C H A P T E Rkisi.deu.edu.tr/asli.memisoglu/Genetik ve biyotek/8...Herpes simpleks, tip I Uçuk 1988...
Transcript of C H A P T E Rkisi.deu.edu.tr/asli.memisoglu/Genetik ve biyotek/8...Herpes simpleks, tip I Uçuk 1988...
C H A P T E R
PowerPoint® Lecture by:
Lisa Werner
Pima Community College
Mikrobiyal
Biyoteknoloji
8
Çeviri: Aslı Sade Memişoğlu
© 2013 Pearson Education, Inc.
Konu başlıkları
• Giriş
• 1 Mikropların yapısı
• 2 Araç olarak mikroorganizmalar
• 3 Çeşitli günlük uygulamalarda mikropların
kullanımı
• 4 Aşılar
• 5 Mikrobiyal genom
• 6 Biyoyakıt üretimi için mikropların kullanımı
• 7 Mikrobiyal tanı
• 8 Biyoterörle mücadele
© 2013 Pearson Education, Inc.
Giriş
• Mikroplar (mikroorganizmalar) çıplak göz ile
görülemeyen, ancak mikroskop altında
görülebilen küçük organizmalardır. – Bakteriler, mantarlar, algler, ve protozoa
• Dünyada oluşan ilk yaşam çeşidi bakterilerdi ve
3.5 milyar yıldır varlar
• Dünyanın yaşayan bölümünün %50’sini
bakterilerin oluşturduğu düşünülmektedir
© 2013 Pearson Education, Inc.
Giriş
• Etrafımız bakterilerle çevrilidir.
– Ağzımız, deri ve sindirim kanalımızda yaşarlar.
– Vücudumuzda kendi hücre sayımızın 10 katı
civarında bakteri yaşamaktadır!
• Bakteriler gezegendeki an çetin koşullarda
yaşamaya uyum sağlamışlardır:
– Kutup buzulları, çöller, sıcak su kaynakları,
okyanus derinliklerinde yüksek basınçta.
© 2013 Pearson Education, Inc.
Giriş
• İnsanlar mikropları geleneksel biyoteknolojide uzun
zamandır kullanmaktalar.
• Mikroplar rekombinant DNA teknolojisinin de
temelini oluşturur.
• Mikrobiyal biyoteknolojinin 2 ilginç alanı:
‘biyoyakıtlar’ ve ‘sentetik biyoloji’
• Bakteri türlerinin %1’inden azı tanımlanmış, kültür
ortamında çalışılmıştır.
– Dolayısıyla mikropların biyoteknolojiye gelecekteki
katkısını ancak hayal edebiliyoruz.
© 2013 Pearson Education, Inc.
1 Mikropların yapısı
• Ökaryot mikroplar: maya, alg, protozoa
• Prokaryotlar: bakteri ve arkea
© 2013 Pearson Education, Inc.
• Bakterilerin yapısal özellikleri
– Dairesel, tek kromozom küçüktür
• 2–4 milyon baz çifti
– Bazı bakteriler plazmid de içerir
• Plazmidler genelde antibiyotik direnç genleri ve DNA
değişimi için gereken tüp oluşturma genleri içerir
• Plazmidler klonlama için gereklidir
– Bakteriler çok hızlı büyür ve çoğalır– Her 20 dakikada 1 gibi…
– Küçük sıvı kültürlerde milyonlarca hücre büyütülebilir
– Moleküler ve genetik çalışmalarda kullanılmak
üzere mutant tipler oluşturmak çok kolaydır.
1 Mikropların yapısı
© 2013 Pearson Education, Inc.
• Maya – tek hücreli ökaryot mikroplar;
mantar
– Antibiyotiklerin ve kolesterol düşürücü ilaçların
kaynağı
– Gen ifade mekanizmaları insan hücreleriyle
benzerdir.
– Oksijen varlığında (aerobik) veya yokluğunda
(anaerobik) büyüyebilirler.
1 Mikropların yapısı
© 2013 Pearson Education, Inc.
2 Araç olarak mikroorganizmalar
1. Mikrobiyal enzimler
– Besin üretiminden, moleküler biyoloji araştırmalarına
farklı uygulamalarda kullanılır.
