ngûúâi v.v... noái chung laâ chõu moåi sûå àiïìu khiïín cuãa ngûúâi daåy thuá. Nhûng haäy àoaân gioãi Caác con vêåt trïn rûâng dûúái biïín coi chûâng, noá chûa hoaân toaân thuêìn hoáa àêu, thónh thoaãng vêîn giúã chûáng, nöíi cún thõnh nöå bêët thûúâng, rêët laâ nguy hiïím. Ngûúâi xûa chùèng tûâng àe: "Dûúäng höí di hoåa" àoá sao? Búãi noá dûä vêåy, nïn nhiïìu ngûúâi súå noá, nïn noá àûúåc goåi têng laâ sng. sng Coåp, öng Huâm, öng Höí... Möåt vaâi àõa phûúng úã Laâo ngaây xûa, möîi khi coá höí vaâo bùæt lúån, ngûúâi ta kïu êìm lïn: "Muá chêëp sûáa! Muá chêëp sûáa!", nghôa laâ: "Lúån bùæt höí! Lúån bùæt höí!", vò kiïng súå maâ cuäng vûâa àïí lêëy loâng noá. Coân bao nhiïu chuyïån tiïëu lêm chïë giïîu tñnh hung hùng maâ ngu xuêín cuãa con coåp. Nïëu kïí möîi àïm möåt chuyïån thò e rùçng phaãi kïí hïët caã möåt nùm Giaáp Dêìn naây! Haâ Nöåi, Tïët 1974 - Heâ 1978

Böí sung * Coåp úã Nuái Sam (Chêu Àöëc) Bêy giúâ, noái úã Nuái aåam coá coåp

chùæc khöng ai tin, nhûng ngaây xûa thò vêîn coá, tuy khöng nhiïìu. Àïm àïm, dên laâng úã quanh chên nuái (thuúã àoá nhaâ cûãa rêët thûa

CAÁC CON VÊÅT 17


thúát) thûúâng nghe tiïëng coåp gêìm vang döåi trïn nuái. Ngûúâi ài nuái laâm rêîy thûúâng thêëy dêëu chên coåp giêîm àêìy bïn caác vuäng nûúác suöëi. Baâ Hai K. chuyïn nghïì baán caá, saáng naâo cuäng gaánh caá qua chúå Cêìu aåùæt baán. Möåt höm qua khuác vùæng Àûúâng Thaáp bêët ngúâ baâ gùåp möåt con coåp to lúán, mònh mêíy vùçn vïån, ngöìi choaãi chên giûäa àûúâng, mùåt quay vïì hûúáng àöìng. Baâ hoaãng höët liïång gaánh caá chaåy thuåc maång vïì nhaâ. Cuäng nhû heo rûâng, vaâo muâa khö coåp thûúâng laäng vaäng xuöëng àöìng bùæt chöìn, bùæt caá kiïëm ùn. Caách nay khoaãng 60 nùm, úã àêëy coá öng Chñn H. chuyïn nghïì xom ruâa, xom rùæn... Möåt höm, öng xaách chôa ài àïën Buáng Höì (àõa danh cuä : möåt höì röång nùçm gêìn ngaä ba Àêìu Búâ) tònh cúâ nhòn vö àaám sêåy, öng thêëy möåt con vêåt gò ngöìi thu lu bïn trong, cùåp mùæt saáng ngúâi. Tûúãng laâ gùåp àûúåc con chöìn lúán, öng giûúng muäi chôa, duâng hai tay àêm maånh vaâo mùåt noá, nhûng con vêåt lanh leå neá qua röìi nhanh nhû chúáp noá phoáng mònh lïn cao, giûúng hai chên chuåp xuöëng àêìu öng. Bõ bêët ngúâ, nhûng vöën ngûúâi gioãi voä, öng uöën mònh neá ngang, tuy nhiïn vêîn bõ vûúáng möåt vuöët nhoån sûúát qua da oát. Bêëy giúâ öng múái biïët laâ coåp! Coåp xuöëng nuái laâ coåp àoái, àang àoái noá bõ têën cöng caâng hung baåo. aåau möåt tiïëng gêìm vang döåi, con coåp laåi phoáng mònh lïn. Vúái muäi chôa trïn tay, öng Chñn duâng têët caã caác miïëng voä gia truyïìn àaánh quyïët liïåt vúái con coåp. Dên laâng nghe tiïëng ngûúâi, tiïëng coåp gêìm theát, xaách dao xaách maác chaåy àïën hiïåp lûåc vúái öng

Chñn vêy àaánh chïët con coåp, sau àoá hoå lêëy xe trêu keáo xaác coåp vïì. Boån höåi tïì nghe tin dên laâng àaánh chïët àûúåc con coåp lúán, chuáng vöåi àïën chúã xaác coåp ra Chêu Àöëc nöåp cho thùçng Têy Tónh trûúãng àïí têng cöng. Thùçng Têy thûúãng cho boån höåi tïì àûúåc 2 àöìng! Nguyïîn kim àoaân 75 tuöíi (Vùn nghïå Chêu Àöëc - Xuên 1984)

PHAÅM HÖÍ 18


TÏ GIAÁC TRONG NGAÂN XANH

- Öng úi, ngaây xûa thùçng Taâu aác lùæm phaãi khöng öng? Noá bùæt dên mònh xuöëng biïín moâ ngoåc trai, lïn rûâng sêu tòm ngaâ voi, tï giaác... ngûúâi chïët khöng biïët bao nhiïu maâ kïí, phaãi khöng öng? - Möåt höm, beá Truác Quyânh chaáu gaái àêìu loâng cuãa töi, ngaây chuã nhêåt noá vïì chúi, böîng àïën lay hoãi töi, trong luác töi àang nùçm àoåc baáo. - úâ... úâ... Bêy giúâ noá cuäng aác khöng keám ngaây xûa. Coân hún ngaây xûa! - Töi àaáp qua loa cho xong chuyïån. - Thïë... sng úi! - Gò nûäa àêëy? - Thïë... thïë... ngoåc trai, ngaâ voi... thò chaáu biïët röìi. Coân tï giaác laâ con gò hûã öng? - Tï giaác laâ tï giaác chûá gò maâ hoãi maäi... - Chaán öng quaá! Biïët vêåy chaáu khöng theâm hoãi öng. ûá öng ài! Töi vöåi vaâng buöng túâ baáo nhoãm dêåy. Noá laâ con beá múái hoåc xong lúáp möåt, nhûng hïët sûác thöng minh, àûúåc töi cûng chiïìu bûåc nhêët. Gò noá cuäng hoãi, cuäng muöën tòm biïët. Nhiïìu khi töi àiïn àêìu vò nhûäng cêu hoãi gêìn nhû liïn miïn bêët têån cuãa noá. Thêëy noá phuång phõu, veã húân döîi, töi liïìn tûúi cûúâi, àêëu dõu: - Thïë... Ai baão Truác Quyânh chuyïån ngaâ voi, tï giaác? - Cö Haâ chûá coân ai! - aåao chaáu khöng hoãi cö Haâ? - ûá hoãi... - aåao laåi ûá hoãi? - Luác àêìu chaáu cuäng coá hoãi, cö baão noá to nhû con voi, luân hún voi, noá khöng coá caái voâi, khöng coá cùåp ngaâ nhû voi maâ trïn muäi noá coá möåt caái sûâng. - Àuáng quaá röìi! - Cö Haâ baão noá khöng ùn thõt ngûúâi nhû con höí, con sû tûã... noá chó ùn laá cêy thöi, thïë sao ngûúâi ta laåi tòm giïët noá hûã öng? - ...úâ... àïí ngûúâi ta lêëy caái sûâng, laâm thuöëc. - Thuöëc gò hûã öng? "Cûá àïí con beá dùæt dêy nhûäng cêu hoãi thïë naây, khöng kheáo mònh bõ sa lêìy mêët". Töi nghô buång vêåy, vaâ lêåp tûác xoay yá nghô noá vïì hûúáng khaác: - Gò maâ chaã laâm thuöëc àûúåc. Nhûng àiïìu naây múái quyá cú! Ngaây xûa... úâ... theo nhû caác truyïån cöí tñch ngaây xûa, hïî ai cêìm àûúåc chiïëc sûâng tï giaác trong tay thò coá thïí ài àûúåc dûúái nûúác dïî daâng nhû ài trïn caån ! - Hoan hö öng! sng kïí tiïëp ài öng!

- Coá chaâng duäng sô noå giïët àûúåc möåt con tï giaác àaä thaânh tinh, chùåt lêëy sûâng. Ban àïm chiïëc sûâng cûá lêëp laánh lêëp laánh, toãa haâo quang xanh leâ. Anh coá ngûúâi yïu laâ möåt cö gaái xinh àeåp bõ vua thuãy tïì bùæt xuöëng Long cung, eáp buöåc laâm vúå. Cö gaái khöng thuêån. Möîi lêìn vua thuãy tïì nöíi giêån vò khöng bùæt eáp àûúåc cö gaái, thò ba

CAÁC CON VÊÅT 19


àaâo chuyïín àöång, mùåt biïín söi suâng suåc, sêëm chúáp nöíi àuâng àuâng. Nöîi khöí àau cuãa ngûúâi bõ giam haäm chöën Thuãy cung laâm cho mùåt nûúác cuäng phaãi chau maây! Coân ngûúâi trïn trêìn giúái thò xoát xa vò bêët lûåc, ngaây àïm biïëng nguã quïn ùn... Tûâ khi nùæm àûúåc vêåt baáu trong tay, chaâng quyïët têm ài cûáu ngûúâi yïu, cuâng Long vûúng söëng chïët möåt phen. Tay cêìm àinh ba, tay cêìm chiïëc sûâng tï, duäng sô lao mònh xuöëng nûúác. Mùåt nûúác lêåp tûác reä ra laâm àöi, múã àûúâng cho anh xuöëng têån Long cung, àaánh nhau vúái vua thuãy tïì... Cûá thïë töi kïí túái túái maäi, khi thò anh sùæp thua röìi laåi thùæng, khi thò anh sùæp thùæng röìi laåi thua, tuây hûáng maâ tuây nghi thïm thùæt nhiïìu chi tiïët hêëp dêîn vïì taâi ba cuãa moåi giöëng loaâi "tûúáng caá binh töm". Con beá maãi mï theo doäi cêu chuyïån höìi höåp ly kyâ, quïn mêët viïåc cêåt vêën öng noá. Tuy nhiïn, röìi möåt höm naâo àoá noá laåi têët seä khaão töi vïì con tï giaác, chùæc chùæn nhû vêåy. Nhiïìu àïm, töi thûác luåc múá tû liïåu quaá àöîi hiïëm hoi trong tuã saách gia àònh vaâ ön laåi nhûäng kiïën thûác loäm boäm cuãa mònh vïì con vêåt naây, chuêín bõ giaãi àaáp cho chaáu Truác Quyânh cuãa töi. Baâ nhaâ töi àaä nhiïìu phen cûå töi: "Mùåc kïå noá, öng cûá chiïìu laâm con beá hû ài!". Àêu phaãi cho möåt mònh noá, coân cho caác baån lúán tuöíi hún noá nûäa chûá ! Baâ êëy noái vêåy chûá nïëu töi thöi, töi boã ài nguã laâ baâ êëy khöng vui àêu. Töi nghiïåm mûúâi phêìn àuáng taám, laâ baâ hay noái ngûúåc laåi nhûäng àiïìu trong buång mònh ûa thñch! Töi laåi caâng cöë gùæng tñch cûåc, àïí toã veã ! Buöìn thay, töi chó laâ möåt nhaâ vùn sú thiïín, giaá töi àûúåc möåt phêìn nhoã kiïën thûác cuãa Àaâo Vùn Tiïën nhaâ àöång vêåt hoåc löîi laåc àêìu tiïn úã Àöng Dûúng, tûâ thúâi Phaáp thuöåc - thò ùæt con beá seä mï vaâ phuåc öng noá phaãi biïët!

* Con thuá trïn àûúâng tuyïåt diïåt Trong möåt cuöën saách noái vïì lêm saãn tónh Khaánh Hoâa (Phuá Khaánh hiïån giúâ) ngoaâi caác saãn phêím do thaão möåc sinh, coá viïët: "nhûäng saãn phêím do thuá vêåt cung cêëp khaá nhiïìu nhû: mêåt ong, saáp ong, nhung nai, gaåc nai, ngaâ voi, thónh thoaãng coá caã tï giaác tûác sûâng têy ngu". Vaâ trong quyïín "Ài thùm àêët nûúác" cuãa cuå Hoaâng Àaåo Thuáy (Nhaâ xuêët baãn Vùn hoáa 1978) úã muåc kïí vïì taâi nguyïn àêët nûúác, phêìn lêm saãn thò caác tónh sau àêy: Nghïå Tônh, Bònh Trõ Thiïn, Nghôa Bònh, Phuá Khaánh, Àùæc Lùæc, Lêm Àöìng, Thuêån Haãi, Têy Ninh vaâ An Giang àïìu coá tï giaác. Vaâ theo cuå, úã Têy Ninh loaâi thuá naây coân ñt, riïng An Giang coân coá caã da tï vaâ sûâng tï (coá thïí tûâ Cam-pu-chia, Thaái Lan àûa sang baán chùng?) Nhû vêåy laâ hiïån nay con tï giaác coân khaá nhiïìu úã Viïåt Nam ta chùng? Trûúác caách maång Thaáng 8, nhûäng quyïín saách cuãa caác taác giaã Phaáp viïët vïì sùn bùæn vaâ thuá rûâng Àöng dûúng (Chasses et faune d' In- dochine - Henri de Monestrol v.v...) töi thêëy coá aãnh con

PHAÅM HÖÍ 20


tï giaác úã vuâng rûâng cao Trûúâng aåún nhêët laâ maån Laâo, riïng Cam-pu-chia coân coá con Dñt (Dyth) möåt loaåi tï giaác cöí rêët hung dûä hiïëm thêëy trïn caác chêu luåc khaác. Theo Nguyïîn Quöëc Thùæng vaâ Voä An Haâ (trong baâi Theo dêëu chên tï giaác) thò nùm 1904 coá möåt thúå sùn ngûúâi Phaáp tröng thêëy con tï giaác 2 sûâng úã daäy nuái Tam Xûúng gêìn Cêím Raânh (Nghïå Tônh) con vêåt naây vïì sau bõ möåt nhoám thúå sùn Laâo bùæn chïët (?) Nùm 1934, coá tin möåt con tï giaác loåt vaâo rûâng aåún La. Vaâ caách àêy trïn 40 nùm, möåt nhaâ sùn bùæn chêu êu àaä bùæn àûúåc con tï giaác möåt sûâng úã khu rûâng laá trïn àûúâng ài tûâ Xuên Löåc ra Phan Thiïët. Nùm 1960, àöìng baâo úã vuâng Tam Àaão coá cho biïët: "Hiïån giúâ úã trong rûâng sêu chûa coá ngûúâi ài sùn coân coá con boâ toát möåt sûâng". Theo taâi liïåu gêìn àêy (1981-82) cuãa caác àoaân àiïìu tra àöång vêåt thò cuäng chó nghe àöìng baâo vuâng Nghïå Tônh noái coá thêëy tï giaác qua laåi khu vûåc àõa phûúng. Qua hai cuöåc khaáng chiïën chöëng Phaáp vaâ chöëng Myä vûâa röìi, coá thïí noái khöng thêm sún cuâng cöëc naâo maâ khöng coá dêëu chên böå àöåi vaâ caán böå ta. Thïë nhûng chùèng coá mêëy ngûúâi gùåp àûúåc tï giaác. Trûúâng húåp dûúái àêy, cuäng chó laâ may mùæn tònh cúâ. Theo lúâi anh Baãy Thûúãng - phuå traách vùn cöng Quên àöåi B - kïí vúái anh Tïë Hanh thò: "úã vuâng cûåc Nam (Ninh Thuêån cuä) àöìng baâo hay noái, àïm thónh thoaãng hoå thêëy coá vïåt saáng trong rûâng. Bêëy giúâ (?) àoaân vùn cöng ài cöng taác qua àoá. Möåt anh trong àoaân xuöëng suöëi lêëy nûúác, nghe uâ... uâ.... trong luâm, ngúä laâ trêu rûâng, liïìn xaã möåt loaåt àaån A.K vaâo. Chöëc sau, nghe im moâ vaâo thò thêëy con tï giaác chïët nùçm luâ luâ möåt àöëng. Àöìng baâo úã caác xoám gêìn, keáo àïën xem. Caác öng laäo noái: "Loaåi tï giaác naây thûúâng úã vuâng cao, êím ûúát, ûa nùçm lêìy. Noá thñch ùn cêy coá gai, caâng chaãy maáu möìm caâng thñch. Nghe noái noá löåi xuöëng chöî naâo thò nûúác chöî êëy trong..." Tiïëng àöìn túái chúå. Hoa Kiïìu dûúái chúå nghe tin, lïn mua giaá àùæt àïí vïì laâm thuöëc. Têët caã àïìu duâng laâm thuöëc, kïí caã phên. Anh em chó àïí laåi möåt phêìn lúán da, cùæt chia àïìu kïí caã baâ con àïën xem - cho möîi ngûúâi möåt miïëng vuöng bùçng ngoán chên caái". Anh Baãy Thûúãng coân cho biïët thïm: "Böå àöåi B1, thûúâng trung àöåi naâo cuäng coá miïëng da bùçng ngoán tay caái, cûáng nhû da trêu khö, do y taá giûä, àïí cûáu chûäa anh em bõ rùæn àöåc cùæn. Caán böå cuäng thûúâng thuã möåt miïëng trong ba lö. Coân duâng àïí laâm cöng taác dên vêån: Treã con söët, maâi cho uöëng, giaãm söët ngay!". Nhû vêåy thò ngaây xûa - theo Viïåt sûã lûúåc vaâ Àaåi viïåt sûã kyá toaân thû - xûá ta vöën coá nhiïìu tï giaác. Coân hiïån nay coân àûúåc bao nhiïu ? Chuyïån naây coân phaãi chúâ giaãi àaáp cuå thïí cuãa caác nhaâ àiïìu tra, quy hoaåch vïì caác loaâi giöëng thuá vêåt rûâng. Caách àêy böën mûúi nùm, vûúân Baách thuá aåaâi Goân coá möåt

CAÁC CON VÊÅT 21


con tï giaác. Chuöìng noá àùåt caånh chuöìng hai con àaâ àiïíu bïn naây búâ söng Thõ Ngheâ, gêìn chuöìng nai vaâ chuöåt tuái (Kan- gourou) bêëy giúâ. Nùm 1957, töi coá xem kyä con tï giaác möåt sûâng úã vûúân Baách thuá Maát-xcú-va - giöëng hïåt con úã aåaâi Goân daåo trûúác - thêëy biïín caâi laâ "tï giaác aá chêu" vêåy thöi, khöng roä àûa vïì tûå xûá naâo. Tï giaác noái chung, phên böë úã caác vuâng rûâng vaâ hoang maåc caác xûá nhiïåt àúái hiïån nay. Núi coân têåp trung nhiïìu nhêët laâ chêu Phi, khoaãng 15.000 con, riïng xûá Kï-ny-a (Àöng Phi) theo sú böå thöëng kï nùm 1978 ngûúâi ta àïëm àûúåc 1.500 con. Tï giaác chêu Phi coá hai sûâng, tï giaác chêu AÁ chó möåt sûâng. Ta goåi noá laâ: têy ngu, con tï, con dinh, con trêu nûúác (sûâng con trêu nûúác, Nam Böå coân goåi con haâ maä (Hippopotame) laâ trêu nûúác, coá leä hai danh tûâ naây nïn boã ài) vaâ ngaây xûa coá thúâi kyâ ta coân goåi noá laâ "kyâ lên". Trong bang giao Lyá Töëng, theo sûã ta vaâ sûã Töëng thò nùm 1.034 àúâi Lyá Thaái Töng, vaâ nùm 1.057 àúâi Lyá Thaánh Töng, ta àïìu coá cöëng kyâ lên cho Trung Quöëc. Lyá do: Kïët Hiïëu! Nhên àêy, xin nhùæc qua vïì sûå "thöng minh" cuãa boån baânh trûúáng ngaây xûa, chúi chuát cho vui. Theo Viïåt sûã lûúåc thò nùm 1.057, sûá ta laâ Mai Nguyïn Thanh àûa hai "kyâ lên" sang Quaãng Chêu àõnh cöëng cho vua Töëng. Noái àïën kyâ lên, thuúã xûa úã aá Àöng laâ viïåc rêët quan hïå troång àaåi. Ngûúâi Taâu chó tin rùçng khi naâo coá thaánh nhên ra àúâi vaâ gùåp vêån, thò kyâ lên múái xuêët hiïån. Àïën nhû "Töí sû Böì Àïì" cuãa hoå laâ Khöíng Tûã ra àúâi, khöng gùåp vêån kyâ lên coá hiïån ra cuäng chó laâ kyâ lên queâ ! Vò leä êëy, caác quan Töëng caäi nhau söi nöíi vïì viïåc kyâ lên cuãa Giao Chó cöëng. aåaách "Tuåc tû trõ thöng giaám trûúâng biïn" cuãa Lyá Àaâo (Töëng) coân cheáp roä hònh daáng con vêåt êëy: "Hònh noá nhû trêu, mònh phuã da daây tûâng maãng nhû giaáp, àêìu muäi coá sûâng, hay ùn coã, quaã dûa. Cho ùn thò phaãi lêëy gêåy àaánh noá múái ùn". Triïìu àònh Töëng baân nhau maäi, sau Tû Maä Quang phaãi lêëp lûãng noái nûãa vúâi rùçng: "Giaã sûã àoá laâ kyâ lên thêåt, thò hiïån khöng gùåp thúâi, àoá laâ àiïìm dúã. Maâ nïëu àoá khöng phaãi laâ lên maâ ta nhêån, thò caác nûúác phûúng xa seä cûúâi ta (Töëc thuãy kyã vùn - Tû Maä Quang). Vua Töëng beân baão goåi con vêåt êëy laâ "thuá laå" vaâ àïí úã Quaãng Chêu.

* Ngûúåc doâng thúâi gian Theo caác nhaâ cöí sinh vêåt hoåc thò úã ranh giúái giûäa kyã Baåch phêën vaâ Àïå tam, caác daång quaái vêåt "tiïìn höìng thuãy" kyâ dõ àïìu biïën khoãi vuä àaâi cuãa àúâi söëng trïn traái àêët. Vaâo àêìu kyã Àïå tam, möåt trong nhûäng nhoám àöång vêåt coá vuá nguyïn thuãy cöí nhêët àaä khai sinh cho nhûäng böå coá vuá ngaây nay. Con tï giaác xuêët hiïån vaâo thúâi kyâ naây. Nhûng luä con chaáu giúâ àêy khaác hùèn töí tiïn cuãa chuáng ngaây xûa, vïì cùn baãn. Àoá laâ giöëng tï giaác In-

PHAÅM HÖÍ 22


àri-cö-tï-ri (In- dricothreium) to lúán, khöng sûâng. Böå xûúng coân nguyïn veån cuãa noá tòm thêëy úã nûúác Cöång hoâa xaä höåi chuã nghôa Ca-dùæc-stùng. Hiïån giúâ böå xûúng noá àûúåc trûng baây trong Viïån baão taâng cöí sinh thuöåc Viïån haân lêm khoa hoåc Liïn Xö. In-àri-cö-tï-ri lúán hún voi nhiïìu. Khöng phaãi vö cúá maâ ngûúâi ta goåi noá laâ thuá in-àri laâ "meå cuãa têët caã thuá vêåt". aåoå cuãa con vêåt khöíng löì úã rûâng vaâ àaä bõ tiïu diïåt naây lúán hún möåt meát, tuy vêåy àêìu noá coân laâ nhoã, beá so vúái thên: vai cao 5,5 meát, cöí nhû cöí hûúu cao, hai chên trûúác daâi hún hai chên sau nhiïìu, nom daáng àiïåu húi giöëng chên con voi. Tï giaác kyã Àïå tûá coân vûúåt xa tï giaác hiïån nay. Noá coá böå löng daây àïí chõu àûång vúái caái giaá laånh khaá dûä döåi úã nhûäng vuâng bùng vûâa múái ruát ài trong thúâi kyâ bùng haâ, cho nïn coân goåi noá laâ tï giaác coá löng. Trïn muäi noá coá hai sûâng, sûâng trûúác to chûâng 0,5 meát, sûâng sau beá hún vaâ cuäng ngùæn hún möåt tñ. Nùm 1832, tiïën haânh cuöåc khai quêåt trong möåt hang àöång gêìn Li-eá-giú (Anh) ngûúâi ta phaát hiïån möåt söë vuä khñ thö sú àeäo bùçng àaá vuång vïì bïn caånh möåt soå ngûúâi, giûäa nhûäng vuån xûúng àaä hoáa thaåch cuãa möåt con tï giaác, möåt con gêëu, möåt con linh cêíu vaâ möåt con ngûåa. Tranh hang àöång thïë giúái - veä bùçng àêët hoaâng thöí - chó coá hònh con ma muát vaâ con tï giaác. Àoá laâ nhûäng con thuá löng xöìm, to lúán nùång nïì, nguöìn cung cêëp thõt hêåu hônh cho ngûúâi tiïìn sûã. Nhiïìu núi, khöng phaãi chó tòm thêëy maãnh xûúng, maâ coân caã xaác chuáng nguyïn veån. Hònh veä con ma-muát vaâ tï giaác coân thêëy caã trïn nhûäng xûúng maâ loaâi ngûúâi duâng àïí laâm caác àöì vêåt bêëy giúâ. Caác baån haäy hònh dung böå mùåt tûå haâo àïën nhû thïë naâo cuãa töí tiïn chuáng ta, nhûäng con ngûúâi nguyïn thuãy beá nhoã thiïn taâi, mònh mêíy àêìy löng, vúái yá chñ chiïën àêëu kiïn quyïët dûä döåi, chó vúái nhûäng vuä khñ bùçng àaá thö sú, trong tiïëng reo hoâ man rúå úã giúâ phuát thùæng lúåi cuãa nöî lûåc cuöëi cuâng, lao vaâo àêm guåc nhûäng con ma-muát, tï giaác khöíng löì. Vaâ aánh lûãa chaáy bûâng trong àöi mùæt hoå, khi hoå soi àuöëc lïn vaách hang àöång ngùæm nhòn taác phêím àêìu tiïn, mö taã nhûäng con vêåt mònh vûâa chiïën thùæng, cho dêîu laâ con vêåt vuång vïì.

* Tï giaác chêu Phi Caác baån biïët àêëy, tï giaác laâ con thuá hiïëm hoi söëng soát trïn àõa cêìu giúâ àêy. Cuâng giöëng vúái noá laâ ngûåa, ngûåa vùçn vaâ con maåch (tapir). Tuy nhiïn, trong söë ñt oãi töìn taåi, núi coân têåp trung nhiïìu nhêët vêîn laâ chêu Phi xûa nay. úã Liïn Xö vaâ nhiïìu nûúác trïn thïë giúái, ngûúâi ta quy hoaåch nhiïìu khu rûâng cêëm röång lúán goåi laâ lêm viïn quöëc gia àïí baão vïå nhûäng muöng thuá hiïëm hoi. úã chêu Phi, tï giaác àûúåc têåp trung söëng coá vuâng, àûúåc canh gaác nghiïm ngùåt àïí traánh cho chuáng khoãi bõ tiïu diïåt. Con tï giaác chêu

CAÁC CON VÊÅT 23


Phi thêåt hïët sûác vuång vïì, coá thïí thïë, nhûng noá laåi àûúåc trang bõ àùåc biïåt bùçng hai chiïëc sûâng nhoån nhû hai cêy daáo rêët lúåi haåi trïn muäi, húi quúát quúát, chiïëc trûúác daâi hún chiïëc sau, cuâng chôa túái sùén saâng huác phanh buång möåt caách dïî daâng bêët cûá möåt keã thuâ naâo thiïëu khön ngoan, thêån troång. úã vuâng lêìm buåi naây giûäa muâa khö, têët caã caác giöëng vêåt àïìu phúi ra böå löng nhuöëm àoã cuãa maâu àêët àaá töí ong trong khu vûåc. Nhûäng con ngûåa vùçn àïìu àoã, nhûäng con àaâ àiïíu àïìu àoã... têët caã nhûäng con thuöåc caác loaâi boâ, bay, maáy, cûåa... gò söëng úã àêy cuäng àïìu àoã. Vuâng àêët hoang vu, buåi luâm gai goác thûúâng laâ núi cû truá cuãa noá. Noá chaã vöën thñch ùn cêy coã coá gai maâ lyå! Giûäa toaân caãnh sùæc trúâi nhuöëm trong sùæc àoã, coá möåt khöëi àen àang chuyïín àöång. Chñnh noá àêëy! - Àûâng súå noá! Àûâng súå noá! Caác baån haäy nghe tiïëp lúâi cuãa möåt tay sùn thuá rûâng laäo luyïån ngûúâi êu, maâ töi xin pheáp àûúåc dõch sau àêy: "Àûâng súå noá ! Miïîn laâ söëng chïët chúá àïí cho möåt cún gioá xoay chiïìu mang húi ngûúâi cuãa chuáng ta àûa vaâo muäi àöëi thuã. Con tï giaác coá cùåp mùæt ti hñ àaáng gheát, àöi tai hïët sûác têìm thûúâng nhûng muäi laåi thñnh tuyïåt vúâi. Noá lao vaâo àõch thuã khöng phaãi nhúâ mùæt thêëy, maâ bùçng muäi vaâ quêåt huác caác muâi àöi khi noá chûa nhêån roä. Trúâi noáng nhû àöí lûãa. Noá xoay voâng àïí tòm möåt boáng rêm. Àoá laâ giúâ noá nguã trûa. Möåt caái cêy coá thïí àuã baão vïå chuáng töi trong trûúâng húåp bõ têën cöng. Àoá laâ möåt cêy bao-baáp rûúâm raâ àaä truåi hïët laá, chó caách chöî buåi nhoã dûúâng nhû con tï giaác àaä quyïët àõnh choån laâm núi nghó, khöng quaá 50 meát. Gioá trúã chiïìu vaâ cuöën thaânh xoaáy löëc trïn daãi àêët noáng hêìm hêåp naây. Chöëc chöëc ngûúâi dùæt àûúâng laåi lêëy chên caâo àêët xem hûúáng buåi bay àïí kõp ra hiïåu cho chuáng töi dûâng laåi hoùåc baão chuáng töi tûác khùæc àûâng nhuác nhñch. Con tï giaác quay àêìu vïì têët caã moåi hûúáng. Noá caãm thêëy coá àöång röìi. Beân nhaãy lïn möåt caái, hñt hñt khöng khñ vïì phña chuáng töi, vûâa xaáp gêìn laåi vûâa êìm ô höåc lïn. Cûá thïë noá tûâ tûâ tiïën àïën... Noá àêy röìi trong daáng àûáng àöì söå vïì sûác maånh, thaãm haåi vò xêëu xñ vúái böå da daây lêu nùm sêìn suâi vaâ dùn duám, cùåp mùæt ti hñ nhoã xñu, hai chiïëc sûâng moåc thùèng àûáng, muäi phò phò gêìn nhû böëc khoái. Anh baån du lõch vaâ sùn chúi taâi tûã suáng àaä lïn vai ngùæm noá röìi, coân àûa mùæt nhòn töi. Khêíu suáng sùn trong tay töi vêîn chuác noâng xuöëng àêët. Töi coá thoái quen, hïî nêng suáng lïn laâ tûác khùæc nöí ngay. Böîng noá quay ngoùæt àêìu laåi vò nghe tiïëng àöång to hún cuãa möåt chiïëc ö tö, xa xa hûúáng sau lûng. Noá xoay caã thên hònh àöì söå àuöíi theo. Khöng chaåy thùèng vïì phña trûúác, nhû möåt cêìu thuã boáng bêìu duåc (Ru-bi) bõ àuöíi, noá chaåy khoaãng 30 meát vaâ bùçng caách cong oùçn mònh cuãa vêån àöång hai chi sau, noá ngoùæt 45 àöå, laåi bùæt àêìu chaåy,

PHAÅM HÖÍ 24


lêëy böå phoáng túái möåt hiïåp nûäa, lao theo goác 90 àöå... Vaâ cûá thïë noá tiïëp tuåc àuöíi...". Nùång hún möåt têën, cao àïën vai 1 meát 65, tûâ moäm àïën choát àuöi daâi 3 meát 60, vúái hònh daáng laå luâng nhû àaä kïí trïn, con tï giaác chêu Phi xuêët hiïån giûäa rûâng rêåm vaâ sa maåc cuãa "Luåc àõa Àen" nhû möåt quaái vêåt thúâi tiïìn sûã. Noá coá thïí söëng haâng thaáng úã nhûäng vuâng khö cùçn, thiïëu nûúác bùçng nhûäng chöìi laá, maâ khöng cêìn uöëng. Trong lúáp da daây, nhû böå aáo giaáp, noá coá thïí an nhiïn söëng giûäa nhûäng vuâng noáng boãng nhû sa maåc aåa-ha-ra hay gêìn trïn nhûäng nuái cao trïn dûúái 1.200 meát, laånh buöët nhû àónh Ki-li-man gia rö. Tröng daáng veã laänh àaåm, chêåm chaåp nùång nïì thïë àêëy, nhûng gùåp àõch thuã thò noá hïët sûác hung túån vaâ cûåc kyâ nhanh nheån. Duâ àang nùçm sêëp, chó nhaáy mùæt noá coá thïí àûáng phùæt dêåy, xöng túái nhû möåt àêìu xe lûãa lao hïët töëc lûåc. Dûúái nûúác, noá búi cuäng rêët nhanh, lùån 3 phuát múái ngoi lïn thúã, con naâo trêìm lêu nhêët thò àûúåc àïën 5 phuát. Noá coá thïí chaåy trung bònh 30 km giúâ vaâ leo lïn nhûäng sûúân àaá dûång dïî daâng nhû con dï nuái, con nai. aåuöët ngaây noá tòm núi rêm maát àïí nghó. Thûúâng nùçm sêëp xuöëng àêët nguã, àöi khi thiu thóu nguã àûáng, àêìu thoäng xuöëng. Khi hoaâng hön xuöëng, noá ài túái nhûäng vuâng àêìm quen thuöåc coá khi caách núi noá úã mûúi ki-lö-meát - sung sûúáng àûúåc ngêm mònh trong nûúác lêu lêu. Röìi noá tung tùng lùn löån trïn buân lêìy ven búâ vaâ tûå "têím quêët" cho mònh bùçng caách hñch vai, àêåp möng, coå lûng vaâo cêy cöëi vaâ àaá. (Caác baån xem laåi àoaån trïn Lyá Àaâo (Töëng) cheáp rùçng: "Cho ùn thò phaãi lêëy gêåy àaánh noá múái ùn", thò coá phaãi chñnh cöëng, àñch thõ "kyâ lên" Giao Chó laâ con tï giaác khöng chûá? Gêåy àaánh àöëi vúái noá chó múái nhû gaäi da, chó töí ngûáa lûng thïm, sao bùçng noá tûå "têím quêët" lêëy!) Maát meã, khoãe khoùæn röìi, noá caãm thêëy bùæt àêìu àoái buång, theâm ùn, beân höëi haã trúã vïì "nhaâ". Maân àïm bùæt àêìu buöng xuöëng. Tûåa nhû möåt chiïëc xe uãi àêët, noá xöng vaâo rûâng rêåm vaâ bûåt... bûåt... raâo... raâo, noá duâng möi àïí giêåt laá vaâ buáp cêy, ngêëu nghiïën liïn tuåc ùn àïìu àïìu nhû möåt caái maáy. Caã gai nhoån noá cuäng ùn möåt caách ngon laânh. Maäi àïën khi trúâi hûãng saáng noá múái trúã ra caánh àöìng, tòm möåt chöî nghó ngúi yïn tônh, àïí coá thïí dïî daâng quan saát chung quanh, phoâng traánh moåi têën cöng bêët ngúâ.

* Con thuá quyá trong caác súã sûu têåp Kyã nguyïn thaám hiïím - cho duâ têët caã nhûäng thu thêåp àûúåc úã Tên thïë giúái - khöng coân tñ chuát gò laâ möåt thúâi àaåi "cuãa chêu Myä".Mùæt ngûúâi chêu êu khöng coân chuá muåc úã phûúng Têy, maâ laâ phûúng Àöng. Cuöåc viïîn chinh voâng quanh chêu Phi, con àûúâng haâng haãi hûúáng vïì êën Àöå mang laåi nhiïìu kïët quaã tûác khùæc phong phuá hún con àûúâng vûúåt Àaåi Têy

CAÁC CON VÊÅT 25


Dûúng. úã Têy Ban Nha, Böì Àaâo Nha v.v...noái chung ngûúâi ta thñch nhûäng chiïëm hûäu múái tûâ chêu Phi vaâ phûúng Àöng hún laâ Bra-xin. Àêìu thïë kyã thûá XVIII, Xeác-vùng-teátx coân mö taã Lñt-sbon trong quyïín du kyá "Peác-xin vaâ Xi-gñt-xmöng" (Persile et aåigismonde) nhû möåt thaânh phöë lúán nhêët vaâ phöìn thõnh nhêët chêu êu, bùçng lúâi giaãng giaãi: "Núi àêy àöí vïì caác kho baáu phûúng Àöng, vaâ cuäng chñnh núi àêy nhûäng cuãa baáu êëy tung ra toaân coäi àõa cêìu". Vaâng, hûúng liïåu vaâ gia võ, gêëm luåa, göëm sûá... cûå phuá naâo cuäng coá thïí coá àûúåc. Keã naâo muöën khoe taâi saãn cuãa mònh thò cûá phö trûúng caác con vêåt laå nûúác ngoaâi mang vïì tûâ chêu Phi vaâ chêu aá. Caác àöång vêåt cuãa Tên thïë giúái dûúâng nhû khöng coân múái meã, khöng coân laâm vui ai. Chuáng khöng thïí haâi hoâa vúái caái àeåp lyá tûúãng cuãa cuöåc vùn nghïå Phuåc hûng (taåi chêu êu vïì thïë kyã XV vaâ XVI) àang nhùçm phuåc vuå quyá töåc, thïë lûåc uy quyïìn vaâ khinh bó nhûäng gò laâ thuá võ mùån maâ (le pittoresque). Caác öng hoaâng ñt coân quan têm àïën nhûäng con vêåt da phuã vaãy sûâng hay laâ gai nhoån maâ caác tay haâng haãi mang vïì cho hoå; vaâ khöng möåt nhaâ danh hoåa naâo khöng khinh bó, miïåt thõ àùåt chuáng vaâo chöî goác trong böë cuåc toaân böå cuãa bûác tranh mònh. Chó coân vaâi con chim löng maâu sùåc súä bùæt àûúåc tûâ bïn kia àaåi dûúng laâ coân àûúåc miïîn thûá dûúái mùæt hoå. Hiïín nhiïn laâ khöng coá gò, hay hêìu nhû khöng coá gò thay àöíi, trong sûå tön vinh nhûäng con thuá laå úã caác aåúã sûu têåp (Meánagerie). Têët caã nhû xûa kia, sû tûã, höí vaâ lï-ö-pa (möåt giöëng baáo úã Nam Myä) voi, tï giaác vaâ àaâ àiïíu laâ nhûäng con vêåt àûúåc tuyïín nhiïåm trong caác troâ vui. úã vaâi thaânh phöë nûúác yá, möåt con ngûåa vùçn hoùåc möåt con hûúu cao cöí àûúåc xem laâ àöång vêåt thu huát hiïëu kyâ. Nhûng con thuá naây cuäng àêu phaãi múái laå hoaân toaân: 300 nùm trûúác, hoaâng àïë Prï-àï-rñc II (Freádeáric II de Hohenstaufen) àaä àûa vïì chêu êu con hûúu cao cöí àêìu tiïn.

Nhûäng con mêîu àeåp nhêët àïìu laâ tùång phêím cuãa caác öng hoaâng phûúng Àöng, tuy nhiïn vêîn coá thõ trûúâng baán buön caác con thuá laå thûúâng xuyïn. Nhûäng nhaâ taâi tûã mua chuáng bùçng caác giaá khöíng löì khöng thïí tûúãng. Möåt trong nhûäng aåúã sûu têåp thuá laå phong phuá nhêët bêëy giúâ, hiïån diïån úã Rö-ma - Giaáo hoaâng Lï-öng X - thuöåc doâng hoå Mï-ài-xñts - quan têm àïën àiïìu naây khöng keám gò sûå phaát triïín nïìn myä thuêåt. Àoá laâ truyïìn thöëng cuãa gia töåc hoå tûâ xûa. Nhaâ haâo saãn Cöët-xmú-àúâ Mï-ài-xñts (1389-1464) thûúng nhên vaâ chuã ngên haâng kiïm thuã lônh chñnh trõ úã Phú-lö- rùng-xú ngûúâi goáp phêìn xêy dûång cho Phú-lö- rùng-xú thaânh möåt trong nhûäng àö thõ phöìn thõnh nhêët àaä dûång lïn möåt quang caãnh xûáng àaáng vúái

PHAÅM HÖÍ 26


Nï-röng, àïí nghïnh tiïëp giaáo hoaâng Pie II: trïn quaãng trûúâng cuãa laänh àõa, ngûúâi ta têåp húåp nhiïìu con sû tûã, boâ toát, heo rûâng, choá vaâ möåt con hûúu cao cöí hy voång seä dêîn àïën cuöåc chiïën àêëu buöìn cûúâi, nhûng moåi sûå thïí diïîn ra khöng nhû chûúng trònh dûå àõnh. Nhûäng con sû tûã coân ön hoâa hún ngûúâi, khöng muöën àöång chaåm gò àïën nhûäng con vêåt khaác. Dûúái thúâi Lö-rùng-prú-mi-ï àúâ Mï-ài-xñts (Laurent ler meádicis dit le magnifique 1449- 1492) - thûúng nhên, chuã ngên haâng, nhaâ triïët hoåc, thi sô vaâ laâ öng hoaâng xûá Phú-lö- rùng-xú, coân laâ nhaâ chñnh trõ ngoaåi giao löîi laåc, chaáu nöåi Cöët-xmú-àúâ Mï-ài-xñts (Cosme de Meádicis) - úã Phú-lö-rùng-xú, nhûäng con sû tûã coá möåt tñnh khñ hung hùng hún: con to àeåp nhêët trong bêìy àaä bõ nhûäng "ngûúâi anh em" cuãa noá xeá tan xaác nhûng con hûúu cao cöí cuãa vua Thöí Nhô Kyâ gûãi tùång "aåû Böì àïì Phú-lö- rùng-xú" thò àûúåc chûâa ra, vö sûå. Con trai cuãa Lö-rùng gia tùng cho Rö-ma thïm veã traáng lïå bùçng möåt aåúã sûu têåp thuá laå cao kyâ: Caác öng hoaâng tranh nhau cung hiïën àïí böí sung àêìy àuã caác con vêåt trong sûu têåp thuöåc vïì Giaáo hoaâng, nhûng úã àoá nhûäng con mêîu múái chêu Myä vêîn coân thiïëu huåt. Khi vua -ma-nuy-en cuãa Böì Àaâo Nha muöën toã loâng tön kñnh vúái Giaáo hoaâng, cuäng àöìng thúâi laâm lêëp laánh dûúái mùæt ngaâi nhûäng kho baáu cuãa vûúng quöëc mònh, àaä gûãi dêng nhûäng con thuá khöng phaãi úã thuöåc àõa Nam Myä cuãa öng ta, maâ laâ möåt con voi khöíng löì, hai con lï-ö-pa biïåt haång vaâ möåt con baáo àaä thuêìn hoáa nùçm öm lûng möåt con ngûåa Ba Tû. Ngûúâi ta coân dûå tñnh hún thïë nûäa: "Möåt con tï giaác!". Con thuá mong àúåi cuãa têët caã moåi ngûúâi chêu êu khao khaát hiïëu kyâ. Nhûng than öi! Chiïëc taâu chúã noá àïën nûúác yá àaä chòm trong möåt cún baäo, mang theo con vêåt quyá baáu xuöëng àaáy biïín mêët tùm. Cho duâ khöng coá böå phêån hêëp dêîn then chöët naây, cuöåc diïîu haânh qua caác àûúâng phöë Rö-ma laâ möåt trong nhûäng quang caãnh hiïëu kyâ bûåc nhêët, khöng bao giúâ coân coá thïí diïîn ra trong thaânh phöë vônh cûãu naây.

Trûúác lêu àaâi Saint Ange, giûäa caác Höìng y giaáo chuã bao quanh, Lï-öng X hên hoan tiïëp nhêån nhûäng àaåi diïån dõ thûúâng cuãa vûúng quöëc Böì Àaâo Nha. Con voi kñnh cêín nhuáng voâi vaâo möåt böìn nûúác pha nûúác hoa vaâ vêíy ba lêìn lïn Giaáo hoaâng vaâ cöng chuáng, trong khi caác khêíu àaåi baác bùæn êìm êìm nhiïìu loaåt vaâ chuöng caác nhaâ thúâ thùèng caánh àöí liïn höìi. Cho duâ coá veã khöi haâi nhû thïë àoá, quang caãnh naây baáo hiïåu möåt tû tûúãng múái. Thêåm chñ trong caác buöíi lïî cöng cöång cuãa quêìn chuáng maâ muåc àñch cuöëi cuâng laâ thoãa maän tñnh hiïëu kyâ, ngûúâi ta cuäng khöng coân bùçng loâng tung ra nhûäng baãn nùng nguyïn thuãy cuãa suác vêåt bùçng caách daåy têåp, sûå

CAÁC CON VÊÅT 27


chiïën thùæng cuãa con ngûúâi trïn con vêåt nhúâ trñ thöng minh thûúång àùèng, cho túái bêy giúâ vêîn laâ muåc àñch ta tûå àïì xuêët vaâ xiïët bao raång rúä tûå haâo möîi khi àaåt àïën. Àiïìu naây vöën laâ di saãn cuãa thúâi kyâ Phuåc hûng. Caác loaâi thuá nhiïìu giöëng cûåc khoãe, vö cuâng lúåi haåi, têët nhiïn vïì mùåt naây con ngûúâi phaãi vûúåt xa hún chuáng. Vaâ caâng ñt sûã duång túái vuä khñ, cöë gùæng àaåt àûúåc kïët quaã mong muöën búãi yá chñ vaâ thöng minh duy nhêët thò chiïën cöng caâng oanh liïåt.