– Taq DNA polimeraz
• Isıya dayanıklı termofil mikroptan elde edilmiştir – PCR’da
kullanılır.
– Selülaz
• Hayvan yemlerinin daha kolay sindirilebilmesini sağlar
• Taşlanmış kotlar
– Subtilisin
• Çamaşır deterjanları – lekelerdeki proteinleri parçalar
© 2013 Pearson Education, Inc.
2. Transformasyon – Bakterilerin yabancı
DNA’yı içlerine almaları– Bakteriler büyük miktarlarda protein üretmek için
kullanılır.
3. Raportör olarak mikrobiyal proteinler
– Biyoluminesans – deniz organizmalarının
kullandığı ışık üretme yöntemini kullanmak
• Vibrio fisheri gibi, deniz canlıları üzerinde yaşayan
bakteriler bu ışığı üretir
• lux genleri bu ışığı üretir
2 Araç olarak mikroorganizmalar
© 2013 Pearson Education, Inc.
– Lux genleri klonlanmış ve gen ifadesi
çalışmalarında kullanılmaya başlanmıştır.
• Klonlanmış lux geni hayvan veya bitki hücrelerine
aktarıldığında bu hücreler o proteini üretir ve gen
ifadesinin göstergesi olarak ışıma yaparlar.
2 Araç olarak mikroorganizmalar
© 2013 Pearson Education, Inc.
3 Mikropları çeşitli günlük uygulamalarda
kullanmak
1. Gıda ürünleri
– Ekmek, yoğurt, peynir, alkollü içecekler
– FDA (Gıda ve ilaç idaresi) tarafından onaylanan ilk
rekombinant gıda maddesi peynir yapımı için kullanılan
bir enzimdir.
– Geleneksel enzim olan renin, buzağı midesinden
ayrıştırılır.
– Rekombinant renin olan kimosin, klonlanmış ve
bakteride üretilmiştir – daha ucuz ve üretimi daha kolay.
© 2013 Pearson Education, Inc.
2. Fermentasyon – oksijen yokluğunda şekerlerden
enerji üretmek.
– Laktik asit fermentasyonu: yoğurt, ekşi krema, sirke,
peynir ve ekmek yapımında kullanılır.
– Alkol fermentasyonu: bira, şarap, şampanya yapımı
3 Mikropları çeşitli günlük uygulamalarda
kullanmak
© 2013 Pearson Education, Inc.
3. Tedavi proteinleri
– Tıbbi açıdan önemli proteinlerin üretiminde de
bakteriler kullanılır.
– İnsülin
3 Mikropları çeşitli günlük uygulamalarda
kullanmak
© 2013 Pearson Education, Inc.
Promotor
İnsülin
A geni
İnsülin
B geni
Promotor
Ampisilin
direnç
geni
Ampisilin
direnç
geni
İnsülin A
zinciri
İnsülin B
zinciri
İnsülin A
zinciri
İnsülin B
zinciri
A
zincirini
saflaştır
B
zincirini
saflaştır
Füzyon proteinin
den ayırmak için
CNBr kullan
Katlanma
Aktif insülin
Disülfit bağları
A protein zinciri
B protein zinciri
İnsana
enjeksiyon için
saflaştır
E. Coli’ye
transformasyon
Bakteriler b-gal ve
insülin füzyon
proteini üretir
Füzyon proteinini
saflaştırmak için b-gal
antikorları ile afinite
kromatografisi
© 2013 Pearson Education, Inc.
Rekombinant bakterilerde üretilen tıbbi proteinler
Protein İşlev Uygulama
Dnaz DNA parçalayan enzim Kistik fibroz tedavisi
Eritropoietin Alyuvar üretimini tetikler Anemi tedavisi
Faktör VIII Kan pıhtılaştırma faktörü Hemofili tedavisi
Granülosit koloni tetikleyen faktör Akyuvar büyümesini tetikler Kemik iliği nakillerinde
Büyüme hormonu Kemik ve kas büyümesini tetikler Cücelik tedavisi. İneklerde büyüme ve
süt üretimini artırır
İnsülin Hücrelerin glukoz emilimi için gerekli Diyabet tedavisi
hormon
İnterferon ve interlökin Kan hücresi üretimini artıran faktörler Lösemi gibi kanserlerin tedavisinde
Aşılar Bakteri ve virüs enfeksiyonlarını
engellemek için bağışıklık sistemini
uyarır
© 2013 Pearson Education, Inc.
4. Antibiyotikler
– Mikropların büyümesini engellemek için diğer
mikroplar tarafından üretilir
– 1928 Alexander Fleming - penisilin
– Çoğunluğu bakteriler tarafından üretilir
3 Mikropları çeşitli günlük uygulamalarda
kullanmak
© 2013 Pearson Education, Inc.
3 Mikropları çeşitli günlük uygulamalarda
kullanmakHücre duvarı sentezinin engellenmesi Protein sentezinin engellenmesi
Transkripsiyon Translasyon
Eşlenme
DNA eşlenmesi
ve
transkripsiyonun
engellenmesi
Hücre
metabolizması
için gereken
enzim
aktivitesinin
engellenmesi
Hücre zarına
hasar verme
Antibiyotiklerin etki mekanizmaları
© 2013 Pearson Education, Inc.
– Antibiyotiklerin yanlış kullanımı dirençli bakterilerin artmasına sebep olmuştur.
– Antibiyotikler sınırlı sayıda yöntemle bir bakteri hücresini durdurur. Bu sebeple, bir çeşit antibiyotiğe direnç kazanılınca genelde diğer pek çoğuna da direnç kazanılmış olur.
– Farklı etki mekanizması olan antibiyotiklerin geliştirilmesi gerekmektedir.
– Mikrobiyologlar farklı çevrelerde araştırmalar yaparak yeni anti mikrobik maddeler keşfetmeye çalışmaktadır.
– Bugünlerde bakteri öldürücü genetiği değiştirilmiş virüs tedavisi geliştirilmesi düşünülmektedir
3 Mikropları çeşitli günlük uygulamalarda
kullanmak
© 2013 Pearson Education, Inc.
• Aşılar – Belirli bir patojen tarafından
enfeksiyona karşı bağışıklık sistemini
uyarmak için, patojenin tamamı veya
parçalarının ağız veya enjeksiyon yoluyla
insana verilmesidir.
4 Aşılar
© 2013 Pearson Education, Inc.
• Aşı yapımı için 3 temel yöntem
– Alt birim aşılar bakteri veya virüsün bazı
bölümlerinin enjeksiyonu
– Değiştirilmiş aşılar yaşlandırma veya
büyüme ortamı değiştirilerek zayıflatılmış
virüs veya bakterilerin enjeksiyonu
– Öldürülmüş aşılar tamamen öldürülmüş
patojenin kulllanılması
4 Aşılar
© 2013 Pearson Education, Inc.
• Günümüzde alt birim aşılarının çoğunluğu
rekombinant DNA teknolojisi ile mikropların
içerisinde üretilmektedir.
– Hepatit B
• Virüsün dış yüzey proteinlerini kodlayan genler
klonlanmış ve maya hücrelerinde üretilmiştir.
– Gardasil, insan papilloma virüsü aşısı (HPV)
– HIV aşısı
4 Aşılar
© 2013 Pearson Education, Inc.
• Aşılar için bakteri ve virüs hedefleri
– Biyoteknoloji şirketleri 50’den fazla hedef
üzerinde çalışmakta
• Influenza
• Tuberküloz
• Sıtma
• HIV
4 Aşılar
© 2013 Pearson Education, Inc.
• Influenza: Grip virüsleri çok hızlı mutasyona
uğradıkları için her yıl yeni aşılar üretilir.
– Influenza A dünya çapında salgınlara sebep
olmaktadır.
• 1918’de 20 milyon kişi öldü
• Kuş gribi (H5N1) 2003’te Asya’da tavuklar arasında salgına
sebep oldu - 200milyon kuş.
– İnsanlar arasında enfeksiyon fazla yayılmadı.
– H5N1’in mutasyona uğrayarak insanlara geçmemesi için aşılar
geliştirildi.
• 2009’da, domuz gribi (H1N1) bir aşı sayesinde kontrol
edilebildi
4 Aşılar
© 2013 Pearson Education, Inc.