* Duäng sô cö àún "Ngûúäng thõ baách àiïíu phi Àaåi tiïíu têët song tûúâng!" "Ngûãa mùæt tröng trùm con chim bay! Con lúán con nhoã gò cuäng àïìu coá àöi coá baån roä raâng!". Àoá laâ hai cêu múã àêìu cuãa möåt nhaâ thú cúä bûå, nûúác Taâu xûa, trong baâi thú than buöìn vïì söë phêån hêím hiu loi leã cuãa mònh! Muön loaâi àïìu söëng coá baån coá àöi! Chó riïng con tï giaác cûá lang thang möåt mònh, tûâ khi coân treã traáng cho àïën tuöíi giaâ taân hïët cuöåc àúâi... úã rûâng coá nhiïìu con cuäng söëng möåt mònh, maâ chó luác vïì giaâ. Nhû con heo rûâng,thúå rûâng thûúâng goåi laâ heo àöåc chiïëc. Hay búãi luác vïì giaâ, noá sinh lêím cêím khoá tñnh, khöng muöën söëng chung vúái bêìy àöìng loaåi? Heo àöåc chiïëc rêët dûä vaâ nguy hiïím hún bêët cûá möåt con heo àêìu àaân naâo. Nhû con voi àöåc, laâ voi àûåc giaâ yïëu bõ voi khaác lúán lïn àaánh àuöíi, loaåi ra khoãi àaân, hoùåc cuäng laâ voi caái khöng àeã, ngûúâi Thaái goåi laâ "Traång so lo". úã biïín coá con chim eán söëng trïn caác hoân àaão, con vïì giaâ cuäng úã möåt mònh, dên "ùn yïën" thûúâng goåi noá laâ yïën àöåc. Trong hang, noá tòm chöî úã riïng, söëng riïng chùèng phiïìn ai (hùèn laâ noá rêët tûå troång). aáïën àöåc cuäng coân àïí chó möåt con tröëng hoùåc maái àûúng xuên, vò lyá do naâo àoá baån àúâi mêët ài, noá úã vêåy àïën hai ba nùm múái gheáp àöi vúái "baån múái". Tñnh raâng buöåc tûå tön, thuã nghôa ba nùm múái taái giaá hïåt kiïíu phong kiïën Taâu cuãa con yïën naây cuäng rêët laå. Hay ngaây xûa Khöíng Tûã àaä tûâng quan saát, hoùåc nghe dên biïín kïí röìi hoåc, bùæt chûúác con chim naây maâ àùåt ra vêën àïì thuã tiïët, àïí bùæt con ngûúâi phaãi tûå laâm khöí mònh chúi! Noái voâng vo vêåy, cuäng chó vò chûa hiïíu taåi sao con tï giaác tûâ muön xûa vêîn cûá söëng cö àöåc, lang thang chó möåt mònh giûäa ngaân xanh lùång leä. Múã mùæt chaâo àúâi, tï giaác haâi nhi àaä to, nùång trïn dûúái 60 ki lö gam. Chuá beá vêîn buá tñ meå cho àïën khi hai tuöíi. aåûác maånh - tûâ khi bùæt àêìu cho túái möåt luác naâo àoá khöng coân cuöåc söëng trïn quaã àêët naây - bao giúâ cuäng vêîn laâ quy luêåt cuãa ruá rêåm hoang baåo thúâi nguyïn thuãy. Khöng khoãe, khöng àuã sûác tûå vïå thò bõ huãy diïåt. Thïë nïn con tï giaác con thöi buá röìi vêîn söëng bïn meå cho àïën luác lïn nùm, baãy tuöíi. Àuã sûác chöëng choåi vúái cuöåc àúâi röìi, chaâng tï giaác võ thaânh niïn múái tûâ biïåt meå, ra ài. Choån möåt khoaãng rûâng, möåt goác sa maåc naâo laâm núi cû truá. Giûäa

PHAÅM HÖÍ 28


biïåt tõch cêy rûâng àaá nuái, caát, àöìi hoang vu, gaä àêu phaãi laâ Chuáa muön loaâi. Chuáa tïí cuãa nhûäng vûúng quöëc naây, laâ aåû tûã, laâ Höí kia. Thïë nhûng aåû tûã vaâ Höí cuäng söëng coá àöi, coá baån, vêîn têåp hoåp tûâng bêìy àïí tùng cûúâng uy lûåc vaâ baão vïå giöëng loaâi. Gaä vêîn cûá söëng möåt mònh, cö àún. Hay àoá laâ mùåc caãm cuãa "möåt trang nam tûã" tûå biïët mònh xêëu xñ, vö duyïn, chùèng muöën àaánh baån vúái ai. Vaâ nöîi buöìn cö àöåc ngaân xûa àaä kïët thaânh àùåc tñnh laánh xa vaâ hêån thuâ têët caã? Nïëu hai con tï giaác laå gùåp nhau, chuáng coá thïí àaánh nhau cho àïën khi möåt trong hai con, hoùåc caã hai con cuâng chïët múái thöi. Trong quyïín "Con sû tûã" cuãa Kïët-xen, coá mö taã caãnh möåt con tï giaác vaâ möåt con voi ài ngûúåc chiïìu, àuång àêìu nhau trïn löëi heåp giûäa hai caánh rûâng. Khöng con naâo nhûúâng löëi cho con naâo. Vò tñnh kiïu ngaåo tûå phuå, cuöåc huyïët chiïën diïîn ra vö cuâng aác liïåt. Con voi gaâo röëng, nghiïng vai hñch, huú voâi vêåt ngaä con tï giaác, duâng böën chên to nhû cöåt àònh xeáo, chaâ àöëi thuã. Con tï giaác thêëp luân hún, duâng sûâng huác ngûúåc lïn buång con voi àïën banh ruöåt. Hún möåt giúâ sau, caã hai con cuâng kiïåt sûác bïn vuäng maáu cuãa mònh, giûäa àaám cêy gaäy raåp vûúng àêìy buân vaâ maáu. Con tï giaác bõ chaâ chïët. Coân con voi ngêët ngû. Bú-lñt tay sùn kiïåt hiïåt àaä kïët thuác sûå àau àúán cho con voi bùçng möåt phaát suáng töëi hêåu. Àöëi vúái ngûúâi cuäng vêåy, thêëy ngûúâi noá tûác khùæc xöng túái nhû möåt àêìu xe lûãa múã hïët töëc lûåc. Thûúâng thò àöëi vúái ngûúâi noá hay nöíi giêån, phaát khuâng. Noá coá thïí huác tan taânh möåt chiïëc ö tö, àöi khi tiïën cöng caã àoaân xe lûãa! Àúâ àêîn lang thang, mùåc cho mûa dêìm nùæng chaáy, mùåc cho caác loaâi vêåt chung quanh kïu nhúá goåi bêìy, chaâng duäng sô cö àún chó coá möåt baån beá nhoã duy nhêët laâ con chim boå choá àoaân gioãi Caác con vêåt trïn rûâng dûúái biïín theo àêåu trïn lûng. Thêëy àöång laâ noá bay lïn kïu aánh oãi. Anh baån quyá naây laâ ên nhên, cuäng àöìng thúâi laâ keã àûa tai hoåa àïën cho chaâng. Nhûäng ngûúâi thúå sùn phaát hiïån àûúåc ngay con tï giaác êín truá chöî naâo giûäa mõt muâng cêy laá, nhúâ coá con chim naây! Taåo hoáa vöën àaä phuá cho muön loaâi coá böín phêån duy trò noâi giöëng. Chaâng tï giaác cö àún, cûá möîi nùm laåi sûåc nhúá àïën traách nhiïåm cuãa mònh. Nhûäng con tï giaác caái kiïu haänh àïën àiïn cuöìng huác con àûåc àïën àöí maáu, vaâ têët nhiïn laâ nïëu chaâng khöng toi maång thò sûå giao phöëi múái bùæt àêìu. Röìi laåi möîi keã möîi núi. Con caái öm bêìu nùång nïì àùçng àùéng möåt nùm rûúäi (18 thaáng), baâ meå cuäng cö àún kia - múái sinh haå ra chuá tï giaác con. Cha naâo con nêëy! Chuá beá tï giaác kia lúán lïn laåi söëng y cuöåc àúâi lang thang vaâ cö àún cuãa böë. Vaâ cûá thïë! Ngaây xûa con tï giaác phên böë trïn toaân coäi àõa cêìu, tûâ xûá súã cuãa giaá laånh àïën caác miïìn noáng, êëm. Giúâ thò chó coân söëng raãi raác úã

CAÁC CON VÊÅT 29


nhûäng vuâng nhiïåt àúái. Noá àang ài trïn con àûúâng tuyïåt diïåt. Theo töi, do búãi noá sinh àeã ñt, thúâi kyâ thai ngheán keáo daâi maâ möîi lêìn àeã chó möåt con, vaâ hún nûäa noá khöng biïët söëng thaânh àaân àïí taåo nïn sûác maånh baão vïå. Vaâ àiïìu nghiïm troång hún caã laâ noá bõ nhûäng cuöåc sùn àuöíi, tòm diïåt raáo riïët cuãa con ngûúâi. Búãi cùåp sûâng tï giaác chêu Phi laâ thuöëc kñch thñch rêët maånh. Àoá laâ möåt trong nhûäng saãn phêím loaâi vêåt quyá giaá nhêët thïë giúái. Khoaãng nùm 1969-1971, trung bònh möåt sûâng tï giaác úã Mön-ba-sa (chêu Phi) hay möåt caãng naâo àoá úã êën Àöå Dûúng giaá 100 àö la, coân úã thõ trûúâng aá chêu thò lïn àïën trïn nghòn àö la. aåûâng tï giaác chêu aá, nhiïìu ngûúâi noái cuäng quñ, nhûng reã hún mùåc duâ noá coân coá thïí chûäa ngûúâi bõ ngöå àöåc, bõ rùæn àöåc cùæn v.v... Da noá cuäng laâ möåt võ thuöëc quyá. Töi chûa coá trong tay taâi liïåu naâo chñnh xaác, khùèng àõnh vïì taác duång Àöng y naây, chùèng biïët hiïåu quaã coá àuáng thïë khöng? Nhû lúâi anh Baãy Thûúãng kïí vúái anh Tïë Hanh, thò da noá chûäa àûúåc bïånh söët vaâ ngûúâi bõ rùæn àöåc cùæn. Trûúâng húåp bõ rùæn àöåc cùæn, anh Hoaâi Vuä (taác giaã baâi thú Vaâm Coã Àöng) thuêåt laåi vúái töi rùçng: "Höìi nhûäng nùm àêìu chöëng Myä, coá lêìn anh dêîn möåt àoaân caán böå Trung Quöëc vaâo B.2. Luác chaång vaång anh bõ möåt con rùæn chaâm quaåt (chaâp oaåp? ) cùæn. Chaâm quaåp laâ möåt loaåi rùæn rêët àöåc, maâu nêu àen, con to nhêët chó bùçng ngoán tay caái, àêìu nhoån, beá nhûng meáp röång nïn noá haá hoång àûúåc rêët to. Trúâi mûa, àïm töëi noá hay nùçm bïn caác vuäng nûúác caånh àûúâng ài, àïí bùæt möìi.

Chaâm quaåp lûãa, da mun àen, nöíi haåt cûúâm àoã nhû úát chñn tûâ àêìu túái giûäa söëng lûng (coá leä rùæn giaâ) rêët àeåp. Lñnh Myä goåi noá laâ "sng ba bûúác". Búãi chuáng caân rûâng, thêëy phong lan, traái mêy, v.v... thñch lùæm, thêëy öng àeåp, bùæt cêìm lïn tay àem vïì chúi, noá ngoùåp möåt caái, ài ba bûúác ngaä xuöëng chïët ngay. Anh em caán böå, böå àöåi ta chïët vò loaâi rùæn àöåc naây cuäng nhiïìu. Anh Hoaâi Vuä bõ noá cùæn, bïn ngoaâi laán cú quan luác sêím töëi. Anh noái: "Töi nghe nhû coá cuåc lûãa bùçng quaã trûáng gaâ tûâ dûúái chên lïn dêìn túái haáng, hoaãng quaá. Böîng sûåc nhúá coá miïëng da tï giaác tuây thên - xin cuãa baâ con Têy Nguyïn - àïí trong ba lö beân chaåy vaâo laán lêëy ra, rûãa nûúác noáng, àùåt lïn vïët cùæn. Vûâa aáp saát miïëng da tï giaác vaâo, tûác khùæc töi coá caãm giaác thêëy cuåc lûãa bïn trong haáng dêìn dêìn ài xuöëng... Dûúâng nhû cuåc lûãa êëy bõ miïëng da huát xuöëng hïët..." Töi quïn hoãi sau àoá anh coá uöëng thïm thuöëc gò khöng. Chùæc khöng. Vò nïëu coá thò Hoaâi Vuä àaä noái luön röìi. Duy chó coá àiïìu laâ anh cûúâi cûúâi - caác "öng baån quyá" thêëy vêåy, cûá hoãi xin miïëng da àoá, anh beân cho luön, àöëi ngoaåi maâ! Chûa thêëy coá àoaân xiïëc naâo têåp cho con tï giaác laâm troâ biïíu diïîn. Mùåc

PHAÅM HÖÍ 30


dêìu cuåc cùçn, hung túån vêåy, nhûng noá laâ con thuá rûâng dïî daåy nhêët úã chêu Phi. Nhöët trong traåi, noá nhanh choáng trúã thaânh con vêåt dïî thûúng, àïën mûác coá thïí cêìm laá cho noá ùn ngay trong tay àûúåc. Khi chuã goåi, noá ngoan ngoaän àïën kïì àïí chuã lau tai cho vaâ thñch thuá lùn ài lùn laåi dûúái àêët àïí àûúåc chuã gaäi buång. Kïët-xen (Joseph Kessel, göëc ngûúâi Nga, sinh nùm 1898 úã aác-hen-ti-na) viïët vïì rûâng rêåm chêu Phi, nöíi tiïëng cúä Ruy-àa Kñp-pling coá khùèng àõnh laâ: "Con vêåt naâo ta dûúäng nuöi, chùm chuát thûúng yïu tûâ beá cuäng àïìu möåt loâng möåt daå theo ta, söëng chïët vúái ta duâ àoá loaâi thuá rûâng hung haän, dûä túån nhêët" vaâ "Têm höìn trong saáng, tñnh ngêy thú con treã dïî gêìn guäi vaâ chinh phuåc àûúåc thuá rûâng nhêët". Tï giaác úã xûá ta coân ñt hay nhiïìu, coân àûúåc bao nhiïu? Àoá laâ cêu hoãi vêîn hùçng aám aãnh töi möîi khi nghô vïì caác loaåi thuá rûâng Àöng Dûúng. Nhêët laâ qua cuöåc chiïën tranh can thiïåp cuãa àïë quöëc Myä, bom raãi thaãm B.52 vaâ hoáa chêët àöåc laâm truåi laá rûâng cuãa chuáng ta ngaây àïm tuön raãi mõt trúâi, hïët nùm naây sang nùm khaác, liïåu giúâ àêy noá coân söëng soát àûúåc mêëy con? Haâ Nöåi, thaáng 6-78 (Coá sûãa chûäa laåi 10-85)

Böí sung: K' Paá - Bñ thû Àaãng uãy xaä Àöìng Nai Thûúång, trûúác laâ chñnh trõ viïn huyïån àöåi, phuåc viïn nùm 1975, anh coân laâ möåt tay thúå sùn laäo luyïån, kïí: "Àaä coá 2 lêìn töi bùæn àûúåc tï giaác" - Höìi àoá, chûa coá lïånh cêëm. Lêìn àêìu trïn àûúâng ài cöng taác vïì, töi gùåp noá àang àêìm mònh dûúái vuäng buân. Con tï giaác àoá nùång túái hai têën rûúäi laâ ñt. Töi kïu anh em böå àöåi túái. Phêìn töi chó lêëy vaâi kyá thõt vaâ khöëi u trïn àêìu noá. Khöëi u rêët kyâ, àùåt coång coã tranh lïn tröëc, laá coã tûå quay y nhû chong choáng trûåc thùng. Möîi thaáng phaãi àöí vaâo àoá möåt kyá gaåo, noá tiïu àêu bùçng hïët. "Lêìn thûá hai töi àang ngöìi huát thuöëc thò möåt con tï giaác xöåc túái, àöi haâm rùng noá ngêìu boåt. Töi bùæt buöåc phaãi nöí suáng. Loaåi thuá naây rêët laå. Hïî àöång thêëy muâi khoái laâ noá xöng àïën. Ngûúâi ta baão tï giaác rêët thuâ lûãa. aåau naây töi coân gùåp möåt vaâi con khaác úã baäi Caát Tiïn, úã rûâng chim. Muöën coi tï giaác con, phaãi chúâ muâa khö múái ài àûúåc...". (Trñch Baát Ngaát Àöìng Nai Thûúång)

CAÁC CON VÊÅT 31


RÖÌNG HAY LAÂ RÙÆN BIÏÍN

* Tûâ nhûäng huyïìn thoaåi Nûúác ta vöën coá nhiïìu chuyïån cöí tñch, huyïìn thoaåi, truyïìn thuyïët vïì con Röìng. Nhû chuyïån "Laåc Long Quên lêëy baâ êu Cú, àeã ra trùm trûáng, núã trùm ngûúâi con. Nùm mûúi ngûúâi con theo cha lïn nuái, nùm mûúi ngûúâi con theo meå xuöëng biïín..." àûúåc xem nhû möåt biïíu tûúång chûáng minh quêìn thïí cöång àöìng ngûúâi Viïåt cû truá trïn lûu vûåc söng Höìng tûâ xa xûa, vöën cuâng "trong möåt boåc sinh ra" cuâng "chung noâi giöëng Tiïn Röìng". Coá thïí tûâ xa xûa, söëng trïn vuâng àêët thûúâng xuyïn bõ ngêåp nûúác, vaâ caâng vïì sau caâng múã coäi doåc ven biïín vïì phûúng Nam, hònh aãnh "Röìng" laâ con vêåt oai huâng nhêët giûäa phong ba maâ caác cuå thûúâng bùæt gùåp trïn biïín chùng? Cho duâ töí tiïn chuáng ta tûâ cöí sú khöng coá tuåc "baái vêåt" nhûng mùåc nhiïn con "Röìng" trong truyïìn thuyïët vêîn àûúåc xem nhû "Vêåt töí". (Möåt söë dên töåc miïìn nuái nûúác ta nhû ngûúâi Thaái xûa coá tuåc thúâ öng Cuöën

- thêìn Rùæn - Cuöën laâ biïën êm cuãa Luöng - Long tûác con Röìng). Nhû sûå tñch chuâa cöí Thiïn Löåc Tûå (thúâi Caãnh Hûng 1740-1786) coân úã Phuá Khaánh hiïån nay. Truyïìn rùçng: Ngaây xûa trong thön coá ngûúâi quaã phuå, tuåc goåi laâ Baâ aåaáu. Àïm thu noå trúâi trong trùng saáng, coá böën ngûúâi àaân öng lûåc lûúäng vaâo xin taá tuác qua àïm. Thêëy nhaâ khöng sùén giûúâng, chiïëu, khaách beân mûúån 4 chiïëc nong àem ra sên loát nùçm. Gêìn saáng. Baâ aåaáu thûác dêåy bûúác xuöëng sên, toan ra giïëng muác nûúác rûãa mùåt. Eo öi! Trong möîi chiïëc nong àïìu coá möåt con rùæn lúán taây cöåt nhaâ nùçm khoanh troân, vaãy lêëp laánh saáng ngúâi dûúái aánh trùng sùæp lùån. Baâ kinh hoaãng heát lïn möåt tiïëng ngaä lùn ra bêët tónh ! Khi baâ tónh dêåy, thêëy böën ngûúâi khaách ngöìi chung quanh giûúâng. Möåt ngûúâi noái: - Baâ àûâng súå. Chuáng töi laâ Long thêìn úã Thuãy cung, vêng lïånh Long vûúng lïn nuái lêëy göî. Àûúåc baâ chiïëu cöë, chuáng töi àêu daám quïn ún. Àoaån, hoå tûâ giaä lïn àûúâng. Thaáng sau, trúâi böîng mûa têìm taä hai ngaây hai àïm, nûúác söng cuöìn cuöån dêng lïn traân ngêåp caã xoám laâng. Nhaâ Baâ aåaáu úã trïn goâ cao nhûng nûúác cuäng vaâo sên mêëp meá àïën thïìm. Ai nêëy àïìu lo, vò mûác nûúác cûá maäi dêng lïn. Àïm, Baâ aåaáu buöìn rêìu chong àeân ngöìi nhòn nûúác luåt, chúåt thêëy böën ngûúâi àaân öng noå bûúác vaâo

PHAÅM HÖÍ 32


nhaâ. Möåt ngûúâi noái: - Chuáng töi chúã göî vïì Thuãy phuã. Nhên qua ngang gheá thùm baâ. Baâ chúá lo. Nûúác seä xuöëng trong àïm nay. Noái xong liïìn tûâ biïåt. Quaã nhiïn sau àoá nûúác ruát dêìn, vaâ àïën saáng höm sau thò nûúác ruát xuöëng hïët. Trúâi àöí möåt trêån mûa "xöëi buân" röìi mêy tan, nùæng hûãng. Vaâ trûúác thïìm nhaâ Baâ aåaáu, möåt beâ göî danh möåc nùçm ngay ngùæn nhû coá ngûúâi xïëp vaâ khöng dñnh tñ buân... Baâ biïët rùçng àoá laâ cuãa Long Thêìn àaä tùång baâ. Nghô mònh goáa buåa, khöng con caái, möåt tuáp lïìu nhoã cuäng àuã che mûa nùæng... baâ beân àem beâ göî cuáng dûúâng cho nhaâ sû àang che möåt thaão am tu haânh bïn caånh. Nhaâ sû múái duâng beâ göî êëy dûång nïn chuâa vaâ lêëy tïn Thiïn Löåc Tûå nguå yá Chuâa naây laâ löåc cuãa trúâi cho.

* ... Àïën tïn àêët tïn söng vaâ caác moán ùn Con Röìng nhû ta vêîn hònh dung hay bùæt gùåp trong tranh cöí, tûúång àaá, trïn hònh khùæc chaåm cöåt keâo úã caác àònh chuâa laâ khöng coá. Tuy nhiïn, coá möåt loaâi boâ saát, vûâa söëng àûúåc dûúái nûúác vûâa bay àûúåc trïn khöng maâ caác nhaâ àöång vêåt hoåc vaâ giúái khoa hoåc têy phûúng vêîn goåi noá laâ röìng, ngaây nay àaä tuyïåt diïåt, chó coân laåi nhûäng vêåt mêîu xûúng àaä hoáa thaåch. Thêåm chñ möåt vaâi ngûúâi mï tñn úã phûúng Têy coân cho rùçng noá söëng àûúåc trong lûãa nûäa kia búãi boån hoå àaä coá ngûúâi tûâng tröng thêëy (!) Àoá laâ con Xa-la-mùng-àrú. Nùm 1963, möåt túâ baáo xuêët baãn úã Bùæc Kinh coá noái àïën möåt loaâi xûúng thuá cöí xûa, tòm àûúåc úã Hoa Nam. Theo baáo naây thò khoaãng 1.500 mêíu xûúng thúâi xûa cuãa Viïån àöång vêåt Vên Nam àaä sûu têìm àûúåc, trong àoá coá "nhiïìu loaåi boâ saát vûâa löåi dûúái nûúác vûâa biïët bay, nhiïìu loaåi ïëch nhaái coá caánh, nhiïìu loaåi quaå coá sûâng vaâ nhiïìu loaåi caá nûúác ngoåt coá hònh thuâ kyâ dõ v.v..." Coá thïí khùèng àõnh Röìng (coá rêu sûâng, vêy, chên moáng) chó laâ saãn phêím tûúãng tûúång cuãa caác nghïå sô phûúng Àöng, qua hònh aãnh nhûäng con Rùæn biïín maâ thónh thoaãng caác nhaâ haâng haãi vêîn gùåp trïn caác àaåi dûúng.

* Bñ êín cuãa loaâi rùæn biïín Chuyïån con vêåt phöí biïën nhûát - trong caác loaâi thuãy quaái - töìn taåi maäi àïën giúâ àêy laâ con rùæn biïín. Cho duâ noá àaä àûúåc lûu truyïìn tûâ xûa, nhûng tuyïåt àónh vinh quang cuãa con rùæn biïín laâ úã vaâo thúâi àaåi thaám hiïím - Möåt trong nhûäng nhaâ àöång vêåt hoåc lûâng lêîy nhûát - s-lúát Ma-nhuyát, phaát ngön nhên coá uy tñn töëi cao bêëy giúâ vïì caác loaâi vêåt cûåc Bùæc - àaä mö taã rùæn biïín nùm 1550 "daâi àïën 200 meát, chó bùçng khuác thên mònh phña trûúác noá coá thïí quêën troån möåt chiïëc thuyïìn buöìm lúán". úã caác mö taã khaác, thò noá chó daâi 30 meát, khöng thaái quaá lùæm so vúái nhûäng loaâi caá to hoùåc àöång vêåt coá vuá khaác úã biïín. Ngaây 11 thaáng 10 nùm

CAÁC CON VÊÅT 33


1876, taåi eo biïín Ma-lùæc-ca. Chiïëc taâu thuãy chaåy húi nûúác Nïët- xto cuãa Anh àang nhùçm trûåc chó Thûúång Haãi thò viïn thuyïìn trûúãng böîng tröng thêëy möåt con vêåt quaái laå nöíi lïn tûâ dûúái nûúác. sng ta nhúá roä àoá laâ möåt con aåa-la-mang-àrú khöíng löì coá àêìu to vaâ àuöi daâi, mònh vaåch soåc vaâng soåc àen, lúáp da nhúân kiïn cöë cuãa noá dûúâng nhû cêëu taåo bùçng chêët keo. Bïì daâi cuãa noá ûúác lûúång coá àïën 60 meát. Ngaây 7 thaáng 12 nùm 1905, ngoaâi khúi Bra-xin, hai nhaâ àöång vêåt hoåc löîi laåc, ài trïn chiïëc du thuyïìn Van-ha-la àaä duâng öëng nhoâm quan saát möåt con vêåt laå luâng, cöí daâi hún 2 meát vûúåt cheáo lïn khoãi caác ngoån soáng, àêìu noá tûúng tûå àêìu ruâa vaâ vêy lûng noá co giaän nhû cao su daâi àïën 1 meát 80 coân khuác mònh trêìm dûúái nûúác daâi bao nhiïu thò khöng roä. Ngaây 30 thaáng 12 nùm 1947, ngoaâi khúi Bùæc Ca lö lai na, chiïëc taâu thuãy aåùng-ta Cú- la-ra chaåy xuöëng phña Nam, böîng vêëp phaãi möåt con vêåt daång rùæn, vaâ chên võt taâu chùåt noá àûát àöi. Con quaái naây da trún laáng, coá thên hònh öëng daâi, vaâ chiïëc taâu àaä boã noá laåi phña sau trong möåt vuâng nûúác àoã ngêìu vò maáu...

Ngûúâi ta coá thïí nhên lïn nhiïìu thñ duå. Tûâ nhûäng thúâi kyâ rêët xa xûa, nhiïìu nhên chûáng quaã quyïët rùçng hoå àaä tröng thêëy nhûäng con vêåt biïín khöíng löì vö danh. Búãi nhûäng con vêåt "do Taåo hoáa sinh ra" naây noái chung àïìu coá thên hònh daâi, nïn ngûúâi ta mïånh danh chuáng laâ Rùæn biïín. Lêìn bùæt gùåp àêìu tiïn trûúác möåt con quaái nhû vêåy, dûúâng nhû àaánh dêëu tûâ thïë kyã thûá VIII trûúác Cöng nguyïn: Xaác-gong àïå nhõ hoaâng àïë Assyrie trïn àûúâng dong buöìm àïën àaão aåñp àaä thêëy noá trûâng lïn giûäa biïín.

* Rùæn biïín coá thêåt hay khöng? Tûâ xûa, nhûäng con rùæn biïín khöíng löì thûúâng xuêët hiïån dûúái mùæt nhûäng ngûúâi ài biïín, maâ khöng bao giúâ ngûúâi ta tòm caách bùæt söëng cho àûúåc möåt con. Cho nïn thiïn haå coá thïí dêìn dêìn nghô noá laâ "hònh aãnh thêët tñn cuãa möåt phûúng ngön", noá thuöåc nhûäng con vêåt hoang àûúâng maâ giúái baáo chñ tung ra cho àöåc giaã haáu àoái chuyïån giêåt gên trong nhûäng thaáng heâ phùèng lùång, maâ hoå khöng coân nhûäng moán ùn böí dûúäng tinh thêìn naâo khaác àïí àûa ra thïët àaäi. Tuy nhiïn, trong vêën àïì naây cuäng coá khña caånh nghiïm tuác cuãa noá. Tûâ nhiïìu thïë kyã trûúác cho àïën thúâi àaåi chuáng ta, cêu hoãi laâm bêån têm caác nhaâ chuyïn mön laâ nhûäng con rùæn khöíng löì úã dûúái nûúác coá thêåt hay khöng? Cuöëi thïë kyã vûâa qua, vêën àïì ngaây laâm nöí ra möåt cuöåc tranh luêån dûä döåi giûäa caác nhaâ baác hoåc Haâ Lan vaâ Anh (Gaát-àú - Nhûäng con vêåt bñ êín khöíng löì 1886 - Gñp-xún Nhûäng quaái vêåt biïín 1887 - sn- àú-men-xoe Con rùæn biïín khöíng löì 1892). Vaâ trong nhûäng nùm 20 cuãa

PHAÅM HÖÍ 34


thïë kyã chuáng ta àang söëng, ngûúâi ta tin rùçng àaä tröng thêëy trong möåt höì lúán úã -cöët-xú, möåt con quaái giöëng nhûäng con Mö-xö-ri-en tiïìn sûã möåt caách laå luâng - maâ ngûúâi ta àaä tòm thêëy vêåt mêîu xûúng hoáa thaåch àêìu tiïn nùm 1780 vaâ dûång laåi nguyïn hònh àûúåc goåi tïn laâ "nhûäng con thùçn lùçn söng Múi-zú". Thïë laâ nhûäng cuöåc buát chiïën, tranh luêån laåi tiïëp tuåc, trúã nïn caâng aác liïåt àïën nöîi ngûúâi ta khöng thïí ài àïën kïët luêån bùçng möåt tiïëng "coá" hay "khöng" !

* Àaä tiïëp cêån con rùæn biïín Ngaây 17 thaáng 11-1970 möåt àaâi phaát thanh phûúng Têy àûa tin: "Möåt con haãi vêåt, chïët nöíi lïn, tröi vaâo bang Ma-xa-su-xeát, nùång ûúác lûúång tûâ 30 àïën 50 têën, giöëng nhû con laåc àaâ, khöng chên, àêìu rêët beá. Àoá laâ möåt loaâi rùæn biïín, coá leä söëng trong hang höëc dûúái àaáy àaåi dûúng rêët sêu. Myä àaä múâi caác nhaâ sinh vêåt hoåc vaâ haãi dûúng hoåc caác núi àïën nghiïn cûáu". Cuöëi doâng tin coá buöng lûãng möåt cêu hoãi: "Coá thïí con rùæn biïín naây chïët vò nhûäng cuöåc thñ nghiïåm nguyïn tûã ngêìm dûúái nûúác chùng?"

Trûúác àoá, taác giaã Rö-be Lú-xe-rú trong quyïín "Nùm nùm voâng quanh thïë giúái trïn möåt chiïëc taâu àaánh caá thu" coá mö taã àêìy àuã, kyä lûúäng vïì möåt con rùæn biïín maâ öng ta tònh cúâ bùæt gùåp úã vuâng biïín san hö vò phaãi têëp vaâo sûãa chûäa chiïëc taâu bõ hoãng. Con rùæn biïín naây daâi 22 meát (coá in caã aãnh). sng ta àaä liïìu lônh lùån xuöëng thu hïët can àaãm àïën thêåt gêìn àïí chuåp aãnh, quay phim maâu. Dûúâng nhû noá bõ chên võt möåt chiïëc taâu lúán naâo àoá cheám bõ thûúng lï lïët búi vaâo êín trong möåt vuâng biïín nûúác lùång trong suöët, khöng sêu mêëy. Noá lúâ àúâ ngúáp ngúáp hoång haá ra àoã nhû maáu, söëng lûng àen xanh, coá vaãy lêëp laánh nguä sùæc... Theo öng ta thò coá leä con röìng phûúng Àöng laâ hònh aãnh caách àiïåu hoáa cuãa loaåi rùæn biïín naây. Vò noá búi söëng lûng cuöån àûáng chûá khöng nùçm ngang nhû caác loaåi rùæn thöng thûúâng ta vêîn gùåp.

* Coân nhûäng gò chuáng ta chûa biïët? Trúã laåi chuyïån con quaái úã höì Löëc-nïët-xú xûá -cöët-xú. Àoá laâ möåt höì lúán sêu 225 meát, nùçm giûäa möåt vuâng nuái. Nhiïìu ngûúâi quaã quyïët àaä tröng thêëy noá. Vêåy phaãi tòm caách àaánh bùæt cho kyâ àûúåc. Nhûäng phûúng caách tñnh àïën vaâ àaä duâng túái rêët àöåc àaáo xûa nay chûa tûâng aáp duång àïí choåc thuãng bûác maân bñ êín cuãa höì Löëc-nïët-xú, nûúác sêu àen kõt naây laâ : Nhûäng chiïëc taâu ngêìm tñ hon coá àeân pha cûåc saáng. Möåt chiïëc cöå lúán coá rùng caâo saát àaáy, gùæn maáy chuåp aãnh tûå àöång bûâa khùæp àaáy höì, hy voång bûâa ài caâo laåi coá thïí xuác àûúåc möåt böå xûúng cuãa loaâi giöëng naây. Vaâ nhûäng thûác ùn ngûúâi ta nghô laâ noá ûa thñch àûúåc àùåt nhûã dûúái höì, trïn baäi àïìu biïën mêët. Vêåy maâ vêîn khöng thêëy noá àêu.

CAÁC CON VÊÅT 35


Ngûúâi ta àöìn rùçng con quaái àang êín mònh trong caác hang höëc sêu naâo àoá dûúái àaáy chûa doâ àûúåc. Giúâ àêy thò khöng coân ai lo tñnh maång Nïët xi (mïånh danh con quaái höì Löëc-nïët-xú) bõ xêm phaåm nûäa. Noá àaä àûúåc phaáp luêåt baão vïå. Tûâ nùm 1968, caác nhaâ àöång vêåt hoåc àaä coá nhûäng bùçng chûáng trong tay, tin chùæc sûå hiïån hûäu cuãa Rùæn biïín röìi. Àoá laâ nùm chiïëc rùng nhoån, hònh cong daâi 12 xùng ti meát, phaát hiïån cùæm sêu vaâo da daây cuãa möåt con caá mêåp àaánh bùæt àûúåc ngoaâi khúi Böì Àaâo Nha. Nhûäng chiïëc rùng naây khöng thuöåc bêët cûá rùng loaâi vêåt naâo maâ con ngûúâi àûúåc biïët tûâ trûúác àïën nay trïn haânh tinh chuáng ta. Coân noá hònh thuâ ra sao, bao lúán thò khöng ai roä, chó biïët laâ Rùæn biïín vêåy thöi!

* Coá bao nhiïu loaâi rùæn biïín? Rùæn biïín àñch thûåc, thuöåc giöëng rùæn àöåc (Hydrophadae) maâ ngûúâi ta tòm thêëy 500 loaâi úã caác vuâng biïín nhiïåt àúái giûäa Àöng Phi vaâ Pa-na-ma, thûúâng rêët ñt khi daâi quaá 2 meát. Loaåi nhoã naây, ven biïín nûúác ta vuâng naâo cuäng coá, nhû con àeãng, con rùæn rêu v.v... Coân nhûäng con thuöåc hoå rùæn nhûng khöng coá noåc àöåc nhû lûún biïín, chònh (Mureâne Congre) coá thïí to, daâi hún nhiïìu thò vö khöëi. sûã ta coá ghi Lï Ngoåa Triïìu (1005-1009) laâ möåt tïn vua baåo aác, thûúâng duâng nhiïìu nhuåc hònh ghï gúám àöëi vúái tûã tuâ hoùåc keã phaåm töåi àïí mua vui. Nhû "Nghe Ninh Giang coá nhiïìu rùæn àöåc, Long Àônh bùæt ngûúâi troái vaâo thuyïìn röìi cho thuyïìn búi qua búi laåi àïí rùæn cùæn chïët..."! Muâa heâ nùm 1944, töi ra chúi úã "nhaâ maát" thuöåc biïín Goâ Cöng. Baäi biïín súám chiïìu àïìu coá nhiïìu ngûúâi ài vúát dêìu, vúát "cuãa" cuãa nhûäng taâu Nhêåt bõ àaánh chòm ngoaâi khúi daåt vaâo. Möåt chiïëc ghe vúát àûúåc quaã thuãy löi to (àïí cûa àöi duâng laâm chaão luöåc töm) cùåp baäi, ngûúâi trïn ghe súå sïåt troã ra biïín: "Noá àoá. Noá coân ngoaâi àoá!" Ai nêëy hoãi: "Caái gò? Taâu lùån haã? " Búãi moåi ngûúâi àïìu thêëy möåt vïåt àen daâi nöíi trïn àêìu soáng nhêëp nhö, ngoaâi xa. - Taâu lùån àêu maâ taâu lùån ! Con haãi xaâ, àen thui, daâi hún chiïëc ghe... Khöng biïët truáng bom truáng thuãy löi gò úã àêu chïët höìi naâo maâ sònh chûúng, tröi vaâo thuái khöng chõu nöíi. Coá nhiïìu ngûúâi hiïëu kyâ cheâo ghe ra coi. Töi gúám khöng ài. Bêy giúâ tiïëc mêëy cuäng muöån röìi. Khöng biïët àïën hïët àúâi coân coá dõp àûúåc möåt lêìn gùåp nhû thïë nûäa khöng? Caác baån coân treã, chùæc seä coân nhiïìu cú höåi may mùæn hún töi.

PHAÅM HÖÍ 36


VAÂI NEÁT VÏÌ CAÁ SÊËU

Ngaây xûa, nûúác ta laâ möåt xûá coá rêët nhiïìu caá sêëu. Hiïån giúâ cuäng coân úã caác tónh phña Nam, nhûng noái chung khöng nhiïìu. Caác baån coá thïí àïën xem con úã vûúân Baách thaão Haâ Nöåi, dûúái biïín caâi àïì laâ "Caá sêëu söng Dûúng Tûã". Con naây laâ caá sêëu con chó beá bùçng con kyâ àaâ. Trong Thaão cêìm viïn thaânh phöë Höì Chñ Minh hiïån nay coá 12 con, to nhêët laâ 80 kg, daâi 3 meát; nhoã nhêët laâ 5 kg, daâi 0,60 meát. Caá sêëu úã àêy thuöåc loaåi Crocodilus Palus- tris. Tûâ trûúác àïën nay, thúâi gian nuöi nhiïìu nhêët lïn àïën 30 con. Nùm 1972, Thaão cêìm viïn coá nhêåp vïì möåt con daâi 8 meát, nùång 200 kg. Con naây bùæt àûúåc úã vuâng Baåc Liïu - Caâ Mau.Thûác ùn möîi thaáng cho 12 con laâ 150 kg thõt. Göìm coá thõt boâ, thõt trêu vaâ võt söëng. Trûúác ngaây giaãi phoáng, ngûúâi ta coân cho chuáng ùn caã thõt choá (chùåt miïëng). Chi phñ tiïìn thõt cho 12 con àöå 1.000 àöìng trong möåt thaáng, chûa kïí nhên cöng vaâ caác chi phñ khaác. Giöëng Crocodilus Palustris sinh hoaåt úã àöìng lêìy vaâ úã caã theo söng, mònh xanh àen, vên cêím thaåch vaâng, buång maâu saáng hún. Caånh vêíy úã lûng goâ cao, caånh vêíy àuöi húåp thaânh hai daäy maâo daâi theo àuöi. Loaåi naây thûúâng cúä nhoã. Noái laâ caá sêëu àöìng lêìy, nhûng cuäng coá khi noá daám qua biïín àïí di chuyïín tûâ con söng naây qua con söng khaác. Nhû tûâ cûãa söng Cûãu Long sang têån Maä Lai chùèng haån. Bùçng cúá laâ ngûúâi ta àaä gúä chuáng ra khoãi lûúái àaánh caá úã ngoaâi biïín maâ chuáng àaä vûúáng vaâ laâm hû haåi nhiïìu. Höìi thïë kyã thûá XIV, XV àúâi Lï Thaánh Töng àem quên àaánh Chaâm, túái söng Pan Àua Rang, goåi söng naây laâ aåû tûã ngû giang (söng caá sêëu). Chñnh sûã (Àaåi Viïåt sûã kyá toaân thû) cuäng ghi: Lyá Thûúâng Kiïåt àem quên àaánh Chaâm, caá sêëu nhiïìu quaá khöng qua söng àûúåc. Àúâi Trêìn Thaái Töng, caá sêëu nöíi lïn vaâ taác quaái úã söng Lö (tïn luác bêëy giúâ cuãa söng Nhõ) quan Haân lêm Nguyïîn Thuyïn laâm baâi vùn tïë caá sêëu bùçng chûä Nöm, àûáng àêìu thuyïìn àoåc vaâ thaã xuöëng nûúác. Caá sêëu lùån xuöëng ài mêët. Vua khen ngúåi ban cho Nguyïîn Thuyïn hoå Haân - Haân Thuyïn - vñ vúái Haân Duä àúâi Àûúâng bïn Taâu àaä tûâng laâm baâi vùn tïë caá sêëu thaã xuöëng söng Tiïìn Àûúâng... Àêëy laâ huyïìn thoaåi vaâ thêëy sûã coá ghi nhû thïë, nïn cuäng lûúåc dêîn ra àêy tham khaão). Trïn möåt lûúäi qua (buáa) cöí vaâ trïn tröëng àöìng Àöng aåún thêëy coá hònh caá sêëu (hùèn hoi àuáng nhû caá sêëu bêy giúâ) Hiïån àang

CAÁC CON VÊÅT 37


coân baây úã Baão taâng lõch sûã Haâ Nöåi. aåaâi Goân xûa coân goåi laâ Bïën Ngheá. Bïën Ngheá cuãa tiïìn tan boåt nûúác Àöìng Nai tranh ngoái nhuöëm maâu mêy (Àöì Chiïíu) Tïn saách xûa goåi söng aåaâi Goân laâ söng Ngûu Chûä "Tûúng truyïìn söng naây trûúác nhiïìu caá sêëu tûâng àaân àuöíi nhau, röëng lïn nhû trêu röëng cho nïn goåi tïn nhû thïë..." (Àaåi Nam nhêët thöëng chñ) söng Tiïn Thuãy nay thuöåc tónh Bïën Tre, xûa cuäng laâ möåt con söng lùæm caá sêëu. sûã trïn ghi roä... "nûúác ngon ngoåt, duâng àïí pha traâ muâi thúm ngaâo ngaåt, duâng àïí tùæm rûãa da deã trún tru nïn goåi laâ söng Tiïn Thuãy, tuåc goåi laâ aåoác aåaäi. aåöng naây ngoaâi cûãa aåoác coá nhiïìu caá sêëu, coá con lúán bùçng caái thuyïìn rêët dûä túån. Trûúác kia, ngûúâi àõa phûúng thûúâng dûång cöåt göî úã ngoaâi cûãa aåoác àïì phoâng; nay giöëng caá sêëu dûä cuäng khöng taác quaái nûäa..." Caá sêëu noái chung söëng têåp trung úã caác xûá nhiïåt àúái hoùåc gêìn vuâng nhiïåt àúái. Theo Tha- naka - ngûúâi Nhêåt, khi àöìng minh àïën Àöng Dûúng giaãi giúái Nhêåt, Thanaka theo ta, sau 1945 trong khaáng chiïën chöëng Phaáp cöng taác úã baáo Tiïëng suáng khaáng àõch, Quên khu 9 - thò vaâo luác sùæp cuöëi àaåi chiïën thïë giúái thûá 2, quên Nhêåt chiïëm Maä Lai. Trïn böå, quên boåc hêåu àaä túái. Caánh quên tûâ biïín àöí vaâo, sùæp túái búâ gùåp àaá dûång taâu khöng vaâo àûúåc, quên lñnh phaãi nhaãy xuöëng búi vaâo. Thanaka cuäng coá trong àaám àoá. Caá sêëu biïín rêët nhiïìu. Haâng trùm, haâng ngaân con phoáng bay trïn àêìu ngûúâi búi, taáp vaâ nuöët chûãng. Maáu traâo àoã nûúác, 70/100 caánh quên naây bõ caá sêëu ùn thõt. Ai bõ ùn thõt mùåc kïå. Ngûúâi naâo coân söëng cûá búi vaâo. Àêy laâ loaåi caá sêëu biïín. Thïm möåt thñ duå húi xa: Ngaây 30 thaáng 7 nùm 1915, trïn vuâng Bùæc Àaåi Têy Dûúng chiïëc taâu ngêìm Àûác U.28 phoáng möåt quaã ngû löi vaâo chiïëc taâu buöìm Ai-bï-ri-an (Ibeárian) cuãa Anh. Tiïëng nöí dûä döåi bêët thònh lònh neám tung lïn khöng nhûäng maãnh vúä vuån cuãa chiïëc taâu buöìm naây... Boån thuãy thuã Àûác haá höëc möìm, tröng theo möåt con caá sêëu biïín khöíng löì, àêìu nhoån, chên xoâe maâng da nhû chên võt, voåt lïn cao àïën 30 meát röìi laåi nhaâo trúã xuöëng nûúác giûäa maãnh vúä vuån rúi laã taã cuãa chiïëc taâu bõ truáng ngû löi. Coá leä noá àang búi gêìn taâu, giêåt mònh vò tiïëng nöí vaâ bõ sûác chêën àöång quaá maånh. Trong khaáng chiïën chöëng Phaáp 9 nùm, vaâ khaáng chiïën chöëng Myä 20 nùm úã Nam Böå, anh em chiïën sô àùåc cöng ta chuyïn àaánh taâu àõch, tûâng gùåp nhiïìu khoá khùn nguy hiïím vò caá sêëu nhêët laâ úã vuâng söng Loâng Taâu (qua rûâng aåaát àöí ra Vuäng Taâu) vaâ Nùm Cùn - Caâ Mau. Coá dõp trong möåt baâi khaác töi seä dêîn chûáng möåt vaâi trûúâng húåp cuå thïí.

* Tûâ àêu coá danh tûâ caá sêëu Caá sêëu thuöåc loaâi boâ saát lûúäng cû, coá thïí söëng dûúái nûúác vaâ trïn caån, nhûng chuã yïëu laâ söëng dûúái

PHAÅM HÖÍ 38


nûúác. Tûâ nûúác ta ài ra nûúác ngoaâi, röìi tûâ nûúác ngoaâi trúã vïì nûúác ta, giöëng nhû con caá sêëu "tûâ dûúái nûúác boâ lïn búâ röìi tûâ trïn búâ boâ xuöëng nûúác", àoá cuäng laâ chuyïån laå vaâ àaáng buöìn cûúâi cuãa danh tûâ caá sêëu. Theo sûå nghiïn cûáu cuãa giaáo sû Àinh Gia Khaánh vaâ öng àaä kïí cho töi nghe thò xuêët xûá thïë naây: Tûâ rêët xa xûa, tiïëng Viïåt cöí goåi caá sêëu laâ con thuöìng luöìng. Haäy ngûúåc thúâi gian tòm xem nguöìn göëc cuãa tiïëng thuöìng luöìng do àêu ? Caác dên töåc hïå Nam - aá (Austro Asia- tique) àïìu coá êm goåi giöëng nhau àïí chó möåt doâng söng: aålong Klong. Thñ duå nhû aåa-luel laâ tïn möåt con söng úã Miïën Àiïån, Mï Köng (Cûãu Long Giang) chaãy qua Nam Böå nûúác ta - Mï: meå, Köng: nguöìn, göëc tûâ tiïëng cöí Ba-li Koin Ker, Long - Röìng àïìu do aålong, Luöng goåi traåi ra. Dên töåc Thaái - Khöng riïng Thaái úã xûá ta - coá tuåc thúâ öng Cuöën. Cuöën laâ rùæn. Rêët nhiïìu dên töåc hïå Nam aá thúâ rùæn. Cuöën cuäng tûâ Long, Luöng goåi nïn. Thuöìng luöìng laâ möåt thûá caá sêëu noái chung; tûâ khi chûa coá danh tûâ caá sêëu. aåau, àïën möåt luác naâo àoá, ta - noái chung ngûúâi phûúng Nam kïí caã tûâ Maä Lai - goåi noá laâ aåu, aåua, aåêëu. Trung Quöëc phiïn êm laâ con aåû. aåû laâ lúán (sû àoaân, kinh sû) thïm chûä göëc khuyïín chó möåt con vêåt coá vuá vaâo bïn caånh. Tûã laâ con. Tûã laâ möåt àún võ (uniteá) Tûã: con, con sû: con sêëu. Gùåp con thuöìng luöìng ta, Trung Quöëc goåi laâ con sû tûã ngû, àoá laâ möåt thûá ngû dûä hún caã. Tûâ maån trïn söng Dûúng Tûã, Trung Quöëc goåi caá sêëu coá chûä khaác: Ngaåc. Tûâ söng Dûúng Tûã trúã xuöëng, hoå múái goåi laâ aåû tûã ngû. Caác nhaâ nho ta dõch laåi laâ caá sêëu (Ngû: caá. aåû: sêëu). Nhû trïn töi àaä nhùæc, höìi thïë kyã XIV, XV, àúâi Lï Thaánh Töng àem quên àaánh Chaâm, túái söng Pan Àua Rang, goåi söng naây laâ aåû tûã ngû giang. Pan Àua Rang ta goåi traåi ra thaânh Phan Rang. Rang cuäng tûâ aålang - Klong goåi nïn. Caác dên töåc hïå Nam aá thûúâng coá tiïëng noái dñnh laåi, rñu rñt nhû tiïëng chim. (Pan Àua Rang - Phan Rang). Khi thûåc dên Phaáp xêm chiïëm xûá ta, chuáng cuäng goåi söng naây laâ söng Caá aåêëu (Rivieâre des crocodiles).

* Àùåc àiïím cuãa Caá sêëu Caá sêëu thuöåc loaâi boâ saát lûúäng cû, giöëng ùn thõt dûä túån, xuêët hiïån vaâo Nguyïn àaåi trung sinh, caách nay 221 triïåu nùm. Àoá laâ thúâi kyâ loaâi boâ saát àùåc biïåt thöëng trõ trïn mùåt àêët (caá sêëu, ruâa vaâ thùçn lùçn coân goåi laâ khuãng long). Caá sêëu àûúåc coi nhû laâ möåt trong nhûäng con vêåt thiïng liïng, thúâi Ai Cêåp cöí. Hònh tûúång con caá sêëu àùåt trïn caác àaâi kyã niïåm xem nhû biïíu tûúång cuãa sûå bêët diïåt trong thúâi gian. Töi àaä àûúåc xem xaác ûúáp möåt con caá sêëu con cuãa ngûúâi Ai Cêåp, caách àêy hún 2.000 nùm, baây úã baão taâng Ec-mñt-ta-giú cuãa Liïn Xö, taåi Lï-nin-gú-raát. Chûáng toã ngûúâi Ai Cêåp xûa chùèng nhûäng rêët quáy troång maâ hoå coân tön thúâ caá

CAÁC CON VÊÅT 39


sêëu. ... (Nhêët cöí nhi Kinh khoa ngaåc àoaån, Taái cöí nhi àiïíu taán khuên kinh... (Àaánh möåt trêån saåch khöng Kònh ngaåc Àaánh hai trêån tan taác chim nuöng). Trong "Bònh Ngö àaåi caáo" xûa, Nguyïîn Traäi cuäng àûa hònh tûúång caá sêëu dûä bõ ta tiïu diïåt ngay tiïëng tröëng trêån àêìu àïí biïíu dûúng chiïën thùæng lêîy lûâng cuãa quên àöåi ta queát tan xêm lûúåc bêëy giúâ. Àuã biïët caá sêëu laâ con vêåt dûä. Quï ngoaåi töi, vuâng xûa söng Raåch Gêìm, Tiïn Thuãy - laâ möåt vuâng rêët nhiïìu caá sêëu.

Theo baâ töi vaâ caác bêåc kyâ laäo kïí thò nhûäng con caá sêëu dûä, söëng lêu nùm, löî muäi (coân goåi laâ bûâu àöëng trïn choát moäm) àïìu hoáa thaânh maâu àoã. Töi chûa têån mùæt thêëy lêìn naâo, nïn khöng daám caã quyïët. Trïn caån, caá sêëu boâ chêåm chaåp luác nùçm phúi nùæng, haá moäm cûáng àúâ nhû möåt khuác göî chïët. (úã vûúân Baách thuá, treã con neám àaá, vêët soãi vaâo miïång noá cuäng nùçm in khöng àöång àêåy). Nhûng khi xuöëng nûúác noá laâ con vêåt nhanh nheån, cûåc kyâ hung haän. Da cuãa noá laâ möåt böå giaáp chöëng nöíi àaån, búãi da êëy hònh thaânh bùçng möåt lúáp vaãy sûâng, caâng lêu nùm caâng daây caâng cûáng. Vuä khñ lúåi haåi nhêët cuãa caá sêëu laâ caái àuöi àeåp, hònh àûáng, chúm chúãm nhû gai. Vûâa chuyïn duâng búi lùån vûâa duâng àïí quêåt ngaä keã thuâ. Caá sêëu bõ cùæt gên àuöi, coi nhû hoaân toaân tï liïåt. Àêìu daâi rùng nhoån. Haâm trïn 38 chiïëc, haâm dûúái 30 chiïëc. Rùng caá sêëu cuäng nhû rùng moåi loaâi boâ saát noái chung laâ àïí giûä möìi hoùåc cùæn àûát trûúác khi nuöët chûãng chûá khöng biïët nhai. Caá aåêëu chên trûúác nùm ngoán, chên sau böën ngoán, coá vuöët nhoån úã àêìu ngoán, vaâ böën ngoán chên sau dñnh liïìn búãi möåt maâng da nhû kiïíu chên võt duâng àïí búi. Àoá laâ àiïím phên biïåt giûäa caá sêëu vaâ caác loaâi boâ saát khaác söëng trïn caån. Nhiïìu hoåa sô veä chên sau caá sêëu nùm ngoán laâ khöng àuáng. Noá àaánh húi möìi chuã yïëu bùçng nghe tiïëng chêën àöång. Chêën àöång trong nûúác, chêën àöång trïn àêët gêìn búâ. Thûúâng duâng àuöi quêåt ngaä ngûúâi ngöìi trïn cêìu nûúác, hoùåc lùån chuác àêìu xuöëng, chöíng àuöi lïn queát ngûúâi cheâo, ngûúâi ngöìi trïn thuyïìn. Caá sêëu cuäng giúän möìi nhû höí, nhû meâo. Bùæt möìi xong, thaã ra giûäa söng, hêët tung lïn, haá hoång àúáp hoùåc thaã cho con möìi búi ngoi ngoáp, noá "chaåy" ra xa, quay àêìu laåi phoáng êìm êìm nöíi soáng nhû ca nö lao túái taáp phêåp möåt caái röìi laåi nhaã ra. Giúän chaán múái ùn. Coá khi noá nöíi lúâ àúâ caånh búâ nhû möåt thên cêy muåc, mònh baám àêìy rïu vaâ voã haâ, vö phuác cho ngûúâi vaâ con vêåt naâo löåi xuöëng gêìn àoá. úã nhûäng vuâng àöìng coã Chêu Phi khi gùåp naån chaáy àöìng, caá sêëu thûúâng têåp trung gêìn búâ nûúác àoán nhûäng con thuá chaåy chïët, gùåp nûúác vuåc moäm xuöëng toan uöëng cho àúä khaát. Caá sêëu úã caác tónh phña Nam nûúác ta, nhiïìu con cuäng rêët lúán. Nhûng coá

PHAÅM HÖÍ 40


leä khöng lúán bùçng caá sêëu Chêu Phi, Chêu Myä, coá nhiïìu con daâi tûâ 6 àïën 8 meát. Möåt con caá sêëu daâi 4 meát phaãi söëng trïn 100 nùm. Tuöíi thoå thöng thûúâng cuãa caá sêëu laâ 200 nùm. To thò to àïën bùçng chiïëc thuyïìn àöåc möåc. Nhûng beá thò cuäng beá bùçng con kyâ àaâ. Àoá laâ loaåi caá sêëu úã Höì Lùæc (coá ngûúâi coân goåi höì naây laâ caái chiïng baåc cuãa vuâng cao nguyïn Àùæc Lùæc) Têy Nguyïn. Con to vaâ nùång nhêët chó hún 10 kg, ñt dûä túån hún caá sêëu úã caác núi khaác. Hiïån nay loaåi caá sêëu beá úã höì naây cuäng coân khaá nhiïìu. Caá sêëu àeã vaâo khoaãng thaáng 6, thaáng 7 dûúng lõch. Möîi lûáa àeã tûâ 30 àïën 60 trûáng, rêët àïìu nhau, cúä trûáng võt, khöng trûáng naâo beá hún hoùåc lúán hún 7 cen-ti-meát. Caá sêëu duâng hai chên trûúác gom lau sêåy laâm töí, àùæp buân lïn, àeã trûáng trïn àoá vaâ phuã lïn möåt lúáp àêët êím. Trong thúâi kyâ giûä töí, caá sêëu meå cûåc kyâ hung haän. Khöng ai hay con vêåt naâo coá thïí àïën gêìn. Cho àïën khi con àêìu tiïn chui àêët boâ ra, caá sêëu meå múái boã ài. (Trûâ giöëng A-li-ga-to, seä noái kyä úã phêìn sau). Àeã nhiïìu nhû thïë thò söng ngoâi lïînh nghïîn caá sêëu, ai daám búi daám löåi xuöëng? Caác baån chúá lo. Têët caã àïìu coá luêåt thûâa trûâ cuãa taåo hoáa. Loaâi boâ saát noái chung, khöng coá möëi liïn hïå vúái thïë hïå con caái. Trûáng do con vêåt àeã ra, tûå núã con hay ung ài. Hún nûäa, söë lûúång trûáng boâ saát àeã ra noái chung khöng nhiïìu. Nhûäng con núã ra, ngay tûâ bûúác àêìu àaä phaãi tûå sinh söëng, kiïëm ùn vaâ tûå vïå chöëng keã thuâ. Cho nïn söë con söëng soát coân laåi chùèng bao nhiïu. Caác nhaâ àöång vêåt hoåc cho biïët, trong tònh traång thiïëu lûúng thûåc phaãi chõu àoái, caá sêëu coá thïí söëng keáo daâi 700 ngaây, ruâa 500 ngaây, ïëch 400 ngaây, caá diïëc 150 ngaây. Caá sêëu laâ möåt trong nhûäng àöång vêåt "tuyïåt thûåc" gioãi nhêët. Caác baån àïìu biïët, têët caã caác loaâi chim ùn haåt àïìu hay nuöët àaá. Coá nhiïìu con, trong mïì coá túái möåt phêìn ba laâ àaá, àïën haâng nghòn viïn. Àoá laâ nhûäng chiïëc "rùng giaã" nùçm trong mïì giuáp cho sûå tiïu hoáa àûúåc dïî daâng. Caá sêëu coá hai haâm rùng chúm chúãm, khuãng khiïëp nhû vêåy, thïë maâ cuäng nuöët àaá. Theo I-a-ki-mu-sú-kin (Liïn Xö) taác giaã "aåinh vêåt hoåc lyá thuá" thò ngoaâi taác duång giaãm nheå cöng viïåc cuãa daå daây, caá sêëu nuöët àaá coân àïí laâm duång cuå thùng bùçng nûäa. Loaåi caá sêëu U-gan-àa (Chêu Phi) rêët hay nuöët àaá. Nhûäng con söëng úã vuâng söng maâ àaáy nûúác chó coá caát vaâ buân, thûúâng búi ài rêët xa àïí tòm àaá nuöët. Trïn mûúi nùm gêìn àêy, möåt nhaâ khoa hoåc Anh àaä khaám phaá ra àiïìu àoá. Vaâ öng ta nhêån àõnh rùçng nhûäng hoân àaá maâ caá sêëu nuöët vaâo coá taác duång laâm tiïu tan caác thûác ùn cûáng nhû xûúng vaâ voã soâ, hún thïë nûäa troång lûúång àaá trong daå daây chuáng bao giúâ cuäng chiïëm möåt phêìn trùm troång lûúång toaân thên chuáng. Caâng lúán caâng nuöët nhiïìu àaá, nhûng tó lïå àaá vêîn khöng hïì thay àöíi. Àoá laâ taác

CAÁC CON VÊÅT 41


duång vïì "tônh lûåc hoåc" maâ thiïn nhiïn àaä ban cho loaâi vêåt chuyïn söëng dûúái àaáy nûúác naây tòm thêëy. Vò khöng coá nhûäng hoân àaá naây, khi búi con caá sêëu rêët khoá giûä àûúåc thùng bùçng, vaâ phaãi duâng nhûäng chên búi àêåp nûúác rêët khoãe múái mong khoãi bõ lêåt ngûãa lïn. Hún nûäa, nhûäng hoân àaá naây coá thïí giuáp cho caá sêëu nùçm im hoùåc ài laåi dûúái àaáy nûúác, thêåm chñ nhûäng doâng söng chaãy xiïët cuäng khöng thïí àêíy luâi àûúåc chuáng. Phêìn lúán caác loaåi caá sêëu úã Chêu Phi vaâ Chêu Myä àïìu coá muâi xaå hûúng xöng lïn àùåc biïåt, maâ caá sêëu xûá ta khöng coá.

* Caá sêëu cuäng di cû (Akinuskin - Àöång vêåt di cû) Àiïìu àaáng ngaåc nhiïn laâ caá sêëu cuäng coá thïí di cû. Sau àêy laâ nhûäng nhên chûáng cuãa sûå kiïån loaåi naây xaãy ra úã êën Àöå kïí laåi: Caá sêëu bùæt àêìu haânh trònh vïì àïm. Ngûúâi ta khöng biïët laâ coá nhûäng con àêìu àaân hay khöng, nhûng hònh nhû chuáng chûa coá kinh nghiïåm vaâ khöng biïët àûúâng vò àaä tiïën thùèng qua nhûäng caánh àöìng vaâ rûâng rêåm àïí röìi laåc löëi vaâo caác àûúâng ngang ngoä tùæt cuãa möåt thön nhoã úã àêy. Vaâo luác raång àöng, khi ngûúâi dên thûác dêåy, "àiïìu bêët ngúâ lyá thuá" chúâ àoán hoå. Caác con boâ saát úã khùæp núi: ngoaâi phöë, trong sên, bïn giïëng nûúác. Rêët nhiïìu con ruác vaâo buåi rêåm, möåt söë khaác àöåt nhêåp vaâo caác chuöìng gaâ, haá möìm doåa naåt khi ngûúâi ta àïën gêìn, hònh nhû muöën gaán traách nhiïåm vïì tai hoåa cuãa chuáng cho nhûäng ngûúâi dên àaä nguã yïn laânh trong caái àïm bi thaãm naây àöëi vúái caá sêëu... Caá sêëu àaä buöåc rúâi khoãi núi úã vò leä tûúng tûå àaä xua àuöíi caá rö ra khoãi möi trûúâng cuãa chuáng: vuäng àêìm quen thuöåc bõ khö caån. (Chuyïån ngûúåc laåi vïì con caá sêëu úã vûúân Baách thaão Haâ Nöåi biïët tòm àûúâng ra Höì Têy).

* Caá sêëu Tiïìn Giang, Hêåu Giang Caác tónh phña Nam noái chung, söng raåch naâo ngaây xûa cuäng coá caá sêëu, khöng ñt thò nhiïìu. Ngaây nay coân nhiïìu söng raåch, ngaä ba söng thuöåc miïìn Têy Nam Böå mang tïn Àêìu aåêëu, Lung aåêëu, Bêìu aåêëu, Àuöi aåêëu... Raåch Caâ-bú-he, xûa laâ chöî caá sêëu löåi nhiïìu, ngûúâi Miïn súå khöng daám ài qua nïn múái àùåt tïn nhû vêåy. Luác töi coân beá, chiïìu naâo tùæm söng trúâi sùæp chaång vaång, baâ töi cuäng goåi töi phaãi lïn ngay. Àoá laâ luác caá sêëu thûúâng ài bùæt möìi. Möåt cùåp sêëu hoa caâ - sêëu beá chûa daám têën cöng ngûúâi - töëi naâo cuäng nöíi lïn meá söng caånh nhaâ rònh bùæt võt, àöi khi töi tröng thêëy toan xaách chôa àêm thò chuáng liïìn lùån mêët. Thõt caá sêëu trùæng, gioân thúm, coá võ töíng húåp cuãa caá vaâ gaâ. úã maån Hêåu Giang, trûúác kia nhaâ coá àaám cûúái, àaám giöî ngûúâi ta thûúâng mua nguyïn con laâm thõt, nêëu ca-ri, ra-gu, khoai àêåu ve, xeá phay

PHAÅM HÖÍ 42


rêët ngon. úã aåaâi Goân ngaây xûa - nùm 1860 - giûäa khoaãng aåúã Thûúng Chaánh (Port de Com- merce) coá möåt con raåch tuåc danh "Raåch Cêìu aåêëu" vò núi àêy coá möåt hêìm nuöi caá sêëu àïí xeã thõt baán nhû ta thêëy aåaâi Goân baán thõt heo rûâng, thõt nai hiïån giúâ. Loaâi caá sêëu khoãe vaâ söëng rêët dai. úã Cêìn Thú, xûa cuäng coá "Raåch Cêìu aåêëu" chuyïn baán thõt sêëu nhû úã aåaâi Goân. Chúå tónh Myä Tho, trûúác 1945, thûúâng coá beâ caá sêëu chúã haâng trùm con tûâ Nam Vang àem xuöëng baán, möí cên tûâng khuác nhû cên thõt lúån. Caá sêëu bõ troái khuyãu hai chên trûúác, xêu luöìn qua möåt cêy tre daâi, con naây nöëi àuöi con kia, ngêm caã xêu hai bïn thuyïìn, àïí caá sêëu dûúái nûúác laâm beâ thaã tûâ söng Caái Nam Vang vïì Cêìn Thú, vïì Myä Tho, baán lêìn höìi cho àïën hïët saåch maâ khöng chïët con naâo. Trong saách "Thöëi thûåc kyã vùn" öng Trûúng Quöëc Duång thuêåt rùçng laâm thõt sêëu, cûá àïí vêåy, trûúác cùæt àuöi ùn dêìn lïn, miïîn àûâng chaåm àïën taång ruöåt thò duâ àïí caã tuêìn lïî caá sêëu vêîn khöng chïët. Höìi khaáng chiïën chöëng Phaáp, úã ngoån Caái Chanh (xoám nhaâ thûa) tónh Raåch Giaá cuä, caán böå cheâo xuöìng ài cöng taác ban àïm, àïìu úán. Coá lêìn chuáng töi qua àoá giûäa trûa, thêëy trïn cêy bêìn dûåa búâ coá àoáng têëm baãng àïì: "úã àêy coá sêëu". Nûúác söng xanh leâ, lêu lêu nghe uåc uåc thêëy boåt nöíi, röìi sõn (rong rïu vaâ buân àaáy) tûâng bûång quúån quúån dêng lïn, tröng rêët dïî súå. Taåi ngaä ba Cêy Trung coân goåi laâ (ngaä ba Baâ Lúán) xûa coá möåt con sêëu àoã muäi to vaâ daâi bùçng möåt chiïëc ghe lûúân (thuyïìn àöåc möåc cúä lúán), höìi khaáng chiïën 9 nùm, nghe thónh thoaãng noá vêîn nöíi lïn, ai qua laåi trïn söng àoá ban àïm cuäng àïìu lo ngaåi. Chuyïån vïì caá sêëu rêët nhiïìu, dûúái àêy chó xin cung cêëp mêîu nhoã àïí caác baån tham khaão.

* Toác vaâ böng cêím thaåch trong buång caá sêëu Caâ Mau - Söng Boá Àuöëc, xaä Tam Giang, quêån Àêìm Dúi gêìn àêy coá xuêët hiïån möåt con caá sêëu to, àoán rûúåt ghe xuöìng khiïën baâ con rêët khiïëp súå. sng Trûúng Thïë Huâng 72 tuöíi nghe tin, túái cêu. Luác mùæc cêu, sêëu keáo xuöìng öng chaåy gêìn 300 thûúác röìi múái chõu pheáp. Phaãi duâng maác phên thêy múái truåc con sêëu lïn nöíi. Möí bao tûã ra (theo lïå, bao tûã thuöåc vïì phêìn ngûúâi cêu) ngûúâi ta thêëy coá nuöìi toác vûâa àen, vûâa baåc vaâ möåt àöi böng cêím thaåch). Con sêëu cên nùång 327 kñ-lö. (Baáo Trung Lêåp ngaây 4-2-1964). sng Cuåt - Taåi Vaâm Kïnh xaáng Thoå Mai àöí ra àêìm 3 Thõ Tûúâng (Àêìm Baâ Tûúâng) nay thuöåc tónh Minh Haãi, trûúác caách maång thaáng 8 coá möåt con sêëu dûä, ngûúâi qua laåi rêët súå, cho laâ "binh gia cuãa baâ". Möåt öng giaâ noå vaâ ngûúâi con trai ài ghe qua àoá. sng laäo tïn Trêìn Vùn Thòn 75 tuöíi (ngûúâi con trai khöng roä tïn). Ghe àêåu laåi nghó. Baâ con khuyïn öng nïn ài ài vaâ noái roä àùåc tñnh lúåi haåi cuãa con sêëu taåi àêëy: Noá chuyïn thoâ àuöi lïn cao

CAÁC CON VÊÅT 43


khoãi mùåt nûúác, cong laåi vaâ duâng àuöi queát ngûúâi trïn thuyïìn rúi xuöëng nûúác. sng laäo caám ún, hûáa ài nhûng khöng ài. Beân lêëy dêy buöåc chên mònh vaâo coåc cheâo - caã con trai cuäng vêåy, àïì phoâng bõ noá queát khoãi rúi xuöëng söng. Hai cha con möîi ngûúâi thuã möåt caái maác ngöìi chúâ. Laåi nhêëp nhoãm boâ túái boâ lui trïn saåp thuyïìn. Chaång vaång, caá sêëu moâ ài bùæt möìi. Con sêëu dûä thêëy möìi ngon, khoaái quaá, trûâng lïn saát thuyïìn röìi bêët thònh lònh nguåp xuöëng, chöëng àuöi lïn queát ngang saåp thuyïìn. Cha con öng laäo vung maác chùåt cheám lia lõa, ruång möåt khuác àuöi. Con sêëu àau quaá, quêîy nûúác êìm êìm, chaåy mêët. Tûâ àoá, noá mang tïn sng Cuåt. Vò khi nöíi lïn, thiïn haå àïìu thêëy caái àuöi cuåt. Noá caâng trúã nïn hung dûä hún, nhûng ngùåt caái àuöi cuåt - xem nhû vuä khñ bõ tûúác mêët - khöng queát àûúåc ai. Möåt thúâi gian noá boã ài. Khöng biïët ài àêu.

* Sêëu nöíi: Nhûäng vuâng rûâng cao thûúâng coá chuyïån ma coåp, thêìn höí... Nhûäng vuâng rûâng ngêåp cêån biïín vaâ caác vuâng söng lúán thûúâng coá chuyïån caá sêëu thêìn, ma caá sêëu, chuyïån cuâ dêåy... oác mï tñn thúâi xûa vaâ sûå bêët lûåc cuãa con ngûúâi trûúác thiïn nhiïn chûa chinh phuåc nöíi àaä taåo ra khöng hiïëm chuyïån hoang àûúâng quaái àaãn... Cuäng coá khi noá laâ nhûäng hiïån tûúång nûãa thûåc nûãa hû, noá kñch thñch oác tòm toâi khaám phaá cho ra nheä thò ñt, maâ gieo cho con ngûúâi sûå hoang mang súå haäi thò nhiïìu. Xin kïí vaâi thñ duå: Muâa khö nùm 1937, ba con sêëu to nöíi lïn úã vuâng s Mön, xaä Thúái An, Cêìn Thú - nay laâ tónh Hêåu Giang - àêåp àuöi àuâng àuâng röìi búi sêu vaâo söng s Mön. aåau àoá ñt lêu, Hûúng caã àûúng niïn vaâ möåt cûåu Hûúng caã laâng Thúái An khöng àau bïånh gò, böîng nhiïn lùn àuâng ra chïët. Vaâ maái àònh laâng Thúái An cuäng böîng nhiïn tuåt caã ngoái xuöëng. Cho laâ àiïìm bêët thûúâng baáo trûúác nhiïìu tai hoåa seä diïîn ra, laâng phaãi lêåp àaân cuáng baái, rûúác haát böåi vïì haát thñ ba ngaây àïm.

* "Cuâ dêåy" "Cuâ dêåy" laâ danh tûâ phöí biïën úã vuâng àöìng bùçng söng Cûãu Long àïí chó möåt con caá sêëu tu lêu nùm hoáa röìng bay lïn (!) Àïm nùçm nghe mûa to gioá lúán, sêëm seát dûä döåi bêët thûúâng, ngûúâi caác vuâng söng lúán thûúâng noái: "Khöng kheáo cuâ dêåy!" Nhû úã Cuâ Lao Röìng Myä Tho - nay laâ tónh Tiïìn Giang - thúâi Phaáp thuöåc Têy bùæt nhûäng ngûúâi cuâi (huãi) têåp trung thaânh laâng úã àêìu Cuâ Lao, nhûäng ngûúâi mï tñn cho rùçng Têy cuäng súå cuâ dêåy, thaânh phöë tónh lyå seä suåp lúã, nïn àem "nhú uïë" àùåt àêëy trêën cho caá sêëu nùçm dûúái àoá khoãi bay lïn! Thêëy taåp chñ Baách Khoa (aåaâi Goân taåm chiïëm söë 331 ngaây 15 thaáng 10 nùm 1970) coá baâi Hiïån tûúång kyâ laå "Cuâ dêåy" úã miïìn Nam cuãa Lï Vùn Hûúng (trang 45 àïën trang 48) coá noái vïì

PHAÅM HÖÍ 44


chuyïån naây. Chùæc chùæn laâ caác baån cuäng nhû töi àïìu chùèng ai tin. Nhûng cuäng xin toám lûúåc dûúái àêy, xem nhû taâi liïåu tham khaão vïì nhûäng huyïìn thoaåi coá dñnh daáng àïën caá sêëu. a) Cêy moåc trïn lûng sêëu. Vuâng Cöëng Cêy Dûúng (Raåch Giaá). Caá sêëu nùçm. Àêët böìi, röìi cêy moåc um tuâm úã trïn. Nùm 1920, cuâ lao lúã, suåp ngay chöî caá sêëu nùçm. aåêëu chûa hoáa thaânh cuâ, ngoi ra, búi lùån, cêy vêîn moåc trïn lûng. b) Àaâo àêët gùåp sêëu. Nùm 1922, àaâo kïnh tûâ Nuái aåêåp qua Raåch Giaá. Àaâo sêu xuöëng hún 1 meát 50 thêëy möåt con sêëu daâi 5 têëc (50cm), mònh to bùçng caái baát, maâu trùæng àuåc, vêîn thúã phò phò. Toaân thên mïìm nhû buán, thùèng nhû têëm vaán. Ngûúâi àaâo àûúåc àem ùn thõt (xaâo vúái nûúác dûâa, tûúng úát) thên sêëu toaân laâ múä thõt, mïìm nhû suån, khöng xûúng. n xong caã 6 ngûúâi ùn àïìu chïët. c) Àaâo caát àûúåc thõt sêëu. Nùm 1950. Möåt nghiïåp chuã úã huyïån Kïë aåaách (aåoác Trùng) sai baån cheâo ghe qua cöìn Quöëc Gia, ngang söng Kïë aåaách (Traâ Vinh) àïí lêëy caát xêy nhaâ. sng Tû öëm - ngûúâi ài lêëy caát - àaâo caát, xùæn phaãi thõt sêëu, coá leä möåt con sêëu to lùæm nùçm dûúái àoá, öng khöng biïët laâ thõt gò, khöng maáu, maâu trùæng, rêët mïìm. Tû öëm mang vïì ùn. Chïët. c) Cuâ dêåy úã Raåch Cêím Sún vaâ Raåch Sêëu. Cuöëi nùm 1945, quên Phaáp àaánh lan ra aåoác Trùng. Dên úã Kïë aåaách boã chaåy qua söng Baát-xùæc, vaâo xaä Ninh Thúái quêån Tiïíu Cêìn (Traâ Vinh) úã bïn búâ Raåch Cêím aåún, trong àêët cuãa öng Trûúng Hoaâng Lêu, tuåc goåi öng Haâm Lêu. Qua nùm 1946. Àïën nùm 1947, möåt höm thaáng 6 trúâi mûa dêìm, vaâo khoaãng 4 giúâ saáng böîng nghe tiïëng nöí êìm êìm. Moåi ngûúâi cûá tûúãng Têy neám bom. aåau múái biïët laâ tiïëng àöång úã dûúái àêët, keáo daâi haâng giúâ. sng Haâm Lêu baão dên chuáng haäy haäy rònh xem chöî coá tiïëng nöí, úã baäi ven söng. Àïën 5 giúâ, thònh lònh àêët chuyïín maånh, dûâa, öíi, xoaâi tröëc göëc àöí nhaâo. Mùåt àêët múã ra, möåt vêåt àen to bùçng chiïëc ghe daâi 30 meát bay vuåt lïn cao, biïën trong mêy. Ra ào chöî àêët: löî sêu hún 3 meát, ngang 2 meát, daâi khoaãng 30 meát. Àoá laâ Cuâ dêåy.

Raåch sêëu xaä Nhún Myä, quêån Kïë Saách (Soác Trùng) caách tónh lyå 25 km. Thaáng 7 nùm 1969, 3 giúâ saáng, trúâi mûa. Nhiïìu ngûúâi nghe coá tiïëng nöí, cûá tûúãng bom Myä. Nhûng laåi nghe àöång úã dûúái àêët. 5 giúâ 30 saáng, àêët chuyïín maånh röìi thêëy möåt vêåt àen thui tûâ dûúái àêët bay lïn, hûúáng vïì Baäi Giaá Raåch Goâi maâ bay ra biïín. Xem àêët: thêëy höë sêu úã sau khu vûúân daâi 80 cöng àêët. úã Mûúng aåòn hai cùn nhaâ bay tung, taåi Raåch Giaá möåt cùn nhaâ sêåp, möåt cùn nhaâ lúåp tön bõ troác maái vò gioá maâ "cuâ" gêy ra. Tûâ Raåch aåêëu àïën Phuång Tûúâng, nhaâ cûãa xiïu veåo, úã aåöng Hêåu, söng cuöën möåt ghe chòm, 2 ngûúâi chïët àuöëi. Töíng cöång thiïåt haåi trïn möåt vïåt daâi 8km vûúân

CAÁC CON VÊÅT 45


tûúåc cêy cöëi gaäy àöí, nhaâ cûãa hû sêåp do "cuâ dêåy" rêët lúán. Xem laåi caái höë thò sêu 3 meát, röång hún 2 meát, daâi khoaãng 30 meát. Dên àõa phûúng khùèng àõnh vïåt àen tûâ àêët vuâng lïn, bay ài êëy laâ "Cuâ dêåy" sau khi àaä tu thaânh cöng. Nùm 1970 khi taác giaã êëy viïët baâi naây, caái höë àoá vêîn chûa lêëp (!).

* Ma caá sêëu. Ma khöng ai thêëy bao giúâ, cho nïn chuyïån vïì ma cuäng biïën aão khön lûúâng. Chó xin kïí vaâi neát chñnh cuãa hai mêíu chuyïån xem nhû tiïu biïíu vïì ma caá sêëu cuãa hai vuâng söng lúán Nam Böå. Tiïìn Giang (khu 8). Àïm töëi trúâi, mùåt söng yïn tônh, khöng möåt húi gioá thoaãng, khöng möåt laân soáng gúån. Mêëy chiïëc ghe thûúng höì àang cheâo doåc búâ thêëy tûâ xa lûâ lûâ tiïën àïën vaâo khoaãng giûäa söng, möåt chiïëc thuyïìn to àeân thùæp saáng trûng. Laåi nghe vang tiïëng àaân ca nhaä nhaåc... Ai cuäng àoaán laâ ghe haát böåi. Beân cheâo laåi gêìn xem. Àïën gêìn thêëy trong ghe cuäng àaâo, cuäng keáp, àöåi maäo mang hia àang noái cûúâi vui veã. Bêët thònh lònh chiïëc ghe êëy chòm xuöëng, hiïån nguyïn hònh con caá sêëu lúán, àêåp àuöi nhêån chòm chiïëc ghe àïën gêìn nhêët, vaâ ùn thõt têët caã nhûäng ngûúâi trïn àoá. Nhûäng chiïëc ghe kia cheâo chaåy taán loaån. Àoá laâ con sêëu àaä tûâng "nuöët" caã möåt ghe haát böåi. Höìn oan hiïån lïn bùæt ngûúâi khaác nöåp maång thay mònh àïí ài àêìu thai. Hêåu Giang (khu 9). Nhaâ noå sùæp laâm àaám cûúái. Ngaây nhoám hoå, cö dêu cöí vaâ tay chên àeo àêìy vaâng (Xûa coân àeo kiïìng cùéng) àang ngöìi trïn cêìu nûúác nhöí löng võt. Caá sêëu trûâng lïn, quêåt cö rúi xuöëng nûúác vaâ tha chaåy ra söng lúán. Ngûúâi nhaâ chó coân kõp nghe tiïëng cö dêu kïu: "Cha meå haäy baáo thuâ cho con". Thöng gia bïn trai bïn gaái àau loâng vò mêët ngûúâi, mêët cuãa. Beân hoåp laåi quyïët bùæt cho àûúåc con sêëu. Rûúác thêìy chuâa lêåp trai àaân trong ngoån raåch cuâng, haát cuáng ba ngaây ba àïm coá àuã caác troâ chúi muáa lên, àaá gaâ, cúâ baåc... vui nhû höåi. Vaâ têët caã chúâ con caá sêëu vaâo. Ngaây thûá nhêët, túái vaâm raåch noá lui ra. Ngaây thûá hai vaâo àïën nûãa raåch, noá ngêìn ngûâ röìi noá lui ra. Ngaây thûá hai vaâo àïën nûãa raåch, noá ngêìn ngûâ röìi lùån xuöëng, búi trúã ra. Àïm thûá ba, laâ àïm xö giaân, àöët vaâng maä, thñ gaåo muöëi... Böîng nghe tiïëng nhiïìu ngûúâi noái: "Cheâo ghe vö coi haát, kiïëm ñt tiïìn baåc gaåo muöëi vïì xaâi. Chuáng ta súå caái gò?" Thïë laâ con caá sêëu búi vaâo têån cuâng ngoån raåch. Khuya, cuáng vaâ xö giaân thñ tïë xong. Nghe tiïëng noái: "Àêíy ghe ra mau, nûúác roâng röìi. Khöng kheáo mùæc caån thò chïët". Nhûng phña ngoaâi, ngûúâi ta àaä haå bêìn ngaä xuöëng, duâng àùng, song höìng, chùåt tre laâm möåt haâng raâo chùæn ngang. Caá sêëu caâng vuâng vêîy, lao trïn búâ caâng túái têëp phoáng xuöëng. Thïë laâ hai gia àònh kia àaä giïët àûúåc con sêëu dûä, baáo thuâ cho cö gaái vaâ lêëy laåi àûúåc nguyïn veån söë vaâng àaä mêët.

PHAÅM HÖÍ 46


* Caá sêëu thêìn. Àêy laâ chuyïån nûúác ngoaâi. ÚÃ Gö-na-vú thuöåc quêìn àaão Hai-ti, coá kho vaâng chön trong loâng nuái, gêìn möåt ngoån thaác vuâng Za-búâ-ri-cö. Àoá laâ kho vaâng cuãa nûä vûúng Anh-àiïng A-na-cao-na àaä bõ ngûúâi Têy Ban Nha treo cöí khi àêët naây bõ hoå xêm chiïëm trûúác tiïn. Nùm 1932, nhûäng tay sùn vaâng úã Myä àaä thaânh lêåp möåt nghiïåp àoaân úã Port au Prinen, tòm kiïëm kho vaâng naây nhûng cho àïën nay kho vaâng êëy vêîn chûa ai khaám phaá ra àûúåc. Möåt con sêëu thêìn àaä trêën giûä kho vaâng naây, khöng biïët tûâ bao giúâ. Viïn thiïëu uáy caãnh saát trûúãng ngûúâi Myä Uyïët-cúát göëc Pen-zy-va-ni-a cai quaãn àaão naây trong thúâi gian 1920-1932 àaä coá lêìn rònh theo hai ngûúâi Anh-àiïng cúäi lûâa moâ túái höì thiïng chúã nhûäng bao taãi nùång, xem hoå laâm gò? Thò ra hoå mang nhûäng xuác thõt tûúi, nhûäng mêíu thõt lúån vaâ möåt con choá àaä bõ cùæt tiïët àïën dêng cho caá sêëu thêìn àïí laâm dõu sûå phaá phaách cuãa "ngaâi". Vò caá sêëu thêìn àoái, mêëy höm trûúác àoá àaä lïn búâ xúi mêët möåt con bï vaâ mêëy chuá lúån cuãa ngûúâi Anh-àiïng thaã röng.

* Àaánh bùæt Caá sêëu thïë naâo ? Bêët cûá con vêåt gò úã dûúái nûúác thò viïåc àaánh bùæt cuäng duâng cêu keáo, lûúái chaâi laâ chñnh. Caá sêëu cuäng vêåy. Chuã yïëu laâ cêu, búãi khöng lûúái, khöng chaâi naâo bùæt àûúåc noá. Àöi khi ngûúâi ta duâng suáng bùæn. Nhûng bùæn thò noá chòm, khoá vúát, vúát àûúåc thò têëm da bõ thuãng naát khöng coân giaá trõ kinh tïë. Cuäng coá núi chó chuyïn duâng lao nhoån phoáng bùæt nhû úã Chêu Phi (khoaãng 50 nùm vïì trûúác).

Caác tónh phña Nam nûúác ta, tûâ xûa vêîn cêu laâ chñnh. Coá vaâi caách cêu. Nhû moác möìi võt söëng, buöåc möåt chuâm böën lûúäi cêu vaâo chên võt, ngûúâi cêu ngöìi trïn xuöìng, thaã cho võt búi giûäa söng. Caá sêëu taáp möìi, mùæc cêu, löi xuöìng chaåy. Bao giúâ noá àuöëi sûác, ngûúâi ta múái löi lêìn vaâo búâ. Àoá laâ loaåi caá sêëu dûúái trung bònh, khöng nguy hiïím lùæm. Gùåp caá sêëu dûä, lêu nùm thò phaãi laâm beâ. Trïn beâ tre dûång hai cêy thang buöåc gaác vaâo nhau phoâng khi caá sêëu löi chòm beâ thò ngûúâi cêu treâo lïn thang. Laåi àùåt chuöìng nhöët choá vaâ heo. Theo tuåc mï tñn xûa, ngûúâi ta laâm lïî tïë cö höìn choåc tiïët con heo, vaâ caâng nguyïn con heo êëy moác vaâo chuâm cêu nhiïìu lûúäi thaã xuöëng nûúác. Beâ cûá thaã tröi theo nûúác triïìu lïn xuöëng, vuâng coá caá sêëu hoaåt àöång. Coá khi àöi ba ngaây noá múái chõu àúáp möìi. Nhûäng khi êëy thúâi phaãi choåc cho heo vaâ choá trong chuöìng kïu lïn, gúåi sûå theâm khaát àïí noá mau àïën. Mùæc cêu röìi, bao giúâ caá sêëu cuäng löi beâ chaåy, vaâ beâ thûúâng bõ chòm. Ngûúâi cêu ngöìi trïn thang àaánh moä lïn, àïí trïn búâ khua mêm thau, nöìi àöìng, àaánh tröëng, àaánh moä höî trúå. Caá sêëu

CAÁC CON VÊÅT 47


mïåt nöíi lïn, duâng lao sùæt phoáng. Cho àïën khi noá àuöëi sûác, chõu pheáp múái cho thuyïìn tûâ búâ ra keáo beâ vaâo. Àiïìu nguy hiïím nhêët laâ súå sêëu cùåp. Thûúâng möåt con mùæc cêu, bao giúâ con coân laåi cuäng àïën têën cöng ngûúâi trïn beâ àïí giaãi cûáu cho con kia. Nhaâ vùn aåún Nam coá miïu taã roä caách sùn bùæt caá sêëu naây trong baâi "aåöng Gaânh Haâo" (quyïín Hûúng rûâng Caâ Mau) rêët sinh àöång, höìi höåp vaâ nhiïìu yá nghôa. Caác baån coá thïí tòm àoåc tham khaão. Xûa, vuâng söng Tiïìn Giang coân coá löëi cêu àeân ban àïm. Ngûúâi sùn àeo phao, trêìm mònh xuöëng nûúác, thaã tröi trûúác mùåt chiïëc beâ nhoã, àûúåc giûä cúä vûâa têìm tay phoáng bùçng möåt súåi dêy. Trïn beâ thùæp chaáy möåt àôa àeân bùçng múä ngûúâi, do thoái tuåc mï tñn. Vaâ möåt khoanh dêy ûúác lûúång gêëp àöi chiïìu sêu àaáy söng buöåc chùæc vaâo beâ, möåt àêìu dêy buöåc vaâo caán lao bùçng göî mun. Caá sêëu àaánh húi muâi múä chaáy, trûâng lïn, haá hoång liïëm múä trong àôa àeân. Ngûúâi sùn lêåp tûác phoáng lao vaâo giûäa hoång noá vaâ àïí mùåc cho noá löi phao chaåy ài. Caá sêëu lùån trêìm xuöëng võnh, saáng höm sau ngûúâi ta tòm chiïëc phao lùån xuöëng cùæt gên àuöi, troái hai chên sau laåi vaâ buöåc doäi keáo lïn. Con vêåt hoaân toaân tï liïåt sau khi bõ muäi mun àêm vaâo hoång, khöng daám cûåa quêåy, vò möîi khi nhuác nhñch cêy lao göî mun caâng hñt sêu vaâo thõt. Nghe noái göî mun kyå thõt caá sêëu, khöng biïët coá àuáng vêåy khöng? Löëi sùn naây rêët nguy hiïím, àoâi hoãi ngûúâi sùn phaãi gan daå, trêìm tônh daây daån kinh nghiïåm. Töi coá viïët qua cho caác em thiïëu niïn trong quyïín "Àêët rûâng Phûúng Nam" vïì caách sùn bùæt naây. àoaân gioãi Caác con vêåt trïn rûâng dûúái biïín

Coân nhiïìu caách àaánh bùæt khaác, tuây têåp quaán. Nhû úã vuâng U Minh haå caá sêëu thûúâng söëng têåp trung trong nhûäng vuâng nûúác nöng giûäa rûâng. Àöìng baâo goåi laâ Ao sêëu. Duâng thuöíng àaâo möåt àûúâng nhoã tûâ meá ao lïn rûâng caâng xa búâ caâng caån dêìn, chûâng mûúi thûúác. Thaã böíi (sêåy, àïë, caânh laá khö) kñn mùåt ao, chêm lûãa àöët. Caá sêëu bõ ngöåt thúã, nûúác noáng, cay mùæt theo àûúâng àaâo sùén boâ lïn rûâng... Thêëy ngûúâi, chuáng haá hoång ra toan àúáp. Ngûúâi sùn àuát vö hoång caá sêëu möåt khuác göî múáp daâi chûâng 3 têëc. Caá sêëu taáp, hai haâm rùng dñnh chùåt laåi nhû ngêåm cuåc keåo maåch nha, khöng haá ra àûúåc. Duâng maác xùæn trïn söëng lûng chöî giaáp chên sau, àïí cùæt gên àuöi. Caái àuöi, vuä khñ lúåi haåi nhêët cuãa noá chó coân coá thïí àêåp qua àêåp laåi nheâ nheå. Troái thuác keá hai chên sau lïn lûng, àïí hai chên trûúác cho noá tûå do búi, ngûúâi sùn coá thïí doâng dêy àûa theo söng möåt beâ caá sêëu nùm mûúâi con vïì àïën nhaâ, khöng khoá khùn gò. Nhû úã Cam-pu-chia, vuâng biïín höì àïën muâa nûúác xuöëng, ngûúâi sùn àöët àeân àöët àuöëc, lêëy tre àêåp mùåt nûúác ao höì khiïën cho caá sêëu súå boâ

PHAÅM HÖÍ 48


lïn. Hoå theo sau, lûâa dõp nùæm hai chên trûúác lêåt khuyãu troái laåi bùæt rêët dïî daâng. Àïën khi bùæt àûúåc nhiïìu, xêu vaâo möåt cêy tre röìi lêëy duâi sùæt chñch thõt con sau cuâng. Con naây àau trûúân túái trûúác, àêíy lêìn nhau, muöën àûa ài àêu tuây mònh. (Lûu yá: Cam-pu-chia troái caá sêëu hai chên trûúác - Nam Böå troái caá sêëu hai chên sau). Nhû úã Nam Myä, caá sêëu àùåc biïåt thñch ùn thõt choá. Noá mï thõt choá àïën nöîi nhûäng ngûúâi thúå sùn nhûã möìi duå noá àïën bùçng caách buöåc con choá vaâo möåt caái coåc gêìn caác höì, hoùåc giaã laâm tiïëng choá suãa, àïí noá boâ lïn.

* Nguöìn lúåi kinh tïë àûúåc chùng ? Caác baån biïët àêëy, xûá ta xûa rêët nhiïìu caá sêëu. Nay cuäng coân, nhûng hiïëm. Búãi sùn bùæt thò nhiïìu, maâ chùèng mêëy ai nghô àïën viïåc chùn nuöi laâm nguöìn lúåi kinh doanh, khai thaác lêu daâi. úã Laâo vaâ Cam-pu-chia doåc daâi theo söng lúán tûâ Kra-chi-ï, aåtung-treng, Bùæc- tam-bùng, ngûúâi ta hay nuöi caá sêëu. Hoå lûúåm trûáng trong rûâng (trûáng loâng àoã to, loâng trùæng moãng, luöåc chñn trong nhû trûáng coâ). Trûáng voã mïìm: deão nhû hoân têíy, voi àaåp trûúåt lùn ài chûá khöng bïí. Rang caát êëm trïn 30 àöå, möîi ngaây àöí vaâo gioã àûång trûáng. Khi caá sêëu con núã ra, cho ùn caá hoùåc xaác thuá chïët. Möîi nhaâ thûúâng nuöi khoaãng böën nùm chuåc con. úã Phúâ-lo-rñt (Bùæc Myä) ngaây xûa cuäng àêìy rêîy caá sêëu. Nùm 1890 khi möåt nhaâ kyä nghïå phaát minh caách thuöåc da caá sêëu lûâng danh duâng laâm vñ àêìm, höåp àûång thuöëc laá, àoáng bòa saách v.v... thò "möët" duâng da caá sêëu àûúåc tung ra, vaâ phong traâo sùn bùæt caá sêëu lan röång kinh khuãng chûa tûâng thêëy

Nùm 1902, "uãy ban Ngû nghiïåp" Bùæc Myä baáo àöång rùçng tûâ nùm 1890 àïën nùm 1900, 3 triïåu caá sêëu àaä bõ haå saát. Vaâ hoå àùåt ra nhiïìu quy àõnh àïí haån chïë viïåc sùn bùæt. Ngûúâi ta bùæt àêìu nuöi caá sêëu. Phaãi rêët kiïn trò. Búãi nuöi möåt con böën meát phaãi trïn 100 nùm. Cùm-phen laâ ngûúâi àêìu tiïn coá saáng kiïën lêåp nïn nhûäng traåi nuöi caá sêëu, maâ ngûúâi ta coân goåi laâ "laâng". Trong möîi "laâng" coá nhiïìu höì nuöi caã mêëy trùm con trïn 3 meát. úã laâng noå, coá con nùång trïn 1 têën (150 tuöíi), lûng xaám tröí hoa, ngûúâi ta àaánh bêîy bùæt àûúåc trong vuâng Phúâ-lo-rñt. Theo baãn tin khoa hoåc cuãa möåt àaâi phaát thanh phûúng Têy, phaát ài ngaây 3 thaáng 11 nùm 1977, thò nghïì nuöi caá sêëu hiïån nay àang phaát triïín maånh úã Xanh-ga-po, Ma-lai- xi-a, In-àö-nï-xi-a, vaâ Pam-pu-a Niu-ghi-nï. Àêy laâ möåt ngaânh cöng nghiïåp múái àûúåc Liïn nöng Liïn hiïåp quöëc baão trúå. Da caá sêëu sùn àûúåc thûúâng hû hao hoùåc raách. Nuöi, seä coá àûúåc möåt böå da laânh lùån, àuáng kñch thûúác. Möåt phêìn tû mêîu àêët duâng laâm traåi

CAÁC CON VÊÅT 49


nuöi caá sêëu, lúåi tûác khaá hún laâm nghïì caåo giêëy úã caác xûá àoá. Chó coá vêën àïì: giöëng, nuöi ùn vaâ löåt da. úã Thaái Lan - ngoaåi ö Bùng Cöëc - hiïån nay coá möåt traåi nuöi caá sêëu 20.000 con. Caá sêëu àûúåc nuöi trong nhûäng chuöìng tûâng ngùn lúán nhoã khaác nhau tûúng tûå chuöìng heo, xêy cao, coá nûúác. Chuáng nùçm ngöín ngang nhû nhûäng àöëng cuãi möîi con böën têëc. Haâng ngaây, coá nhûäng em nhoã xaách nûúác tûúái cho da caá sêëu luön luön êím ûúát, vaâ neám caá cho ùn. Hoå coân duâng àöì thûâa cuãa kyä nghïå àöng laånh, caác chêët phïë thaãi laâm thûác ùn nuöi caá sêëu. Khöng cho ùn haâng thaáng, chuáng vêîn söëng. Àïën tuöíi baán àûúåc caá sêëu khoaãng trïn dûúái 10 nùm, giaá nùm 1974 möîi con laâ 300 àö-la. Ngûúâi Thaái Lan nuöi caá sêëu nhû nuöi gaâ. Nhûäng con chïët, hoå döìn goân àïí baán cho du khaách... Caá sêëu úã Thaão cêìm viïn thaânh phöë Höì Chñ Minh, nhûäng con chïët, nhoã cuäng nhöìi böng, lúán thò thuöåc da baán àïí laâm thùæt lûng. Hiïån nay giaá 60 àöìng möåt thùæt lûng da caá sêëu taåi aåaâi Goân. Nghe noái hiïån giúâ ta coá vaâi nhaâ nuöi caá sêëu úã vuâng rûâng aåaát, maån gêìn Vuäng Taâu. Rêët tiïëc laâ töi chûa coá dõp àïën taåi chöî xem tûúâng têån. Haâ Nöåi 26-11-1976 - 5-11-77 Böí sung. Àêìu muâa mûa nùm 1980, töi coá ài cuâng anh Nguyïîn Vùn Böîng, Nguyïn Ngoåc vaâ möåt söë anh em àïën xem chöî nuöi caá sêëu cuãa boån cuãa boån Pön-pöët Iïng-xary úã Xiïm Rïåp (Cam- puchia). Töi noái chöî vò goåi höì khöng àuáng maâ goåi chuöìng cuäng khöng àuáng. Àõa àiïím khöng xa thaânh phöë lùæm. Möåt khoaãng àêët röång, raâo sùæt bao quanh, cao quaá àêìu ngûúâi. Coá vaâi cêy boáng maát - to khoaãng voâng tay öm - che nùæng cho nhûäng con caá sêëu boâ nùçm trïn caån. Hai böìn nûúác to xêy xi mùng, sêu trïn 1 meát, àïí caá sêëu xuöëng trêìm mònh. Bïn trïn, coá saân göî röång, lïn àoá bùçng möåt chiïëc cêìu cao, têët caã àïìu bao lan can sùæt. Àoá laâ núi boån Ang-ka, vaâ sô quan ngöìi uöëng rûúåu, xem caá sêëu ùn thõt treã con. Theo lúâi ngûúâi àûa àûúâng, thò: "Treã em bõ chùåt ra tûâng khuác, vêët xuöëng cho caá sêëu tranh nhau àúáp. Àöi khi chuáng thaã möåt em beá söëng vaâo àoá, cho caá sêëu àuöíi bùæt. Vaâ chuáng ngöìi uöëng rûúåu, cûúâi ha haã giûäa tiïëng theát kinh hoaâng, tiïëng kïu khoác cuãa caác em beá, tiïëng phêìm phêåp cuãa haâm rùng caá sêëu taáp ngûúâi... Khoaãng trïn dûúái 100 caá sêëu to, beá àuã cúä thêëy coân taåi àoá. Àêìu thaáng 3-1982 anh Hoaâng Ngoåc Hiïën ài Têy Nguyïn vïì, kïí cho töi nghe: "Xaä Àöìng Nai Thûúång huyïån Àa Hoai (Lêm Àöìng) coá hai baâu caá sêëu, möåt úã bïn naây söng möåt úã bïn kia söng Àöìng Nai. Baâu caá sêëu dûúái chên nuái Böët Daå Mön ban àïm lia àeân pin, mùæt caá sêëu bùæt àeân nom nhû möåt trúâi sao moåc trïn mùåt nûúác. Baâu naây röång khoaãng 15 heác-ta, coá nhûäng caá sêëu meå nùång haâng taå nùçm im lòm àêu àoá dûúái àaáy sêu. Mùåt baâu nöíi àen nhûäng

PHAÅM HÖÍ 50


bêìy sêëu con, xûúng xêíu nhû nhûäng coân kyâ nhöng nùçm gaác àêìu lïn nhau, bêët àöång... úã àêy, ngûúâi ta àaánh bùæt àûúåc caá sêëu cúä 50 kg laâ thûúâng".