• Tüberküloz (TB)
– Mycobacterium tuberculosis
• Her yıl 2-3 milyon ölüm
• Akciğerlerde lezyonlar
• Çok fazla dirençli bakteri sebebiyle dünya sağlık
örgütü alarm verdi
• Bill ve Melinda Gates Derneği ve diğerleri,
araştırma için $30 milyon verdiler
• Genomu dizilendi, yeni proteinler keşfedildi ve yeni
aşılar klinik deneylerde
4 Aşılar
© 2013 Pearson Education, Inc.
• Sıtma
– Plasmodium falciparum denilen protozoa
paraziti sebep olur ve böceklerden bulaşır
• Çocuklarda her yıl yarım milyar yeni vaka, her yıl 3
milyon ölüm
• Plasmodiyum tipleri sıtma ilaçlarına karşı direnç
geliştiriyor
• Tüm genom mikro çipleri yeni hedefler belirlemek için
kullanılmaktadır.
4 Aşılar
© 2013 Pearson Education, Inc.
5 Mikrobiyal genomlar
• 1994 Mikrobiyal Genom Programı (MGP)
– Çevre biyolojisi, araştırma, endüstri ve sağlık
alanlarında uygulama potansiyeli olan
mikroorganizmalar ve protozoa patojenlerinin
genomlarının tamamını dizilemek
© 2013 Pearson Education, Inc.
• Neden dizilemek isteyelim?
– Streptococcus pneumoniae, kulak ve akciğer
enfeksiyonuna ve her yıl 3 milyon çocuğun
ölümüne sebep olur.
• Aşıların çoğu çocuklarda etkisizdir
• 2001’de genomu dizilendi ve bakteri yüzeyinde
pek çok yeni protein keşfedildi
• Yeni tedavilerin yolunu açabilir
5 Mikrobiyal genomlar
© 2013 Pearson Education, Inc.
• Neden dizilemek isteyelim?
– Bakteri hücre metabolizması, bölünmesinde
yer alan veya insan/hayvan hastalıklarına
sebep olan genlerin keşfedilmesi
– Yeni türlerin bulunması
• Biyoremediasyon veya başka işler için
• Hastalık yapan tiplerin keşfi
5 Mikrobiyal genomlar
© 2013 Pearson Education, Inc.
• Metagenomik çalışmaları mikrop
komünitelerinin genomlarını diziler
– J. Craig Venter enstitüsü (JCVI) yatla tüm
dünyayı dolaşarak mikroorganizma örnekleri
topluyor.
• Büyücü II Keşif gezisi
5 Mikrobiyal genomlar
© 2013 Pearson Education, Inc.
• Bir pilot projede yüzlerce fotoreseptör geni
tanımladılar
– Yakıt olarak hidrojen üretimi için fotosentezin
gerçekleştirilmesini sağlayabilir
– Fotoreseptörler aynı zamanda görme için gereklidir
• Toplamda 400 mikrop türünden 6 milyar baz DNA
dizilediler.
5 Mikrobiyal genomlar
© 2013 Pearson Education, Inc.
• 2008’de ABD ulusal sağlık enstitüsü (NIH)
İnsan mikrobiyom projesini duyurdu
– İnsanlar üzerinde veya içinde yaşayan 600 adet
mikrop türünün genomlarının dizilenmesi.
5 Mikrobiyal genomlar
© 2013 Pearson Education, Inc.
• Projenin hedefleri:
– Bireyler ortak bir mikrobiyom paylaşıyor mu?
– Mikrop komünitelerini nasıl aldığımız ve devam
ettirdiğimizi belirlemek
– Mikrobiyomu etkileyen koşullar ve sağlıkla ilişkisi
– Analiz için yeni yöntemler geliştirmek
5 Mikrobiyal genomlar
© 2013 Pearson Education, Inc.