CAÁC CON VÊÅT 51


NGÛÅA THÊÌN

Nhaâ thú Töë Hûäu viïët: "Ta nhû thuúã xûa Phuâ Àöíng - Vuåt àûáng lïn àaánh àuöíi giùåc OEn - aåûác nhên dên khoãe nhû ngûåa sùæt - Chñ cùm thuâ reân theáp laâm roi - Lûãa chiïën àêëu ta phun vaâo mùåt - Luä saát nhên cûúáp nûúác haåi noâi...". Con ngûåa sùæt thêìn kyâ, àúâi vua Huâng thûá 6, chuáng ta àaä nghe öng baâ kïí, tûâ khi chuáng ta chûa cùæp saách àïën trûúâng. Töi cuäng chõu khoá àoåc saách, tó mêín tra cûáu, maâ Àöng Têy kim cöí chûa hïì thêëy coá con ngûåa naâo - Têët nhiïn laâ ngûåa thêìn thoaåi - "Ngon" nhû con ngûåa Gioáng (cuäng coá ngûúâi goåi laâ Doáng) cuãa ta. ... Voá ngûåa phi nhû bay Ngûåa hñ rung caânh laá Gioá caát nöíi muâ trúâi Nuái giêåt mònh raån àaá Kiïëm vung loâe chúáp sêëm aåaáng trong tay tûúáng thêìn Möåt nûúác phi ba dùåm Àaánh túi búâi giùåc OEn. Nhû vêåy laâ nhaâ thú Huy Cêån àaä noái hïët vïì con ngûåa naây röìi, vaâ caác baån cuäng àaä biïët röìi, nïn töi xin pheáp chùèng cêìn phaãi taán thïm. Àêëy laâ ngûåa sùæt úã ta. Phûúng Àöng coân coá ngûåa àêët úã Taâu. Truyïån Taâu kïí, àúâi Nam Töëng (1127-1279) thaái tûã Triïåu Cêëu, con thûá 9 cuãa vua Huy Töng bõ rúå Kim bùæt àem vïì Phiïn Quöëc, nhûng tröën àûúåc vïì Nam, bay ngûåa qua söng Dûúng Tûã (Huyïìn thoaåi àïí tuyïn truyïìn thuúã êëy, rùçng öng coá baá linh phuâ trúå) Nïn múái coá tñch "Nï maä àöå khûúng vûúng". Con ngûåa öng cûúäi bay qua söng Hoaâng Haâ, qua röìi thò raä rúát rúi thaânh àêët cuåc vò laâ ngûåa àùæp bùçng àêët seát thúâ trong miïëu, nhúâ pheáp linh biïën ra thêìn maä àöå öng qua söng lúán... Phûúng Têy, lûâng danh laâ con Pï-ga-zú (Pegase) cuãa Hy Laåp. Con naây xuêët ra tûâ àêìu cuãa Mï-àuy-zú (Meáduse) (tûåa nhû röìng xanh xuêët ra tûâ àêìu Caáp Tö Vùn, coåp trùæng xuêët ra tûâ àêìu Tiïët Nhên Quyá, nhûng trûúâng húåp naây ngûåa khöng phaãi laâ tûúáng tinh) Pï ga-zú trûúác khi kïët giao vúái Thi thêìn (Muse) vaâ nêng têm höìn caác thi nhên lïn àónh cao tûúãng tûúång, laâ möåt con ngûåa hung hùng. Trong thêìn phaã Hï-zi-öët (Heásiode) chñnh noá laâ keã trao aánh chúáp cho thêìn Zúát (Zeus)... Àöëi vúái ngûúâi Hy Laåp xûa, ngûåa laâ con vêåt suãng aái cuãa thaánh thêìn vaâ ngûúâi. Hoå coá vö söë huyïìn thoaåi vïì ngûåa. Duâ tûúãng tûúång cuãa hoå coá nhiïìu kiïíu khaác nhau, nhûng têët caã àïìu àöìng nhêët möåt quan àiïím. Con ngûåa laâ biïíu tûúång cuãa sûå chuyïín àöång tuyïåt vúâi. Hoå coi àoá laâ möåt yïëu töë êm nhaåc. Coân laâ nguöìn göëc thêìn linh, con cuãa hai võ thêìn lúán Pö-zï-i-àöng

PHAÅM HÖÍ 52


(Poseáidon) vaâ Àï-mï-tï (Deámeáteá). Con ngûåa àêìu tiïn laâ A-ri-öng (Arion) (vïì sau möåt nhaåc sô àaä mang tïn àoá). Hònh aãnh ngûåa coân daânh riïng cho Thêìn Biïín. Trong thêìn thoaåi Hy Laåp, ngûåa laâ biïíu tûúång cuãa soáng baåc àêìu, cuãa nhûäng laân soáng luön luön chuyïín àöång. Theo tinh thêìn ngûúâi Hy Laåp, ngûåa khöng phaãi chó söëng úã dûúng gian, maâ chuáng coân laâ con vêåt cuãa coäi hû vö. Chuáng keáo chiïëc xe cuãa Pï-zï-i àöng vûúåt caác àaåi dûúng quaåt caánh bay lïn khöng trung nhû ngûúâi anh em cuãa chuáng laâ Pï-ga-zú... Tûâ Hö-me-rú (Homeâre) àaåi thi haâo thúâi Hy Laåp cöí (mêët 850 nùm trûúác cöng nguyïn), ngûåa àûúåc gùæn liïìn vúái nhûäng trang voä tûúáng anh huâng. Nhûäng con "anh chõ bûå" trong boån chuáng, khöng phaãi laâ ngûåa thûúâng, maâ laâ nhûäng con vêåt linh diïåu àûúåc caác thêìn ban. Thûúâng thûúâng laâ ngûåa coá caánh, àöi khi noái àûúåc tiïëng ngûúâi.

* Löå trònh cuãa ngûåa Mûúâi hai kiïíu xûúng hoáa thaåch xïëp theo niïn àaåi cho ta caãm giaác roä raâng vïì hònh daáng liïn hïå cuãa sûå phaát triïín tûâ thö sú àïën hoaân chónh. Tuy nhiïn, vêîn chûa tòm àûúåc hònh daáng cuãa con ngûåa nguyïn cöí àêìu tiïn. Ngûúâi ta giaã àõnh rùçng töí tiïn cuãa loaâi ngûåa àïìu coá 5 ngoán úã möîi chên, cuäng nhû öng baâ caác loaâi coá vuá khaác. Àúâi con chaáu laâ -ö-hip-put (eáo- hippus) - dõch tûâ tiïëng cöí Hy Laåp coá nghôa laâ "bònh minh cuãa loaâi ngûåa" hay "giöëng khúãi àêìu cuãa loaâi ngûåa" hònh voác khöng lúán hún con choá nhaâ bao nhiïu, haäy coân 4 ngoán úã hai chên trûúác vaâ 3 ngoán úã hai chên sau - dêëu hiïåu cuãa sûå tiïën hoáa, búãi vò loaâi ngûåa phaát triïín vaâ cao dêìn lïn, trong khi àoá caác ngoán chên choùæt laåi. Möåt loaåi ngûåa nûäa lúán hún, tûác laâ giöëng s-rö-hip-puát (Orohippus) nghôa laâ "ranh giúái loaâi ngûåa" hay "gêìn nhû ngûåa". Trong thúâi kyâ s-li-gö xïn coá giöëng Mï dö hip puát (Meásohippus) nghôa laâ ngûåa trung gian, noái khaác ài laâ "daång trung gian cuãa ngûåa" to bùçng con choá beác-giï hiïån nay. Giöëng Mï-ri- hip-puát (Meárryhippus) nghôa laâ ngûåa àaä hònh thaânh, giöëng nhû con ngûåa to hiïån nay. Con ngûåa giúâ àêy, möîi chên àïìu chó coá möåt ngoán, tiïu biïíu cao nhêët cho quaá trònh tiïën hoáa àoá. Búãi khi chaåy, noá tûåa vaâo ngoán giûäa, riïng chó coá ngoán àoá coân laåi, chuáng ta quen goåi ngoán àoá laâ "moáng" ngûåa. Quaá trònh àoá, àaåt àûúåc phaãi traãi qua 50-52 triïåu nùm, àaä hònh thaânh nhûäng àùåc àiïím vïì cêëu taåo cú thïí, kñch thûúác tùng dêìn vaâ do sûå biïën àöíi dêìn dêìn tûâ 5 ngoán àïën 1 ngoán chên nïn con vêåt chaåy caâng nhanh hún. Ngûúâi ta cuäng àöìng yá trïn àiïím naây, laâ ngûåa vöën xuêët xûá tûâ chêu Myä. Hoáa thaåch hoå ngûåa cöí nhêët àaä tòm thêëy úã vuâng Têy - Bùæc luåc àõa naây, trong nhûäng nghôa àõa thiïn nhiïn vaâo thïë -ö-xïn. aåau àoá ñt lêu, dûúâng nhû trïn vuâng àêët phña chêu êu cuäng coá rêët nhiïìu con giöëng

CAÁC CON VÊÅT 53


nhû ngûåa. úã Phaáp, úã Anh (àaä tòm thêëy vö söë xûúng, thuöåc hoå ngûåa, phêìn nhiïìu laâ chên coá 3 ngoán. Con Pa lï ö tï rum (Paleáoteárum) "thuá cöí" (Pa-lï-ö: cöí, Tï-rum: thuá) tòm thêëy úã Paris trong moã thaåch cao khu Möng-maác (Montmartre) thên hònh cao lúán nhû möåt con tï giaác. Nhûng nhûäng cuöåc àaão löån vïì àõa lyá àaä dêîn àïën kïët thuác thï thaãm cho töí tiïn con ngûåa chêu êu: àêìu s-li-gö xïn thúâi kyâ thûá hai cuãa kyã Àïå tam toaân thïí àïìu tuyïåt diïåu trïn vuâng luåc àõa chêu êu hiïån thúâi. Trïn quï hûúng chêu Myä, nhûäng con hoå ngûåa coân möåt giöëng töìn taåi. Thên hònh töët àeåp hún, söë rùng tùng lïn, àöëi vúái loaâi coá vuá, àêy laâ dêëu hiïåu cuãa sûå tiïën hoáa. Chuáng nö rúän tûâng àaân lúán trïn nhûäng àöìng coã Bùæc Myä vaâ àïën khi àêët tröìi lïn nöëi liïìn luåc àõa Nam Myä, chuáng traân xuöëng khùæp luåc àõa phûúng Nam. Nhûäng àaân khaác vûúåt qua lûúäi àêët, bêy giúâ laâ biïín Bï-rinh (Bhering) tûâ A-laát-xka (Alaska) tiïën vïì Xi-bï-ri. Chuáng dong ruöíi khùæp chêu aá, vaâ möåt lêìn nûäa laåi àïën chêu êu vaâo sú kyâ àaåi bùng haâ Pú-lï-i-xtö-xïn (Pleáistoceâne). Viïîn trònh xuyïn caác thaão nguyïn mïnh möng phûúng Bùæc àaä reân chuáng trúã nïn daây daån, àûúng nöíi moåi khñ hêåu khùæc nghiïåt, taåo nïn möåt giöëng ngûåa thñch nghi vúái àêët trúâi giaá laånh nhêët. úã chêu Myä, ngûúåc laåi, ngûåa àaä lêm vaâo bûúác suy taân. úã phûúng Bùæc cuäng nhû phûúng Nam luåc àõa Têy baán cêìu naây, ngûåa àaä hoaân toaân biïën mêët (vò möåt naån dõch lúán bñ êín, maâ ngaây nay khoa hoåc coân chûa tòm ra do vi khuêín naâo) vaâ höìi ûác vïì chuáng cuäng bõ hoaân toaân xoáa saåch, cho àïën khi chêu Myä àûúåc khaám phaá, con ngûúâi úã àêy múái biïët con ngûåa laâ con gò.

* Àiïím qua tñnh chêët lúåi haåi cuãa möåt vaâi giöëng ngûåa Xûa nay, trïn thïë giúái àûáng vaâo haâng "anh chõ" phaãi kïí ngûåa Hung-nö, ngûåa aã-rêåp, ngûåa Möng Cöí vaâ ngûåa "Bùæc Thaão" cuãa boån hiïåp sô chêu êu. Nhûng gò thò gò, àöëi vúái ngûúâi phûúng Àöng chuáng ta "Baåch maä" laâ con ngûåa luác naâo cuäng àûúåc coi troång. Noái sú vïì con naây trûúác àaä.

* Baåch Maä Baåch maä - ngûåa trùæng - ngûåa kim. Cuäng laâ noá caã, tuây núi goåi. Coá leä maâu trùæng àûúåc coi laâ maâu thanh khiïët biïíu hiïån cuãa sûå trùæng trong, cao quyá nhêët chùng? Xûa úã ta, thñ sinh àöî traång xong, àûúåc vua ban aáo maäo vaâ cho cúäi ngûåa xem hoa vûúân thûúång uyïín trûúác khi baái töí vinh quy. Bao giúâ Traång cuäng cúäi ngûåa trùæng. Cho nïn vïì sau ngûúâi ta goåi ngûåa trùæng laâ Maä Traång nguyïn (Phong tuåc Viïåt). Àïìn Baåch Maä úã phöë Haâng Buöìm hiïån nay, thúâ thêìn Tö Lõch laâ thaânh hoaâng cuãa Haâ Nöåi, tûác laâ thaânh hoaâng cuãa kinh àö, thaânh hoaâng caã nûúác. Tûúng truyïìn àïìn xêy

PHAÅM HÖÍ 54


xong, coá möåt ngûåa trùæng àeåp hiïån lïn ài xung quanh röìi biïën mêët. Theo vïët voá ngûåa, thêëy xuöëng söng Tö Lõch. Hònh aãnh àeåp àeä vaâ haâo huâng nhêët cuãa ngûúâi chiïën sô xöng pha chiïën trûúâng thúâi xû a, cuäng àûúåc mö taã vúái möåt con ngûåa trùæng. aáo chaâng àoã tûåa raáng pha Ngûåa chaâng sùæc trùæng nhû laâ tuyïët in. (Chinh phuå ngêm) úã chêu êu, Na-pö-lï-öng, võ hoaâng àïë lûâng danh möåt thuúã, bao giúâ cuäng xuêët hiïån trïn lûng ngûåa trùæng. Àúâi Tam quöëc bïn Taâu, tñch "Àaâo viïn kïët nghôa": Lûu Bõ, Quan Cöng, Trûúng Phi cuäng "aåaát baåch maä tïë thiïn - Tru hùæc ngûu tïë àõa" giïët ngûåa trùæng cuáng trúâi, diïåt trêu àen cuáng àêët... Ngûúåc lïn xa nûäa, vaâo thúâi Àûúâng, Trêìn Huyïìn Trang ài tûâ Àöng Àöå sang Têy Phûúng (êën Àöå) thónh kinh, truyïån Têy du diïîn nghôa cuãa Ngö Thûâa OEn kïí laâ "Thêìy àaä cûúäi möåt con ngûåa trùæng". Taác giaã coân thêìn thoaåi hoáa laâ con ngûåa àoá laâ "Con Tiïíu Long, dûúái suöëi oeng aåêìu nhaãy lïn ùn mêët ngûåa cuãa Àûúâng Tùng, Tön Haânh Giaã vaác thiïët baãng truy naä, thò ra Tiïíu Long vöën laâ thaái tûã con Long Vûúng Ngao Thuêån phaåm töåi bõ àaây, àang chúâ Àûúâng Tùng àïën àïí biïën thaânh ngûåa baáu chúã ngûúâi ài Thiïn Truác". Truyïån Taâu coân kïí luác Nhaåc Phi úã nhaâ böë vúå, nghe tiïëng ngûåa hñ ngoaâi chuöìng àaä biïët àoá laâ con ngûåa gioãi. Con naây dûä khöng ai trõ nöíi, chó coá Nhaåc Phi múái "khiïën" àûúåc noá. Àoá laâ möåt con ngûåa: Tûâ àêìu chñ àuöi toaân möåt maâu trùæng vaâ tûâ moáng cùèng àïën lûng möîi möîi àïìu khöng chï àûúåc. Àêìu nhoã nhû àêìu thoã, tai beá, moáng troân, àuöi thanh, höng röång, mùæt troân nhû luåc laåc, nhêët laâ veã lanh lúåi thöng minh thò khöng ngûåa naâo bò kõp". Nhû vêåy, theo ngûúâi Taâu xûa, möåt con ngûåa gioãi vaâ quyá phaãi coá àêìy àuã caác chuêín nhû trïn, maâ coân phaãi toaân maâu trùæng nûäa thò múái tuyïåt haão. Nhên noái ngûåa khön, ngûåa thöng minh, cuäng xin nhùæc qua ba con maâ töi cho laâ àaáng lûu yá: 1- Con "Nhêåt Nguyïåt Tiïu aåûúng Maä" trong tñch "Hoa Lûu Hûúáng Bùæc". Àoá laâ con ngûåa quyá cuãa Àaåi Khaánh Lûúng Vûúng bïn Tiïu Bang bõ Maånh Lûúng tröåm vïì Àaåi Töëng. Tiïu aåûúng nhúá nûúác cuä, cûá ngoá vïì phûúng Bùæc maâ hñ hoaâi, boã ùn boã uöëng, nhõn àoái 7 ngaây röìi chïët.

Do àoá coá cêu "Höì maä tï Bùæc phong - Viïåt àiïíu saâo Nam chi" maâ ta hay noái "Chim Viïåt caânh Nam, ngûåa Höì gioá Bùæc". Noá laâ con ngûåa naây. 2- Con "Xñch Thöë" cuãa Quan Vên Trûúâng. Nhúâ noá maâ Quan möåt ngaây ruöíi dong nghòn dùåm vûúåt nùm aãi cheám àêìu saáu tûúáng nhû trúã tay... Traãm Nhan Lûúng, tru Vùn Xuá hai chiïën cöng bêët huã cuäng nhúâ coá con ngûåa naây. Khi úã cuâng Taâo, Taâo muöën mua chuöåc, cêëp myä nûä, baåc vaâng gò Quan cuäng khöng maâng. Taâo ban Xñch Thöë. Quan suåp laåy: "Tûâ àêëy chuyïån thiïn lyá têìm huynh

CAÁC CON VÊÅT 55


khöng khoá nûäa". Taâo ùn nùn thò sûå àaä röìi. Vïì sau, Quan "quy thêìn" - chïët trêån röìi - con Xñch Thöë boã coã, chïët theo chuã. 3- Con "s Chuây" cuãa Nguyïîn Hûäu Cêìu. Cêìu coá tiïëng laâ Haång Voä Viïåt Nam , möåt thuã lônh nöng dên thúâi Lï - Trõnh. Chuây theo Cêìu tûâ luác múái nöíi quên vaâ àaä ài khùæp caác vuâng Àöng Triïìu, Chñ Linh, Haãi Dûúng, Thaái Bònh, Nghïå An. sûã ta coá ghi : "Khi Cêìu chïët úã Thùng Long, ngûåa nhõn ùn chïët theo chuã". Ngaây xûa, ai coá möåt con ngûåa gioãi - àaåt töëc àöå nhanh nhêët kïí nhû keã àoá gaác keâo, nùæm chùæc phêìn thùæng trïn moåi lônh vûåc. Gùåp nguy biïën, chuöìn nhanh nhêët. Nghe chöî naâo coá "möìi", coá mùåt trûúác nhêët. Chñnh con ngûåa laâ nguyïn cúá àaä laâm cho àïë quöëc La Maä suåp àöí. Trong quên àöåi hoå, kyå binh chûa bao giúâ àûúåc àoáng möåt vai troâ chuã yïëu. Trong 15 hoùåc 20 lñnh böå binh, hoå chó quen àïí möåt ngûúâi cûúäi ngûåa. Trong danh saách caác tûúáng lônh La Maä daâi dùçng dùåc, chó thûåc sûå coá möåt tûúáng kyå binh: Mùæc- ngtoan (Marc Antoine). aåûå khinh reã kyå binh êëy, cuöëi cuâng dêîn àïën hêåu quaã khöng sao traánh thoaát: Nhûäng àaåo quên kyå binh cuãa caác dên töåc baán khai àaä taân saát raáo caác quên àoaân La Maä.

* Ngûåa Hung-nö. Cuäng chñnh nhúâ ngûåa maâ ngûúâi Hung-nö, chó trong möåt thúâi gian ngùæn àaä thiïët lêåp möåt vûúng quöëc mïnh möng. Àoá laâ nhûäng con vêåt giú xûúng, mònh daâi vaâ thêëp, lûng xïå phña sau, àêìu beá, chên ngùæn vaâ khoãe, cûåc kyâ linh àöång, nhûng àöìng thúâi cuäng àûúng nöíi moåi gian lao töìi tïå nhêët, gioãi chõu khaát, duâ trong sa maåc chuáng vêîn vûúåt hún trùm cêy söë möåt ngaây nhû khöng.

* Ngûåa aã Rêåp : Boån ngûúâi Hung-nö cûúäi ngûåa àaä chiïën thùæng vaâ lûu laåi chêu êu caã ngaân nùm. Nhûng röìi cuäng phaãi nhûúâng bûúác cho möåt dên töåc cûúäi ngûåa khaác tûâ chêu Phi àïën. Àoá laâ ngûúâi aã Rêåp. Ngûúâi aã Rêåp rêët tûå haâo vïì ngûåa cuãa hoå: to lúán, maãnh deã, thên hònh àeåp, tñnh khñ huâng duäng vaâ àùåc biïåt phi nhanh.

* Ngûåa Möng Cöí : Ngûåa Möng Cöí vïì àùåc àiïím cuäng nhû ngûåa Hung-nö, nhûng gêìy vaâ nheå, nhoã con hún. Nhiïìu baån hay nhêìm ngûúâi Hung-nö vúái Möng Cöí. Ngûúâi Hung-nö (Huns) thiïët lêåp vûúng quöëc doåc daâi söng Àa-nuyáp (Danube) trïn àêët Hung-ga-ri ngaây nay, vua laâ aát-ti-la (Attila) kheát tiïëng baåo taân, biïåt danh laâ "Tai hoåa cuãa trúâi"; thiïn haå thúâi êëy noái: "Ngûåa öng ta ài qua núi naâo, núi àoá coã khöng thïí moåc laåi..." Thaânh Caát Tû Haän (Gengis Khan) vua Möng Cöí, tïn êëy coá nghôa laâ "Vua hoaân cêìu" nùm thïë kyã vïì sau laåi xêm chiïën chêu êu. aá chang (hïåt nhû) Hung-nö vaâ aã Rêåp nhûng àùåc biïåt töí chûác gioãi hún vaâ kyå binh xung phong cuäng

PHAÅM HÖÍ 56


taâi hún. Nhúâ ngûåa gioãi maâ öng ta àaä thiïët lêåp möåt dõch vuå bûu chñnh xuyïn luåc àõa aá chêu àïí baão vïå quyïìn baá chuã trïn caác laänh thöí àaä chinh phuåc àûúåc. Theo Maác cö Pö-lö (Marco Polo) möåt thûúng nhên vaâ laâ nhaâ haâng haãi lûâng danh ngûúâi yá höìi àoá ûúác àoaán thò dõch vuå bûu chñnh àoá, àûúåc àaãm baão bùçng 300.000 ngûåa chaåy tiïëp sûác vaâ 10.000 traåm. Muâa xuên nùm 1958, töi àïën thùm möåt nöng trûúâng nuöi ngûåa Möng Cöí coá haâng nghòn con. Giöëng nhû àaä taã trïn, nhûng àùåc biïåt khoãe vaâ beáo mêåp hún ngûåa thúâi xûa. Möåt buöíi saáng trïn àöìi Ta-zùæc-cú (Tasake) nhòn xuöëng thuã àö U-lùng - Ba-to, thêëy con ngûåa trùæng, löng daâi, búâm vaâ àuöi rêët daâi, chöìm trïn moãm àöìi löång gioá hñ ran, àang co chên trûúác àêåp vúä bùng àïí búái gùåm coã khö, giûäa bònh minh tuyïët trùæng nhuöåm höìng àeåp tuyïåt vúâi vaâ kyâ vô sao. Loâng böîng nhúá nhûäng bûác tranh mûåc nho, tranh thuöëc nûúác cuãa Tûâ Bi Höìng, möåt danh hoåa Trung Quöëc chuyïn veä ngûåa. Trûúác Caách maång Thaáng Mûúâi Nga, Möng Cöí coá thïí noái laâ möåt dên töåc söëng trïn mònh ngûåa. Uöëng sûäa ngûåa, rûúåu cuäng cêët bùçng sûäa ngûåa, nhûäng baâi haát vïì con ngûåa, chiïëc àaân àêìu ngûåa vaâ... quöëc huy giúâ àêy cuäng nöíi bêåt hònh möåt hiïåp sô cûúäi ngûåa cêìm thûúng lao qua aánh mùåt trúâi múái moåc.

* Ngûåa cuãa hiïåp sô chêu êu : Thúâi xûa úã chêu êu, khöng cêìn thuöåc doâng doäi quyá töåc, khöng cêìn lêåp chiïën cöng trêån maåc gò, miïîn sùæm àûúåc möåt böå binh giaáp (armure) vaâ möåt con ngûåa, tûå nguyïån phuång sûå möåt tön chuáa naâo àoá, laâ àûúåc mang danh hiïåp sô. Coá tñnh chêët truyïìn tûã lûu tön, miïîn anh ta trang bõ àûúåc cho con caái möåt kiïíu caách y chang nhû mònh. Duâ anh ta coá phung phñ hïët taâi saãn vaâ tûå mònh dêën vaâo cuöåc àúâi lang baåt kyâ höì cuãa phûúâng thaão khêëu luåc lêm, hay cuãa nhûäng keã àêëu thûúng, chûâng naâo anh ta coân möåt binh giaáp vaâ möåt con ngûåa, chûâng àoá anh ta vêîn cûá coân laâ möåt öng hoaâng. Binh giaáp cuãa hiïåp sô nùång nïì vaâ àùæt tiïìn - di saãn cuãa thúâi La Maä - àaä laâm trúã ngaåi vaâ mêët tñnh chêët troång yïëu cuãa quên kyå binh úã nhûäng xûá phûúng Têy. Hún nûäa "maä thuêåt" (thuêåt cûúäi ngûåa) vêîn laâ àùåc hûäu cuãa möåt giai cêëp, möåt uy quyïìn cuãa möåt thiïíu söë nhoã nhoi. Búãi binh giaáp nùång, nïn dûúái mùæt hoå, nhûäng con ngûåa gêìy vaâ nheå cuãa Möng Cöí, nhûäng con ngûåa chiïën maãnh khaãnh cuãa aã Rêåp dûúâng nhû vö duång. (Gêìn àêy, ngûúâi ta vûâa ghi nhêån àûúåc möåt con ngûåa nùång nhêët thïë giúái. Àoá laâ con ngûåa caái Bó Uyn-mú, Àuy-böët cuãa baâ Vú-gi A-àin úã Rï-nö bang Nï-va-àa, Hoa Kyâ. Con ngûåa naây ra àúâi ngaây 15-7-1966, nùång 1.451kg khi noá coá mang vaâo thaáng 4-1973. Caác tay hiïåp sô chêu êu ngaây xûa àûúåc con ngûåa naây thò hoå mï phaãi biïët!). Tûâ thúâi aåaác-lú-ma-

CAÁC CON VÊÅT 57


nhú (Charlemagne) hoå lai taåo möåt giöëng ngûåa múái goåi laâ ngûåa "Bùæc Thaão". Giöëng naây duâng àïí keáo vaâ chúã nùång, söëng lûng húi loäm xuöëng, möng to khoãe, coá thïí chúã möåt ngûúâi hiïåp sô voä trang vaâ àaãm àûúng nhûäng cöng viïåc àöìng aáng nùång nïì nhêët. Tuy nhiïn, trong cuöåc viïîn chinh Thêåp tûå, nhûäng con ngûåa naây chïët haâng loaåt vò khöng chõu nöíi khñ hêåu quaá noáng úã vuâng Trung aá. Viïn töíng giaám muåc xûá Tia (Tyr) àaä ghi vaâo kyá sûå nhûäng doâng ï êím nhû sau: "Ngûúâi ta coá thïí khoác hay cûúâi tuây yá, khi tröng thêëy chuáng töi phaãi ruöíi dong bùçng caách chêët haânh lyá lïn lûng nhûäng con cûâu, dï caái, lúån vaâ nhûäng con choá, búãi khiïëm khuyïët suác vêåt chúã nùång. Vaâ coân àûúåc chûáng kiïën khöëi hiïåp sô bùæt buöåc phaãi thûúång lïn lûng möåt con boâ thay vò ngûåa chiïën!". Muöën gò thò gò, töi vêîn cho àêy laâ giöëng ngûåa àeåp nhêët. Möåt muâa àöng àaä xa, nhaâ vùn Thanh Tõnh vaâ töi lang thang dûúái trúâi tuyïët phuã Lï-nin-gúâ-raát. Thaânh phöë rêët nhiïìu cêìu. Khöng nhúá phöë gò coá möåt chiïëc cêìu tuyïåt àeåp, böën truå àêìu vaâ cuöëi cêìu vûún lïn hònh böën con tuêën maä, tûúång àûúåc àuác bùçng àöìng àen. Thêåt laâ àuáng nhû cêu "Ngûåa vaä möì höi tuyïët ngêåp búâm". Nhaâ vùn Thanh Tõnh àaä àùåt tïn cêìu êëy laâ "Tûá Maä kiïìu". Muâa thu nùm 1972, töi laåi coá dõp túái thùm cêìu êëy. Hònh böën con ngûåa lung linh àaáy nûúác trong xanh, chöìm lïn trong aánh taâ huy cuãa möåt chiïìu thu vaâng rûåc rúä xûá Nga, tûúãng chùèng coân coá tûúång ngûåa naâo coá thïí àeåp hún. Loâng böîng bêng khuêng nghô ngúåi vaâ haáo hûác àúåi chúâ tûúång àaâi cuãa con ngûåa sùæt phun ra lûãa, dûång giûäa thuã àö ta. Àoá laâ biïíu hiïån sûác maånh cuãa nhên dên ta, àûúåc têåp trung trong hai cuöåc khaáng chiïën chöëng Phaáp, Myä xêm lûúåc ngaây nay do Àaãng ta laänh àaåo. Àêu phaãi ngêîu nhiïn maâ boån giùåc cúäi ngûåa, cung lúán, giaáo daâi tua tuãa che kñn trúâi tung hoaânh nhû chöî khöng ngûúâi tûâ aá sang êu, vaâ boån cûúäi B.52 tïn lûãa trang bõ têån rùng, thiïn haå thúâi naây àïìu khiïëp àaãm, têët caã àïìu àaä bõ àaánh cho ngaä quåy, khöng coân maãnh giaáp ngay trïn àêët nûúác cuãa con chaáu Thaánh Gioáng.

Töi coá sûu têìm möåt söë khaá vïì huyïìn thoaåi, mêíu chuyïån lõch sûã, ca dao, tuåc ngûä cuãa ta dñnh daáng àïën con ngûåa, vïì tñnh chêët böí dûúäng cuãa thõt ngûåa, taác duång cuãa noá trong võ thuöëc Àöng y... Nhûng anh baån hoå Haâ àïën chúi liïëc qua, baão taán thïë naây laâ..."Ngûåa phi húi xa" röìi àêëy! Àaânh ghòm cûúng núi àêy. Coá dõp khaác, chuáng ta laåi thûúång maä ruöíi dong lo gò. Haâ Nöåi - Tïët 1978

PHAÅM HÖÍ 58


CON BAÅCH TUÖÅC KHÖÍNG LÖÌ

Baáo "Quên àöåi nhên dên" söë 6068 ra ngaây 28-3-1978 trong muåc "Thïë giúái gêìn xa" coá àùng mêëy doâng ngùæn nguãi sau àêy, vïì möåt con mûåc khöíng löì: "Taåi thaânh phöë Ri-ö-xu trïn àaão Xa-àö (Nhêåt Baãn) nhûäng ngûúâi àaánh caá àaä bùæt àûúåc möåt con mûåc daâi gêìn 4 meát, nùång hún 200 kg. Hoå àaä phaãi duâng túâi lúán àïí àûa con mûåc naây tûâ taâu lïn búâ". Chaâ! Con mûåc naây maâ thaái ra, xaâo tûúi... hay quïët nhuyïîn cho trûáng, tñ böåt mò, haânh toãi, thòa laâ, nïm tñ nûúác mùæm haåt tiïu laâm chaã, raán lïn thò thúm ngon phaãi biïët! Keã goåi noá laâ con Mûåc (aåeiche), ngûúâi thò goåi laâ mûåc ma, (Pieuvre monstrueuse) keã laåi goåi laâ Baåch tuöåc (Poulpe geáant) v.v... Vêåy noá laâ con gò? Caái con quaái quãy mïìm nhuän, thõt thúm ngon nhûng hïët sûác nguy hiïím êëy?

* Baåch tuöåc khöíng löì Kra ken vaâ mûåc ma quaái gúã Chñnh taåi vuâng biïín A-xo-rú (Acore) hoaâng thên An-be möåt nhaâ haãi dûúng hoåc lûâng danh ngûúâi Têy Ban Nha, cuöëi thïë kyã 19 àêìu thïë kyã 20 - àaä thu lûúåm àûúåc chûáng tñch khoa hoåc kyâ vô nhêët. sng ta laâ möåt trong nhûäng ngûúâi àêìu tiïn, trònh baây trûúác caác nhaâ baác hoåc, trûúâng húåp cuãa möåt con vêåt bñ êín àaä haâng bao thïë kyã lúãn vúãn trong thêìn thoaåi biïín khúi, laâm kinh hoaâng khiïëp àaãm moåi ngû phuã, àoá laâ con baåch tuöåc khöíng löì. Trûúác kia, chûa tûâng coá ai bùæt àûúåc noá, chûa tûâng coá phoâng thñ nghiïåm naâo nghiïn cûáu vïì noá, vaâ nhûäng mêíu chuyïån hiïëm hoi do nhûäng thuãy thuã bùæt gùåp noá giûäa àaåi dûúng mö taã laåi möîi ngûúâi möåt phaách, laâm cho ngûúâi ta tûå hoãi khöng biïët con quaái khöíng löì naây coá thêåt hay khöng? ñt nhiïìu gò, trñ tûúãng tûúång bònh dên cuäng chêëp nhêån hònh tûúång noá, do vùn haâo Vñch-to Huy-gö àaä phaác hoåa trong taác phêím "Dên nghïì biïín". "Möåt hònh thuâ maâu xaám lùæc lû trong nûúác, to nhû caánh tay, daâi chûâng nûãa ön (thûúác daâi xûa, bùçng 1 meát 18, tûác khoaãng 60 cm) hïåt miïëng gieã raách, noá giöëng nhû möåt chiïëc ö xïëp khöng coá caán. Miïëng gieã êëy tûâ tûâ tiïën gêìn anh. Thònh lònh noá xoâe ra, taám nan hoa giûúng ra nhanh nhû chúáp chung quanh möåt khuön mùåt coá hai con mùæt, àoá laâ nhûäng nan hoa söëng, aánh àoã gúån gúån, möåt thûá baánh xe; cùng ra coá àïën 4 hoùåc 5 pi-ï (chên Anh, bùçng 0 meát 3.048)

CAÁC CON VÊÅT 59


àûúâng kñnh. Möåt sûå núã bung ghï rúån. Vêåt quaái àoá lao vaâo anh. ... Con thuãy tuác xiïn ngûúâi. Noá baám lïn con möìi, öm truâm kñn vaâ quêën chùåt laåi bùçng nhûäng daãi daâi. Thên bïn dûúái noá maâu vaâng, bïn trïn maâu àêët; khöng laâm sao coá thïí hiïíu àûúåc caái sùæc thaái buåi bêåm naây; coá thïí noái àoá laâ möåt con vêåt àûúåc hònh thaânh bùçng tro vaâ noá úã trong nûúác. Noá giöëng con nhïån vïì hònh daáng, vaâ con kyâ nhöng (cameáleáon) vïì maâu sùæc. Kñch thñch giêån dûä, noá biïën ra maâu tñm. Àiïìu ruâng rúån laâ noá mïìm nhuän. Nhûäng nuát noá troái chùåt: sûå coå xaát laâm con möìi tï liïåt. Noá coá daáng veã cuãa Xeo-buát (+) vaâ uöën vaán. Àoá laâ caác loaåi bïånh dêîn túái dõ hònh. Khöng thïí naâo gúä noá ra. Noá baám dñnh vaâo con möìi. Bùçng caách gò? Bùçng caái chên khöng. Taám voâi an-ten cuãa noá, to röång tûâ naách, thon maãnh dêìn vaâ chêëm dûát kiïíu àêìu nhoån hònh muäi kim. Dûúái möîi voâi chaåy song song hai haâng muåt, nhûäng muåt to gêìn àêìu vaâ beá dêìn cho àïën cuöëi; möîi haâng hùm nhùm, võ chi nùm mûúi muåt möîi an-ten, vaâ têët caã thên hònh con quaái coá böën trùm. Nhûäng muåt àoá laâ nhûäng öëng giaác. Nhûäng öëng giaác àoá bùçng suån hònh troân, hoáa sûâng, maâu xaám xanh. úã giöëng to hún, nhûäng öëng àoá bïì ngang bùçng àöìng 5 quan, giaãm dêìn cho àïën nhoã nhû möåt thêëu kñnh. Nhûäng àoaån öëng ngùæn êëy thoâ ra thuåt vaâo. Caác öëng àoá coá thïí êën sêu vaâo con möìi àïën möåt puát-xú (tûác 0 meát 027).

"Thûá maáy huát êëy coá têët caã sûå tinh vi cuãa möåt cêìn bêåp bïnh. Noá vûún ra vaâ tûác thúâi co laåi, phuåc tuâng yá muöën nhoã nhûát cuãa con vêåt. Nhûäng nhaåy caãm nhanh nhûát khöng saánh bùçng tñnh chêët co ruåt cuãa nhûäng öëng giaác naây, luác naâo cuäng tûúng xûáng vúái chuyïín àöång bïn trong con vêåt vaâ nhûäng trúã ngaåi bïn ngoaâi. Con röìng naây laâ möåt thûá cêy mùæc cúä. Thuãy quaái naây chñnh laâ thûá maâ dên biïín goåi tïn baåch tuöåc, khoa hoåc goåi laâ Xï-pha-lö-pöët (Ceáphalopode) vaâ truyïìn thuyïët goåi laâ Cú-ra ken (Kraken). Boån thuãy thuã Anh goåi noá laâ Àú-uyn Phñt-xú, caá àuöëi hai möìm (Devil fish); con caá yïu quaái. Hoå cuäng coân goåi noá laâ Bú luát àú Xùæc cú (Blood aåucker), con vêåt huát maáu. Trïn nhûäng àaão úã biïín Mùng-sú, ngûúâi ta goåi noá laâ con mûåc ma...". Möåt tranh khùæc cuãa Xon ni ni (aåonnini). Nhaâ xuêët baãn Buyáp phöng thïí hiïån quang caãnh möåt con baåch tuöåc àang quêën möåt chiïëc taâu buöìm ngaây xûa. Àen-ni Möng-pho (Dennis Montfort) cho rùçng con baåch tuöåc úã nhûäng vô àöå gêìn cûåc bùæc coá àuã lûåc laâm àùæm möåt con taâu. Truyïìn thuyïët vïì nhûäng quaái vêåt biïín cuäng cöí xûa nhû àúâi söëng con ngûúâi. Nùm 1555, s-lúát Ma-nhuyát (Olaus Mag- nus), võ töíng giaám muåc cuöëi cuâng cuãa Giaáo höåi Thiïn chuáa Thuåy Àiïín mö taã kyä con Kra ken chiïìu doåc lêîn chiïìu ngang (Kra

PHAÅM HÖÍ 60


ken danh tûâ Na uy goåi con Architeuthis hay laâ baåch tuöåc) tuy nhiïn con vêåt kinh khuãng trïn caác bûác veä cuãa öng, giöëng möåt con töm khöíng löì hún laâ con mûåc ma. Vaâ cuäng chñnh öng Ma-nhuyát naây àaä mö taã nhûäng con caá voi coá nhiïìu sûâng quanh àêìu vaâ nhûäng con mùæt phoáng ra lûãa, maâ nhûäng ngûúâi ài biïín nhòn thêëy tûâ xa, trong àïm töëi. Nhûng ngûúâi ta coá thïí naâo phuã nhêån sûå hiïån diïån cuãa Kra-ken, búãi nhiïìu ngûúâi thïì quyïët rùçng chñnh mùæt hoå àaä tröng thêëy noá. Hai thïë kyã sau, -ric Pöng-töp-pi àan (Eric Pontoppidan) giaám muåc úã xûá Beác-gien, trònh baây Kra-ken nhû möåt con vêåt to lúán vö chûâng vaâ hung dûä, nhûng öng ta cuäng nghô laâ mùåc duâ hònh voác to lúán nhû vêåy, con baåch tuöåc khöíng löì cuäng chó thuöåc hoå haâng cuãa nhûäng con mûåc ma, nhûäng con baåch tuöåc thöng thûúâng maâ moåi dên chaâi àïìu biïët roä. Pöng töëp pi àan coá dêîn trûúâng húåp möåt dên chaâi àaä bùæt gùåp con vêåt khöíng löì naây trïn mùåt nûúác: "lûng noá dûúâng nhû coá bïì hoaânh daâi hún 1 km" anh ta kïí nhû vêåy, vaâ coân deâ dùåt noái thïm "vaâi ngûúâi coân cho laâ to hún thïë, nhûng töi chó noái caái töëi thiïíu, àïí àaãm baão thêåt chùæc chùæn"... Loaåi bùçng chûáng naây gêy biïët bao nghi ngúâ trong àêìu oác nhaâ vaån vêåt hoåc lúán Li-nï (Linneá) öng ta àaä xïëp con Kra-ken trong "hïå thöëng vaån vêåt" (aåysteme naturae) khi xuêët baãn lêìn àêìu tiïn vúái caái tïn aåpi-ami-crö-cöët muyát (aåpia mi crocosmus) vaâ röìi öng ta cuäng phaãi loaåi boã noá trong êën baãn cuöëi cuâng.

Trong nhûäng cêu chuyïån vïì baåch tuöåc khöíng löì thûúâng aám aãnh giêëc nguã nhûäng ngûúâi ài biïín, nhûäng chuyïån cuãa Pi-e Àú-ni- àúâ Möng-pho (Pierre Àenys de Montfort) biïíu hiïån sinh àöång nhêët trong caác chuyïån ghï gúám vïì loaâi giöëng naây. Con "Baåch tuöåc khöíng löì" cuãa öng ta viïët trong quyïín "Chuyïån vïì nhûäng loaâi nhuyïîn thïí" (Histoire des Mol- lusques) têën cöng nhûäng chiïëc taâu vaâ löi taâu xuöëng àaáy caác vûåc sêu. Möåt nhoám cuãa bêìy thuãy quaái khöíng löì naây àaä dòm mêët mûúâi chiïëc taâu trong möåt àïm ! úã cûúng võ laâ nhaâ nghiïn cûáu cuãa Viïån khaão cûáu vaån vêåt hoåc Pa-ri, chuyïån öng ta kïí duâ sao cuäng àûúåc àaãm baão ñt nhiïìu tñnh xaác thûåc. Taåi caác vuâng söng lúán nûúác ta, àöìng baâo mï tñn dõ àoan vêîn hay noái quaäng söng naây, khuác võnh noå coá "ma nam" hoùåc "ma da" ruát ngûúâi. Nhêët laâ vuâng àöìng bùçng söng Cûãu Long, ngaây xûa ài quaäng söng naâo cuäng nghe noái chuyïån "ma da". Coá thïí chöî àoá laâ möåt vûåc sêu, coá luöìng nûúác xoaáy, ngûúâi búi keám, àuöëi sûác, bõ laånh àöåt ngöåt, bõ voåp beã (chuöåt ruát) v.v... thûúâng xaãy ra nhûäng vuå chïët àuöëi: cuäng coá thïí chöî àoá coá con baåch tuöåc quêën löi ngûúâi xuöëng àaáy. Búãi coá nhiïìu ngûúâi àang búi, böîng chúái vúái àûa hai tay lïn cêìu cûáu, khi àûúåc

CAÁC CON VÊÅT 61


keáo vúát lïn, mònh mêíy nhúát nhúåt. Àöìng baâo cho àoá laâ nhúát "ma da". Hoå coân tö veä thïm laâ nhûäng loâ reân caånh búâ söng, àïm àïm "ma da" thûúâng boâ lïn ngöìi caånh bïí reân hú lûãa cho êëm. Àöång coá ngûúâi, chuáng phoáng choâm... choäm... xuöëng nûúác, lùån mêët. Nùm 1952, töi cheâo xuöìng ài vúái anh Taám Dêåu - liïn laåc Chi höåi Vùn nghïå Nam Böå - taåi möåt con raåch khöng lúán lùæm, vuâng Àêìm cuâng (Caâ Mau). Triïìu xuöëng, nûúác caån coân khoaãng möåt meát, loâng söng trong vùæt nhòn thêëu àaáy. Böîng thêëy coá con vêåt gò, to cúä chiïëc nia, àen sò, búi phêåp phïìu; nghe àöång maái cheâo noá ruâng mònh, co laåi vaâ phoáng huát vaâo trong hang ngêìm dûúái möåt göëc cêy muåc. Chuáng töi cheâo rêën túái, coân thêëy nûúác xoaáy hònh phïîu, cuöën oát... oát... theo con vêåt vaâo dûúái hang. Taám Dêåu baão àoá laâ con "ma da". Chñnh thêåt noá laâ con baåch tuöåc ! Coân con mûåc ma khöíng löì aác-si-tú-tñt (Ar- chiteuthis) laâ möåt sinh vêåt coá thêåt, hay chó laâ tûúãng tûúång? Khöng möåt nhaâ baác hoåc naâo àaä tröng thêëy noá, chó coá lêìn àöåc nhêët nùm 1861, trung uáy Bu-giú (Bouyer) chó huy chiïëc haãi phoâng haåm A-leác Töng cuãa Phaáp, àûa vïì àûúåc möåt böå phêån cuãa con baåch tuöåc khöíng löì. sng ta àaä gùåp noá giûäa Ma-àe-rú vaâ Tï-nï- rip, vaâ àaä tung àûúåc möåt súåi dêy thoâng loång quanh mònh noá. Nhûng con baåch tuöåc àaä vuâng giaäy dûä döåi àïí thaáo chaåy, àïën nöîi chó coân möåt maãnh thõt 20 kg bûát ra, dñnh laåi trong àêìu dêy thoâng loång. Thên mònh noá, ûúác tñnh khoaãng 5 meát, 8 caái voâi, möîi voâi daâi chûâng 1,8 meát vaâ troång lûúång têët caã àöå 2 têën. 89 90

Nùm 1873, hai ngû phuã gùåp möåt bêët ngúâ hiïëm coá úã Te-rú Ne-vú (Terre Neuve). Tröng thêëy möåt vêåt giaåt nöíi lïình bïình, hoå àêm saâo moác löi lïn, vaâ diïån àöëi diïån vúái möåt sinh vêåt ghï gúám, àe doåa hoå bùçng caái moã to lúán, noá vûún nhûäng chiïëc voâi daâi ra öm phuã lêëy taâu. Hai ngû phuã àaä cöë duâng buáa chùåt nhûäng "caánh tay" êëy, vaâ con baåch tuöåc thaáo chaåy, phun ra nhûäng doâng mûåc àen cuöìn cuöån. Hoå vöåi vaä quay vïì àêët liïìn vaâ chûng ra möåt "caánh tay" bõ chùåt: noá ào daâi gêìn 6 meát. Hoå àaánh giaá chiïìu daâi cuãa con baåch tuöåc coá àïën 18 meát. Hiïån vêåt êëy thu huát nhaâ àöång vêåt hoåc taâi tûã linh muåc M.Hùæc-vêy (Reáveárend Peâre M. Harvey) khiïën öng ta lao sêu nhiïìu nùm vaâo viïåc nghiïn cûáu loaâi giöëng naây. Mûúâi con baåch tuöåc khöíng löì àûúåc phaát hiïån mûúâi nùm liïìn sau àoá. sng ta àaä kiïn têm nghiïn cûáu mûúâi trûúâng húåp vaâ lêìn naâo cuäng thu nhùåt vïì nhûäng böå phêån khaác nhau cuãa thên mònh noá. Khi sûu têåp cuãa öng ta tûúng àöëi àêìy àuã caác phêìn troång yïëu röìi, öng ta kïu goåi nhaâ àöång vêåt hoåc kiïåt xuêët Chêu Myä, baác sô A-ài-xún E. Vú-rai (Addison E. Verri) úã aá. An-lú giuáp sûác. Vú-rai xem xeát nhûäng phêìn coân laåi vaâ nùm 1879

PHAÅM HÖÍ 62


àaä êën haânh möåt chuyïn khaão nhan àïì "Con baåch tuöåc khöíng löì - Architeuthis" - aåûå hiïån diïån thiïët thûåc cuãa con vêåt rêët hiïëm thêëy, àaä cuöëi cuâng, àûúåc chûáng minh bùçng khoa hoåc. Tuy nhiïn, caác viïån baão taâng chó lûu giûä àûúåc tûâng phêìn tûâng khuác quaá hû naát vaâ gêìn nhû vö duång cho cöng viïåc nghiïn cûáu.

* Chiïën lúåi phêím quyá giaá cuãa hoaâng thên An-be, nhûäng chêët nön mûãa cuãa möåt con Ca-sa-lö (+) Phûúng caách maâ võ hoaâng thên Mö-na-cö cung cêëp cho caác viïån nghiïn cûáu nhûäng tiïu baãn mûåc ma hoùåc baåch tuöåc khöíng löì àêìu tiïn, vûâa thêåt laâ bêët ngúâ vaâ cuäng thêåt laâ ghï túãm. Chuyïån naây xaãy ra vaâo thaáng 7 nùm 1895, trong chuyïën tuêìn du khoa hoåc trïn chiïëc nûä hoaâng A-lñt-xú úã vuâng biïín A-xo-rú, möåt ngaây noå öng gùåp hai taâu àaánh caá voi cuãa dên àaão vûâa phoáng bùæt àûúåc möåt con Ca-sa-lö lúán. Caãnh tûúång hêëp höëi cuãa con vêåt khöíng löì àêîm maáu, laâm öng ta vaâ 50 thuãy thuã àoaân xuác àöång maänh liïåt, hoå sûäng súâ nhòn giai àoaån cuöëi cuâng cuãa cuöåc chiïën àêëu. Kònh ngû thuöåc hoå haâng caá voi, àaä àem laåi nhiïìu àiïìu vö cuâng böí ñch cho öng: Töí chûác cú thïí cuãa nhûäng con Ca-sa-lö bêëy giúâ ñt àûúåc ai hiïíu biïët, vaâ chñnh öng ta àaä mang vïì trïn chiïëc "Chim eán" nùm 1887 vaâ 1888 böå oác àêìu tiïn chûa tûâng coá möåt viïån nghiïn cûáu naâo kiïëm àûúåc, vaâ nhûäng tranh veä chñnh xaác caái àêìu noá cuâng nhûäng gò chûáa àûång trong bao tûã noá. Nhûäng con Ca-sa-lö coá rùng nhoån hùèn hoi chûá khöng phaãi loaåi rùng suån hònh lûúåc àoaân gioãi Caác con vêåt trïn rûâng dûúái biïín nhû caá voi vaâ hiïëm gùåp hún caá voi: Chuáng coá thïí daâi àïën 25 meát nùång 100 têën vaâ phoáng cao khoãi mùåt nûúác 6 hoùåc 7 meát. sng ta mö taã trûúâng húåp chûáng kiïën nhû sau: "Caái àêìu to tûúáng cuãa noá nöíi lïn rêët gêìn, sau taâu chuáng töi. Haâm dûúái cuãa noá haá ra, vò caác cú bùæp bõ daän mïåt, lùæc lû theo chiïìu soáng vaâ töi thêëy miïång noá, nhû möåt caái hang múã röång, nön ra liïn tiïëp nhiïìu loaåi nhuyïîn thïí, mûåc ma hay laâ baåch tuöåc khöíng löì thên hònh to lúán. Con hoå haâng caá voi naây nöåp cho chuáng töi kïët quaã cuãa chuyïën thêm nhêåp dûúái caác vûåc sêu thùm thùèm, möåt buáng coân múái nguyïn khöng thïí naâo nuöët qua cöí hoång. "Töi hiïíu giaá trõ khoa hoåc cuãa nhûäng vêåt àûúåc àûa lïn tûâ caác vuâng nûúác sêu, núi maâ nhiïìu loaåi sinh vêåt àûúåc baão vïå cho àïën giúâ, chöëng laåi moåi yá àöì toan tñnh tòm bùæt cuãa chuáng ta, nhúâ sûác búi cûåc khoãe; vaâ sûå phaát hiïån bêët thêìn cuãa chuáng ta vêîn thûúâng thûúâng àûúåc coi nhû nhûäng chuyïån hoang àûúâng, bõa àùåt". Thuãy thuã àoaân cuãa taâu "Chim eán" thu nhùåt ngay "nhûäng cuãa quyá nön mûãa" naây, dûúái nhûäng cùåp mùæt kinh ngaåc cuãa àaám dên àaánh caá voi ngheâo vuâng biïín A-xo-rú. Àoá laâ möåt quang caãnh ghï túãm, nhûng öng ta khöng giêëu àûúåc nöîi vui mûâng

CAÁC CON VÊÅT 63


to lúán: "Nùm con baåch tuöåc vaâ mûåc ma seä laâm phong phuá thïm cho viïån nghiïn cûáu cuãa töi trong cú höåi bêët ngúâ naây, sau khi töi trúã vïì àaä àûúåc giaáo sû M. Giu-bin cuãa trûúâng àaåi hoåc Ren-nú mö taã laåi. Àoá laâ nhûäng con vêåt múái laå vïì chuãng loaåi cuäng nhû loaâi giöëng vaâ hònh daáng cú thïí chuáng nïëu nhû coân söëng, hùèn laâ phaãi hïët sûác laå luâng kyâ dõ: möåt con trong àaám àoá, than öi! àaä cuåt mêët àêìu trong luác àaánh nhau, trònh baây möåt trûúâng húåp duy nhêët trong khoa hoåc vúái möåt thên mònh khoaãng 2 meát giöëng nhû caái sûâng, coá vêy búi to lúán hònh troân, tûâng phêìn phuã vêíy; möåt con baåch tuöåc khaác thò mêët khuác mònh, nhûng ngûúâi ta àaä thu höìi àûúåc böå voâi hònh àôa, nghôa laâ caái àêìu coá 8 tay maâ möîi tay cuäng gêìn to nhû caánh tay ngûúâi, mang möåt trùm öëng giaác, trang bõ bùçng nhûäng moáng sùæc rùæn nhû theáp vaâ khoãe nhû vuöët maänh thuá lúán ùn thõt söëng". Trúã laåi A-xo-rú, hoaâng thên An-be say mï lao vaâo caác cuöåc sùn caá voi... Àiïìu böí ñch nhêët maâ öng hy voång tòm àûúåc laâ nhûäng con baåch tuöåc khöíng löì, thu trong daå daây Ca-sa-lö, núi duy nhêët maâ khoa hoåc coá thïí kiïëm têìm nhûäng tiïu baãn cuãa con vêåt àaáng lo ngaåi vaâ bñ êín naây, hún têët caã moåi àöång vêåt khöng xûúng söëng cû nguå trong caác àaåi dûúng. Trong möåt quyïín du kyá cuãa Vich-to Huy- gö àïì ngaây 8 thaáng 6 nùm 1859, têåp hoåp nhûäng chi tiïët kyâ thuá, saáu nùm sau àaä xïëp thaânh baãn hoâa têëu nhû sau: "Thuãy tuác, cùåp mùæt àoã maáu, voâi nuát vö söë dûúái möîi chên, da nöíi àêìy nhoåt muån vaâ quaánh nhêìy, khöng coá miïång, nhûäng voâi huát nuöi noá, lêåt ngûãa lûng thò àêëy laâ möåt ngöi sao".

* Nhûäng quaái vêåt gúåi nïn truyïìn thuyïët Dûúái àaáy biïín sêu coá rêët nhiïìu con vêåt kyâ quaái, to lúán phi thûúâng... Àêy chó noái vïì àùåc àiïím cuãa caác con thuöåc loaâi nhuyïîn thïí, nhûäng con àêìu tuác (Tïte-pieds) - baåch tuöåc, mûåc ma, can ma vaâ caá mûåc - nhûäng con laâ nguöìn göëc cuãa biïët bao nhiïu chuyïån hoang àûúâng, so vúái nhiïìu "cû dên" xêëu xñ khaác dûúái àoá. Chuáng gúåi nïn möåt sûå ghï túãm, àïën nöîi chñnh caác nhaâ khoa hoåc phaãi bònh tônh lùæm, múái traánh àûúåc sûå bûåc mònh khoá chõu möîi khi àïì cêåp àïën. Möåt nhaâ vaån vêåt hoåc ngûúâi Anh cuãa àêìu thïë kyã naây Phú-ren Bú-lin (Frank Bullen) àaä viïët: "Cho duâ khi coân beá, daáng veã con mûåc ma àaä coá nhûäng caái gò tröng bùæt phaãi gúám ghï röìi. Maâu nêu sêîm cuãa thên hònh, da nöíi àêìy muåt, nhûäng con mùæt dûúâng nhû chûáa àûång caã möåt àõa nguåc thuâ hùçn, caái löî phêåp phöìng trïn àêìu thónh thoaãng laåi múã ra àïí löå möåt caái moã veåt, àêëy laâ nhûäng neát xêëu xñ ghï túãm: nhûng taám caánh tay xoùæn lêëy, moác chùåt lêëy nhû toác cuãa Mï-àuy-zú thu huát trñ tûúãng tûúång... Töi muöën noái - nïëu àiïìu àoá coá thïí - möåt lúâi khaã aái vïì con

PHAÅM HÖÍ 64


mûåc ma, àïí giûä trung thaânh nguyïn tùæc cöng bùçng cuãa töi vúái têët caã moåi sûå. Nhûng töi thêëy thêåt khoá quaá. Töi khöng hiïíu taåi sao laåi coá noá. Khöng ai coá thïí noái, duâ thiïån chñ mêëy, möåt àöi àiïìu töët àeåp vïì con vêåt naây vaâ hoå haâng thên thuöåc cuãa noá. Tuy nhiïn, nhû trûúâng húåp caá sêëu, muöîi vaâ chêëy rêån, búãi Thûúång àïë àaä xeát rùçng phaãi taåo ra chuáng, thò con ngûúâi khöng nïn hoãi vïì àûác àöå nhên tûâ cao caã êëy laâm gò". Khi kïí vïì möåt con baåch tuöåc lúán maâ Uy li am Bi-bi (William Beebe) àaä gùåp, öng ta cuäng khöng biïët noá thuöåc vïì vêåt khaách quan gò. "Àöëi vúái töi àoá laâ möåt caãnh tûúång àùåc biïåt cuãa thïë giúái àöång vêåt. Khöëi phöìng phònh cuãa caái àêìu, cùåp mùæt troân trö tröë, hoaân haão vaâ biïíu löå têm traång hùèn hoi nhû mùæt loaâi coá vuá - vaâ caái thu lu trú truåi àaáng súå cuãa möåt loaâi àöång vêåt khöng coá nhûäng böå phêån cú thïí naâo khaác, cuâng cùåp mùæt nhû thïë àoá - ngoaâi taám caái voâi ghï gúám uöën eáo nhû rùæn moåc àêìy öëng huát, vûún túái trûúác, khoa khoa muáa muáa têët caã moåi hûúáng böîng cuåp laåi phña sau, trong khi àoá möåt hoùåc hai voâi vêîn lùæc lùæc lay lay huú vïì phña nghi ngúâ laâ nguy hiïím, nhû möåt kiïíu tûâ biïåt thaãm thï...". Búãi hònh daång àaáng gheát cuãa noá, nïn loaâi nhuyïîn thïí naây thûúâng àûúåc mö taã bùçng nhûäng lúâi leä xêëu xa töìi tïå. Tuy nhiïn, cho duâ coá nhûäng thïu dïåt quaá àaáng, caác nhaâ baác hoåc vêîn coá nhûäng lûu yá hay ho vïì chuáng. Hoå xaác nhêån rùçng, thñ duå nhû con can-ma, hònh daång nhû àiïëu xò gaâ, laâ nhûäng con búi nhanh nhêët trong caác loaâi àöång vêåt khöng xûúng söëng. Chuáng tûå àêíy túái bùçng phaãn lûåc, nhû nhûäng voâi phun (tia bùæn ra) chuáng nuöët nûúác vaâ töëng ra bùçng lûåc maånh vö cuâng nhúâ caách co caác cú bùæp cûåc kyâ khoãe. Töëc àöå nhanh àïën nöîi chuáng coá thïí phoáng xa trïn mùåt nûúác nhû nhûäng con caá chuöìn. To Hêy-ú-àan (Tho Heyerdahl) vaâ àoaân ài trïn beâ Kon-ti-ki àaä quan saát nhûäng con can-ma bay trong chuyïën vûúåt beâ lõch sûã tûâ Pï-ru àïën chêu Àaåi dûúng nùm 1947 (aåau àoá nùm 1948, caác nhaâ baác hoåc trong àoaân thaám hiïím Pú-kï-na (Pequena) sûãng söët, búãi tûúãng nhûäng con hoå bùæt àûúåc trong vuâng biïín Caáp laâ caá chuöìn, hoáa ra chuáng laâ con can-ma bay, daâi 20 cm). Can-ma laâ con vêåt thöng minh nhêët trong loaâi khöng xûúng söëng. Hïå thêìn kinh cuãa chuáng rêët khaác thûúâng: búãi nhûäng gên cuãa chuáng coá àûúâng kñnh 50 lêìn lúán hún phêìn àöng caác àöång vêåt, khiïën chuáng coá möåt phaãn lûåc hai lêìn nhanh hún. Nhûäng cú quan duâng hñt, huát laâ neát àaáng kïí nhêët cuãa loaâi Xï-pha-lö-pöët-àú. Möåt con baåch tuöåc thöng thûúâng, trung bònh möîi voâi coá 240 öëng giaác, võ chi têët caã laâ noá coá 1.920. Riïng nhûäng con can-ma, thûúâng hay coá vuöët, vaâ ngûúâi ta àaä tûâng thêëy nhiïìu caá

CAÁC CON VÊÅT 65


voi mang nhûäng vïët seåo daâi úã mùåt do caác cuöåc àaánh nhau vúái keã thuâ truyïìn kiïëp naây.

* Mùæt con can-ma, möåt kiïåt taác laâm cho caác nhaâ baác hoåc sûãng söët Ngûúâi ta cuäng tûâng nïu nhiïìu chûáng dêîn vïì nhûäng vïët cùæn cuãa mûåc ma. Con can-ma thò nguy hiïím hún, nhêët laâ can-ma khöíng löì úã doâng haãi lûu Ham bön (Humboldt) úã Pï ru, daâi 3 meát 60 vaâ nùång àïën 160 kg. Tia nûúác noá xõt ra coá lûåc maånh nhû voâi phun cûáu hoãa vaâ moã noá khoãe àïën coá thïí cùæn naát möåt chiïëc caán chöíi bùçng göî. Nhûng con can-ma Pï-ru khöng to lúán àöì söå bùçng ngûúâi anh em thuác baá cuãa noá, aác-si-tú-ti-xú (baåch tuöåc khöíng löì) daâi àïën 15 meát, coá thïí coân hún nûäa. Ngûúâi ta luön luön nghô rùçng "mûåc" do nhûäng con mûåc ma, caá mûåc (aåeiche) vaâ can- ma phoáng ra khi chuáng hoaãng súå, coá taác duång nhû maân khoái che giuáp cho chuáng tröën chaåy khoãi keã thuâ. Giùæc-y-vú Cuát-xtö (Jacques aáves Cousteau) àaä tûâng quan saát haâng mêëy trùm con vêåt naây trong nhûäng cuöåc thaám hiïím dûúái àaáy àaåi dûúng, àûa ra möåt giaãi thñch khaác. sng tin rùçng sùæc töë (Pigment) êëy khöng taãn ra, maâ noá hònh thaânh möåt cuåm mêy nhoã coá hònh daáng vaâ kñch thûúác nhû noá àïí àaánh lûâa àöëi tûúång sùn àuöíi noá. Cú quan khiïën caác nhaâ baác hoåc kinh ngaåc hún caã laâ mùæt nhûäng con Xa-pha-lö-pöët-àú. Noá giöëng mùæt loaâi coá xûúng söëng möåt caách laå luâng, cho duâ àoá laâ kïët quaã cuãa möåt quaá trònh tiïën hoáa hoaân toaân khaác hùèn. Nhaâ sinh vêåt hoåc Ca-na-àa N. J. Bú-rin (Berrill) viïët: "Nïëu anh hoãi bêët cûá nhaâ àöång vêåt hoåc naâo, choån neát gò laâm chuáng ta ngaåc nhiïn nhêët trong vûúng quöëc cuãa toaân thïí àöång vêåt, hùèn coá nhiïìu may mùæn laâ hoå khöng ghi nhêån mùæt ngûúâi; mùæt ngûúâi bêët cûá phûúng diïån naâo laâ möåt kyâ cöng tuyïåt diïåu khöng thïí tûúãng, caã mùæt baåch tuöåc vaâ mùæt can-ma, nhûng sûå thêåt laâ hai kiïíu mùæt ngûúâi vaâ mùæt can-ma àïìu giöëng nhau hêìu nhû trong tûâng chi tiïët". Vaâ nïëu nhû mùæt can-ma keám hún mùæt ngûúâi úã khaã nùng ghi nhêån chñnh xaác, nhiïìu nhaâ baác hoåc nghô rùçng mùæt noá töët hún vïì phûúng diïån phên böë caác tïë baâo voäng mö. Mùæt Xï-pha-lö-pöët àú àùåc biïåt to so vúái caái àêìu. Mùæt aác-si-tú-tñt-xú, can-ma khöíng löì to àïën 35cm àûúâng kñnh. Nhûng khöng ai cho àïën giúâ coá thïí giaãi thñch taåi sao möåt söë can-ma laåi coá möåt mùæt bïn naây khaác hùèn bïn kia. Nhû thïë àêëy, con ñt-xti-ö-tú-tñt-xú (Histitheuthis) vaâ con Ca-li-tú-tit-xú-rú-veác-xa (Calliteuthis re- versa) mùæt beá bïn phaãi viïìn quanh nhûäng cú quan phaát saáng, vaâ mùæt to bïn traái thò khöng coá nhû thïë. Nhûng can-ma vaâ baåch tuöåc úã nhûäng vuâng cûåc sêu chêåm chaåp vaâ yïëu hún nhûäng con söëng úã têìng nûúác cao hún. Caác cú bùæp cuãa chuáng àïìu yïëu vaâ cêëu taåo bùçng chêët keo, vaâ thûúâng thûúâng nhûäng

PHAÅM HÖÍ 66


con naây àïìu mïìm vaâ yïëu úát moãng maãnh nhû loaâi sûáa. Cú thïí chuáng coá nhûäng böå phêån phaát saáng, nhiïìu maâu nhû àuöëc sùåc súä, nïn chuáng laâ con vêåt saáng nhêët giûäa caác loaâi úã vuâng cûåc sêu. Cuäng nhû hêìu hïët caác loaâi söëng dûúái cûåc sêu, nhûäng con can-ma ban àïm búi lïn gêìn mùåt nûúác àïí tòm thûác ùn nhû caác loaâi giaáp xaác vaâ caá nhoã. Chuáng chó laâ söë ñt trong nhûäng àaåi diïån cuãa thïë giúái laå luâng dûúái vûåc thùèm úã àoá coân coá cua vaâ nhïån biïín, caá mêåp, caác con vêåt quaái gúã, sao biïín vaâ caác cöí sinh vêåt coân söëng, caác con vêåt to lúán meáo moá dõ daång kyâ hònh, hïët sûác laå luâng tûâ con naây àïën con khaác. Vò muåc àñch tòm hiïíu thïë giúái bñ êín dûúái àaáy sêu naây, maâ caác con taâu khoa hoåc nghiïn cûáu àaåi dûúng nhû Vi-chi-aát, Lö-mö-nöët-xöëp cuãa Liïn Xö, s-xï-a-nö-gú-ra-phi cuãa Myä, nhû An-ba-tröët-xú, Vï-ma, Ga-la-tï-a, Giùng-xaác- cöët, Ca-lñp-xö aác-gö v.v... cuãa caác nûúác phûúng Têy ngaây àïm khöng ngûâng raåch ngang xeã doåc biïín caã, hiïån nay.

* Truy lyá lõch vaâ tòm hiïíu sinh hoaåt cuãa "aác ön". Loaâi nhuyïîn thïí lúáp àêìu tuác, söëng caách àêy khoaãng 200 triïåu nùm, tïn noá laâ Tiïîn Thaåch, vò noá giöëng nhû àêìu muäi tïn. sng töí cuãa baåch tuöåc, mûåc ma, can-ma, caá mûåc... laâ Tiïîn Thaåch, hònh daáng cuãa noá tûâa tûåa nhû con mûåc öëng bêy giúâ. Baåch tuöåc thöng thûúâng, con àûåc giûúng hïët voâi ra 6 meát, thûúâng gùåp nhêët laâ 2 meát, con caái khöng lúán quaá 1 meát 50 hoùåc 2 meát, Nïëu con caái khöng laâm möìi cho caác àöång vêåt khaác, thò àïìu chïët vò sinh saãn. Bao giúâ noá cuäng tòm chöî truá nguå trong nhûäng caái hang, lúán gêëp àöi thên hònh noá. Cûãa hang phaãi nhoã heåp, khi noá trûúân vaâo röìi, noá cêín thêån keáo àaá lêëp kñn àïí cho nhûäng con lûún biïín haáu àoái khöng moâ vaâo àûúåc. Con caái àeã trûáng trïn nhûäng viïn àaá bïn trong hang, trûáng àoáng chuâm nhû chuâm nho, beá nhû haåt gaåo. Con meå duâng voâi phun nûúác liïn tuåc vaâo chuâm trûáng àïí tiïëp ö-xy, khöng ài àêu, hêìu nhû khöng ùn uöëng gò, vò thïë thên hònh noá teo toáp laåi chó coân möåt nûãa. Thûúâng thûúâng trong tuêìn lïî àêìu khi àûáa con moãng maãnh chaâo àúâi thò baâ meå... nhùæm mùæt xuöi tay. Ba keã thuâ chñnh cuãa baåch tuöåc laâ lûún biïín, caá thu vaâ loaâi ngûúâi. Noái lûún biïín, caác baån chúá coi thûúâng. Búãi baån seä nghô ngay túái nhûäng con lûún thöí taã maâ caác baån vêîn thêëy caác baâ nöng dên baây baán khùæp caác chúå. Lûún biïín mònh deåp, to lúán àöì söå, àöëm hoa, xanh xaám, khoang àen khoang trùæng, rùng sùæc chúm chúãm. Tröng noá, baån seä "taãn thêìn" ngay. Nhiïìu truyïìn thuyïët coân in trong saách baáo cöí, noái rùçng ngûúâi La-maä nuöi lûún biïín trong nhûäng böìn sêu, neám söëng tûã tuâ hoùåc nhûäng ngûúâi nö lïå phaåm töåi xuöëng àêëy, cho lûún biïín ùn thõt! Maâ con baåch tuöåc laâ

CAÁC CON VÊÅT 67


moán ùn ûa chuöång nhêët cuãa loaâi lûún biïín. Lûún biïín thñch nhêët nhûäng xuác tu (voâi) nêng nêng thõt. Chuáng quêën ghò voâi con baåch tuöåc röìi co mònh quêåt maånh, bûát rúâi böå phêån àoá ra khoãi mònh con baåch tuöåc, phêìm phêåp cùæn àûát khuác naâo nuöët chûãng khuác àoá, bùçng böå rùng sùæc vaâ rêët khoãe. Àêëy laâ trûúâng húåp "aác ön" laâ naån nhên cuãa keã khaác. Ngûúåc laåi, khi keã khaác laâ naån nhên cuãa "aác ön" thò sao? Moán ùn chñnh cuãa baåch tuöåc, mûåc ma v.v... laâ caác loaâi giaáp xaác. Chuáng rêët mï cua vaâ nhïån biïín. Maâ phaãi toång biïët bao nhiïu cho vûâa caái daå daây cuãa nhûäng con vêåt phaâm ùn naây? Vaâi con töm huâm to àuã thoãa maän röìi, cho duâ cuöåc sùn bùæt con möìi naây khöng phaãi laâ khöng nguy hiïím. Töm huâm tûå biïët sûác maånh lúåi haåi cuãa àöi caâng sùæc, rùæn nhû theáp cuãa noá khi noá thûã thaách vúái nhûäng voâi baåch tuöåc vaâ keåp lïn voã cûáng cuãa loaâi nhuyïîn thïí naây. Noá têën cöng keã thuâ bùçng caách keåp voâi con baåch tuöåc trong nhûäng goång kïìm nhoån, nhûng noá caãm thêëy quaá muöån rùçng nhûäng cú bùæp dai khoãe cuãa noá böîng xuöåi lú, khöng keåp àûúåc nûäa. Khöng gò nhên nhûúång noá nûäa röìi, ngoaâi sûå biïën àöíi maâu da cuãa con baåch tuöåc giuáp cho noá hiïíu keã thuâ àang cún giêån dûä hay àau àúán. Töm huâm bêy giúâ tòm caách àêm thuãng mònh keã thuâ mïìm nhuän lùæc lû kia, noá laåi keåp, laåi keåp, nhûng àöi caâng noá trôu xuöëng, mêët phûúng hûúáng: Tuái mûåc cuãa con quaái quyã àaä phun ra möåt àaám mêy àen ngoâm lêëp mêët caã hai keã thuâ àang chiïën àêëu. Nhûäng nhaát keåp cuãa noá uöíng khöng, giûäa caái àïm àen ngaåt thúã naây, trong khi àoá con baåch tuöåc tha höì huú voâi hoaåt àöång, sûác ghò chùåt caâng boá thñt vaâ khi cuåm mêy tan dêìn thò cuöåc quyïët chiïën àaä kïët thuác. Hai chiïëc kòm theáp chaã laâm sao chöëng nöíi 8 voâi baåch tuöåc khi töm huâm àaä bõ noá öm truâm lïn lûng vaâ cêìm tuâ noá trong têëm aáo choaâng nhúân nhêìy. Dûúái voâm voâi tua tuãa àoá, múã ra möåt caái miïång khuãng khiïëp. Tûâ haâm dûúái tûåa moã hònh chim veåt, baåch tuöåc cùæm vaâo gaáy chöî khúáp nöëi àêìu vaâ thên mònh con möìi vaâ phoáng vaâo vïët thûúng àoá möåt noåc àöåc laâm tï liïåt toaân thên. Röìi chiïëc lûúäi nhaám xêìy cuãa noá, nhû möåt thûá giuäa naåo caâo veát khöng soát möåt tñ thõt úã ngoác ngaách naâo. Vaâ noá vûâa nhêëm nhaáp bûäa ùn vûâa àûa àöi mùæt caãnh giaác tröng chûâng xung quanh. Nïëu nhiïìu may mùæn vaâ cêín troång khön ngoan hún, thò möåt chuá töm huâm khöng may nhû thïë àêëy, coá thïí thoå àïën 50 nùm. Nhûng noá vêîn laâ naån nhên cuãa nhûäng chiïëc roå thúm möìi, cuãa dên chaâi caác vuâng biïín. Riïng ven Hen-gö-len-àún (Helgoland) möåt nùm töm huâm àaä bõ bùæt 60.000 con. Loaâi giaáp xaác naây, söëng luác nhuác úã caác vuâng biïín Bùæc, caâng ngaây caâng trúã nïn hiïëm hoi úã Àõa Trung Haãi. úã àêëy, roå chó àöí àûúåc töm röìng (Langouste) vaâ caã

PHAÅM HÖÍ 68


nhûäng mûåc ma con chui vaâo cûúáp möìi. Cho duâ chuyïn ùn thõt mïìm, thúm ngon cuãa loaâi giaáp xaác, con mûåc ma giaâ coá thïí chó cho ta möåt àôa thõt dai nhaách. Cho nïn nhûäng dên chaâi chêu êu caâng ûa thñch loaåi baåch tuöåc, mûåc ma non hún, àïm àïm hoå vêîn rònh àêm bùçng chiïëc chôa ba vúái möåt ngoån àeân êm thêìm. Theo I-a-ki-mu-sú kin (taác giaã aåinh vêåt hoåc lyá thuá - Liïn Xö) thò trïn thïë giúái, chó riïng mûåc vaâ baåch tuöåc, möîi nùm ngûúâi ta cuäng àaä àaánh bùæt gêìn triïåu têën. Ngûúâi Nhêåt rêët ûa thñch mûåc ma. Tö ki ö laâ möåt thaânh phöë möîi ngaây xúi 60.000 li vú rú thõt mûåc ma (livre : cên xûa cuãa Phaáp, cên Anh bêy giúâ, möîi livre bùçng 375 gam). Vaâ möîi ngaây cuäng tûâ thaânh phöë naây baán ra tûâ 20 àïën 30 têën mûåc ma, baåch tuöåc. Hoå duâng löìng thaã xuöëng àaáy, trong löìng (roå) coá àùåt möìi, trïn buöåc phao nöíi, ngaây àïm keáo lïn möåt lêìn, vaâ cûá thïë thûúâng xuyïn nùm naây qua nùm khaác nhû thïë. Caác vuâng biïín nûúác ta, ngû dên cêu mûåc ban àïm àïìu thùæp àeân (àeân khñ àaá) möìi cêu coá khi laâ möåt maãnh gûúng nhoã lêëp laánh, möåt maãnh sùæt têy hoùåc chiïëc löng gaâ nöíi luön luön àöång àêåy, khi noá baám möìi, ngûúâi cêu löi gêìn mùåt nûúác thoâ vúåt vúát lïn.

* Hoân àaá thûã vaâng bùçng con baåch tuöåc Nhiïìu sinh vêåt úã biïín trong khi huát nûúác, àaä nuöët rêët nhiïìu kim loaåi khaác nhau: loaâi thên mïìm nuöët àöìng, haãi tiïu nuöët vanaài, truâng tia nuöët aåtrönti, sûáa nuöët keäm, thiïëc, chò, coân taão nêu thò nuöët nhöm v.v... Trong nûúác biïín coá Raài, Uran, Acgön, Hïli, Nïon. Thêåm chñ coá caã vaâng: ûúác tñnh: 10 tyã têën. Phú-rñt-xú Ha-be ngûúâi àûúåc giaãi thûúãng Nö ben àaä tûâng daây cöng "huát" vaâng úã biïín ra... àaânh boã dúã ûúác voång giûäa chûâng vò quaá töën keám vaâ löî vöën... Muöën thu àûúåc 1 laång vaâng trong nûúác biïín thò phaãi tiïu töën 2 laång vaâng mùåt! Khoaãng thêåp niïn 60, öng Ecneát Bao-ï úã trûúâng àaåi hoåc töíng húåp Tuy-bin-hen àaä àûa ra àûúåc ûúác mú cuãa Phú-rñt-xú Ha-be thaânh hiïån thûåc. sng ta àaä tòm ra phûúng phaáp rêët coá lúåi àïí "lêëy" caác kim loaåi quyá ra khoãi biïín. Phaãi mêët roâng raä hún mûúâi nùm daâi. Trong khi chïë taåo caác chêët naåp àiïån, giaáo sû àaä tòm ra àûúåc mö hònh töët nhêët úã con baåch tuöåc, öng ruát úã maáu noá - trong àoá haâm lûúång àöìng nhiïìu hún trong nûúác biïín túái möåt nghòn lêìn - lêëy ra möåt thûá maâu rêët kyâ laå, goåi laâ xi-a-nñt àoã. Caác phên tûã cuãa xi a nñt àoã tûåa nhû boåt biïín hiïín vi àaä "huát" vaâo mònh têët caã caác i-ön àöìng trong öëng thñ nghiïåm. aåau àoá öng àaä töíng húåp àûúåc chêët giöëng hïåt nhû vêåy, nhûng bïìn vûäng hún. Chêët àoá "huát" caã àöìng lêîn ... Uran, coân töët hún thïë. Trong 100 lñt nûúác biïín khuêëy vúái möåt chêët naåp àiïån töíng húåp khuêëy 12 giúâ liïìn, öng àaä lêëy ra àûúåc têët caã laâ... 1,4 phêìn triïåu

CAÁC CON VÊÅT 69


gam vaâng. Tûâ trong öëng nhoã cuãa phoâng thñ nghiïåm tiïën ra àaåi dûúng, cuâng vúái nhûäng àöì aán nhûäng àêåp nûúác, nhûäng con kïnh dêîn nûúác biïín vaâo àoá, dûå tñnh seä thûåc hiïån... ùæt phaãi coân möåt thúâi gian daâi daâi. Haâ Nöåi - Àêìu heâ - 1978 Phuå chuá: À aâi phaát thanh Hoa Kyâ àïm 13-1-78 trong muåc tin khoa hoåc, àûa tin vïì Baåch tuöåc coá noái rùçng: Con thuãy quaái 8 voâi söëng dûúái àaáy biïín naây thûúâng bõ mö taã bêët cöng nhû keã thuâ cuãa loaâi ngûúâi... Chuáng nhuát nhaát, hiïìn laânh ñt coá phûúng tiïån phoâng vïå nïn ñt thêëy ngoaâi khúi... Àöi khi chuáng coân tung voâi quêën caác chuyïn viïn lùån möåt caách thên thiïët, nhòn vaâo mùæt chuáng, thêëy coá nhên tñnh v.v...Trûúác àoá vaâi tuêìn, haäng thöng têën Nhêåt coá àûa tin möåt ngûúâi àaân öng Nhêåt tùæm biïín gêìn hoân àaão noå, bõ möåt con mûåc khöíng löì (Baåch tuöåc) quêën löi vaâo hang sêu dûúái àaão, sau möåt luác àaä duâng dao gùm chöëng cûå möåt caách tuyïåt voång? Hai mêíu tin traái ngûúåc naây, nghe kïí cuäng laå! (+) Xeo-buát :Chûáng bïånh gêy búãi thiïëu Vi- tamin, biïíu hiïån lúã loeát vaâ chaãy maáu lúåi. (+) Ca-sa-lö (Cachalot): Loaâi coá vuá, hoå caá voi, àùåc biïåt nhanh nheån vaâ hung dûä. Chuyïn ùn thõt chûá khöng phaãi loaåi chó ùn nhûäng con vêåt biïín beá nhoã. úã ta, khöng biïët goåi laâ caá gò? Thêëy tûâ àiïín Phaáp - Viïåt goåi noá laâ caá nhaâ taáng. Caá nhaâ taáng theo dên nghïì biïín xûá ta, laâ caá mêåp. Nïn töi cûá goåi laâ ca-sa-lö, taåm thúâi. Can-ma (Calmar): Tïn thöng tuåc goåi chung nhûäng con thuöåc hoå haâng nhaâ mûåc, rêët dûä túån vaâ lúåi haåi, hònh daáng tûåa nhû con mûåc öëng úã ta.

PHAÅM HÖÍ 70


CHUYÏÅN VÏÌ CON VOI

Vaâo trûúác cuöëi kyã Àïå tam, hêìu hïët nhûäng daång thuá khöíng löì trïn quaã àêët àïìu bõ tiïu diïåt. Coá thïí laâ chuáng bõ nhûäng bïånh do caác vi sinh vêåt baám theo chuáng gêy nïn, chûá khöng phaãi do nhûäng loaåi thuá lúán ùn thõt têën cöng. Voi laâ con vêåt chõu àûång bïìn dai nhêët trong caác loaåi thuá khöíng löì. Chñnh nhúâ búãi sinh lûåc vaâ oác tinh khön cuãa noá, chûá khöng phaãi do cùåp ngaâ. Thúâi kyâ cuöëi kyã Àïå tam vaâ bùæt àêìu bûúác sang kyã Àïå tûá, voi coá mùåt khùæp núi trïn quaã àêët, trûâ chêu uác maâ noá khöng thïí ài àïën àoá bùçng àûúâng böå.

* Con vêåt gùæn liïìn vúái chiïën tñch cuãa caác võ anh huâng dên töåc ta Phong dao cöí ta coá cêu: "Muöën coi lïn nuái maâ coi Coi baâ Quan tûúáng cúäi voi àaánh cöìng" Baâ Quan tûúáng noái trïn laâ "Nhuåy Kiïìu tûúáng quên", Triïåu Trinh Nûúng thuác voi àaánh giùåc. (Coá ngûúâi noái: "Coi Baâ Quaãn tûúång cúäi voi àaánh cöìng" laâ khöng àuáng). Tranh dên gian, tranh laâng Höì cuäng àaä veä Hai Baâ "cúäi àêìu voi dûä" möåc maåc thö sú nhûng rêët sinh àöång vaâ àêìy khñ thïë tiïën cöng. Nùm 40, khi phêët cúâ khúãi nghôa chöëng xêm lûúåc, caã böën quêån: Giao Chó, Cûãu Chên, Nhêåt Nam vaâ Húåp Phöë nhêët tïì hûúãng ûáng. Hai baâ àaä duâng voi trêån àaánh chiïëm 65 thaânh, giaãi phoáng toaân böå laänh thöí trong möåt thúâi gian rêët ngùæn. "Vuá daâi ba thûúác dùæt lûng Cúäi con baåch tûúång trong rûâng bûúác ra Kï vai gaánh vaác sún haâ"... Triïåu Trinh Nûúng nùm 240, laåi nöíi lïn cúäi àêìu voi dûä, laänh àaåo nghôa quên giïët tïn thaái thuá taân baåo, queát saåch quên àö höå úã caác huyïån laâm chêën àöång àêët Giao Chêu. Möåt lêìn nûäa, voi trêån laåi xuêët hiïån dûúái cúâ möåt nûä anh huâng dên töåc, laâm kinh têm taáng àúãm boån baânh trûúáng phûúng Bùæc. "Kòa Trûng Triïåu, giaáp vaâng möi maá thùæm Thuác voi löìng, gioá thöíi toác mêy bay..." (Thú Minh Tuyïìn) Con voi àaä àûúåc thuêìn phuåc trïn àêët Viïåt Nam tûâ lêu àúâi, ñt ra laâ úã thúâi kyâ lõch sûã vua Huâng. Khöëi tûúång voi bùçng àöìng thau coá kñch thûúác khöng lúán lùæm - cùåp ngaâ buöng thoäng xuöëng chêëm àêët, lûng voi àùåt chiïëc baânh röång trïn coá hai ngûúâi ngöìi quay mùåt vaâo nhau, àeåp vaâ rêët sinh àöång - coá niïn àaåi caách àêy khoaãng 3 nghòn nùm; cuâng vúái möåt söë taâi liïåu khaác sau naây, chûáng minh rùçng töí tiïn ta àaä biïët àûa con voi rûâng vïì daåy têåp thaânh voi nhaâ, voi trêån biïën noá thaânh

CAÁC CON VÊÅT 71


con vêåt coá ñch, phuåc vuå cho con ngûúâi vaâ quên àöåi. Nùm 1076, Lyá Thûúâng Kiïåt chuêín bõ 6 vaån quên, àem binh sang àaánh Töëng, lêëy Chêu Khêm, Chêu Liïm, phaá Ung Chêu... àaä duâng nhiïìu voi àïí xung phong. Voi àûúåc àûa bùçng caã àûúâng thuãy vaâ àûúâng böå àïí tiïën vaâo. Voi tiïën àïën àêu, quên Töëng khiïëp àaãm chaåy tan àïën àêëy. Àoá laâ möëi lo súå lúán nhêët àöëi vúái chuáng. Vò thïë, khi êëy ta vêy Ung Chêu tûúáng giûä thaânh laâ Tö Giaâm möå àûúåc hún hai trùm quên caãm tûã, giùæt àaåi àao cheâo thuyïìn trïn söng Ung Giang àoán àaánh quên ta, chuã yïëu laâ nhùçm triïåt "luä tûúång binh" trûúác khi chuáng àùåt chên lïn búâ. Bêëy giúâ, vïì khñ giúái, thò ngoaâi cung noã, trûúâng thûúng caã hai bïn àïìu sûã duång, ta coân coá maáy bùæn àaá, tïn têím thuöëc àöåc vaâ voi trêån vö cuâng lúåi haåi. Boån chuáng liïìu chïët xöng thuyïìn vaâo, cheám àûúåc hún 10 voi lúán vaâ 2 tûúáng cuãa ta, laåi duâng cung thêìn tñ bùæn möåt phaát àûúåc nhiïìu tïn, giïët àûúåc nhiïìu lñnh, vaâ voi; bïn ta quên vaâ voi chïët mêët nhiïìu. Duâ vêåy, chuáng vêîn rêët súå haäi, ruát quên vaâo àoáng chùåt caác cöíng thaânh. Voi khöng xung phong lïn àûúåc, ta phaãi àùæp bao caát cho quên sô treâo lïn múái phaá àûúåc Ung Chêu.

Thïë kyã thûá XIII, trong cuöåc khaáng chiïën chöëng quên Nguyïn lêìn thûá ba, Trêìn Hûng Àaåo trïn àûúâng tiïën quên vïì hûúáng söng Baåch Àùçng, àïën söng Hoáa Giang - möåt nhaánh cuãa söng Thaái Bònh thuöåc huyïån Hûng Nhên tónh Thaái Bònh luác thuãy triïìu chûa lïn, voi cuãa öng àaä bõ sa lêìy. Trêìn Hûng Àaåo vaâ quên sô cuâng nhên dên trong vuâng àaä tòm àuã moåi caách àïí cûáu voi nhûng vö hiïåu quaã. Buân lêìy nhaäo, voi to nùång möîi luác möåt luán thïm maâ triïìu laåi lïn rêët nhanh. Vò viïåc quên cêëp baách, Trêìn Hûng Àaåo àaânh boã voi úã laåi àïí ra ài kõp chuêín bõ cho trêån tiïu diïåt lúán taåi Baåch Àùçng Giang. Voi chaãy nûúác mùæt nhòn võ chuã tûúáng cuãa mònh ra ài. Coá leä vò thûúng tiïëc con vêåt khön ngoan, coá nghôa vúái ngûúâi, coá cöng vúái nûúác êëy maâ khi hö haâo quên sô, Trêìn Hûng Àaåo àaä troã xuöëng doâng söng Hoáa thïì rùçng: "Chuyïën naây khöng phaá xong giùåc Nguyïn, thïì khöng vïì bïën söng naây nûäa". Lúâi thïì bêët huã àoá cuãa Trêìn Hûng Àaåo cuâng vúái con voi coá nghôa cuãa öng àaä àûúåc ghi cheáp àêìy àuã trong sûã saách. Nhên dên àõa phûúng àaä àùæp möå cho voi, xêy tûúång voi bùçng gaåch röìi sau àoá taåc thaânh tûúång àaá vaâ lêåp àïìn thúâ con voi trung hiïëu naây. Ngaây nay, saát bïn búâ söng Hoáa coân möåt goâ àêët nöíi lïn rêët lúán, tûúng truyïìn laâ möå voi êëy ngaây xûa. Vua Quang Trung, Nguyïîn Huïå biïët roä sûác maånh lúåi haåi êëy cuãa voi khi xung phong àaánh giaáp laá caâ, nïn àaä xêy dûång möåt àöåi tûúång binh rêët lúán, àïën 500 con. Khi tiïën àaánh thaânh Gia Àõnh lêìn thûá ba. Nguyïîn Huïå

PHAÅM HÖÍ 72


àaä noi gûúng Lyá Thûúâng Kiïåt duâng thuyïìn chúã voi, tûâ Quy Nhún vaâo tham chiïën bêët ngúâ úã vuâng àêët lêìy löåi naây, vaâ àaä àaánh tan quên Nguyïîn aánh. Àöåi tûúång binh lûâng danh cuãa Nguyïîn Huïå laâm cho keã thuâ trong vaâ ngoaâi nûúác àïìu phaãi khiïëp súå. Trong àiïìu lïånh tiïën quên cuãa Tön aåô Nghõ vaâo àêët Viïåt Nam coá dùån raânh roä caách phoâng chöëng àöåi quên voi naây! Khi tiïën ra Bùæc àaánh Thanh, trong 5 caánh quên, Nguyïîn Huïå àaä sûã duång tûúång binh trong 3 caánh, vaâ riïng caánh do mònh trûåc tiïëp chó huy, àöåi tûúång binh lïn àïën 100 con. Baân vïì thiïn taâi quên sûå cuãa Quang Trung, cuöën Lï Kyã daä sûã viïët: "aåaáng ngaây 5 thaáng giïng, Nguyïîn Huïå haå lïånh xung phong àaánh àöìn Ngoåc Höìi, tûå mònh buöåc khùn vaâng vaâo cöí, toã yá quyïët chiïën vaâ cûúäi voi ra àöëc chiïën". Nhû nhûäng chiïëc chiïën xa huâng duäng cuãa quên àöåi ngaây nay, nhûäng àöåi tûúång binh cuãa Nguyïîn Huïå àaä xöng lïn xeáo naát keã thuâ, goáp cöng lúán trong trêån àaánh tan 20 vaån quên Thanh taåo nïn möåt chiïën cöng huy hoaâng nhêët trong lõch sûã dên töåc bêëy giúâ.

* Voi trùæng Voi khöng thuöåc giöëng loaâi coá sùæc löng trùæng. Hoåa hoùçn àöi khi hoùåc haän hûäu lùæm nhûäng ngûúâi thúå rûâng múái bùæt gùåp àûúåc möåt con voi trùæng giûäa thêm sún. Vò thïë, úã ta vaâ noái chung caác xûá aá Àöng, voi trùæng àûúåc coi laâ vêåt quyá laå. Trïn thïë giúái hiïån nay coá vaâi con úã caác vûúân baách thuá. (Giaáo sû Àinh Xuên Lêm, khoa sûã trûúâng Àaåi hoåc töíng húåp Haâ Nöåi coá biïn thû hoãi töi: "úã Thaão cêìm viïn thaânh phöë Höì Chñ Minh coá möåt con voi trùæng, ngûúâi ta noái laâ tùång phêím cuãa Têy Nguyïn gúãi cho "töíng thöëng" Nguyïîn Vùn Thiïåu trûúác kia. Löng noá trùæng, nhûng vò ñt tùæm rûãa nïn höm töi vaâo xem thò thêëy ngaâ ngaâ vaâng. Taåi sao khöng thêëy anh noái túái con voi àoá? úã trang 37, têåp "Nhûäng chuyïån laå vïì caá", àoaån noái vïì caá mêåp trùæng..." Töi rêët caám ún nhiïåt tònh cuãa giaáo sû Àinh Xuên Lêm, leä ra khöng nïn sú xuêët àïí soát chi tiïët hiïëm quyá naây). Àúâi Lyá, nùm 1043, Chiïm Thaânh túái quêëy ven bïí. Lyá Thaái Töng thên chinh àaánh, vaâo sêu trong nûúác giïët Chuáa laâ aåaå Àêíu, bùæt 30 voi vaâ 5 ngaân ngûúâi... Àïën àúâi Lyá Thaánh Töng, Chiïm Thaânh laåi nhiïîu biïn giúái. Lyá Thaánh Töng àem quên àaánh (Lyá Thûúâng Kiïåt chó huy tûâ àêìu àïën cuöëi) bùæt àûúåc Chïë Cuã... Lyá Thaánh Töng sau khi xûng Àïë, vò lêåp àûúåc vuä cöng xûáng àaáng vúái danh hiïåu êëy, beân àöíi niïn hiïåu laâ "Thiïn huöëng baáu tûúång" tûác laâ Trúâi cho voi quyá, ra Thêìn vuä àïí ghi vuä cöng lúán lao êëy. Viïåt sûã lûúåc (Trêìn) ghi: Thaáng giïng Chêu Chên Àùçng hiïën 2 voi trùæng. Chêu Kyã Lang cuäng hiïën hai voi trùæng. Thaáng hai, huyïån Àö Laåp hiïën voi trùæng vaâ cöng trùæng... (Nhûäng voi trùæng cöëng hiïën tûâ Chiïm Thaânh êëy, Lyá Thaánh Töng

CAÁC CON VÊÅT 73


cho rùçng voi quyá cuãa Trúâi cho mònh!). Chùèng riïng gò úã ta, caác Vûúng quöëc lên cêån nhû Laâo, Cam-pu-chia, Thaái Lan, Miïën Àiïån, êën Àöå xûa àïìu xem voi trùæng nhû thêìn vêåt, tûúång trûng cho uy quyïìn vaâ sûå trûúâng töìn cuãa nhaâ vua, vaâ cuäng laâ biïíu tûúång cuãa àaåo Phêåt. Cuäng vò con vêåt quyá, hiïëm naây maâ Miïën Àiïån vaâ Thaái Lan àaä tûâng xaãy ra chiïën tranh àêîm maáu, chung cuåc hïët sûác bi thûúng cho söë phêån möåt baâ Hoaâng hêåu. Chuyïån nhû sau: Nùm 1563, Quöëc vûúng Miïën Àiïån nghe Quöëc vûúng Thaái Lan Ma-ha aåa-kra-paát coá 7 con voi trùæng. Vûúng quöëc Miïën Àiïån àaä khöí cöng tòm khùæp nûúác maâ khöng kiïëm lêëy nöíi möåt con. Quöëc vûúng Miïën Àiïån liïìn cûã sûá giaã sang yïu cêìu Quöëc vûúng Thaái Lan nhûúång cho mònh 3 con. aáp lûåc cho yïu saách naây, Quöëc vûúng Miïën Àiïån àe doåa seä mang quên sang taân phaá kinh thaânh Ay-naát-hya (Aynadhya) nïëu mong muöën cuãa mònh khöng àûúåc thoãa maän. Quöëc vûúng Thaái Lan cûúng quyïët tûâ chöëi, vaâ cuöåc chiïën àaä xaãy ra. Quên Miïën Àiïån traân sang nhû nûúác chaãy, ngaây àïm vêy kñn kinh thaânh Ay-naát-hya.