• Viral genomik
5 Mikrobiyal genomlar
Dizilenen tıbbi açıdan önemli virüs genomları
Virüs İnsan hastalığı Dizilendiği yıl
Ebola virüsü Kanamalı ebola ateşi 1993Hepatit A virüsü Hepatit A 1987Hepatit B virüsü Hepatit B 1984Hepatit C virüsü Hepatit C 1990Herpes simpleks, tip I Uçuk 1988İnsan bağışıklık yetmezliği virüsü (HIV-1) AIDS 1985İnsan papilloma virüsü Rahim ağzı kanseri 1985İnsan polio virüsü Çocuk felci 1981İnsan rinovirüsü Grip 1984İnfluenza A virüsü
H5N1 (kuş gribi) Ciddi grip 2007H1N1 (Domuz gribi) Ciddi grip 2009
SARS-ciddi akut solunum koronavirüsü Ciddi akut solunum sendromu 2003Variola virüsü Çiçek 1992
© 2013 Pearson Education, Inc.
• Sentetik genomlar
oluşturmak: Bir bakteri
Türünün işlevsel sentetik
genom üretildi
5 Mikrobiyal genomlarM. Mycoides genomu
tasarla
1.8 Mb genomu içeren 10000
bazlık kaset DNA’ları kimyasal
olarak sentezle
E.Coli bakterisinde
klonlama
S.Cerevisiae içinde tüm
genomun birleştirilmesi
M.Capricolum içine transfer
© 2013 Pearson Education, Inc.
• Sentetik genomlar:
– M. mycoides JCVI-syn 1.0 genomu sentetik
olarak üretildi.
– Cansız bir nesneden yeni bir yaşam formu
oluşturmadı fakat yine de sentetik genomların
yaşamı sürdürebildiği kanıtlandı.
– Yeni bakteri veya hücre türleri tasarlanıp,
istenilen görevi yapmak üzere
programlanabilir!!!
– Etik sorunlar!
5 Mikrobiyal genomlar
© 2013 Pearson Education, Inc.
6 Biyoyakıt üretimi
• Sadece ABD yılda 140 milyar galon yakıta ihtiyaç
duymaktadır
• Tahıldan, yılda 5 milyar galon etanol üretmekteyiz.
– Çok karlı veya verimli değil
• Biyorafineriler, bitki sapları veya diğer ürünlerdeki selülozu
şekere dönüştürebilir ve bu da sürdürülebilir etanol üretimi
için kullanılabilir.
• Günümüzde mikroplar selülozu şekere veya şekeri alkole
daha verimli dönüştürmeleri için genetik olarak
değiştirilmektedir.
• Doğada da biyoyakıt üretimi için kullanışlı enzimler üreten
yeni mikroplar halen araştırılmaktadır.
© 2013 Pearson Education, Inc.
7 Mikrobiyal tanı
• Mikrobiyal tanı – mikropları tanımlamak ve
izlemek için kullanılan yöntemler
• Bakteri tespit stratejileri
– Restriksiyon analizi, PCR ve DNA dizileme
– Klinik örneklerin karşılaştırılabilmesi için veri
tabanları bulunmaktadır.
– Gıdalardaki bakterileri tespit etmek için
kullanılmakta.
© 2013 Pearson Education, Inc.
Örnek (kan,
tükürük)
Bakteri hücreleri
Restriksiyon analizi PCR analizi DNA dizileme
Restriksiyon enzim
kesiminden sonra
DNA parçaları Hedef DNA
PCR cihazında
çoğaltma
Agaroz
elektroforezi
ÖrnekBakteri DNA’sının
çoğaltılması
DNA
dizileme
Dizi analizi
Bilinen dizilerle veri
tabanında karşılaştır
Bakterinin tanımlanması
© 2013 Pearson Education, Inc.
7 Mikrobiyal tanı
• Bulaşıcı hastalıkların tespiti için mikroçipler
– Affymetrics şirketi SARS çipi geliştirdi
• Üzerinde ~30,000 prob (DNA parçası) var – bunlar tüm virüs
genomunu temsil ediyor
– Mikroçipler ayrıca belirli bir patojendeki ani değişimleri
(mutasyonları) de tespit edilmesi için kullanılıyor.
© 2013 Pearson Education, Inc.
7 Microbial Diagnostics
Farklı patojenlere konakçının cevapları tanımlanır
© 2013 Pearson Education, Inc.
8 Biyoterör
• Biyoterör – İnsanlara veya gıda için bağımlı
oldukları hayvan/bitkilere zarar vermek
amacıyla biyolojik materyal kullanımı.