Hoaâng àïë Ma-ha aåa-kra-paát vaâ hoaâng hêåu aåuy-ri-dö thai àûáng trïn thaânh cao quan saát cuöåc têën cöng cuãa quên Miïën Àiïån. - Boån chuáng àöng quaá. Ta biïët laâm sao bêy giúâ ? Hoaâng hêåu lo ngaåi, noái. - Hêåu àûâng lo. Ta seä thên chinh ra ngoaâi thaânh diïåt boån chuáng àïí chûáng toã uy quyïìn vaâ thêìn lûåc cuãa ta. - Xin bïå haå cho thiïëp cuâng ài theo trong quên. - Hoaâng hêåu raång rúä, phêën khúãi têu. - Khöng àûúåc. Chöën sa trûúâng àêu phaãi laâ chöî àïí cho giai nhên kiïìu nûä rong chúi. Hoaâng àïë Ma-ha lùæc àêìu vaâ baão tiïëp: "Hêåu cûá úã trong thaânh, àûâng theo laâm vûúáng bêån chên ta!". Nhûng hoaâng hêåu nhêët àõnh khöng nghe. Chúâ khi Quöëc vûúng khai thaânh ra trêån röìi, baâ liïìn cúäi voi töëc theo. Khi baâ túái mùåt trêån laâ luác hoaâng àïë Ma-ha aåa-kra-paát àang giao tranh aác liïåt vúái Hoaâng tûã Miïën Àiïån. Cuöåc àêëu kiïëm tay àöi trïn mònh voi möîi luác caâng dûä döåi. Hoaâng àïë Thaái Lan coá phêìn nuáng thïë búãi öng àaä coá tuöíi maâ àöëi phûúng thò coân treã, laåi àang höìi sung sûác. Àöåt nhiïn con voi öng vêëp vaâo möåt khuác göî khuyåu hai chên trûúác xuöëng; laâm cho öng bõ chúái vúái. Khöng àïí lúä cú höåi nghòn vaâng, Hoaâng tûã Miïën Àiïån vung gûúm cheám maånh möåt nhaát ngang ngûúâi Hoaâng àïë Thaái Lan. Giûäa luác caái chïët cuãa chöìng chó caách coá àûúâng tú keä toác, Hoaâng hêåu aåuy-ri-dö thai thuác voi nhû chúáp tiïën vaâo giûäa hai àêëu thuã, hûáng troån nhaát kiïëm thay chöìng. Hoaâng àïë Thaái Lan laåi tiïëp tuåc chiïën àêëu... Böën thaáng sau, quên Miïën Àiïån bõ queát saåch khoãi laänh thöí Thaái Lan vaâ chuáng cuäng khöng bùæt àûúåc möåt con voi trùæng naâo. úã

PHAÅM HÖÍ 74


caác vuâng rûâng nuái, con vêåt àûúåc ghi vaâo thêìn thoaåi nhiïìu nhêët ngang vúái höí laâ voi trùæng. Voi trùæng àûúåc dên sún traâng coi troång nhû möåt thêìn vêåt, khöng khaác gò dên chaâi vuâng biïín coi caá voi laâ thêìn höå maång. Trong "Xûá trêìm hûúng" giúái thiïåu vïì àêët nûúác vaâ con ngûúâi tónh Khaánh Hoâa (Phuá Khaánh giúâ àêy) khi noái vïì hoân nuái Chûä - kroa - Baâ con trong vuâng goåi laâ Chûä cú Rua - coá àoaån kïí vïì Coåp Nhang cûáu àaân Baåch tûúång, sau àaân Baåch tûúång baáo ên v.v... Rùçng "úã nuái naây thónh thoaãng ngûúâi àõa phûúng tröng thêëy boáng Baåch tûúång. Truyïìn rùçng àoá laâ sûá giaã cuãa Chuáa àaân Baåch tûúång sai vïì viïëng möå con". Möåt öng baån thúå sùn kïí laåi rùçng: - Luác töi laâm viïåc úã àïìn M.Drack thúâi Phaáp thuöåc, möåt bêån ài sùn úã Chûä Kroa, tröng thêëy möåt bêìy voi lúán, to coá nhoã coá. Chuáng àûáng quanh möåt taãng àaá lúán, àêìu chêu vaâo nhau vaâ cuái guåc xuöëng àêët, miïång buöng ra nhûäng tiïëng "Lêìm bêìm... bum bum..." nhû tiïëng tröëng chêìu, tiïëng chuöng àöìng gioáng àöi luác tïë thêìn. Töi khöng hiïíu chuáng laâm gò, àûáng xem höìi lêu röìi lùång leä xuöëng nuái".

Taác giaã cuäng nhêån rùçng chuyïån nghe hoang àûúâng nhûng lyá thuá vaâ hêëp dêîn. úã Cam-pu-chia vaâ êën Àöå xûa, theo caác truyïån cöí tñch khi coá möåt võ vua bùng haâ maâ khöng ngûúâi kïë võ, thò ngûúâi ta laâm lïî vaâ àûa möåt con voi trùæng ài, coá baách quan höå töëng. Voi êëy ài bao giúâ gùåp ngûúâi naâo, noá quyâ xuöëng laåy, duâng voâi quêën àúä lïn lûng thò ngûúâi êëy lêåp tûác àûúåc àûa vïì triïìu laâm vua. Coân úã Thaái Lan, nhên dên coi voi trùæng laâ àiïìm baáo trûúác cuãa sûå thõnh vûúång thaái bònh trong nûúác. Möîi khi bùæt àûúåc möåt con voi trùæng hoå lêåp tûác dêng cho nhaâ vua vaâ caác chuâa chiïìn àïìu töí chûác àaåi höåi lïî laåt rêët nhöån nhõp. Lïî naây coân àûúåc töí chûác troång thïí hún nïëu voi trùæng xuêët hiïån vaâo caác nùm khúãi àêìu cuãa caác vua chuáa. Vaâ nïëu nhû trûúâng húåp naây xaãy ra khi coá võ vua múái lïn ngöi, thò tên vûúng àûúåc dên chuáng coi nhû thêìn nhên. Caác voi trùæng àûúåc nhaâ vua nuöi dûúäng sung sûúáng trong nhûäng chuöìng rêët àeåp vaâ chó phaãi laâm cöng viïåc duy nhêët laâ ài diïîu haânh trong nhûäng ngaây lïî.

* Bûúác thùng trêìm cuãa con voi úã chêu êu xûa Nûúác ta ngaây xûa cuäng coá chuöìng àêëu thuá (areáne) nhûng hiïëm hoi vaâ khöng àöì söå nhû chêu êu. Theo giaáo sû Lï Vùn Haão, thò: "Hiïån nay caách Huïë böën ki lö meát bïn hûäu ngaån söng Hûúng, taåi laâng Nguyïåt Biïíu, xaä Thuãy Xuên, huyïån Hûúng Thuãy cuä (Bònh Trõ Thiïn) coân möåt di tñch khaão cöí hoåc àaáng chuá yá: trûúâng àêëu Höí Quyïìn xêy caách àêy gêìn möåt thïë kyã rûúäi. Tûâ giûäa thïë kyã thûá XIII, àêy laâ núi coá nhiïìu chuöìng voi cuãa quên àöåi phong kiïën. Thúâi caác vua Nguyïîn, núi naây

CAÁC CON VÊÅT 75


àûúåc tiïëp tuåc laâm núi nuöi dûúäng vaâ huêën luyïån voi chiïën. Dêëu vïët caác chuöìng voi nay khöng coân, nhûng vêîn coân caác möå voi vaâ àiïån Voi Reá. Chñnh núi naây, vaâo nùm 1830, Minh Maång quyïët àõnh xêy dûång trûúâng àêëu Höí Quyïìn... úã àêy Höí Quyïìn phaãi àûúåc hiïíu theo nghôa röång laâ núi àêëu giûäa höí vaâ voi. Caác cuöåc àêëu giûäa voi vaâ höí thûúâng àûúåc töí chûác taåi caác khu vûåc naây tûâ thúâi caác chuáa Nguyïîn vaâ àûúåc duy trò dûúái caác thúâi vua Nguyïîn cho àïën trêån àêëu cuöëi cuâng diïîn ra vaâo nùm 1904 dûúái thúâi vua Thaânh Thaái... Vaâo thïë kyã XVIII, möåt ngûúâi Phaáp laâ P.Poaviú àaä chûáng kiïën möåt trêån àêëu giûäa voi vaâ höí do chuáa Nguyïîn Voä Vûúng töí chûác, keáo daâi suöët möåt ngaây vúái 18 con höí bõ voi diïåt"... úã nûúác ta, caác nûúác aá Àöng vaâ noái chung caác miïìn nhiïåt àúái, thò voi thuöåc haång "Anh chõ" giûäa caác loaâi daä thuá rûâng xanh. Nhûng àûa sang chêu êu thò voi "suy tò, xuöëng giaá quaá". Thïë múái biïët: giang sún naâo anh huâng nêëy, thêåt!

ÚÃ La Maä, cuöåc giao àêëu àêìu tiïn giûäa caác loaâi thuá diïîn ra trong möåt àêëu trûúâng, 186 nùm trûúác Thiïn Chuáa giaáng sinh, sau khi hoå chinh phuåc àûúåc Xy-ri ñt lêu. Àïë quöëc La Maä laâ möåt àïë quöëc toaân cêìu, vò thïë úã Rö ma ngûúâi ta coá thïí trònh baây trûúác nhûäng keã hiïëu kyâ nhiïìu tiïët muåc laå, phong phuá hún bêët cûá möåt núi naâo khaác. Chêu aá, chêu Phi vaâ caác nûúác baán khai cuãa chêu êu àïìu heån gùåp nhau taåi àêëu trûúâng Cö-lñt-xï (Cölisseá). Nhûäng con voi vaâ nhûäng con tï giaác, nhûäng con gêëu vaâ nhûäng con boâ toát, nhûäng con sû tûã, nhûäng con höí vaâ baáo àûúåc thaã ra choåi vúái nhûäng ngûúâi àêëu thuá (gladiateur) hoùåc àêëu nhau vúái nhûäng tuâ nhên chó coá tay khöng ! Nï-röng - hoaâng àïë La Maä àöåc aác taân baåo nhêët, sinh úã ng-zi-ö (yá), nùm 37 mêët úã Rö-ma nùm 68 - chñnh öng ta laâ möåt tay àaánh xe thûúång thùång, àaä naãy ra yá kiïën duâng caã nhûäng con thuá laå trong caác cuöåc àua. sng ta coân cho thùæng vaâo chiïëc xe cuãa mònh böën con laåc àaâ - Hï-li-ö-ga ban (Heáliogabale) con ngûúâi quaái gúã nhêët trong caác võ hoaâng àïë La Maä coân vûúåt tröåi hún Nï-röng bùçng caách töí chûác nhûäng cuöåc àua xe do voi, sû tûã vaâ höí keáo. Giaá maâ oan höìn cuãa nhûäng con voi khöën naån àoá coân àuãng àónh huú voâi, lang thang giûäa u linh vaâ trêìn giúái àïën ngaây nay, thò chuáng seä ngêåm nguâi rïn lïn niïìm bi phêîn cuãa con höí Thïë Lûä: "si, thúâi oanh liïåt nay coân àêu!". Möåt trong nhûäng quang caãnh khaã öë nhêët maâ ngûúâi La Maä baây ra laâ cuöåc giao àêëu cuãa nhûäng con voi vaâ nhûäng con choá! Luy-cui-lit (Lucullus) quaãn lyá thõ trûúâng, möåt gaä treã tuöíi - cuâng vúái anh hùæn - àiïìu khiïín caác buöíi lïî vaâ caác troâ vui, laâ möåt trong nhûäng keã saáng taåo ra troâ tiïu khiïín kyâ quùåc naây. Àoá laâ dêëu hiïåu cuãa möåt sûå suy àöìi, nïëu khöng phaãi úã ngûúâi La Maä thò ñt ra, cuäng búãi úã nhûäng con

PHAÅM HÖÍ 76


voi. Ngûúâi La Maä àaä biïët voi thïë naâo tûâ hai trùm nùm trûúác, trong möåt biïën cöë nghiïm troång: Chiïën tranh vúái Pia-ruyátx (tûác Pyrrhos II vua xûá Epire sinh 318 nùm trûúác Thiïn Chuáa giaáng sinh, mêët úã Hy Laåp) caãnh tûúång nhûäng con vêåt xaám khöíng löì daây xeáo quên binh La Maä kinh hoaâng khuãng khiïëp, vaâ chñnh nhûäng con voi huâng duäng, bùçng sûác têën cöng dûä döåi àaä àem chiïën thùæng vïì cho Pia- ruyátx trong caác trêån chiïën Hï-rùæc-cú-lö vaâ aát- xcuy-lum. Nhûäng voi trêån cuãa vua xûá -pia (eápire) coá thïí coá nguöìn göëc tûâ chêu aá. Khi vua A leác xùng àïën êën Àöå "möët" duâng voi chiïën àaä laâ truyïìn thöëng lêu àúâi cuãa àõa phûúng. Vua xûá Ma-xe-àon àaä tûâng chiïën àêëu chöëng nhûäng con voi trêån nhûng öng ta khöng thñch bùæt chûúác phûúng phaáp nghi ngúâ cuãa nhûäng àõch thuã naây. Cho duâ öng ta khöng coá nhûäng àùåc hûäu chñnh cöëng cuãa möåt hoaâng àïë phûúng Àöng. - öng ta àaä nuöi trong doanh traåi nhûäng con sû tûã àûúåc thuêìn hoáa - öng ta vêîn tûå tòm lêëy nhûäng con voi, nhûng chó duâng àïí thöì haâng, coân con A-giùæc, voi riïng cuãa öng thò àaãm nhiïåm chuyïín vêån haânh lyá hoaâng gia thöi. Nhûäng võ vua kïë nghiïåp öng cuäng duâng voi trong chiïën trêån nhû "vuä khñ boåc theáp" yïím trúå bùçng quên cung noã chaåy nhanh, tûåa nhû nhûäng chiïëc xe tùng trong quên àöåi mö àeác ngaây nay. Hiïåu quaã thêåt laâ bêëp bïnh, búãi nhûäng con voi maâ ngûúâi êën Àöå xem nhû laâ biïíu tûúång cuãa sûå khön ngoan, laåi khöng phên biïåt roä ai laâ baån, ai laâ thuâ, vaâ nhiïìu khi chuáng chaâ naát caã nhûäng àöìng minh cuãa mònh. Hún nûäa, ngûúâi La Maä súám nhêån ra rùçng voi trêån khöng phaãi laâ möåt thûá vuä khñ coá hiïåu lûåc nhû hoå àaä tûúãng. Trong cuöåc chinh phaåt lêìn thûá nhêët, nhûäng ngûúâi Caác-ta-giú (Cacrthage) - thaânh phöë Bùæc Phi tûúng àûúng vúái Rö-ma àaä àûa àïën Xi-xin (aåicile) hún böën trùm con thuá da daây naây, nhûng trong trêån Pa-leác-nú chuáng àaä hoaân toaân thaãm baåi. Mï ten luyát (Meátellus) àûa têët caã àöåi voi chiïën lúåi phêím vïì Rö-ma vaâ cho vaâo àoaân xiïëc, úã àoá chuáng ngoeão hïët con naây àïën con khaác. An-ni-ban (Annibal) cuäng khöng coân nhiïìu may mùæn vúái àöåi voi trêån trûá danh cuãa öng ta. sng ta xuêët hiïån úã chêu êu vúái 500 voi, àïën söng Rön (Rhöne) chó coân coá 37, sau khi vûúåt qua daäy nuái An-pú (Alpes) con söë naây chó coân coá 8; taám con coân laåi röìi cuäng chïët mêët baãy, chó coân möîi con àöåc nhêët chõu àûång nöíi gian khöí nhoåc nhùçn cuãa cuöåc viïîn chinh. Cho duâ coá nhûäng kinh nghiïåm êëy, ngûúâi La Maä khöng muöën àûáng sau, so vúái nhûäng keã thuâ cuãa mònh. Nhûng sûå hêm möå cuãa hoå àöëi vúái thûá "vuä khñ múái" naây chó àûúåc möåt thúâi gian ngùæn. Khi coá cú höåi múã nhûäng cuöåc diïîn chinh sang phûúng Àöng vaâ Bùæc Phi, hoå múái duâng voi. Àöëi vúái nhûäng ngûúâi aã-

CAÁC CON VÊÅT 77


rêåp, voi àûúåc xem nhû nhûäng con thuá trêån mang laåi möåt thúâi kyâ chiïën thùæng múái huy hoaâng. úã Rö-ma, chuáng trúã thaânh loaåi khuêët phuåc múái trong vai troâ suác vêåt laâm xiïëc!

* Con thuá tinh khön Ta thûúâng hay baão: "Caáo chïët ba nùm coân quay àêìu vïì nuái" àïí noái têëm loâng hoaâi voång cöë hûúng cuãa keã ài xa àöëi vúái núi cùæt röën chön nhau, hoùåc nhùæc nhúã nhûäng ai chúá vöåi quïn cöåi nguöìn dên töåc. Chûá àaä chïët röìi, thò coân quay laâm sao àûúåc? Hoùåc giaã, do möåt biïën cöë àõa chêët, ngaây xûa coá ngûúâi naâo àoá vò nguyïn nhên gò àoá, ngêîu nhiïn àaâo lïn thêëy böå xûúng con caáo mònh chön trûúác kia, àêìu noá chuyïín vïì hûúáng nuái chùèng haån, maâ thaânh xuêët xûá cuãa cêu ngaån ngûä naây chùng? Nhûng con voi thò quay àêìu vïì nuái thêåt àêëy. Biïët mònh sùæp chïët, noá chêåm chaåp nùång nïì xoay caã thên hònh àöì söå quay àêìu vïì hûúáng nuái, núi chñnh baãn thên noá àaä sinh ra. Cho duâ böë meå noá àaä thaânh con voi nhaâ, àïí noá ra giûäa àöìng bùçng trong thaânh phöë v.v... theo möåt baãn nùng huyïìn bñ khoa hoåc chûa giaãi thñch àûúåc, con voi êëy vêîn quay àêìu vïì hûúáng nuái töí tiïn cû truá ngaây xûa. ... Con voi möåt ngaâ úã vûúân Baách thaão Haâ Nöåi - höìi Giön-xún àaánh phaá miïìn Bùæc - trûúác khi chïët röëng lïn möåt tiïëng daâi, nhû tiïëng chaâo giaä biïåt ngaân xanh, hai chên trûúác tûâ tûâ khuyåu xuöëng, àêìu hûúáng vïì phña Têy Nam. Vaâ con voi caái, möåt trong hai con àûa ra tûâ Quaãng Bònh, chïët ngaây 19 thaáng chaåp (êm lõch) nùm Quáy sûãu (1-11-74) àêìu cuäng quay vïì hûúáng Têy Nam (Trûúâng Sún Thûúång Laâo). úã ngoaåi ö Bùng Cöëc coá möåt traåi nuöi caá sêëu... hoå coân nuöi caã voi, coåp, sû tûã v.v... cho du khaách àïën xem, nhû möåt vûúân thuá nhoã. Vaâi con vêåt úã traåi naây coân laâm troâ biïíu diïîn nhû khó ài xe àaåp... nhêët laâ con voi biïët nhaáy mùæt muáa theo àiïåu nhaåc, khiïën ngûúâi ta khöng thïí nñn cûúâi àûúåc. Con voi naây nghe àûúåc tiïëng ngûúâi (tiïëng Thaái Lan) ngûúâi chuã khöng cêìn ra àiïåu böå, baão thïë naâo noá laâm thïë êëy nhû nhaáy mùæt, ngöìi xuöëng laåy, vêîy tai, huú voâi chaâo v. v... Du khaách têåp trung àöng nhêët chöî caác chuá khó vaâ chuá voi con naây àïí chuåp aãnh laâm kyã niïåm. Noá coân thöíi àûúåc caã keân ! Möîi khi du khaách neám tiïìn thûúãng, noá quyâ xuöëng laåy taå, vaâ duâng voâi nhùåt tiïìn boã vaâo caái höåp cho chuã (Tin phûúng Têy 26-11-74). Laåi coân möåt con voi thöng minh hún thïë nûäa kia. úã vûúân baách thuá -rï-van coá möåt con voi êën Àöå tïn laâ Vö-va àûúåc moåi ngûúâi lûu yá nhêët. Quanh chuöìng noá bao giúâ cuäng àöng nghõt ngûúâi. Ai cuäng muöën xem caái chuá voi hiïíu àûúåc 4 thûá tiïëng : Àûác, Anh, Nga, aác-mï-ni naây. Trûúác tiïn noá söëng úã vûúân thuá Lai xñch, sau àoá dúâi sang Luên Àön, tûâ àoá chuyïín vïì Maát-xcú-va vaâ cuöëi cuâng laâ rï-van. Coá leä con voi naây àaä lônh höåi

PHAÅM HÖÍ 78


àûúåc "tri thûác sinh ngûä" cuãa nhûäng ngûúâi àaä tröng nom noá, qua caác thúâi kyâ chuyïín dúâi àõa àiïím. Voi hiïíu àûúåc bao nhiïu ngön tûâ cuãa con ngûúâi ? Noá hoåc nghe àûúåc 30 tûâ rêët dïî daâng. Coá ngûúâi coân cho rùçng coá con coá thïí hiïíu àûúåc àïën 82 tûâ ngûä. Möåt nhên viïn kiïím lêm úã êën Àöå coá kïí laåi chuyïån nhiïìu con voi àêìu àaân àaä toã ra rêët tinh khön. Chuáng thûúâng duâng voâi beã cêy tre lêëy möåt àoaån daâi röìi ài àêu cuäng "cêìm" chiïëc gêåy êëy ài theo. Voi deâ dùåt bûúác tûâng bûúác, àêìu voâi "cêìm" thùèng àûáng chiïëc gêåy khua khua, xêm lïn mùåt àêët röìi múái ài túái, nhû ngûúâi muâ chöëng gêåy doâ àûúâng. Chuáng duâng gêåy àïí thùm doâ, xem dûúái löëi moân coá hêìm höë caåm bêîy ngûúâi àaä àaâo sùén, hoùåc àaä àùåt dûúái àêët khöng!

Theo dên sún traâng nhiïìu àúâi, vaâ nhûäng ngûúâi thúå sùn giaâ laäo luyïån úã xûá ta, thò chûa ai tûâng gùåp möå voi bao giúâ. Hoå cho rùçng khi biïët mònh sùæp chïët, bao giúâ noá cuäng tòm vïì nhùæm mùæt têåp trung úã nghôa àõa riïng, möåt núi hiïím trúã trong nuái cao rûâng sêu, con ngûúâi khöng bao giúâ àùåt chên túái àûúåc. Löëi àûa con thuá tinh khön vïì núi an nghó cuöëi cuâng laâ nhûäng àöåc àaåo cûåc kyâ hiïím ngheâo, vaách àaá cêån kïì vûåc thùèm, voi chó coá thïí ài túái möåt lêìn, coá muöën löån vïì cuäng khöng quay laåi àûúåc. Àêëy laâ "möå voi". Coá nhiïìu huyïìn thoaåi vïì "ngêåm ngaãi tòm trêìm", "ngêåm ngaãi theo voi tòm àïën möå voi" nhûng thûåc tïë chûa coá ai tòm àûúåc möå voi, àïí khai thaác moã ngaâ vô àaåi coân maäi maäi chòm trong thêm u cuãa khoái nuái mêy rûâng naây. Tûâ nhiïìu thïë kyã trûúác, nhûäng nhaâ haâng haãi chêu êu, trong naáo nûác dong buöìm vûúåt àaåi dûúng tòm àêët múái, hoå cuäng cöë cöng tòm cho ra caác "moã múä" tûác laâ nghôa trang cuãa caá voi trïn caác vô àöå gêìn cûåc Bùæc, nhû kiïíu "möå voi" úã rûâng, ta vûâa àïì cêåp àïën. Vaâi baãn tûúâng trònh khoa hoåc xûa, trñch "Nhêåt kyá haâng haãi cuãa caác viïn thuyïìn trûúãng" dêîn chûáng möåt àöi ngûúâi tòm àûúåc nghôa trang caá voi, nhûng mú höì vaâ thêëy khöng cêìn thiïët lùæm, nïn töi xin miïîn ghi vaâo àêy. Coá thïí nhûäng chuyïån kïí trïn chó àïìu laâ saãn phêím cuãa oác tûúãng tûúång chùng? Chûá vúái kiïën thûác vaâ trònh àöå cao cuãa khoa hoåc kyä thuêåt ngaây nay mùåt trùng con ngûúâi coân lïn túái àûúåc leä naâo möåt hoác hiïím naâo àoá trïn mùåt àõa cêìu naây maâ caác nhaâ khoa hoåc chõu boá tay, khöng khaám phaá nöíi? Coân nhû noái khöng coá "möå voi", vêåy thò chuáng chïët giêëu xaác úã àêu? Taåi sao chûa thêëy ai nhùåt àûúåc cùåp ngaâ hay àöëng xûúng voi ruä xaác giûäa rûâng? Tuy nhiïn, cuäng àaä coá ngûúâi tûâng chûáng kiïën àûúåc quang caãnh vaâo giúâ phuát cuöëi cuâng cuãa möåt con voi sùæp chïët, giûäa rûâng hoang chêu Phi. Àoá laâ trûúâng húåp hïët sûác haän hûäu, möåt may mùæn coá möåt khöng hai. Lêìn àêìu tiïn trïn thïë giúái (thaáng 1-1971) möåt nhaâ nhiïëp aãnh àaä rònh chuåp

CAÁC CON VÊÅT 79


àûúåc úã Tùng-za-ni (Tan- zani), nhûäng nghi thûác tang lïî ài keâm theo caái chïët cuãa möåt con voi. Maâ khöng phaãi bêët cûá àöëi vúái möåt con voi naâo: Con voi àoá, chñnh laâ meå cuãa àaân töåc. aãnh àêìu tiïn ghi àûúåc: Voi caái tòm choån chöî mònh seä nùçm chïët, coá voi àûåc theo liïìn kïì bïn caånh. aãnh tiïëp theo: duâ àûúåc voi chöìng àûa voâi ve vuöët, êëp öm, voi vúå cuäng cûá quyâ khuyåu xuöëng, dêëu hiïåu chùæc chùæn caái chïët àaä gêìn kïì. Mûúâi möåt lêìn, vúái hy voång laâm cho voi caái phuåc höìi phêën chêën laåi, voi àûåc àaä laâm àuã moåi veã giaã caách nhû êu yïëm, tñnh "chuyïån aái ên". Nhûng vö hiïåu. Nhûäng bûác aãnh kïë tiïëp ghi: Voi meå àaä chïët röìi. Hy voång tiïu tan. Voi böë goåi nhûäng con voi àaä buá nhûäng doâng sûäa cuöëi cuâng cuãa meå àïën. Vaâ sau àoá, suöët caã buöíi chiïìu, àaân töåc àaä rêìu rô tuác trûåc bïn thi haâi. Möåt voi caái khaác, chñnh laâ caá thïí seä nöëi nghiïåp thay voi meå àaä mêët, àûáng huú voâi xua cön truâng. Khi mùåt trúâi lùån, tûã thi àaä trúã thaânh trùæng bïåch. Bêëy giúâ têët caã àaân töåc bùæt àêìu röëng lïn hoâa khuác cuãa hoå nhaâ Tûúång, àïí toã loâng tön kñnh lêìn cuöëi cuâng àöëi vúái voi meå àaä khuêët. Vaâ sau àoá, lêìn lûúåt nöëi àuöi nhau, têët caã lùång leä ra ài, àïí laåi sau lûng khöëi di haâi trú troåi giûäa rûâng. aåau hai ngaây thöi, nhûäng con linh cêíu, nhûäng con kïn kïn (vautour) seä chó coân boã laåi àêëy nhûäng nùæm xûúng khö! Tû liïåu vïì "Bi kõch giûäa rûâng hoang" vö cuâng quyá giaá àöëi vúái möåt ngûúâi viïët hay tòm hiïíu vïì sinh thaái cuãa caác loaâi thuá rûâng hoang daä, nhû töi. Luác naâo töi cuäng giûä tû liïåu nghiïn cûáu vaâ söí tay cuãa töi, nhû giûä... maã töí. Baâ xaä nhaâ töi, nùæm àûúåc yïëu àiïím àoá, baâ àaä coá lêìn nûãa àuâa nûãa thêåt, doåa töi: "sng êëy nhaá ! Khöng chõu khoá ài xïëp haâng mua rau, mua mò cho töi àïìu àïìu... thò höm naâo öng ài cöng taác vùæng, töi cûá laâ bï hïët ra, töi goåi caác baâ àöìng naát!". Doåa chúi vêåy maâ coá hiïåu quaã ngay tûác khùæc, múái aác chûá. Khöng thò e nhûäng böå aãnh kiïíu naây vaâ caác tû liïåu khaác vïì caác con vêåt trïn rûâng dûúái biïín cuãa töi àêu coân maâ khoe vúái caác baån nûäa chúá! Caác baån coá tin rùçng voi cuäng biïët buöìn rêìu, biïët khoác, biïët toeát miïång cûúâi vui veã, phêën khúãi khi àûúåc ngûúâi trao tùång möåt boá hoa höìng chùng? Baån naâo thñch xem, coá thïí àïën gùåp töi úã nhaâ riïng. Khöng thïí cho mûúån. Baáo thuâ laâ baãn tñnh cuãa möåt söë loaâi vêåt khi chuáng bõ têën cöng, mang troång thûúng maâ haäy coân chûa chïët. Nhûng trûúâng húåp con voi naây, caách baáo thuâ cuãa noá húi khaác laå. Dûúâng nhû noá coá àûúåc suy nghô nhû ngûúâi sau cún phêîn nöå, giïët xong keã thuâ, noá thêëy laâ quaá àaáng, noá höëi hêån? Hay noá cho nhû thïë laâ àuã röìi, vaâ muöën toã ra mònh àaä xûã sûå soâng phùèng möåt caách phaãi chùng?! Chuyïån naây xaãy ra úã huyïån aåöng Maä (tónh aåún La cuä) höìi múái bùæt àêìu chiïën tranh phaá hoaåi cuãa giùåc Myä (khuyïët àiïím

PHAÅM HÖÍ 80


lúán cuãa töi laâ vöåi khöng ghi roä ngaây thaáng vaâ tïn nhûäng ngûúâi coá liïn quan cuâng àõa àiïím... chñnh xaác, cêìn thiïët phaãi coá nhû möåt ngûúâi laâm cöng taác khoa hoåc, sûã hoåc. Nhûng caác baån vêîn coá thïí tòm àïën hoãi caác àöìng chñ coá traách nhiïåm bêëy giúâ, úã cöng ty cöng viïn Haâ Nöåi). Sún La àiïån vïì, baáo coá bùæt àûúåc möåt con voi. Cöng ty Cöng viïn mûâng lùæm, nhûng bêëy giúâ maáy bay àang àaánh phaá, bêån nhiïìu viïåc chûa cûã caán böå lïn ngay àûúåc. ñt lêu sau àïën aåún La thò uãy ban haânh chñnh tónh beân baáo noá chïët röìi. Hoå chó biïët coá vêåy! Caán böå cöng ty Cöng viïn beân vïì àïën têån núi àiïìu tra, thò quaã con voi con àaä bõ nhên dên "thõt" röìi! Têët caã nguyïn nhên thïë naây: Hai àöìng baâo dên töåc lïn rûâng lêëy cuãi, thêëy dûúái ven suöëi tha thêín möåt chuá voi con, beân baân nhau bùæt. Möåt öng lo chùåt song mêy chuêín bõ buöåc, möåt öng moâ xuöëng bùæt trûúác. Thònh lònh con voi böë xöng ra duâng voâi toám öng quêåt xuöëng àaá. sng naây kïu heát thêët thanh, öng àûáng trïn nuái thêëy chó àaânh àûáng khoác. Àêåp chïët öng naây röìi, chûa thöi. Noá cuöån xaác öng xöëc xöëc vaâo giûäa hai chiïëc ngaâ nhoån thuãng naát hïët thi thïí. Laåi àïí xuöëng lêëy chên chaâ mïìm bêëy nhû buán. Röìi noá cuöån xaác öng àûa lïn möåt lêìn cuöëi cuâng - nhû àïí kiïím tra xem chïët thêåt chûa, hay àoá laâ biïíu hiïån cuãa möåt sûå àaä nhû khöng biïët - múái àùåt xaác öng xuöëng, lêëy voâi keáo hai tay hai chên xïëp nùçm thùèng thúám theo ngûúâi. Xong noá múái dùæt con boã ài. sng àûáng chûáng kiïën caái chïët thï thaãm cuãa baån vûâa run súå, baâng hoaâng àïën àiïëng ngûúâi cuäng vûâa khöng hiïíu taåi sao? Traã thuâ thò àaä àaânh. Coân taåi sao noá laåi xïëp laåi thi thïí? sng chaåy vïì goåi gia àònh ngûúâi xêëu söë vaâ dên baãn àïën khiïng xaác vïì chön. Caã tuêìn sau, dên laâng têåp trung suáng, löåi khùæp rûâng múái luâng bùæt àûúåc con voi böë, vaâ bùæt àûúåc con voi con. Hoå nuöi con voi con, nhûng hoå baão hoå nuöi töën cöng töën cuãa, àïí thò Haâ Nöåi cuäng lïn bùæt, vò loâng cùm thuâ voi böë chûa nguöi, hoå "thõt" con voi con. Caác nhaâ khoa hoåc, caác nhaâ àöång vêåt hoåc coá thïí giaãi thñch höå vïì hiïån tûúång naây cho caác baån àoåc treã àûúåc chùng? Töi thò xin chõu boá tay. Vïì voi khön thò coá chuyïån naây cuäng húi laå. Xûa, caác triïìu vua ta lêu lêu laåi cûã möåt sûá böå sang Taâu, khi thò àïí baáo thùæng, kïët hiïëu, taå ún hoùåc caáo ai v.v... Möîi lêìn sûá böå ài, àïìu coá mang theo nhiïìu cöëng phêím quyá giaá vaâ caác con thuá söëng nhû ngûåa, voi, tï giaác v. v... Àûúâng xa diïåu vúåi, phaãi qua trùm nuái ngaân söng. Theo saách "Lônh ngoaåi àai àaáp" cuãa Chu Khûá Phi àúâi Töëng thò "Viïåt Nam àem voi cöëng ài àûúâng Vônh Bònh. Tûác laâ àûúâng böå tûâ Thùng Long àïën Ung Chêu (qua Bùæc Ninh, Bùæc Giang, Laång Sún, Bùçng Tûúâng, Ninh Minh... Tûâ àoá thùèng túái traåi Vônh Bònh. Coân möåt àûúâng nûäa laâ Khêm Chêu, caác sûá böå vêîn ài

CAÁC CON VÊÅT 81


ngûúâi nheå". Àûúâng Vônh Bònh hiïån nay chuáng ta vêîn coân duâng (Haâ Nöåi - Bùçng Tûúâng). Àïën triïìu Têy aåún, quên Thanh àaåi baåi úã Àöëng Àa... Theo tû liïåu cuãa hai baån Trung Kiïn, Vuä Huâng thò: coá leä nöîi kinh hoaâng cuãa quan quên nhaâ Thanh trûúác nhûäng àöåi tûúång binh cuãa Nguyïîn Huïå, dêîn àïën sûå kinh ngaåc, khiïën cho vua nhaâ Thanh muöën têån mùæt tröng thêëy voi cuãa Têy aåún. aåau khi buöåc phaãi giao haão vúái ta, vua Thanh coá yá xin Nguyïîn Huïå mêëy con voi. Nghe tin êëy, Nguyïîn Huïå cûúâi vaâ noái vúái nhûäng ngûúâi xung quanh rùçng: "Caân Long noá muöën xin voi, xem con naâo cuåt voâi cho noá möåt con!". Tuy thïë, Nguyïîn Huïå vêîn gúãi cho vua Thanh hai thúát voi lúán, nhên coá sûá böå sang triïìu àònh nhaâ Thanh. Vaâ khöng biïët vö tònh hay búãi sûå khön ngoan cuãa voi, maâ hai thúát voi naây luác àaáng leä phaãi ài thò laåi yâ ra, luác àaáng leä nghó laåi cûá xöìng xöåc ài. Noái chung laâ giúã chûáng gêy nhiïìu khoá khùn, àaä laâm cho söë quên sô nhaâ Thanh phaãi khöën àöën vêët vaã suöët àoaån àûúâng, tûâ biïn giúái qua caác àõa àiïím caác baån vûâa nghe kïí trïn múái àïën àûúåc kinh àö nhaâ Thanh. Theo lúâi kïí cuãa àöìng chñ Haão - quaãn tûúång úã Baách thaão Haâ Nöåi, baáo Thöëng Nhêët söë 218 ngaây 3-11-1973, thò: "Voi chöëng Myä úã vûúân Baách thaão Haâ Nöåi hiïån coá A Khêm vaâ A Gêìm. Noái àïën hai voi naây, khöng sao quïn àûúåc Baåc Maây - voi chöëng Phaáp nöíi tiïëng vúái nhiïìu chiïën cöng tûâ chiïën trûúâng khu 5 têåp kïët ra Bùæc. Vò vïët thûúng taái phaát, Baåc Maây àaä chïët taåi vûúân Baách thaão Haâ Nöåi, thoå troân 100 tuöíi. Baån cuãa Baåc Maây laâ Baåc Vaâ vaâ Baåc Noâi - voi keáo phaáo Àiïån Biïn, Baåc Vaâ cuäng mêët luác 125 tuöíi, chó coân laåi Baåc Noâi, nay tuöíi cuäng vûâa 90. Chiïën cöng cuãa A Khêm vaâ A Gêìm coá thïí toám tùæt nhû sau àêy : - Tham gia 110 trêån trong àoá coá 28 trêån aác liïåt - 250 lêìn keáo xe phaáo qua àûúâng lêìy, àûúâng bõ àûát. - Chuyïín 55 chuyïën haâng vûúåt söng, chuyïín haâng hoáa traánh B.52. Haâng ngaây laâm nhiïåm vuå vêån taãi suáng àaån, keáo xe tïn lûãa, xe hoãng maáy, keáo göî laâm cêìu phaâ. Tuöíi quên cuãa A Khêm khaá cao, tûâ nùm 1966. Hiïån nay A Khêm tuöíi àúâi söëng múái àûúåc 50. A Gêìm laâ "lñnh múái" múái lïn 30 tuöíi, nhûng cuäng àaä tûâng ra trêån, phaâm ùn, thñch döî ngoåt, thuây mõ...". A Khêm vaâ A Gêìm cuâng biïët bao baån voi khaáng chiïën khaác coân úã Trûúâng aåún, àaä tûâ lêu "àaánh thùæng" chiïën lûúåc chiïën tranh àiïån tûã cuãa Myä. Möåt phi cöng Myä laái loaåi maáy bay trinh saát àiïån tûã, thuá nhêån: "Maáy moác àiïån tûã bêët lûåc vúái chuáng vò khi hoaåt àöång chuáng khöng phaát ra tiïëng nöí, khöng phaát nhiïåt... Möîi con voi coá thïí chúã nùång vaâ cú àöång hún möåt chiïëc Mö-lö-tö-va cuãa Liïn Xö trïn Trûúâng Sún...".

PHAÅM HÖÍ 82


* Thong dong nuái caã cêy ngaân Trong muön loaâi höëi haã, têët bêåt tranh lêëy sinh töìn giûäa nuái rûâng hoang rúå, bñ hiïím vaâ àêìy caåm bêîy, theo töi, chó coá con voi laâ coá cuöåc söëng thong dong, uy nguy àûúâng bïå, maâ cuäng rêët ung dung tûå taåi. Luác naâo noá cuäng bûúác ung dung, thong thaã bûát caânh laá doåc àûúâng di chuyïín. Tröng noá coá veã chêåm chaåp, vuång vïì búãi khöëi thên hònh àöì söå, nhûng khi noá tûác giêån, caãm thêëy bõ àe doåa hoùåc luác xöng vaâo têën cöng keã thuâ thò noá laåi cûåc kyâ nhanh nheån. "Vúái möåt sûå nheå nhaâng kyâ laå, voi vûúåt qua àöìng bùçng, leo lïn döëc nuái, luöìn trong rûâng rêåm ïm nhû thoã. Cuäng coá thïí trong caác àöång vêåt thò con voi laâ möåt con vêåt ài trïn chöî àêët lêìy khöng khoá khùn gò lùæm. Thêåt vêåy, chên noá coá thïí tñch khaá kyâ laå. Khi con vêåt tò lïn trïn mùåt àêët, chên giaän ra vaâ tùng thïí tñch, coân khi noá nhêëc chên lïn thò chên co laåi vaâ rúâi khoãi chöî lêìy thuåt möåt caách dïî daâng. Vò thïë úã chöî lêìy, voi coá thïí giêîm chên xuöëng chöî sêu túái möåt meát maâ khöng súå bõ chön chùåt xuöëng àêëy". (I.A Kimuskin). Thïë thò böën chên con voi cuäng lúåi haåi coá keám gò cùåp ngaâ nhoån vaâ chiïëc voâi khoãe giêåt àöí cêy ? Khöëi thên hònh àöì söå àûúåc àùåt trïn böën chên vûäng chùæc nhû "cöåt àònh kï taán" êëy, caâng tön daáng veã con voi thïm àûúâng bïå. Khi qua söng qua suöëi khöng sêu quaá 4 meát, noá quúâ chên ài ngêìm chó vûún voâi lïn mùåt nûúác àïí thúã. úã mûåc nûúác sêu hún, voi múái búi bùçng caách àaåp liïn tuåc caã böën chên vaâ duâng voâi quaåt nûúác. Chên voi ngoaâi thïí tñch kyâ laå coá thïí giaän ra vaâ co vaâo, coân coá möåt àiïìu naây nûäa cuäng rêët àùåc biïåt. Trong saách "Vên àaâi loaåi ngûä" cuãa Lï Quyá Àön, chûúng 9 "Phêím vêåt" göìm 320 àiïìu - àïì muåc lúán nhêët cuãa böå saách noái vïì nhûäng àiïìu coá liïn quan àïën khoa hoåc nöng nghiïåp v.v... - Vïì con voi, coá àoaån viïët: "aåaách Dêåu Dûúng taåp trúã noái: Mêåt voi tuây böën muâa chaåy xuöëng böën chên. Muâa xuên mêåt noá úã chên taã àùçng trûúác, muâa haå úã chên hûäu àùçng trûúác, muâa thu úã chên taã àùçng sau, muâa àöng úã chên hûäu àùçng sau, cuäng nhû con ruâa, mêåt khöng úã nhêët àõnh möåt chöî". Thêåt buöìn vaâ àau khöí thay cho con voi cuãa Trêìn Quöëc Tuêën bõ sa lêìy chïët trïn búâ söng Hoáa. Lêìy thuåt, nhaäo sònh úã caác baäi söng nûúác ta, ngûúâi suåt chên xuöëng àoá coá núi luán sêu àïën cöí, phaãi duâng tay bûún nhoaâi lïn múái mong thoaát àûúåc, haâ huöëng gò con voi, nùång nïì to lúán thïë kia! Voi thûúâng tûå múã löëi ài theo caác triïìn nuái, ven söng. Möîi con coá dêëu chên riïng. Thúå sùn coá thïí dûåa vaâo àoá maâ biïët bêìy coá bao nhiïu con, bao nhiïu con lúán, con nhoã. Dêëu chên in nheå, voi ài roán reán chûáng toã chuáng àang úã tònh traång baáo àöång. Dêëu chên höîn àöån coá nhiïìu vïët trûúåt laâ dêëu hiïåu boã chaåy kinh hoaâng. Dêëu ài àïìu àùån, trêåt tûå laâ chuáng trúã laåi bònh tônh. Do cú

CAÁC CON VÊÅT 83


thïí lúán vaâ di chuyïín phûúng hûúáng theo àûúâng cöë àõnh, nïn àaä taåo ra àûúâng voi ài röång vaâi meát, tuây theo loaåi rûâng. Àûúâng voi liïn tuåc nöëi nhiïìu thung luäng, caác khe nuái. Chuáng thûúâng men theo suöëi, doåc trïn caác doâng nuái daâi, vûúåt qua yïn ngûåa thêëp. Khi lïn döëc, àûúâng voi coá hònh chûä chi àïìu àùån. Do àoá, chuáng coá thïí vûúåt döëc 60 àöå hoùåc 70 àöå. Nhiïìu ngûúâi cho rùçng trïn chöî àêët bùçng phùèng, ngûåa coá thïí chaåy nhanh hún voi. Traái laåi, nïëu trïn chöî àêët göì ghïì thò khöng möåt möåt giöëng ngûåa naâo coá thïí vûúåt con vêåt da daây naây àûúåc. Noái chung, khöng möåt con vêåt naâo trong möåt ngaây coá thïí ài böå àûúåc möåt quaäng àûúâng daâi hún voi. "Àûúâng ài cuãa chuáng àaâo trong àaá gra-nñt, khai thöng qua rûâng rêåm vaâ thung luäng traân ngêåp caác khoám tre, chûáng minh möåt caách huâng höìn rùçng traãi qua haâng nghòn nùm, bêìy voi to lúán àoá khöng hïì gùåp trúã ngaåi àaáng kïí doåc àûúâng. Cho túái ngaây nay caác nhaâ sùn bùæn vaâ caác àoaân khaão saát khoa hoåc coân theo àûúâng voi ài, mùåc duâ nhiïìu con àûúâng trong söë àoá àaä bõ boån da daây boã rúi tûâ lêu. Caác nhaâ trùæc àõa cho rùçng khoá maâ coá thïí múã nhûäng con àûúâng ài qua maãnh àêët göì ghïì vúái möåt nghïå thuêåt hoaân thiïån kheáo leáo nhû voi àaä laâm. Coân caác kyä sû cêìu àûúâng cuäng àaä chûáng minh cú súã vûäng chùæc cuãa sûå phaán àoaán noái trïn trong thûåc tiïîn, khi hoå thûåc hiïån nhûäng hoåa àöì doåc theo caác con àûúâng xa xûa àoá..." (A. Ki-muát-skin) (1) - Taác giaã "Àöång vêåt di cû" coá dêîn lúâi -ki-li (Carl A keyley 1866-1926, nhaâ thaám hiïím Myä úã Trung Phi vûâa laâ nhaâ nhöìi thuá, àiïu khùæc, nhaâ vùn vaâ sùn bùæn nöíi tiïëng) rùçng: "Buöåc voi phaãi ài qua möåt àûúâng heãm hay mö àêët duy nhêët, ta seä phaát hiïån àûúåc roä raâng bùçng chûáng sûã duång con àûúâng noái trïn cuãa boån da daây naây trong nhiïìu nùm". "Vaâ A-ki-muát skin mö taã kyä thïm: "Voã cêy, nhûäng taãng àaá doåc àûúâng àïìu àaä bõ lúáp da sêìn suâi cuãa voi coå xaát. Caác khöëi àaá raáo nûúác àïìu nhùén thñn; tûâng con vêåt ài qua àoá àïìu lêëy voâi huát têët caã lûúång nûúác àoång trïn thaânh àaá gra-nñt möåt caách vöåi vaä àïí giaãi khaát. Tûâ nùm naây qua nùm khaác, thïë kyã naây sang thïë kyã khaác, caác tiïëp xuác nheâ nheå àoá cuöëi cuâng taåo nïn bïì mùåt nhùén nhuåi maâ àaá coá hiïån thúâi. Ngûúâi ta cuäng thêëy úã chêu Phi nhûäng chöî löìi loäm vaát trong khöëi àaá lúán, sêu chûâng 15cm, möîi vïët húi röång hún baân chên voi möåt chuát. Caác con àûúâng àoá voi àaä ài qua trong haâng nghòn nùm vaâ àaá coân giûä maäi dêëu chên cuãa chuáng. Phêìn lúán cuöåc àúâi cuãa chuáng laâ ài vaâ ài..." Voi coá têåp tñnh söëng thaânh àaân. Möîi àaân voi coá möåt con voi caái laâm àêìu. Khaác vúái nhiïìu giöëng loaâi thuá khaác, con àêìu àaân bao giúâ cuäng laâ con àûåc, voi àêìu àaân laåi laâ voi caái. Khi di chuyïín, àaân voi ài haâng möåt theo àûúâng moân. Voi àêìu àaân ài

PHAÅM HÖÍ 84


trûúác, àïën caác voi trûúãng thaânh khaác, theo sau laâ voi coá con, voi àûåc thûúâng ài sau cuâng.

Vùn-àen-xten (Van den aåteen) ngûúâi Haâ Lan tûâ lêu laâ möåt trong nhûäng tay sùn nhaâ nghïì - úã Ka-su-hi, vuâng àêët cuãa Cöng-gö thuöåc Bó bïn caånh höì Ki-vu-tñch sùn àûúåc 556 voi. Têët nhiïn laâ nhiïìu con trong söë naây àaä bùæt àûúåc tûâ thúâi kyâ maâ caác loaåi thuá rûâng coân vö giúái haån, rêët nguy hiïím cho vaâi öng thûåc dên hiïëm hoi múái moâ túái múã àöìn àiïìn. Höì Ki vu úã vuâng xñch àaåo, trïn àöå cao 2.200 meát, triïìn nuái quanh höì coá rêët nhiïìu voi. aåùn voi úã àêy cuäng laâ möåt thûá nghïì. Kinh nghiïåm cuãa Vùn-àen-xten, hïî thêëy "noá huú voâi têët caã moåi phña, quaåt quaåt hai tai, àoá laâ nhûäng dêëu hiïåu xêëu maâ töi thuöåc quaá. Chuöìn nhanh tûác khùæc". Coân theo nhiïìu thúå sùn úã xûá ta, tiïëng noá kïu gùæt goãng nghe nhû tiïëng choá suãa laâ baáo hiïåu sûå hung dûä, coá thïí noá têën cöng keã thuâ hoùåc ngûúâi àêëy. Voi àêìu àaân thûúâng kïu "öì... öì..." baáo hiïåu trûúác khi ài ùn. Tñn hiïåu thïí hiïån bùçng tiïëng kïu cuãa voi àûúåc caác nhaâ chuyïn mön miïu taã nhû sau: Hoaãng súå hoùåc tûác giêån, tiïëng rñt lïn. Tiïëng kïu khaân khaân biïíu thõ sûå mong muöën, cuäng laâ tiïëng con goåi meå. Tiïëng kïu keáo daâi trong voâi biïíu thõ sûå vui thñch. Tiïëng kïu lanh laãnh àùåc biïåt phaát qua voâi khi chuáng àêåp voâi xuöëng àêët biïíu thõ sûå khöng vûâa loâng. Gùåp höí, voi gêìm rñt àùåc biïåt vûâa àïí baáo hiïåu cho àöìng loaåi vûâa àïí doåa naåt keã thuâ. Khi dûâng laåi nguã, voi àêìu àaân cuäng úã phña trûúác, voi àûåc thûúâng úã phña ngoaâi àaân àïí laâm nhiïåm vuå canh gaác. Hêìu nhû trong luác nguã, voi cuäng úã trong tû thïë àûáng. -cú-li cho biïët boån voi úã vuâng nuái xûá Kï-ni-a, hònh nhû khöng bao giúâ nùçm xuöëng àêët. sng coân noái thïm rùçng, àöìng boån cuãa chuáng úã àöìng bùçng àöi khi coân duöîi mònh trïn mùåt àêët àïí nghó ngúi, nhûng "chûa ai nhòn thêëy voi nuái nùçm bao giúâ caã". Voi àaân úã Têy Bùæc nûúác ta, àaân trung bònh vaâi ba chuåc con. Àaân nhoã trïn dûúái 10 con; àaân lúán böën, nùm mûúi con. úã Mûúâng Teâ, coá thúå sùn àaä àïëm àûúåc möåt àaân hún 70 con trong thúâi kyâ trûúác àêy. Xûa, úã Trung Phi coá nhûäng bêìy voi àöng àïën 700 con. Gêìn àêy, úã Kï ni a (Àöng Phi) ngûúâi ta àaä baáo àöång vïì naån thuá rûâng àang phaát triïín. aåú böå thöëng kï àaä thêëy coá 1.500 tï giaác, 14 ngaân ngûåa vùçn vaâ 6 vaån con voi, chûa kïí caác loaâi thuá hoang daä trong rûâng sêu. Caác nhaâ chûác traách vuâng cao nguyïn Ni-mi- û-ki thuöåc Kï-ni-a àaä tuyïn böë tònh traång khêín cêëp vò möåt àaân voi àöng túái 400 con "haânh quên" túái vuâng nuái A-beác-àe vûúåt qua bao laâng maåc, rûâng rêåm, giêîm naát cêy cöëi vaâ phaá hoaåi nhiïìu nhaâ cûãa cuãa dên (Tin cuãa baáo Quên àöåi nhên dên 23-5-1978). Trong àiïìu kiïån tûå nhiïn, voi giao phöëi vaâo thaáng 8, thaáng 9. Thúâi

CAÁC CON VÊÅT 85


kyâ naây, voi àûåc hay huác nhau àïí giaânh voi caái. úã Têy Bùæc, thaáng 8-1969 trong möåt cuöåc àoå sûác àïí giaânh con caái, möåt con àûåc àaä tûã thûúng sau khi àaä quêìn naát gêìn möåt heác-ta rûâng tre nûáa. Loaâi vêåt àïën muâa giao phöëi thûúâng têåp trung vaâo möåt àõa àiïím nhêët àõnh. Thñ duå nhû con trùn úã Àöìng Thaáp Mûúâi hay moâ vïì Ba aåao Höìng Ngûå, con ba khña úã muäi Caâ Mau hay keáo vïì vuâng chung quanh Nùm Cùn baám daây àùåc lïn thên cêy àûúác, cêy mùæm. Àöìng baâo ta thûúâng hay ài bùæt chuáng vaâo nhûäng dõp naây, vaâ goåi nhûäng ngaây àoá laâ ngaây "trùn höåi", "ba khña höåi". Voi cuäng vêåy. Nhûng khöng ai goåi laâ "voi höåi". úã Ninh Hoâa (Phuá Khaánh) àïën muâa giao phöëi, voi keáo vïì gêìn suöëi àaá Xeã, trong rûâng cêy rêåm raåp moåc toaân maâ-ca, trïn triïìn nuái, tuåc goåi laâ rûúång. Rûúång rêët sêìm uêët thêm u. aåûúân nuái laâ laâi laâi, cêy maâ-ca vûâa lúán vûâa deão. Trong möåt cuöën saách vïì Khaánh Hoâa, mö taã kyä laâ "Voi caái àûáng xiïn xiïn theo triïìn nuái, àuöi thêëp àêìu cao, voâi voi quêën chùåt vaâo cêy maâ-ca àïí chõu àûång cuâng àêëng phu quên nùång àïën vaâi têën. Ngaây thûúâng voi cuäng hay túái núi rûúång, nhûng chó möåt vaâi con, chûá khöng keáo tûâng àoaân nhû luác "ài cöng taác" thûúâng lïå. Cho nïn ngûúâi qua rûúång phaãi àïí yá xem phên voi. Nïëu thêëy phên múái thò phaãi trúã laåi ngay, vò úã Khaánh Hoâa voi dûä hún coåp. Doâng suöëi qua rûúång chaãy quanh co dûúái boáng maâ- ca chêåp chúân trong laá, trong boáng àaá. Rûúång vùæng veã. aåuöëi quaånh queä. Ngûúâi ài qua caãm thêëy laânh laånh toaân thên, nûãa vò thêìn höìn naát thêìn xaác, nûãa vò húi nûúác suöëi, húi gioá rûâng..." Voi chûãa tûâ 18 àïën 22 thaáng, möîi lûáa àeã möåt con, trûúãng thaânh sinh duåc sau ba mûúi nùm, thoå ngoát 100 tuöíi (Thoå Chêën Hoaâng - 1964). Caác nhaâ vaån vêåt hoåc phûúng Têy cho rùçng voi chó thoå àûúåc 85 tuöíi. Lòa xûá xa quï, do àoá noá chïët súám vêåy laâ phaãi. Àiïìu naây cuäng hïët sûác àùåc biïåt. Mùåc duâ cuâng loaâi, nhûng khaác giöëng, voi chêu Phi vaâ voi êën Àöå giao phöëi khöng bao giúâ àeã con àûúåc (Lûúåc sûã sinh hoåc - A.Azimöëp). Tûúâng trònh vïì sûå sinh saãn cuãa voi Têy Bùæc, Àöî Tûúác coá ghi nhêån: "Thaáng 4-1974, möåt voi àeã ngay bïn àûúâng ö tö múái múã, khöng coá hiïån tûúång gò goåi laâ "töí". Voi con thûúâng thêëy xuêët hiïån nhiïìu vaâo luác thaáng 3, 4, 5. Nhû vêåy, úã Têy Bùæc voi àeã vaâo muâa xuên, àêìu haå". Khi voi meå àeã, àaân voi quanh quêín gêìn àoá vaâi ngaây. Nhûng sau àoá, voi meå cuâng vúái möåt vaâi voi khaác, thûúâng laâ voi àûåc khöng nhêåp àûúåc àaân, taåo thaânh nhoám 2-3 con taåm thúâi. Coá thïí vaâo caác thaáng 7,8 trúã ài, khi con àuã sûác, voi meå múái nhêåp àaân. Nhûäng àaân nhoã, bao giúâ cuäng chó thêëy möåt con àûåc cúä trung bònh. úã àaân lúán hún, ngoaâi möåt con àûåc to, ngaâ daâi laâm chñnh, coân coá möåt vaâi con àûåc khaác söëng lúãn vúãn quanh àaân. Àoá laâ nhûäng voi

PHAÅM HÖÍ 86


àûåc múái vûâa trûúãng thaânh bõ voi khoãe hún khöng cho nhêåp àaân. Nhòn chung, trong àaân voi coá xu thïë "gia àònh" phên thaânh nhoám nhoã 3-4 con theo voi meå. Ngoaâi ra, coân coá voi àûåc giaâ söëng àún àöåc. Noá thûúâng quanh quêín úã möåt thung luäng naâo àoá, tñnh tònh trêìm lùång, nhûng cuäng coá khi têën cöng ngûúâi. Caá biïåt cuäng coân coá voi caái khöng àeã, söëng àún àöåc, ngûúâi Thaái goåi laâ "Traång so lo".

* Lúåi bêët cêåp haåi Thúâi tiïìn sûã, töí tiïn chuáng ta giïët voi àïí lêëy thõt ùn, chuáng ta hiïíu àûúåc. Chûá con ngûúâi hiïån àaåi thò giïët voi àïí laâm gò? Phaãi chùng ngûúâi ta khöng thïí laâm nhûäng viïn bi- a bùçng chêët deão thay ngaâ ? Vaâ nhûäng thûá àöì myä nghïå bùçng ngaâ voi rêët cao giaá trïn khùæp thõ trûúâng quöëc tïë? Búãi ngaâ voi laâ möåt saãn phêím quyá, hiïëm; ai coá laâ àïí khoe giaâu khoe cuãa nhû ngaây xûa caác võ hoaâng àïë chêu êu khoe caác con thuá laå cuãa chêu aá, chêu Phi. Àïí trang diïån cho àeåp û? Thò laâm ngaâ giaã, khoá gò. May thay giúâ àêy khöng coân ai duâng chiïëc baâi ngaâ!. Phuå nûä tiïën böå ngaây nay toaân àeo vaâng giaã. Chuã yïëu laâ àïí tön sùæc àeåp, chûá mang vaâng thêåt laâ daåi döåt, chó töí rûúác hoåa vaâo thên. Con voi chïët chùèng búãi cùåp ngaâ àêëy û? Ngûúâi ta vêîn coân giïët voi khaá nhiïìu. Theo Àöî Tûúác ûúác tñnh thò úã Têy Bùæc "Trong voâng ba böën mûúi nùm gêìn àêy, ñt nhêët cuäng khoaãng hún 200 voi bõ bùæn chïët, chuã yïëu do tïn Àeâo Vùn Long lêëy ngaâ. Chó tñnh trong nùm nùm gêìn àêy toaân khu cuäng àaä bùæn chïët hoùåc bõ thûúng hún 30 con, bònh quên 6 con möåt nùm". Theo tin cuãa möåt haäng thöng têën phûúng Têy thò tûâ thaáng 1-1972 àïën 15 thaáng 11- 1974, coá 12.000 thúát voi bõ giïët. Trung bònh möîi ngaây 5 con. úã àêu thïë ? Trong Lêm viïn quöëc gia (Pare National) cuãa xûá Kï-ni-a. Caãnh saát àaä huy àöång möåt lûåc lûúång lúán àïí chöëng nhûäng ngûúâi sùn tröåm, vêåy maâ voi cuäng bõ giïët nhiïìu thïë àêëy! Búãi boån sùn tröåm bùæn voi bùçng tïn têím àöåc, nïn khoá phaát hiïån àïí maâ toám bùæt. Vûâa àêy (5 thaáng 4-1980) möåt tin phûúng Têy thöng baáo viïåc tiïën haânh kiïím tra ngaâ voi úã 35 quöëc gia chêu Phi. Taáo túån hún, boån sùn leán àaä duâng suáng maáy vaâ coân àêìu àöåc caác vuäng nûúác uöëng. Búãi lêu nay lïånh cêëm sùn voi khöng giêëy pheáp, khöng àûúåc kiïím tra chùåt cheä, vaâ nhiïìu núi noá coân àûúåc caác nhaâ chûác traách laâm ngú!". Voi chêu Phi bõ giïët nhiïìu nhû thïë laâ búãi caã con àûåc vaâ con caái àïìu coá ngaâ (Têët nhiïn laâ ngaâ voi con caái bao giúâ cuäng nhoã hún ngaâ con àûåc). Ngaâ voi àûåc chêu aá daâi khoaãng 1,5 meát. Ngaâ voi àûåc chêu Phi daâi tûâ 2 àïën 3 meát, kyã luåc laâ 4,1 meát (cùåp ngaâ naây nùång túái 148 kg). Con voi coá cùåp ngaâ nùång nhêët thïë giúái 225 kg bõ sùn nùm 1898 taåi Ki-li-man-gia-rö.

CAÁC CON VÊÅT 87


Ruöång rêîy xûá ta vaâi núi úã nhûäng vuâng gêìn rûâng nuái àöi khi coá bõ voi phaá haåi thêåt àêëy. Nhûng so vúái toaân böå diïån tñch canh taác thò nhûäng loäm êëy coá nhùçm nheâ chi, coá àaáng laâ bao. "Xûa kia, voi phöí biïën úã vuâng thêëp Têy Bùæc, kïí caã phña taã ngaån söng Àaâ. Caách àêy khöng lêu voi vêîn coân úã Thanh Uyïn, Quyânh Nhai, Thuêån Chêu, aáïn Chêu, Àiïån Biïn vaâ phña bùæc Mûúâng Teâ. Voi cêìn muöëi khoaáng, do àoá thûúâng gùåp chuáng têåp trung àïën ùn àêët mùån úã khu vûåc söng Maä (aåún La) nhêët laâ vaâo thúâi kyâ àöång duåc muâa thu. Ngoaâi Têy Bùæc ra, voi coân úã raãi raác úã möåt söë vuâng thêëp ven biïn giúái phña Têy, Têy Nguyïn vaâ Nam Trûúâng aåún. Riïng Àùæc Lùæc, hiïån coân trïn 300 voi nuöi..." (Tûúâng trònh cuãa Àöî Tûúác - Viïån Àiïìu tra quy hoaåch - 1978) Voi úã xûá ta gùæn liïìn vúái caác chiïën tñch cuãa caác võ anh huâng hún laâ ngûåa. Lûúng Khöi àaä tûâng nïu thùæc mùæc trïn baáo "Nhên dên" laâ taåi sao caác nhaâ àiïu khùæc khöng taåc voi cho nhûäng "vò sao àêët nûúác" maâ cûá hay àùåt hoå lïn lûng ngûåa, vúái loaåi ngûåa chiïën cao to nhû ngûåa Cö-dùæc hay ngûåa cuãa Phaáp... hoùåc "coá thïí vò hoå quïn tû liïåu, vaâ coá thïí vò ngûåa dïî böë cuåc hún voi. Voi àöì söå lêën aát nhên vêåt nïn caác nhaâ àiïu khùæc tuây tiïån laâm sai lõch sûã chùng?" Con vêåt hoang daä úã rûâng khi àaä àûúåc thuêìn hoáa, mang laåi cho chuáng ta nhiïìu lúåi ñch, thûåc sûå gùæn boá vúái àúâi söëng con ngûúâi, nhêët laâ úã xûá nöng nghiïåp coân chêåm tiïën nhû ta, Laâo vaâ Cam-pu-chia. Chùèng vêåy maâ hêìu nhû àïìn chuâa, miïëu maåo, lùng têím naâo caác baån cuäng thêëy coá hònh tûúång con voi, úã moåi tû thïë, kñch thûúác vaâ daáng veã do ngûúâi xûa àïí laåi. Nïëu caác baån coá dõp sang thùm Cam-pu- chia, ùæt caác baån khöng thïí khöng àïën viïëng àïìn ng-co-thom, ng-co-vaát (Àïë Thiïn, Àïë Thñch) ñt nhêët möåt lêìn. Trong khu vûåc kiïën truác vô àaåi toaân bùçng àaá - kyâ quan thûá 7 cuãa thïë giúái - naây, sau Thêìn, Phêåt vaâ rùæn Na-ga àûúåc àùåt úã nhûäng võ trñ trang troång nhêët, thò kïë àïën laâ con voi. Hêìu nhû chöî naâo baån cuäng seä gùåp con voi chaåm nöíi trïn tûúâng, lêîm liïåt uy nghi vaâ cûåc kyâ sinh àöång. Taåi Viïån Baão Taâng Phnöm Pïnh, vaâo cûãa, nhòn trong tuã kñnh phña traái baån seä gùåp möåt con voi bùçng àöìng àen to hún ngoán chên caái thöi - nhûng laâ möåt con voi 3 àêìu möîi àêìu 2 ngaâ, möåt cöng trònh myä nghïå tuyïåt taác cuãa caác nghïå sô Cam- pu-chia xûa. Trûúác chuâa Phêåt Thêìy Têy An úã nuái aåam Chêu Àöëc (nay thuöåc tónh An Giang) cuäng coá tûúång hai con voi khaá to. Nhòn vaâo, con bïn traái àen nhû voi bònh thûúâng, àùåc biïåt, con bïn phaãi laâ möåt Baåch tûúång àûáng huú voâi, giûúng ra àïën 6 chiïëc ngaâ! Tûâ Nam chñ Bùæc, bao nhiïu ngoån nuái, con àeâo, baâu vuäng mang tïn voi, têët nhiïn do coá giöëng hònh voi nhûng cuäng chûáng toã núi êëy voi thûúâng túái lui, cû truá. Con vêåt

PHAÅM HÖÍ 88


rûâng maâ gêìn guäi xiïët bao! "Con voãi con voi, caái voâi ài trûúác...". Em beá naâo maâ chùèng biïët haát, gioång caâng àúát àaát ngoång nghõu bao nhiïu caâng thêëy con voi àaáng yïu thñch bêëy nhiïu. Trong chiïën àêëu ngaây nay, voi thûúâng àûúåc duâng chúã lûúng thûåc, vuä khñ, keáo xe lu laâm àûúâng, keáo phaáo vaâ tïn lûãa, keáo ö tö qua ngêìm hoùåc caác àoaån àûúâng lêìy. Möåt con voi coá thïí taãi àûúåc tûâ 700 kg àïën hún 1 têën haâng, möåt ngaây ài àûúåc 30-35 km. Àöìng baâo Têy Nguyïn duâng voi thay ngûåa vêån chuyïín haâng hoáa, möåt voi coá thïí saánh bùçng 20-30 ngûúâi, 12 trêu hoùåc vaâi maáy keáo. Nïëu keáo göî trïn chùång àûúâng daâi vaâi ki-lö-meát trïn moåi àõa hònh, voi coá thïí keáo 6 chuyïën möåt ngaây, möîi chuyïën möåt cêy göî 3-4 meát khöëi. Duâng voi úã caác lêm trûúâng reã tiïìn hún maáy keáo ba lêìn vaâ cú àöång hún, àùåc biïåt khöng phaãi töën chi phñ múã àûúâng. úã Thaái Lan, voi àêíy nhûäng suác göî tïëch nùång 2 têën, cho göî lùn xuöëng möåt búâ vûåc. Röìi dûúái àoá, voi laåi huác suác göî lùn xuöëng phña dûúái söng, caách búâ 50 meát àïí chuã kïët laåi thaânh beâ, thaã tröi vïì àöìng bùçng. Khi dên chuáng úã möåt vuâng rûâng naâo àoá bõ bïånh söët reát taân phaá ghï gúám, maâ khöng coá löëi vaâo, ngûúâi ta chó coân duâng caách àûa nhûäng thúát tûúång mang thuöëc trõ söët reát vaâ nhûäng thuâng D.D.T vaâo têån núi, thúâi kyâ trûåc thùng coân chûa àûúåc sûã duång röång raäi nhû bêy giúâ. Voi Miïën Àiïån, khi nhûäng khuác göî tröi theo doâng nûúác chaãy xiïët chöìng chêët lïn nhau, noá coân àoaán biïët àûúåc khuác göî naâo laâm ngheän àûúâng nûúác, giú voâi ra giúä khuác àoá, boã qua möåt bïn. Röìi leå laâng, noá luâi ra xa àïí traánh nhûäng khuác göî tröi uâa nhanh túái, coá thïí laâm cho noá bõ thûúng. Hai con voi duâng rùng haâm to - nhû möåt phiïën àaá nhoã laát àûúâng - ngêåm chùåt möåt súåi dêy àoãi lúán àïí húåp lûåc keáo möåt khuác göî to tûúáng, àûúâng kñnh ào àûúåc àïën 2 meát. úã êën Àöå coân coá trûúâng húåp con voi möåt ngaâ biïët caách duâng caái ngaâ duy nhêët cuãa noá vaâ voâi àïí di chuyïín möåt suác göî. Noá kï möåt àêìu cuãa suác göî lïn thuâng xe vêån taãi, röìi giú böíng suác göî lïn nheå nhaâng àêíy vaâo thuâng xe. Nhû thïë, voi khöng nhûäng biïët luêåt cên bùçng vaâ nguyïn tùæc àoân bêíy maâ coân hoaåt àöång nhû möåt caái maáy truåc. Thïë maâ ngûúâi ta giïët noá chó vò cùåp ngaâ röìi quy töåi noá laâ con vêåt phaá haåi? Boån sùn nhaâ nghïì ngûúâi êu xöng vaâo rûâng nuái chêu Phi, haå voi hïët con naây àïën con khaác chó àïí lêëy cùåp ngaâ, coân thõt boã laåi cho linh cêíu vaâ kïn kïn! (Têët nhiïn laâ thõt noá ùn àûúåc - thúá thõt to nhû súåi dêy gai, nhûng thaái ngang thò rêët mïìm, xaâo ra nhiïìu nûúác, khöng dai nhû thõt trêu. n no húi nùång buång, chêåm tiïu hoáa. Laâm ruöëc àûúåc. Chên, voâi vaâ múä cuäng khaá ngon. Àêy laâ thõt voi ngûúâi ta biïëu, chûá khöng phaãi töi bùæn giïët gò àêu. Töi maâ sûác mêëy?)

CAÁC CON VÊÅT 89


* Ngûúâi ta bùæt voi nhû thïë naâo ? Khöng ai baây ai, phûúng phaáp giaãn tiïån nhêët maâ moåi núi trïn thïë giúái hay aáp duång laâ àaâo möåt caái hêìm röång vaâ sêu, trïn löëi moân maâ voi thûúâng qua laåi, röìi loát vó, khoãa àêët, tröìng laåi coã y nhû trûúác. Laâm khöng kheáo, àïí löå dêëu vïët, voi nhêån ra ngay. Thïë laâ chó coân àúåi voi ài qua, suåt chên rúi xuöëng àoá. Ngûúâi ta troái noá laåi, àùåt têëm vaán daây tûâ àaáy lïn miïång hêìm, röìi duâng hai con voi nhaâ àaä têåp thuêìn röìi, keâm saát hai bïn, àûa voi rûâng lïn khoãi miïång hêìm, dêîn vïì chuöìng. Coá thïí duâng dêy thûâng thùæt nuát thoâng loång, àùåt theo löëi moân, àïí cho möåt chên cuãa voi bûúác vaâo vûúáng voâng. Cuäng phaãi duâng voi nhaâ "höå töëng" àûa anh chaâng vïì. Cuäng coá núi duâng thuöëc phiïån böi vaâo caác laá cêy voi ûa thñch, úã nhûäng núi chuáng thûúâng lui túái. n phaãi laá cêy coá chêët ma tuáy êëy, voi say lûâ àûâ, sûác maånh giaãm nhiïìu vaâ dïî bõ bùæt. Ngaây nay, ngûúâi ta coân duâng möåt loaåi suáng àùåc biïåt àïí "bùæn" voi. Nhûäng viïn àaån khöng laâm chïët con vêåt, chó vaâo quaá lúáp da, thûåc sûå laâ nhûäng liïìu thuöëc mï rêët maånh coá thïí laâm cho voi ngaä xuöëng bêët tónh trong möåt thúâi gian khaá lêu. Ngûúâi ta coân duâng voi caái àïí thu phuåc anh chaâng àaåi lûåc sô ghï gúám kia. Nhûäng chõ voi nhaâ àûúåc tùæm nûúác laá thúm, àûúåc thaã cho ài lang thang trong rûâng àïí quyïën ruä caác voi àûåc röìi duå lêìn lêìn ài vïì traåi. Caác chuá naây chûåc sùén thûâng buöåc, àïí bùæt "tuâ binh". Muöën hay khöng cuäng phaãi chõu haâng phuåc. úã êën Àöå vaâ Höìi Quöëc, thûúâng töí chûác nhûäng cuöåc sùn voi àaåi quy mö. Ngûúâi ta àiïìu khiïín àaân voi nhaâ àuöíi voi hoang ra khoãi rûâng, vaâ döìn chuáng vaâo vuöng raâo kiïn cöë, chó chûâa möåt cöíng vaâo, quanh àoá coá àaâo haâo sêu. Röìi biïåt lêåp tûâng con möåt, ngûúâi ta duâng voi nhaâ dêîn chuáng ra àïí têåp luyïån. Cêìn khoaãng thúâi gian tûâ 3 thaáng àïën möåt nùm, möåt con voi rûâng coá thïí àûúåc têåp rûúåt àïí biïën thaânh con vêåt thuêìn phuåc.

* Tûâ bao giúâ vaâ àïën bao giúâ ? Caã hai cêu hoãi naây chuáng ta àïìu coá thïí traã lúâi àûúåc. Voi xuêët hiïån vaâo àêìu kyã Àïå tam, trong nhoám coá moáng nguyïn thuãy cöí nhêët, thuöåc böå coá voâi. Thaáng 5 nùm 1978, úã möåt cöng trûúâng khai thaác àaá vöi taåi miïìn àöng aålö-va-ki (Tiïåp Khùæc) ngûúâi ta phaát hiïån àûúåc haâi cöët cuãa möåt con voi 4 ngaâ. Hai ngaâ vûâa lúán vûâa daâi vaâ hai ngaâ nhoã, ngùæn hún. Theo caác nhaâ khaão cöí thò vuâng naây coá nhiïìu voi 4 ngaâ, söëng caách àêy haâng triïåu nùm. Thúâi kyâ öng töí cuãa loaåi voi 4 ngaâ naây xuêët hiïån, coân xa xûa hún thïë nûäa (25-30 triïåu nùm). Àoá laâ con Maát-tö-àön. Trong tïn cuãa noá, ta thêëy noái lïn caái àùåc àiïím cêëu taåo cuãa nhûäng rùng haâm maâ bïì mùåt coá mêëu (theo tiïëng Hy Laåp "maát-tö" - vuá, coân "ö-àu-xú" laâ rùng) Maát-tö-àön coá kñch thûúác gêìn nhû voi, coá voâi rêët khoãe vaâ

PHAÅM HÖÍ 90


hai àöi rùng nanh thùèng, möåt àöi trïn möåt àöi dûúái. Möåt con àaåi biïíu cuãa nhoám Maát-tö-àön àûúåc àùæp laåi nguyïn hònh theo böå xûúng hoáa thaåch tröng maâ taãn thêìn. Göì xûúng baã vai trïn söëng lûng nhö cao, tûâ àoá chaåy xuöëng àêìu thaânh àûúâng vaát thùèng nöëi luön vúái chiïëc voâi daâi àûa túái vaâ cùåp ngaâ daâi - rùng nanh - cuãa noá thò chòa túái trûúác, nhoån hoùæt nhû hai lûúäi gûúm töí böë. Voi ta so vúái con voi êën Àöå töi xem úã vûúân Baách thuá Maát-xcú-va thò nhû con bï caånh con boâ meå. Voi êën Àöå cao to, söëng lûng göì quaá quaäng giûäa, tröng cuäng dûä nhûng thua Ma-muát. Dûä tûúáng nhû con Ma-muát löng xöìm, so vúái con Maát-tö-àön thò cuäng khöng úán bùçng. Trûúác nhûäng con naây, thò hònh daáng göëc cuãa voi ra sao? Voi cöí nhêët maâ con ngûúâi ngaây nay biïët àûúåc laâ con Mï-ri-dï-rum söëng trong thúâi kyâ -ö-xen, trïn búâ höì Mï-ri (ngaây nay laâ Fay- um) miïìn Trung Ai Cêåp. Noá cao khöng túái 1 meát, coá daáng dêëp cuãa lúån voâi, muäi vaâ möi trïn keáo daâi thaânh möåt chiïëc voâi ngùæn - Voi cöí Mï ri thñch ngêm mònh caã ngaây dûúái nûúác nhû trêu nûúác vêåy. Vaâo thúâi s-li-gö-xen xuêët hiïån voi rùng coá mêëu cao túái 2 meát. Noá coá daáng dêëp cuãa loaâi voi hiïån àaåi, song coân khaá kyâ dõ vúái 4 chiïëc ngaâ. Àöi ngaâ trïn daâi vaâ maãnh uöën cong vïì phña dûúái, àöi ngaâ dûúái ngùæn hún xïëp cheáo vúái àöi ngaâ trïn nhû chiïëc keáo, coá taác duång nhöí rïî cêy ùn sêu xuöëng àêët. úã nhûäng loaâi voi cöí khaác, àöi rùng cuãa haâm dûúái àaä thûåc sûå biïën thaânh hai chiïëc xeãng bùçng ngaâ cûáng, rùæn vaâ sùæc. aåong song vúái sûå hoaân thiïån cöng cuå, voi cöí àaä phaát triïín thïm nhûäng àùåc àiïím múái, kñch thûúác cú thïí tùng, rùng cûãa haâm trïn (àöi ngaâ trïn) lúán vaâ cong hún, gêìn giöëng ngaâ voi hiïån nay. Möåt daång voi cöí khaác coá tïn laâ Voi cöí khuãng khiïëp, voâi coá ngùæn nhûng àöi ngaâ quay hùèn vïì phña sau, coá taác duång nhû hai caái cuöëc chim àïí keáo caânh laá - vïì phña chuáng maâ chiïëc voâi ngùæn khöng vúái túái. Vaâo kyã Àïå tûá múái xuêët hiïån giöëng voi Ma-muát kñch thûúác to lúán chûa tûâng thêëy - aåo vúái voi hiïån àaåi vaâ caác loaâi voi cöí àaä tuyïåt diïåt, da noá daây túái 2cm, lúáp múä dûúái da daây tûâ 8 àïën 10cm khöng thua böå aáo giaáp cuãa caác chiïën sô thúâi xûa. Voi Ma-muát àöì söå, löng daâi, rêåm vaâ mïìm, song böå oác quaá beá vaâ cùåp ngaâ daâi uöën cong hònh voâng cung duyïn daáng nhûng vö tñch sûå, khöng thïí àûúng àêìu nöíi vúái caác loaâi daä thuá ùn thõt, tûâ con choá rûâng (tûúng tûå choá soái) cho túái con höí khöng àuöi rùng kiïëm. úã vaâi àaåi biïíu cuãa nhoám naây, nhûäng rùng nanh dûúái khöng coân nûäa nhû Ma-muát vaâ con voi hiïån àaåi.

Chuyïån con voi àúâi xûa chuáng ta chuáng ta chó coá thïí hònh dung sinh thaái chuáng qua nhûäng vïët tñch coân laåi trong loâng àêët, hay trong nhûäng thi thïí chuáng coân àûúåc baão töìn nguyïn veån trong

CAÁC CON VÊÅT 91


caác lúáp bùng vônh cûãu. Coân voi àúâi nay ? Quang caãnh möåt bêìy voi 700 con, úã khu rûâng Bu-dön-gö (Phi Chêu) maâ s-ki-li àaä gùåp vaâ dûâng laåi suöët ngaây àïm quan saát vaâ taã laåi laâ möåt bûác tranh àeåp vaâ huâng vô xiïët bao: "Mùåt trúâi moåc trïn caác àónh àöìi vaâ khu rûâng saáng lïn nhûäng tia muön maâu. Bêìy khó cêët tiïëng kïu chaâo hoãi nhau. Cuöåc söëng bûâng tónh úã khùæp chöën. Khöng coá möåt laân gioá nheå naâo. Bêìu khöng khñ nhû bêët àöång. Töi coá caãm giaác àûáng trûúác möåt khu rûâng caách àêy möåt triïåu nùm vïì trûúác. Chim hoát lñu lo, bêìy khó luác naâo cuäng om xoâm. Möåt àaân voi to lúán tiïën qua khu rûâng hoang, chöî naây tûâng con, chöî kia tûâng nhoám, giaây xeáo möîi thûá gùåp trïn àûúâng. Khu rûâng traân ngêåp sûå öìn aâo huyïn naáo. Nhûäng cêy bêåt rïî khi bêìy vêåt ài qua àöí xuöëng êìm êìm. Nhûäng êm thanh the theá thoaát ra tûâ tiïëng öìn aâo höîn àöån cuãa boån da daây àang nöëi àuöi nhau daâi túái möåt ki-lö-meát. Böîng nhiïn möåt con voi caái giaâ àaánh húi thêëy töi liïìn rñt lïn. Lêåp tûác khu rûâng trúã laåi yïn tônh. Bêìy voi dûâng laåi, lùæng tai nhû chúâ àúåi möåt caái gò. Röìi bêët thêìn, cêy cöëi laåi kïu rùng rùæc nhû vûâa coá möåt cún baäo nöíi lïn. Bêìy vêåt chaåy taán loaån, chên hêët tung nhûäng àöëng laá khö, laâm gaäy guåc cêy cöëi bïn àûúâng... Trong àúâi, töi chûa bao giúâ àûúåc chûáng kiïën möåt caãnh huyïn naáo êìm ô nhû möåt bêìy voi gêy ra nhû thïë!". Leä naâo àïí cho nhûäng quang caãnh naây, vaâ hònh aãnh nhûäng con vêåt tinh khön àaä gùæn boá, phuåc vuå biïët bao cho cuöåc söëng con ngûúâi chó coân lûu laåi trong saách vúã? Vaâ con ngûúâi mai sau khöng coân ai àûúåc thêëy têån mùæt con voi laâ gò, caác baån nhó? Bao giúâ thò voi seä bõ tuyïåt diïåt nhû möåt vaâi loaâi thuá hiïëm, quyá trïn àõa cêìu naây? Àiïìu àoá laâ do úã suy nghô quyïët àõnh cuãa con ngûúâi, cuãa têët caã caác baån thöi! Haâ Nöåi, Heâ 78 - Heâ 80 P.C - "Chung voi cuâng vúái Àûác öng: Vûâa phaãi àaánh cöìng vûâa phaãi hoát phên" (ca dao). Caác baån biïët khöng, voi coá thïí ùn liïìn möåt luác gêìn möåt taå àöì ùn àùåc - 90 kg, uöëng 120 lñt nûúác! Vaâ möîi ngaây àïm tiïu hoáa thaãi ra tûâ 60 kg àïën möåt taå phên. Voi Chêu Phi coân ùn 100 àïën 150 kg trong möåt ngaây àïm! Àöi khi ùn túái 300 kg! Chaâ, caái noá xöí ra thò hùèn laâ hún taå. Böí sung: K''Paá Bñ thû Àaãng uãy xaä Àöìng Nai Thûúång, trûúác laâ chñnh trõ viïn huyïån àöåi phuåc viïn (anh coân laâ möåt thúå sùn laäo luyïån) kïí: "-... Nùm ngoaái (1980) vaâo àöå naây töi àang laâm ngoaâi ruöång böîng nghe tiïëng voi röëng êìm ô. Röëng maäi. Töi ngaåc nhiïn lùæm, xaách suáng chaåy vïì, thêëy bêìy voi mûúâi möåt con sa xuöëng höë bom àòa khöng lïn àûúåc. Coá nhiïìu con voi nhoã nom rêët töåi. Àaân voi cûá vûâa röëng vûâa chaåy voâng quanh trong loâng höë. Töi vïì buön kïu dên quên mang cuöëc ra àaâo möåt löëi lúán cho voi lïn. Chuáng lïn, quay àêìu laåi gêåt àêìu chaâo nhû àïí caãm ún röìi múái chaåy

PHAÅM HÖÍ 92


phoáng vö rûâng. Loaâi voi coá nghôa lùæm. Töi khöng bao giúâ bùæn voi hïët...". Trñch trong baâi Baát ngaát Àöìng Nai Thûúång Nguyïîn Trñ Huên) tuêìn baáo Vùn nghïå T.W söë 88 ngaây 20 thaáng 2 nùm 1982.

CAÁC CON VÊÅT 93


VAÂI NEÁT VÏÌ CAÁ MÊÅP

Baáo Nhên Dên söë ra ngaây 2 thaáng 11 nùm 1977, núi trang 6, coá àùng möåt tin ngùæn vïì caá mêåp nhû sau : "Tin TTXVN - Theo Thöng têën xaä Tiïåp Khùæc, múái àêy taåi Cu Ba, ngûúâi ta bùæt àûúåc möåt con caá mêåp daâi 9,85 meát, nùång 5 têën rûúäi úã vuâng biïín phña àöng Cu Ba. Àêy laâ con caá mêåp lúán nhêët bùæt àûúåc tûâ trûúác àïën nay trïn thïë giúái". Thêëy töi hay chuá yá vïì àöång vêåt, öng baån hoåa sô hoå Mai vaâ nhaâ vùn chuyïn viïët truyïån lõch sûã hoå Haâ baão töi nïn viïët möåt baâi baáo gò àoá vïì con caá mêåp cho caác chaáu. Töi chó múái bùæt àêìu nghiïn cûáu, tòm hiïíu vïì àúâi söëng caác sinh vêåt dûúái àaáy àaåi dûúng - cuäng àõnh buång seä viïët möåt quyïín saách cho caác em - caâng khöng phaãi laâ ngûúâi am hiïíu am tûúâng vïì ngû loaåi hoåc, thò viïåc naây àöëi vúái töi coá húi khoá. Tuy nhiïn trûúác sûå àöång viïn khuyïën khñch cuãa baån beâ, nhêët laâ caác chaáu nhoã cuãa töi, töi cuäng cöë gùæng têåp hoåp caác taâi liïåu coá trong söí tay, biïn soaån ra àêy. Röìi khùæc seä coá nhûäng hiïíu biïët àêìy àuã cuãa caác nhaâ khoa hoåc böí sung, àiïìu chónh laåi cho. (1) Taác giaã "Àöång vêåt di cû" Baãn dõch cuãa Nguyïîn Ngoåc Haãi.

Nhúá àïm 26 thaáng 11 nùm 1976, vö tuyïën truyïìn hònh Viïåt Nam, trong muåc tin cuöëi cuâng trong ngaây, cuäng coá cho biïët: "Möåt taâu àaánh caá Myä vûâa àaánh àûúåc möåt con caá mêåp 830 kg thuöåc vuâng àaão Ha-oai (Hawai)". Vaâ keâm theo tin coá àûa aãnh con caá mêåp khöíng löì, hoång haá to, rùng chúm chúãm tröng rêët khuãng khiïëp.

* Caá mêåp úã vuâng biïín xûá ta Muâa thu nùm 1962, anh Xuên Phong (Àoaân kõch noái Nam Böå) ài thûåc tïë úã Quaãng Bònh vïì, coá mang laâm quaâ cho töi àoaån rùng haâm dûúái cuãa möåt con caá mêåp to. Theo lúâi anh kïí: "Möåt húåp taác xaä àaánh caá (rêët tiïëc laâ töi quïn tïn) àûúåc tin baáo baäo, vêîn cûá cho thuyïìn ra khúi. Tranh thuã luác baäo, caá àang chaåy nhiïìu vaâo gêìn búâ. Khöng ngúâ baäo êåp àïën quaá nhanh, àùæm mêët mêëy thuyïìn. Àún võ haãi quên àoáng gêìn àoá phaãi cho ca-nö ra luâng biïín, cêëp cûáu. Duâ vêåy, vêîn coá hai xaä viïn mêët tñch. Hai ngaây sau, biïín lùång. Nhûäng thuyïìn cêu caá mêåp laåi ra khúi. (Moác möìi nguyïn caã xaác con choá, möîi dêy cêu). Hoå bùæt àûúåc möåt con caá mêåp khaá to, buång chûúân ûúän, ai cuäng ngúä laâ möåt con caá chûãa. Khi keáo lïn baäi, möí ra thò eo öi: àoá laâ möåt khuác thên ngûúâi! Coá leä ngûúâi

PHAÅM HÖÍ 94


naây àang búi, bõ caá taáp phêåp, àûát tiïån ngang röën. Xaác mùåc chiïëc quêìn àuâi nêu, buöåc quanh buång bùçng möåt súåi dêy laåt. Hai chên coân nguyïn veån, trùæng búåt vaâ mïìm nhuän nhû chên con ïëch! Nûãa thên ngûúâi trïn, chùæc cuäng bõ möåt con caá khaác nuöët röìi. Khöng ai daám ùn thõt con caá naây, kïí caã lêëy múä thùæng dêìu. Beân àaâo höë chön xaác con caá bïn caånh ngöi möå ngûúâi xaä viïn xêëu söë..." Vaâm söng Bùng Cung tónh Bïën Tre xûa cuäng laâ núi lùæm caá mêåp. Àêìu Caách maång thaáng 8 nùm 1945, nhiïìu anh em thúå lùån, duâ biïët nguy hiïím, vêîn lùån xuöëng taâu Phaáp bõ maáy bay Nhêåt àaánh chòm àïí moâ lêëy suáng àaån. Hoå àaä thu àûúåc khaá nhiïìu suáng, tuy noâng bõ röî, baáng bõ haâ ùn nhûng cuäng àaä trang bõ àûúåc cho vaâi tiïíu àöåi Vïå quöëc àoaân àêìu tiïn úã Nam Böå. Coá mêëy ngûúâi thúå lùån àaánh nhau vúái "thúå tiïån" - bõ thûúng, xêy xaát khaá nùång, möåt ngûúâi chïët - (cûáu àûúåc lïn thuyïìn múái chïët, chûá khöng bõ caá mêåp nuöët. Caá mêåp úã àêy khöng to lùæm). Theo lúâi caác cuå laái ghe bêìu - thuyïìn biïín, miïìn Trung trung böå xûa - thò trïn àûúâng chúã nûúác mùæm, chúã àûúâng mña, dûa hêëu vaâo aåaâi Goân, caá mêåp thûúâng àuöíi theo thuyïìn haâng bêìy. Caác cuå hay mang theo nhiïìu àaá to, bao caát àùåt gêìn laái, phêìn àïí dùçn laái khùèm xuöëng dïî chaåy buöìm, phêìn nûäa nïëu caá mêåp àuöíi theo nhiïìu quaá, thuyïìn gùåp luác nguy thò neám àaá, neám bao caát xuöëng. Caá mêåp chó taáp phêåp möåt caái, nuöët chûãng, khöng cêìn vaâ kõp biïët àoá laâ vêåt gò. Con naâo nuöët phaãi, chòm dêìn vaâ chïët luön dûúái àaáy. Chïët möåt con nhoân möåt muäi maâ lyå! Trong böå saách 4 têåp "Cuöåc chiïën tranh Àöng Dûúng" (La guerre d' Indochine) möåt kyá giaã Phaáp coá thuêåt laåi lúâi nhûäng viïn phi cöng Phaáp tröën sang Truâng Khaánh, theo maáy bay àöìng minh vaâo oanh taåc boån Nhêåt úã Haãi Phoâng. Khöng chiïën diïîn ra aác liïåt trïn võnh Bùæc Böå. Möåt maáy bay Nhêåt bõ chaáy. Tïn phi cöng nhaãy duâ ra. Tûâ trïn cao, hoå tröng thêëy, qua laân nûúác biïín xanh trong suöët, tûâng àaân caá mêåp böën phña lao túái nhû nhûäng chiïëc nan hoa xe àaåp chuåm vaâo möåt àiïím truåc, trûúác khi tïn naây rúi chaåm nûúác. Khoãi noái, caác baån cuäng biïët sau àoá chuyïån gò àaä diïîn ra. Trong cuöåc khaáng chiïën chöëng Myä vûâa qua, nhûäng tïn giùåc bay Hoa Kyâ bõ böå àöåi phoâng khöng, tïn lûãa ta bùæn rúi, thùçng söëng cuäng nhû thùçng chïët àïìu coá mang theo trong ngûúâi ngoaâi laá cúâ "ùn maây", têåp saách nhoã hûúáng dêîn caác loaåi cuã, cêy rûâng coá thïí xúi àûúåc, hai viïn thuöëc, möåt viïn maâu àoã, möåt viïn maâu xanh. Phoâng khi rúi xuöëng biïín thò thaã viïn thuöëc naây ra tan thaânh möåt voâng maâu tñn hiïåu dïî nhêån thêëy tûâ xa vaâ cuäng àïì phoâng chöëng caá mêåp trong luác ngoi ngoáp àúåi chúâ àöìng boån bay trûåc thùng túái cûáu.

CAÁC CON VÊÅT 95


* Caá mêåp coá tûâ bao giúâ? Theo A. I-a-cöëp-leáp taác giaã "Àúâi söëng traái àêët" thò caá mêåp xuêët hiïån nhiïìu trong caác biïín vaâo kyã Àï-vön, caách nay 386 triïåu nùm (thuöåc Nguyïn àaåi Cöí sinh). Àïën kyã Àïå tam caách nay 55 triïåu nùm (thuöåc Nguyïn àaåi Tên sinh) coá nhûäng con caá mêåp to, daâi gêìn 30 meát. Trûúác kyã Àï-vön, tûâ kyã aåi-lua, caách nay 426 triïåu nùm, àaä thêëy coá di tñch nhûäng àöång vêåt ùn thõt úã biïín, gêìn giöëng nhû caá mêåp. Xûúng chuáng bùçng suån, hiïån nay chó coân àïí laåi nhûäng rùng. Cùn cûá vaâo kñch thûúác caác rùng àoá, chuáng ta coá thïí àoaán biïët rùçng caác loaâi àöång vêåt ùn thõt naây khaá lúán. Caá mêåp hoùåc Caá nhaám, chuáng ta thûúâng goåi lêîn löån, tuây thoái quen tûâng vuâng. Thûåc ra coá sûå phên biïåt hùèn hoi. Caá nhaám: Vêy lûng 2 caái, phña trûúác möîi caái àïìu coá möåt caái gai ngùæn. Coá vêy hêåu mön, cuäng coá loaåi chó coá möåt vêy úã lûng. Caá mêåp: Vêy lûng 2 caái, khöng coá gai. Vêy àuöi daâi, vûâa hoùåc ngùæn, laá trïn noái chung àïìu ghïëch lïn, hai bïn cuöëng àuöi khöng nöíi lïn. Caã hai loaåi naây àïìu coá nhûäng con têën cöng vaâ ùn ngûúâi. Nhûng khöng phaãi têët caã caá mêåp àïìu laâ caá dûä, têët caã àïìu têën cöng ngûúâi.

* Àùåc tñnh cuãa caá mêåp sinh lûåc cuãa loaâi giöëng naây thêåt laâ àùåc biïåt, ngoaåi lïå. Chuáng khöng hïì biïët gò laâ caãm giaác cuãa sûå àau àúán, cho duâ nhûäng böå phêån troång yïëu nhêët trong cú thïí àaä bõ töín thûúng nùång nïì, chuáng vêîn tiïëp tuåc têën cöng vaâ... tiïëp tuåc ùn. Ngûúâi ta tûâng chûáng kiïën nhûäng con caá mêåp, buång raách toaåc vêîn cûá thaãn nhiïn àúáp, nuöët têët caã loâng ruöåt cuãa chñnh chuáng noá. Böå xûúng àûúåc cêëu taåo bùçng chêët suån (khöng phaãi xûúng). Rùng coá 6 hoùåc 7 haâng. Nhûäng nhaâ chuyïn mön coá thïí xem rùng, biïët àûúåc tuöíi caá bao nhiïu nùm. Nûä tiïën sô Xin- vi-a Mñt (aåylvia Mead) chuyïn nghiïn cûáu vïì caá mêåp, àùåc biïåt bùçng caách so saánh nhûäng xûúng haâm, nùm 1970 àaä trúã thaânh ngûúâi phuå nûä àêìu tiïn söëng liïìn dûúái àaáy biïín möåt tuêìn lïî. Caá mêåp bùæt möìi bùçng thõ giaác vaâ thñnh giaác, nïëu con möìi úã khoaãng caách ngùæn. Têët nhiïn laâ coá húi maáu vaâ muâi võ, nhûng caác thûá naây phaãi vaâi phuát múái lan ra àûúåc möåt khoaãng nhoã. úã khoaãng caách xa, noá hûúáng àïën muåc tiïu bùçng caách bùæt tiïëng kïu lêm nguy cuãa con möìi. Mùæt caá mêåp coá möåt maâng nhoã nhêëp nhaáy, hai mi thûúâng vaâ àùåc biïåt coân coá möåt mi baão vïå thûá ba. Noá nhòn rêët roä trong nûúác àuåc, nhúâ haâng nghòn thûá gûúng li ti phaãn chiïëu aánh saáng coá àûúåc chung quanh, höåi tuå laåi bïn trïn voäng mö. Tai ngûúâi quen nghe úã têìn söë 20 vaâ 20.000 chu kyâ trong möåt giêy (hoùåc Hz). Caá mêåp nghe keám trïn 640 Hz nhûng tai noá bùæt rêët thñnh tiïëng àöång cuãa möåt têìn söë thêëp chó coá 10 chu kyâ (cycle). Nhiïìu cuöåc thñ nghiïåm chûáng toã rùçng caá mêåp coá möåt

PHAÅM HÖÍ 96


khaã nùng gêìn nhû khöng thïí nhêìm lêîn àïí xaác àõnh phûúng hûúáng theo tiïëng àöång maâ nhûäng loaâi caá khaác khöng coá. Ngûúâi ta phaát ài "bùng" tiïëng kïu cuãa möåt con caá muá (grouper) 12 kg khi noá bõ thûúng. Têët caã tiïëng kïu cuãa con möìi lêm nguy àïìu phaát ài bùçng têìn söë thêëp - Maáy phoáng thanh àûúåc thaã xuöëng sêu 12 meát. Ngaây àêìu, möåt con àïën sau 12 giêy, lûúån quanh nguöìn tiïëng àöång àoá. Ngaây thûá hai, nhiïìu con hún. Nhûng laâm sao biïët chuáng tûâ àêu àïën, khoaãng caách êëy xa hay gêìn? Tiïën sô Uyát-xbai (Wisby) coân laâ möåt phi cöng thuêìn thuåc, coá yá bay cao trïn biïín àïí quan saát, coân hai ngûúâi àöìng sûå thò sùén saâng bïn maáy àiïån tûâ, trïn chiïëc taâu nhoã. Khi maáy bay phaát hiïån möåt con trong vuâng biïín Phú-lo-rñt (Florides) öng liïìn baáo bùçng ra-ài-ö cho taâu biïët. Hoå lêåp tûác cho phaát tiïëng. Con thûá nhêët caách taâu 90 meát. Uyát- xbai kïu lïn: "Caác baån úi, noá hûúáng vïì phña caác baån àoá". Nhûng con caá mêåp phoáng thùèng vïì nguöìn phaát soáng böîng dûâng laåi caách 30 meát vaâ quay lui. Khöng thïí hiïíu àûúåc vò sao ? Cuöåc thñ nghiïåm àûúåc lêåp ài lêåp laåi nhiïìu lêìn cuäng vêîn laâ möåt kïët quaã àoá. 9 con quan saát àûúåc phoáng thùèng vïì nguöìn tiïëng kïu (coá möåt con caách xa 180 km) vaâ khi coân caách tûâ 10 àïën 30 meát, chuáng àïìu chêìn chûâ dûâng laåi. Cho àïën nay, möåt cêu giaãi àaáp thoãa àaáng, chûa tòm ra. Nùm 1965, Mi-rú-búát (Myrberg) thay thïë Uyát-xbai tiïëp tuåc tiïën haânh caác cuöåc thñ nghiïåm múái, öng cuäng tin rùçng yïëu töë khöng chöëi caäi àûúåc laâ: thõ giaác vaâ thñnh giaác àaä àûa caá mêåp àïën con möìi (dûúái 800 Hz chuáng tûâ tûâ hûúáng àïën, têìn söë trïn 1.000, khöng con naâo àïën). Cho duâ àïën nay, nhiïìu nhaâ nghiïn cûáu bùæt àêìu khaám phaá ra vaâi tñn hiïåu cuãa loaâi caá mêåp. aåinh thaái con vêåt hung túån naây, cuäng phaãi coân rêët lêu chuáng ta múái tòm hiïíu àûúåc. Giúâ àêy, ngûúâi ta hy voång rùçng nïëu nhûäng cuöåc nghiïn cûáu bùçng êm hoåc àaä cho pheáp xaác àõnh nhûäng tiïëng thu huát loaâi caá mêåp àïën, àiïìu àoá coá thïí cho pheáp tòm ra nhûäng tiïëng xua àuöíi, chöëng laåi chuáng. Nghôa laâ thûá "thuöëc" chöëng caá mêåp hiïåu nghiïåm nhêët, maâ chuáng ta chûa coá bao giúâ.

Vaâi mêíu chuyïån laå vïì caá mêåp Baån naâo ûa thñch chuyïån ly kyâ, phiïu lûu maåo hiïím chùèng

tûâng àoåc "sng giaâ vaâ biïín caã" (The old man and the sea) cuãa vùn haâo Hï-min-uï. Triïët lyá cuãa cêu chuyïån khöng noái laâm gò. Nöåi caái viïåc caá mêåp àuöíi theo chiïëc thuyïìn cêu, róa con caá bûå kïình cuãa öng laäo cêu àûúåc chó coân trú laåi múá xûúng cuäng àuã súãn gai öëc röìi! Dûúái àêy, xin lûúåc kïí ba mêíu chuyïån vïì caá mêåp maâ töi cho laâ àaáng lûu yá.

CAÁC CON VÊÅT 97


* I. Chön ngûúâi trong buång caá Vuâng quêìn àaão lûu àaây raãi raác doåc ven biïín Guy-an (Guyanne) göìm coá caác àaão Hoaâng Gia, àaão thaánh Giö-deáp vaâ àaão Quyã. Àaão Quyã naây coân coá caái tïn rêët móa mai laâ àaão Cûáu Tinh! Ngûúâi ta biïët - maâ àiïìu naây khöng phaãi ai cuäng biïët - laâ nhûäng ngûúâi tuâ khöí sai chïët úã Àaão Quyã khöng bao giúâ àûúåc mai taáng. Bùçng chûáng laâ caác nghôa trang úã àêy khöng hïì coá möå tuâ. Tuâ chïët àïìu bõ neám xuöëng biïín. Hoå chïë ra möåt chiïëc aáo quan àùåc biïåt bùçng göî, bïn trong boåc keäm, khöng coá nùæp, böën goác aáo quan coá böën "tay cêìm" nhû "tay cêìm" bùng ca. Thaânh aáo quan vïì phña chên àùåt tûã thi bêåt ra, àoáng vaâo àûúåc nhû chiïëc bêîy sêåp. Viïåc "mai taáng" thêåt hïët sûác àún giaãn. Thêy ngûúâi tuâ àùåt vaâo chiïëc aáo quan löå thiïn, àûúåc chúã ra khúi bùçng taâu. Hoå àùåt aáo quan lïn möåt caái "rêìm" vaâ keáo "rêìm" cho phña àêìu ngûúâi chïët dûång lïn, àöìng thúâi caái bêîy bêåt dûúái chên cuäng múã ra. Tûã thi buöåc àaá, buöåc göî hay bêët cûá thûá gò maâ boån coi tuâ vúá àûúåc. aåûác nùång àoá löi tuöåt thêy ngûúâi tuâ rúi xuöëng nûúác.

Cöí lïå êëy bao giúâ cuäng diïîn ra - vaâ nhûäng ngûúâi chûáng kiïën àïìu quaã quyïët - vúái haâng àaân caá mêåp àen àùåc bao vêy con taâu àûa ma. Maâ vuâng biïín naây laâ möåt vuâng lùæm caá mêåp, phaãi biïët! Sao coá chuyïån laå thïë ? Coá gò àêu. Tiïëng chuöng cêìu höìn gioáng lïn trïn àaão àaä lay àöång möåt vaâi böå phêån, thêìn kinh tùm töëi cuãa loaâi caá dûä, maâ chuáng ta hay goåi laâ phaãn xaå coá àiïìu kiïån cuãa Paáp-löëp àêëy. Nhûäng höìi chuöng baáo tûã àaä têåp cho loaâi caá mêåp vuâng quanh biïët, àoá laâ tñn hiïåu cuãa möåt bûäa tiïåc chiïu àaäi chuáng seä diïîn ra... Caái chuöng truyïìn kyâ naây hiïån àùåt taåi nhaâ thúâ thaánh Lu-y úã Cay-en (Cayenne ngoaåi ö Miïëc-za). Trïn thaânh chuöng ngûúâi ta coá thïí àoåc roä "Nùng-tú (Nantes) - 1654" tïn thaânh phöë Phaáp vaâ niïn hiïåu àuác chiïëc chuöng naây.

* II. Nhuåc hònh caá mêåp Trong nhûäng haãi trònh daâi cuãa thïë kyã trûúác, boån thuãy thuã trïn nhûäng chiïëc taâu buöìm thûúâng giïët thúâi giúâ dùçng dùåc giûäa mïnh möng, bùçng caách thi nhau bùæn nhûäng voã chai neám xuöëng biïín. Khi trïn taâu khöng coân luåc àêu ra chiïëc voã chai naâo thò hoå cûa nhûäng thanh göî daâi böën caånh thaânh nhûäng khöëi lêåp phûúng - nhû con xuác xùæc to tûúáng - tiïëp tuåc quùng xuöëng àïí nhùçm bùæn. Xuác xùæc göî bõ bùæn tinh xaác, tung lïn xoay voâng trong khöng khñ vaâ khi rúi trúã laåi xuöëng nûúác, hoå laåi tiïëp tuåc nhùçm bùæn laåi cho àïën khi noá dêìn dêìn tröi xa mêët ngoaâi têìm suáng. Troâ chúi sùæp chaán thò hai con caá mêåp to tûúáng búi àïën. Àoá laâ möåt chuã nhêåt, trûâ nhûäng ngûúâi trûåc ban trong phêìn viïåc cuãa mònh, coân thò têët caã

PHAÅM HÖÍ 98


àûúåc thoãa sûác tûå do. Möåt öng khaách ài nhúâ trïn taâu buöìm chúã haâng vûúåt Àaåi Têy Dûúng àaä kïí laåi chuyïån naây trong tiïíu thuyïët "Àaám nöíi loaån trïn taâu En-xú-nûa" cuãa vùn haâo Giùæc-lún-àún vaâ töi xin lûúåc thuêåt hêìu caác baån, nhû sau: ... Hai con caá mêåp búi song song theo taâu. Ngûúâi ta cêëp töëc löi möåt cuöån chaäo to tûúáng, dêy to bùçng bùæp tay laâm dêy cêu. Lûúäi cêu laâ möåt caái moác sùæt to, möåt taãng múä muöëi bûå kïình cúä àêìu ngûúâi laâm möìi. Bùæt àûúåc möåt con, röìi àïën con thûá hai àûúåc keáo lïn boong. Caã hai con nùçm lùn trïn saân taâu vaâ öng ta àûúåc têån mùæt chûáng kiïën sûå nöíi cún töìi tïå nhêët vïì tñnh taân baåo cuãa con ngûúâi. Toaân thïí àaám laâm taâu lao vaâo hai con caá vúái têët caã caác con dao cuãa thuãy thuã coi buöìm, vúái nhûäng chiïëc ròu nhoã vaâ dao pha löi ra tûâ buöìng nhaâ bïëp. Caã bêìy hû hoãng vaâ àöën maåt àoá àoã bûâng lïn vò vui sûúáng, vaâ hoâ röëng lïn traân àêìy khoaái laåc, trûúác nhûäng vuäng maáu àoã maâ hoå àaä taân nhêîn nhuáng tay vaâo. Àïí kïët thuác möåt cuöåc àúâi con thûá nhêët, hoå vaåt nhoån hai àêìu möåt coåc göî, röìi banh miïång con caá ra, cùæm àûáng giûäa hai chiïëc haâm àïí cho noá khöng bao giúâ ngêåm laåi àûúåc. Hoå reo hoâ neám con caá xuöëng söng. Caái chïët seä àïën tûâ tûâ, lùång leä khöng phûúng chöëng cûå àöëi vúái noá. - Coân con kia, chuáng bay úi! Tao seä cho chuáng maây chûáng kiïën möåt troâ chúi kinh ngaåc nhaá! Hai tïn "àao phuã" taân baåo nhêët beân ra tay... ... Con caá àaä bõ möí möåt àûúâng doåc hïët sûác kheáo leáo, tûâ àêìu àïën choát àuöi vaâ phúi têët caã böå loâng ra giûäa caái buång trùæng hïëu múä banh. Loâng ruöåt àûúåc löi ra têët caã. Noá chó coân laâ möåt caái voã bùçng thõt vaâ giaäy tûng tûng trïn saân taâu nhû vêåt naâi khöng muöën chïët. Möåt thùçng giú caánh tay àêîm maáu àïën cuâi choã trûúác mùåt öng khaách ài nhúâ taâu, vaâ bêët thònh lònh - khöng baão trûúác öng ta haäy coi chûâng - noá àùåt vaâo tay öng ta möåt cuåc thõt àoã hoãn. sng khaách vuåt luâi laåi, ngaåt thúã vò kinh hoaâng giûäa tiïëng gaâo theát khoaái traá cuãa boån nguyïn thuãy naây vaâ ruång rúâi buöng caái cuåc maâ öng ta vûâa nhêån. sng ta tûå thêëy xêëu höí vò tñnh yïëu úát non gan cuãa mònh. sng ta chaán chûúâng nhòn xuöëng, bùçng àöi mùæt lùång leä, vêåt hiïån diïån mònh vûâa neám ài. Àoá laâ traái tim con caá mêåp. Vaâ àêëy, trûúác mùæt öng ta, trïn saân taâu noáng boãng maâ lúáp nhûåa thöng moân boáng loaáng kïët haåt lêëp laánh giûäa nhûäng keä vaán gheáp, traái tim con caá mêåp kia laåi bùæt àêìu àêåp trúã laåi. sng ta khöng coân biïët ra sao nûäa, cuái xuöëng nhùåt traái tim lïn vaâ noá vêîn tiïëp tuåc nhõp àêåp trïn tay öng ta. Boån quyã sûá trïn taâu thöi khöng theâm chïë giïîu öng khaách nûäa, vaâ caái tïn àao phuã Muy- li-gan Giùæc-cöëp tûå thêëy thêët baåi röìi, boã mùåc öng ta àoá vaâ quay vïì vúái con möìi cuãa hùæn. Hùæn vung chiïëc ròu nhoã lïn, àêåp maá ròu vaâo giûäa muäi con caá möåt cuá cêåt lûåc. Caái xaác

CAÁC CON VÊÅT 99


caá, bõ cuá àau nhoái goåi giêåt vïì sûå söëng, giaäy lïn mêëy lêìn cuöëi cuâng, vaâ caái thùçng quyã loùæt choùæt êëy gaâo lïn: - Noá cuäng nhû túá, trong àêìu coá nhûäng muäi kim lûãa àöët chaáy, chaâ nhûäng muäi kim nung àïën trùæng xanh ra. Hùæn nhû daåi nhû cuöìng lïn vò khoaái traá, laåi töëng möåt cuá thûá hai vaâo muäi con caá. Caái xaác caá chïët dúã kia vuâng nhaãy lïn, phaác trïn khöng möåt vïåt rúi cuöëi cuâng. sng khaách ài nhúâ taâu kia khöng chõu nöíi nûäa, choaáng vaáng thaáo lui maâ khöng nhúá rùçng mònh àang coân cêìm trong tay traái tim con caá. sng ta ài möåt luác, gùåp ngûúâi con gaái öng thuyïìn trûúãng àang nùçm tûåa trïn chiïëc ghïë vaãi, bïn caånh gioã khêu. Àuáng luác àoá, öng khaách caãm thêëy vêåt cêìm trïn tay àang àiïìu khiïín öng ta àïën gêìn lan can, àïí neám noá xuöëng biïín. Nhûng mùåc dêìu nhõp àêåp bïn trong khöng ngûâng nghó lúáp ngoaâi cuãa traái tim àaä se vò húi noáng nhiïåt àúái bao vêy laâm dñnh vaâo tay öng nïn öng ta àaä ûúác tñnh sai, vaâ neám lïåch noá. Thay vò bay qua lan can, cuåc thõt quaái gúã kia lùn lùn nùçm dûúái ghïë cö gaái. sng ta cûá mùåc kïå cho noá nùçm àoá. sng ta tñnh xuöëng thang, quay vïì ca-bin rûãa tay vaâ thay böå quêìn aáo bï bïët àêìy nhûäng vïåt maáu, böîng nhiïn quay laåi. Traái tim con caá vêîn cûá tiïëp tuåc àêåp. Ngay bêëy giúâ, coá tiïëng möåt vêåt gò rúi êìm xuöëng nûúác. Àoá laâ caái boång caá bõ àaám quyã neám xuöëng biïín. Tiïëng la löëi gaâo theát caâng döìn tiïëp dûä döåi. Mùæt boån thuãy thuã chaáy ngúâi lïn vò thñch thuá. sng khaách quaã chûa hïì tröng thêëy möåt vêåt laå luâng kyâ dõ, khöng ai coá thïí tin àûúåc kia. Caái boång con caá mêåp vêîn chûa chïët cuäng nhû traái tim cuãa noá. Noá cûåa quêåy trïn mùåt soáng, noá búi vaâ quaåt àuöi. Noá cöë phoáng lïn cöë lùån xuöëng maân nûúác xanh àïí laåi tröìi lïn tòm bêìu khöng khoaáng àaäng tûå do. Ngûúâi ta coá thïí noái con vêåt bõ nhuåc hònh söëng soát kia àang tòm caách tröën chaåy, maâ khöng biïët chaåy ài àêu. Trïn taâu, luä quyã chöëc chöëc laåi cûúâi êìm lïn theo tûâng biïën àöång cuãa con caá. sng khaách quyïët àõnh trúã vïì ca-bin, nhûng khi öng ta xuöëng chûa àûúåc nûãa cêìu thang thò laåi nghe vang voång nhûäng traâng hoâ heát vaâ tiïëng "Hñp ! Hñp! Hua-ra!" hoan hö chiïën thùæng cuãa àaám aác ön. sng ta laåi quay lïn xem chuyïån gò. aåau con caá mêåp khaác, beá hún hai con vûâa röìi àang nùçm lùn loác trïn saân taâu vaâ àaám ngûúâi ban naäy, vêy quanh túái têëp xöng vaâo chùåt, cheám, khöng ai chõu luâi nûãa bûúác. Nhûäng con caá xaác xú, bõ bùçm naát da, àang bõ boån chuáng chùåt ra tûâng khuác, phaá túi ra tûâng maãnh. sng khaách àûa mùæt nhòn vaâo boáng dûúái chiïëc ghïë vaãi. Traái tim con caá mêåp bõ nhuåc hònh, maâ thên xaác noá àang tiïu hoáa dêìn trong daå daây nhûäng con nhoã khaác dûúái biïín kia, traái tim êëy nùçm àoá, vêîn àêåp... àêåp... vaâ coân cûá àêåp...

PHAÅM HÖÍ 100


* III. Caá mêåp trùæng Thöng thûúâng thò caái gò hiïëm cuäng àûúåc coi laâ quáy. Nhêët àiïíu - nhò ngû - tam xaâ - tûá tûúång. (Nhêët chim - nhò caá - ba rùæn - böën voi). úã àêy khöng baân vïì yá nghôa, taåi sao cöí nhên xïëp thaânh "ngaåch bêåc", cho caác loaâi giöëng naây vaâ chuáng àûúåc àùåt lïn haâng àêìu cuãa caác loaâi àöång vêåt. Trong böën loaåi naây, con naâo khöng phaãi thuöåc loaâi coá sùæc löng, maâu da trùæng maâ coá con trùæng thò àïìu àûúåc coi laâ quyá, laå. Chim cöng trùæng múái àûúåc coi laâ quyá. úã Thaão cêìm viïn thaânh phöë Höì Chñ Minh hiïån coá möåt con cöng trùæng. Caá mêåp chuã yïëu laâ maâu xanh, xaám, àen, lûúân trùæng nhûng caá mêåp trùæng toaân thên thò hïët sûác hiïëm. Rùæn cuäng vêåy. Chó nghe noái "Baåch quy xaâ" con rùæn trùæng cheã öëng tre ra, hoåa hoùçn múái bùæt gùåp, hïët sûác àöåc, töi chûa thêëy. Nhûng töi àaä coá xem vaâ quan saát kyä möåt con rùæn trùæng úã vûúân Baách thuá Maåc Tû Khoa nùm 1957. Noái trùæng chûá thêåt ra, nhòn gêìn múái thêëy da noá coá àiïím nhûäng nöët li ti nhû haåt vûâng maâu höìng nhaåt vaâ xanh da trúâi nhaåt. Trïn muäi coá chiïëc sûâng nhoã cong lïn nhû sûâng tï giaác, nhûng hònh nhû àoá laâ da chûá khöng phaãi chêët sûâng. Con rùæn naây rêët àöåc, to hún ngoán chên caái, thêëy biïín caâi àïì laâ: "Rùæn chêu Phi". Voi trùæng thò hiïån nay trïn thïë giúái coá vaâi con àêëy. Baâ Triïåu xûa chùèng àaä "Cûúäi con baåch tûúång trong rûâng bûúác ra", àoá sao? sûã ta xûa tûâng ghi: "Lyá Thaánh Töng sau khi xûng àïë, Chêu Chêu Àùçng hiïën hai voi trùæng - Nùm 1043, Chiïm Thaânh sau àaåi baåi theo lïå cöëng hiïën ta àïìu àïìu - Luác hiïën voi trùæng, luác hiïën tï (tï giaác) trùæng... Àúâi Trêìn: Chêu Chên Àùçng hiïën hai voi trùæng, huyïån Àö Laåc hiïën voi trùæng vaâ cöng trùæng v.v... "Thïë múái noái, khöng trùæng maâ coá trùæng thò thûúâng àûúåc coi laâ quyá, laå". Trúã laåi chuyïån caá mêåp trùæng. Tûâ vaâi thïë kyã nay, khi nhûäng nhaâ thaám hiïím cho caác con taâu buöìm dong khùæp àaåi dûúng àïí tòm àêët múái, trong cêu chuyïån hoå kïí laåi, vïì caác con quaái biïín, thûúâng bao phuã hay pha àûúåm àêìy tñnh chêët hoang àûúâng, bñ êín. Thñ duå nhû úã Tên Thïë Giúái coá "nhûäng con caá mêåp to gêëp 3 lêìn nhûäng chiïëc taâu buöìm böën cöåt (caravelle) bao giúâ cuäng ài thaânh bêìy vaâ chuáng coá thïí àúáp troån möåt thûúng thuyïìn luön caã caác cöåt buöìm" (!) Nhû... "Nhûäng con caá mêåp trùæng nhû tuyïët, phoáng lïn khoãi laân nûúác biïín xanh, àuöíi theo taâu v.v..." Nghe vêåy thò hay vêåy, nghe chúi cho khoaái, cho úán nhû nghe chuyïån ma, chûá coá ai thêëy ma bao giúâ! Thïë nhûng, caá mêåp trùæng... thò coá thêåt àêëy! Ngaây nay khoa hoåc àaä nhêån diïån vaâ tiïëp xuác vúái y ta röìi! Caá mêåp trùæng - Carcharodon carcharias - laâ con vêåt hung dûä nhêët trong têët caã moåi giöëng loaâi söëng úã àaåi dûúng. Caác baãn tûúâng trònh khoa hoåc xaác nhêån rùçng àaä thêëy coá chuáng xuêët hiïån úã

CAÁC CON VÊÅT 101


vuâng biïín uác Chêu vaâ êën Àöå Dûúng. Thêëy coá nhûng cuå thïí àaä bùæt àûúåc chûa, lêëy gò laâm chûáng toã? Thïë laâ bùæt àêìu múã cuöåc truy luâng. Gim-ben (Gimbel) vaâ möåt söë baån cuãa öng ta - nhûäng nhaâ chuyïn nghiïn cûáu àúâi söëng caác àöång vêåt ùn thõt dûúái àaáy àaåi dûúng - têët caã coân àïìu laâ nhûäng tay thúå lùån cûå phaách, trûúác khi tòm gùåp con caá mêåp trùæng trong nhûäng vuâng biïín uác chêu, hoå àaä nhiïìu lêìn búi ra khoãi caác löìng sùæt baão vïå àïí quay phim, giûäa nhûäng bêìy caá mêåp nhung nhuác quanh mònh. Vaâ hoå cuäng àaä tòm gùåp con caá mêåp trùæng khöíng löì úã êën Àöå Dûúng. Ngûúâi ta àaä àöí haâng nghòn lñt maáu boâ xuöëng biïín, àïí nhûã noá àïën bïn chiïëc löìng sùæt, cho hoå quay phim. Àöëi vúái "öng nöåi" naây thò Gim-ben cuäng phaãi taãn thêìn. Noá haá hoång chúm chúãm nhûäng hònh rùng cûa to töí böë, mùæt àaão àaão trúån trúån nhoâm vaâo chiïëc löìng sùæt vuöng kiïn cöë, möîi song löìng laâ möåt thanh theáp to bùçng bùæp tay ! (Baån naâo thñch xem, coá thïí àïën gùåp töi úã nhaâ riïng, xem toaân böå tû liïåu naây, baãn tiïëng Phaáp keâm aãnh chuåp, aãnh quay phim maâu, khöng thïí cho mûúån). Coá möåt con caá mêåp trùæng coân phoáng lïn khoãi nûúác, àïí àúáp möåt taãng thõt boâ vaâi chuåc cên maâ ngûúâi ta treo luãng lùèng bïn höng taâu thñ nghiïåm xem loaâi caá mêåp trùæng "coá thïí bay ra khoãi nûúác" khöng? Gim-ben àaä phaãi goåi noá laâ "Caái maáy ùn to lúán nhêët chûa hïì thêëy"!

* Caác loaåi caá mêåp Kïí vïì caác giöëng, loaâi caá mêåp thò coá thïí noái hùçng haâ sa söë. Noái moãi miïång maâ àoåc thò moãi mùæt. Caác nhaâ ngû loaåi hoåc àaä phên chuáng thaânh hai loaåi: Caá nhaám vaâ caá mêåp. Möîi loaåi coá nhiïìu böå. Möîi böå coá nhiïìu giöëng. Haäy cûá biïët vêåy thöi. Nïëu baån naâo muöën hoåc nghïì caá thò vaâo trûúâng ngû nghiïåp vaâ chõu khoá tòm, mûúån taâi liïåu tham khaão. Trong phaåm vi möåt baâi nhoã, noái chuyïån chúi, àêu thïí kïí àêìy àuã vaâ tûúâng têån àûúåc. Nhûng duâ sao cuäng phaãi àiïím sú sú vaâi ba giöëng loaâi chuã yïëu, hoùåc húi laå. Caá Nhaám Meâo (secyllirhinoidei - caracharinida). Thûúâng khöng lúán mêëy. Cúä tûâ 50 àïën 80 cm. úã gêìn têìng àaáy biïín caån, gêìn búâ, thónh thoaãng cuäng coá con úã biïín sêu. n caác loaâi giaáp xaác, vaâ soâ hïën, ban ngaây nêëp trong coã biïín, san hö vaâ boåt biïín, àïm múái ra hoaåt àöång. Àeã trûáng, voã trûáng lúán vaâ hònh bêìu duåc daâi, thûúâng baám vaâo àaá vaâ coã biïín. aåöë lûúång ñt, khöng coá giaá trõ kinh tïë lùæm. Ngûúâi ta duâng da caá nhaám meâo laâm giêëy nhaám àaánh boáng göî, ngaâ vaâ kim loaåi. Caá Nhaám Vuá Em (stegostoma Fas- ciatus). Trung Quöëc goåi noá laâ caá nhaám nhu mò, chêu êu noái chung goåi noá laâ caá nhaám vuá em. Phaáp goåi noá laâ caá nguã búãi noá coá àùåc tñnh uïí oaãi, thúâ ú, bêët thiïët, khiïën cho con ngûúâi àaánh bùæt rêët dïî daâng. Ta goåi laâ gò, töi chûa roä.

PHAÅM HÖÍ 102


Thûúâng daâi tûâ 3 àïën 4 meát. Da àùåc biïåt rêët dai. Caá Mêåp Xanh (Prionace glaucus). Maâu xanh lam rêët àeåp, nhêët laâ luác coân beá. Phên böë khùæp caác biïín vuâng ön àúái vaâ nhiïåt àúái toaân thïë giúái, söëng úã caác têìng nûúác trïn cuãa àaåi dûúng, caách búâ tûúng àöëi xa. Hoåa hoùçn lùæm múái têën cöng ngûúâi. Thên daâi tûâ 3 àïën 7 meát. Giöëng naây rêët phaâm ùn, hay àuöíi theo taâu ngoaâi khúi àïí àúáp nuöët chûãng àöì thûâa nhaâ bïëp àöí xuöëng biïín, àöi khi chuáng cuäng búi vaâo caác haãi caãng àïí kiïëm ùn. Coá möåt con bùæt àûúåc, thêëy trong bao tûã coá: 2 caái àêìu cûâu, ruöåt giaâ cuãa möåt con bï, möåt con choá nguyïn veån coân àeo voâng xñch to núi cöí, vaâ 6 caái voã chai. aåûác búi àïën 42 km giúâ. Caá Mêåp Höí (Requin tiger) Daâi tûâ 4 àïën 5 meát. Têën cöng vaâ xúi caác loaâi caá khaác, kïí caã caá heo, kïí caã ngûúâi. Con naây khöng coá gò àùåc biïåt ngoaâi baãn tñnh hung dûä cho nïn goåi noá laâ caá mêåp höí. aåöëng caác vuâng biïín êëm, gêìn xñch àaåo. Caá Mêåp Baáo (Galeo cerdo). Àêy laâ möåt loaâi caá coá tñnh chêët thïë giúái, tûúng àöëi lúán, sinh hoaåt úã vô àöå 17 àöå phña Nam, bùæc àûúâng xñch àaåo, hoùåc laâ trong phaåm vi bùæc hún, nhûng phêìn nhiïìu úã trong biïín noáng nûåc, luác beá nhoã daâi vaâ coá nhiïìu àûúâng vùçn soåc, lúán dêìn mònh cuäng cao dêìn àöìng thúâi vùçn soåc cuäng mêët dêìn. Tñnh hung dûä vaâ tham ùn, theo Röëp-xún thò úã vuâng Àuyïåt-bùng thuöåc Nam Phi ngûúâi ta coá bùæt àûúåc möåt con caá mêåp baáo daâi 7 meát, nùång gêìn 1 têën. Trong daå daây con caá naây coá: àêìu vaâ möåt àoaån trûúác mònh cuãa caá sêëu, möåt chên sau cuãa dï, ba con haãi êu, hai caái höåp àûång hai pa-un àêåu xanh (möîi pa-un bùçng 0 kg 453) möåt höåp thuöëc laá... Chùæc laâ noá gùåp möåt chiïëc taâu, thuyïìn gò àoá múái àùæm. Têët nhiïn noá thûâa sûác àïí nuöët chûãng, möåt vaâi ngûúâi. Caá Mêåp Buáa (aåphyrna lewini). Hònh daáng noái chung rêët giöëng caá mêåp, coân àêìu thò coá sûå biïën hoáa rêët lúán, vuâng xûúng traán cuãa àêìu chòa ra, thaânh hai laá bïn, àöìng thúâi cuäng àêíy caã hai mùæt ra phña ngoaâi hai laá bïn, löî muäi cuäng bõ dúâi àïën viïìn trûúác ngoaâi cuãa àêìu. Búãi hònh àêìu noá giöëng caái buáa, nïn goåi laâ caá mêåp buáa. Loaåi naây daâi tûâ 4 àïën 5 meát, àöi khi têën cöng ngûúâi. Àoá laâ möåt àöång vêåt àeã con, nghôa laâ luä con cuãa noá àaä hònh thaânh trong trûáng vaâ ra àúâi sau khi àaä phaát triïín hoaân chónh. Caá Mêåp Trùæng (Carcharodon carcharias) Thên daâi tûâ 5 àïën 12 meát, cên nùång tûâ 600 àïën 3.200 kg. Rùng cuãa noá coá thïí ào àïën 7,5cm.

Àoá laâ möåt loaâi caá hung dûä nhêët vaâ ghï gúám nhêët trong caác thûá àöång vêåt ùn thõt ngûúâi. Caá Nhaám àuöi daâi cuäng coân goåi laâ Caáo biïín (Vulpiculidae Garman). Vuâng biïín ta chùæc cuäng coá, duâ chûa thêëy ai bùæt àûúåc. Vuâng biïín Trung Quöëc cuäng coá nhûng hiïëm, àoá laâ loaâi caá nhaám àuöi daâi Alopias Vulpinus (Bonnaterre) laá trïn cuãa



vêy àuöi àùåc biïåt daâi vaâ ghïëch lïn. Àoá laâ dêëu hiïåu àùåc biïåt cuãa chuáng. Dûúâng nhû caá Nhaám àuöi daâi duâng àuöi cuãa noá àïí sùn möìi (nhûäng con caá nhoã). Noá gieo sûå röëi loaån cho bêìy caá nhoã bùçng caách quaåt àuöi dûä döåi chung quanh, khiïën cho nhûäng con vêåt nhoã hoaãng súå, neáp vaâo nhau, gom laåi thaânh cuåm. Thïë laâ noá chó coân viïåc haá hoång ra, nuöët chûãng tûâng khöëi lûúång to lúán cho àïën kyâ no. Caá Nhaám Voi (Cetorhinus maximus) Phên böë khùæp caác biïín trïn thïë giúái, haâng nùm vaâo muâa àöng vaâ xuên thêëy xuêët hiïån úã vuâng biïín nûúác ta. Thaáng 5-6 chuáng àïën biïín Àöng, Hoaâng Haãi (Trung Quöëc). Khe mang àùåc biïåt lúán cuãa noá múã tûâ lûng thùèng àïën mùåt dûúái ngûåc, gêìn nhû gùåp khe mang bïn kia. Àoá laâ loaâi caá nhaám lúán nhêët hiïån nay coân töìn taåi. Thên daâi 18 meát, cên nùång 12 têën. Caách söëng cuãa noá traái ngûúåc vúái caác loaâi caá khaác cuâng hoå, haânh àöång cuäng chêåm chaåp, thûúâng tröìi lûng lïn mùåt nûúác - nùçm yïn khöng àöång àêåy. Ngûúâi sùn duâng thuyïìn nhoã - coân nhoã hún con caá - tûâ phña sau túái bïn mònh noá, duâng cêu cêëu chùåt lêëy lûng noá, röìi duâng dao, gêåy àaánh chïët. Àùåc biïåt noá coá möåt böå gan khöíng löì, chó nöåi caái gan coá thïí eáp lêëy 600 lñt dêìu. Da noá coá thïí chïë thaânh da thuöåc nïn àaä trúã thaânh möåt àöëi tûúång àaánh bùæt rêët töët. Haâng nùm úã Trung Quöëc àaánh vaâi trùm con. (úã ta, caách mêëy thaáng vûâa röìi caác baáo coá àùng tin möåt laäo ngû àaánh bùæt àûúåc möåt con caá nhaám voi khaá to, rêët tiïëc töi luåc tòm chûa thêëy, baån naâo coá, xin maách cho töi, hoùåc tûå böí sung vaâo àêy, rêët caám ún). Noá coá miïång àùåc biïåt röång lúán úã trûúác àêìu moäm, rùng nhoã beá vaâ gai mang nhoã, daâi vaâ daây. Chó ùn nhûäng àöång vêåt biïín beá nhoã, söëng trong caác têìng nûúác trïn, khöng sêu lùæm. Caá Nhaám Choá coân goåi laâ Choá Biïín (Chyloscyllium) Caá nhaám choá coá 3 loaåi: caá nhaám choá êën Àöå, caá nhaám choá coá chêëm vaâ caá nhaám choá maâu tro. Thên daâi cúä 1,50 meát söëng trïn nhûäng àaáy biïín lêìy buân, ùn soâ, öëc, töm, cua vaâ caác loaåi giun. aåûác àïì khaáng cuãa loaâi caá naây rêët khoãe. úã Viïm Àònh, tónh Triïët Giang (Trung Quöëc) möåt àoaân gioãi Caác con vêåt trïn rûâng dûúái biïín nhaâ ngû loaåi hoåc bùæt àûúåc 1 con àem vaâo nhaâ, àùåt lïn nïìn 24 giúâ sau noá múái bùæt àêìu chïët! Caá Nhaám Buöìm (Voilier - Histiophorus) Caá nhaám buöìm úã vuâng biïín Phú-lo-rñt, khöng nhûäng chó phên biïåt búãi caái gai lûng giöëng lûúäi gûúm, noá thûåc sûå laâ möåt thanh àaåi kiïëm - maâ coân chuã yïëu laâ caái vêy lûng khöíng löì, khi xoâe (múã) ra nhû caánh buöìm, têët nhiïn coân laâm àöång lûåc phuå cho möåt lûåc keáo bïìn dai. Con naây, sûác búi nhanh kinh khuãng, 80 km/giúâ vaâ coân coá thïí hún nûäa. Caá vöì cúâ laâ möåt loaåi caá söng, caác vuâng nûúác lúå gêìn biïín, úã Chêu Àöëc cuä. Khi búi cuäng xoâe caái vêy lûng ra nhû caá nhaám buöìm, tröng giöng giöëng

PHAÅM HÖÍ 104


laá cúâ, nïn goåi laâ caá vöì cúâ. Thõt con caá naây lúáp thõt lúáp múä, quïët laâm nem chua ùn cuäng khaá ngon. Coân thõt caá nhaám buöìm thò töi chûa biïët, cuäng chûa thêëy coá taâi liïåu naâo noái kyä.

* Theo àoám ùn taân... Caá mêåp Chuyïån naây nghô cuäng vui vaâ laå thêåt. Trong xaä höåi loaâi ngûúâi (xaä höåi cuä) cuäng nhû trong caác àöång vêåt söëng trïn rûâng dûúái biïín, àïìu coá nhûäng cha "theo àoám ùn taân" xaåo xaåo theo keã khaác kiïëm ùn maâ khöng muöën laâm luång gò! Vêåy maâ thiïn haå súå múái laå chûá! Thñ duå nhû trong rûâng coá con chim theo höí kiïëm ùn. Noá ùn nhûäng mêíu thõt thûâa rúi vaäi: khi höí nùçm nghó thñch haá hoång ra cho noá "xóa rùng" (tûác laâ möí, ruát nhûäng miïëng thõt mùæc trong chên rùng coåp vaâ noá xúi luön miïëng thõt thöëi êëy). Àoá laâ möåt con chim bêín. Thïë maâ thiïn haå súå, goåi noá laâ chim lïånh. Coá ngûúâi coân goåi laâ chim thiïng, chim ma. Búãi noá xuêët hiïån úã àêu, coá coåp úã àêëy maâ lyå! Dûúái biïín cuäng vêåy. Coá möåt loaâi caá mònh trùæng soåc ngang àen, nhû khoang rùæn caåp nong. Ngû dên goåi noá laâ "caá hoa tiïu" hay "caá dùæt àûúâng". Ngûúâi ta tûúãng noá àûa àûúâng cho caá mêåp tòm möìi, nhûng thûåc ra laâ noá theo caá mêåp àïí ùn möìi rúi vaäi. Luác naâo noá cuäng úã trong àûúâng vaåch búi cuãa caá mêåp àïí laåi sau àuöi, duâ àoá laâ caá mêåp ài möåt mònh hay caá mêåp coá àöi. Phaãi khi mïåt khöng baám theo kõp möåt con caá mêåp búi quaá nhanh, bõ boã tuåt laåi thò... liïìn ngay khi àoá, noá bõ möåt con caá mêåp khaác trúâ túái, xúi ngay. Coân möåt con naây chuyïn söëng baám theo caá mêåp cuäng laå. Baâ con goåi noá laâ caá eáp. Tïn khoa hoåc cuãa noá laâ: Remora remora. Hònh daáng noái chung giöëng caá vûúåc. Laâ loaåi caá hoaåt baát, búi gioãi, thñch baám vaâo buång caác caá lúán hoùåc àaáy thuyïìn. Miïång lúán nùçm bïn trïn, haâm dûúái nhö ra. Vêy lûng thûá nhêët biïën thaânh caái êën úã trïn àêìu, coá taác duång baám huát nùçm trïn toaân böå söëng àêìu. êën àêìu, noái chung hònh bêìu duåc daâi, do nhiïìu têëm xûúng suån sùæp ngang thaânh àöi húåp thaânh, phña sau têëm xûúng thûúâng coá gai nhoã giöëng löng nhung.

Caá eáp "xaâ cûâ" vaãy hònh troân rêët beá, lêëp laánh nhû "xaâ cûâ" laâ con caá coá thïí to, daâi àïën 90cm chuyïn mön baám dñnh vaâo da caá mêåp àïí caá mêåp chúã noá ài. Thónh thoaãng noá buöng ra àïí àúáp vaâi miïëng, ùn xong laåi quay gêëp vïì baám vaâo chöî cuä. Àïí baám dñnh, noá duâng caái êën àêìu laâm thaânh möåt thûá àôa huát (öëng giaác) huát vaâo da caá mêåp. Lûåc cuãa àôa huát naây maånh vaâ bïìn dai, àïën nöîi ngûúâi ta duâng noá nhû con möìi söëng àïí cêu ruâa biïín vaâ nhûäng con caá lúán úã Àaåi Têy Dûúng.



* Àaánh bùæt caá mêåp thïë naâo ? Nùm 1970, lêìn àêìu tiïn caác nhaâ baác hoåc Liïn Xö àaä thu àûúåc tiïëng caá höìi úã Thaái Bònh Dûúng vaâ tiïëng cua úã Kam-saát-ca. Thu àûúåc tiïëng caác loaâi caá, tòm hiïíu àûúåc ngön ngûä chuáng thò viïåc àaánh bùæt vö cuâng thuêån lúåi, dïî daâng. Coá thïí biïët chuáng ài vïì hûúáng naâo, àoá laâ loaâi giöëng naâo, thêåm chñ têìm cúä naâo. Caách truy têìm bùçng Trùæc giaác phaáp (Go- niomeátrie) laâ möåt trong nhûäng caách tinh vi nhêët àïí àaánh bùæt caá höìi, caá thu, caá mêåp vaâ caác loaâi töm cua (têët nhiïn laâ àaä thu vaâ hiïíu àûúåc tiïëng caác loaâi caá naây röìi). Caá chaáy (Maquereau) cuäng laâ giöëng ùn thõt, thûúâng àuöíi theo sùn bùæt caác con möìi söëng, nhû caá mêåp. Vaâ cuäng coân tuây khñ hêåu, muâa tiïët vaâ àöå mùån cuãa vuâng biïín maâ noá lûu nguå úã möåt àöå sêu naâo àoá, vaâ khöng phaãi luön luön úã möåt chûâng mûåc nhêët àõnh. Coá khi noá lïn cao hún hoùåc trêìm xuöëng sêu hún àïí sùn àuöíi caác con möìi. Caá mêåp thò traái laåi, theo quy luêåt chung thñch úã dûúái àaáy sêu vaâ bùçng moåi caách chen laách nhau àïí àûúåc ài bïn dûúái cuãa bêìy. Ngûúâi cêu caá mêåp phaãi nùæm àûúåc têåp quaán àoá, vaâ rùçn súåi dêy cêu bùçng möåt khöëi nùång (chò, àaá chùèng haån) sao cho àêìu dûúái súåi dêy cêu lïët trïn mùåt àaáy vaâ miïëng möìi reä nûúác tröi cao hún hoân àaá, úã möåt khoaãng caách àûúåc tñnh toaán kheáo leáo. Cuäng coá nhiïìu khi chuáng ùn möìi nöíi, nhû võt söëng hoùåc xaác möåt con choá chïët... Coân möåt giöëng caá mêåp dûä túån vaâ haáu ùn hún caã, söëng trïn mùåt àêët, biïët noái tiïëng ngûúâi, nuöët caã möåt dên töåc, möåt nûúác, caã möåt chêu... muöën àaánh bùæt vaâ diïåt noá phaãi duâng oác vaâ tim, hy sinh caã tñnh maång ngûúâi ngûúâi lúáp lúáp. Àoá laâ boån tû baãn caá mêåp. Haâ Nöåi ngaây 19-11-1977 Böí sung: Baáo I-dú-veát-chi-a (Ivestia) úã Liïn Xö vûâa àûa möåt tin coá thïí coi laâ haän hûäu - vïì trûúâng húåp möåt thuãy thuã bõ rúi giûäa biïín, búi liïìn 4 tiïëng àöìng höì, möåt mònh "Giûäa àaân caá mêåp". Baáo "Haâ Nöåi Múái" ngaây 3-12-78 coá àùng taãi laåi baâi êëy, do Àöî Thiïån lûúåc thuêåt. Dûúái àêy laâ nguyïn vùn: "Trong bûác àiïån cuöëi cuâng gúãi cho vúå tûâ trïn taâu chúã haâng Àaåi uyá Vñt- lö-bö-cöëp cuãa Liïn Xö, thuãy thuã Va-lï-ri Cöët- xi-aác ghi: "Taâu àaä vaâo êën Àöå Dûúng vaâ seä cêåp bïën Haãi Phoâng cuãa Viïåt Nam". Nhûng sau àoá caách búâ biïín gêìn nhêët cuäng coân 600 haãi lyá thò Cöët-xi-aác bõ möåt laân soáng lúán hêët xuöëng biïín. aåau naây, anh kïí laåi: - aåaáng höm àoá sau khi nguã dêåy, töi lïn boong thúã hñt khöng khñ trong laânh. aåoáng rêët maånh vaâ dêng cao nhû höìi àïm. Töi coân nhúá luác àoá caác baån töi àang têåp thïí duåc. aåau àoá hoå ruã töi cuâng ài ùn àiïím têm nhûng töi khöng thêëy àoái. Àoá laâ têët caã nhûäng gò töi coân nhúá laåi. Luác àoá töi caãm thêëy coá möåt sûác nùång ghï gúám giêåp xuöëng mònh töi trûúác khi thêëy trúâi töëi sêìm laåi; möåt caái gò laâm töi hònh nhû vúä tan ra tûâng maãnh, vaâ tai coân nghe

PHAÅM HÖÍ 106


tiïëng gêìm ruá àaáng súå. Thònh lònh töi biïët ngay rùçng töi àang úã dûúái nûúác vaâ rêët gêìn chên võt cuãa taâu. May thay, àaáng leä noá xeá töi ra tûâng maãnh thò laåi hêët töi lïn mùåt nûúác. Phña trûúác, töi vêîn tröng thêëy hònh thon thon cuãa àuöi taâu. Töi ra sûác búi àuöíi theo nhûng sao kõp. Chiïëc taâu xa dêìn... Nùm phuát sau, böîng töi caãm thêëy coá möåt vêåt gò va maånh vaâo chên laâm töi quay ngûúåc trúã laåi. Töi múã mùæt thêåt to àïí cöë nhòn xem vaâ nhêån thêëy möåt vêåt maâu chò xaám. Töi chûa biïët ngay àoá laâ möåt con caá mêåp. Bònh tônh laåi, múái nhêån ra coá àïën haâng chuåc con, möîi con daâi khoaãng tûâ 3 àïën 5 meát. Hoaãng quaá, töi àaânh chúâ àúåi chuáng têën cöng. Chuáng lûúån troân nhû nhûäng quaã thuãy löi vaâ töi cöë thu ngûúâi laåi àïí traánh cho chên khoãi bõ chuáng cùæt cuåt. Möåt yá nghô thoaáng qua: thaâ haá miïång ra àïí cho chïët àuöëi coân hún laâ thên thïí bõ xeá naát ra tûâng maãnh... Nhûng maâ khöng! Töi phaãi chiïën àêëu, töi phaãi söëng... Caá mêåp khöng bao giúâ vöåi têën cöng ngay con möìi. Dêìn dêìn töi lêëy laåi bònh tônh. Àaân caá mêåp lûúån quanh töi chó caách coá 5-6 meát. Chuáng lûúån voâng hònh nhû àïí quan saát vaâ àöi luác laåi nhaãy khoãi mùåt nûúác. Viïåc naây coân keáo daâi bao lêu nûäa? Nhûng trûúác hïët khöng àûúåc hoang mang, phaãi thêåt bònh tônh, töi tûå nhuã thêìm. Töi biïët rùçng khöng thïí thoaát ngay àûúåc maâ phaãi giûä sûác àïí àúåi taâu quay laåi tòm, mùåc duâ viïåc naây khoá coá hy voång. Tuy nhiïn, töi àõnh hûúáng mùåt trúâi àïí búi theo hûúáng maâ con taâu àaä vûúåt qua luác trûúác vaâ cöë gùæng quïn nhûäng con caá mêåp ài... ...Vaâo luác 8 giúâ 40 taâu Àaåi uáy Vñt-lö-bö cöëp keáo coâi baáo àöång. Tñnh ra luác àoá Va-lï-ri Cöët-xi-aác bõ hêët xuöëng biïín àaä àûúåc 2 giúâ àöìng höì. Lêåp tûác taâu quay ngay laåi. Mûúâi ba chiïëc khaác treo cúâ caác quöëc gia khaác nhau cuäng haå neo thaânh möåt hònh vuöng trong àoá àaân caá mêåp àang àe doåa con ngûúâi. - Anh ta àûúåc cûáu söëng ra sao? Haåm trûúãng aå. Veác-khö-veát-ski kïí: - Luác 8 giúâ 40, ngûúâi ta baáo cho töi biïët thiïëu mêët möåt thuãy thuã trïn taâu. Hai giúâ sau khi taâu quay muäi, chuáng töi múái tòm thêëy anh ta. aåoáng to gioá lúán khöng thïí àûa saâ luáp xuöëng àûúåc nïn àaânh phaãi cho taâu saát laåi gêìn. Khi chuáng töi sùæp keáo anh ta lïn boong taâu thò àaân caá mêåp vêîn lûúån quanh àoá. Lúâi noái àêìu tiïn cuãa Cöët-xi-aác laâ: "Chuyïín àïën haåm trûúãng laâ moåi viïåc àïìu töët laânh!". aåau àoá, anh ta ngêët xóu. Têët caã moåi sûác lûåc vaâ phûúng tiïån àïìu döìn vaâo àïí cûáu söëng anh. Vaâi ngaây sau, Cöët-xi-aác àaä khaá lïn nhûng baác sô àïì nghõ cho anh ta lïn bïën caãng gêìn nhêët vaâ höìi hûúng. J.aá. Cuát-tö, nhaâ thaám hiïím àaåi dûúng nöíi tiïëng àaä bònh luêån trûúâng húåp naây nhû sau: Àoá laâ möåt trûúâng húåp àöåc nhêët. Cuäng àaä coá möåt söë ngûúâi úã dûúái nûúác möåt giúâ hoùåc hai giúâ vúái àaân caá mêåp úã xung quanh. Àêy laâ lêìn àêìu



tiïn töi thêëy ngûúâi naây úã túái 4 giúâ. Thöng thûúâng, caá mêåp lûúån rêët lêu quanh con möìi hònh nhû àïí "nghiïn cûáu". Tuy nhiïn khöng ai àoaán àûúåc thúâi gian àoá lêu bao nhiïu. úã àêy sûå chõu àûång cuãa con ngûúâi laâ quan troång nhêët. Nïëu hoå giûä àûúåc bònh tônh, búi àïìu àùån vaâ khöng laâm möåt cûã àöång naâo bêët ngúâ vaâ khiïu khñch, thò caá mêåp coá thïí chúâ rêët lêu maâ khöng têën cöng vöåi. Dô nhiïn ngûúâi thuãy thuã Xö viïët àaä toã ra sûå tûå chuã vaâ can àaãm. Caái àoá àaä cûáu söëng anh ta"

Cac con vat

Documents

Transcript of Cac con vat