• Sadece 12 civarında organizma verimli
şekilde kültürde büyütülebilir, elde edilebilir
ve biyoterörde kullanılabilir
• Hava yoluyla, tarım uçakları veya su yoluyla
uygulanır.
© 2013 Pearson Education, Inc.
POTANSİYEL BİYOLOJİK SİLAHLAR
Patojen Hastalık tehdidi ve genel semptomlar
Brucella (bakteri) Çiftlik hayvanlarını enfekte eder. İnsan ve hayvanlarda brusellosise
yol açar. Uzun süreli ateş ve halsizlik. Hafif veya ölümcül olabilir
Bacillus anthracis (bakteri) Şarbon. Deri tipi, deride tedavi edilebilir lezyonlar oluşturur.
Solunursa grip benzeri semptomlarla başlayıp zaatürreye çevirir –
genelde ölümcüldür.
Clostridium botulinum (bakteri) Botulizm. Bakterinin kendisi veya toksini içeren yiyeceklerle bulaşır.
Kaslarda farklı derecelerde felç. Solunum veya kalpte felç ölümle
sonuçlanır.
Ebola virüsü veya Marburg virüsü Her ikisi de kanamalı ateşe yol açar. Ciddi ateş, kas/eklem ağrısı,
kanama
Francisella tularensis (bakteri) Tularemi. Solunum çökmesi, şok ve ölümle sonuçlanabiken
solunum inflamasyonu
İnfluaenza virüsleri (büyük ve bulaşıcı bir grup) Nezle. Ciddiyeti ve sonuçları virüs tipine göre değişir.
Rickettsia (birkaç bakteri tipi) Tifüs ve kayalık dağlar lekeli humması gibi farklı hastalıklar
Variola virüsü Çiçek. Titreme, yüksek ateş, sırt ağrısı, başağrısı, cilt lezyonları
Yersinia pestis (bakteri) Hıyarcıklı veba. Yüksek ateş, baş ağrısı, lenf düğümlerinin şişmesi,
şok, dolaşımın çökmesi, organ yetmezliği, çoğunlukla birkaç gün
içinde ölüm
© 2013 Pearson Education, Inc.
GIDA KAYNAKLARINA YÖNELECEK BİYOSİLAHLAR İÇİN POTANSİYEL PATOJENLER
Hastalık Hedef/taşıyıcı Patojen
Hayvan Hastalıkları
Ayak ve ağız hastalığı çiftlik hayvanları Ayak ve ağız virüsü
Afrika domuz gribi Domuzlar Afrika domuz gribi virüsü
Bitki hastalıkları
Tahıllarda Kök pası (mantar) arpa, yulaf, buğday Puccinia spp.
Güney mısır yaprağı küfü (mantar) mısır Bipolaris maydis
Pirinç yanığı (mantar) pirinç Pyricularia grisea
Patates küfü (mantar) patates Phytophthora infestans
Turunç pamukçuğu (bakteri) turunç Xanthomonas axonopodis
Zoonoz (hayvandan insana geçen hastalıklar)
Brucellosis (bakteri) çiftlik hayvanları Brucella melitensis
Japon beyin iltihabı (virüs) sivrisinek
ŞArbon (bakteri) çiftlik hayvanları Bacillus anthracis
© 2013 Pearson Education, Inc.
8 Biyoterör
• Biyosilahlara karşı biyoteknoloji
– ABD’de 2001’deki şarbon saldırıları buna
hazırlıklı olunmadığını gösterdi
– 2004’te, ABD hükümeti Biyokalkan prolesine,10
yıl için 6 milyar dolar ayırdı
– Hedef biyosilahlardan korunmak ve tedavi etmek
için aşı ve ilaç depolamak
© 2013 Pearson Education, Inc.
8 Biyoterör
• Biyosilahlara karşı biyoteknoloji
– Bir saldırının tespit edilebilmesi için hava ve
su kaynaklı patojenlerin sahada test edilmesi
gerekir.
– Pentagon’da şarbon sırasında, Körfez savaşı,
Afganistan ve Irak savaşlarında kullanılan
tespit yöntemleri başarılı olmadı.
– Daha hassas ve kesin biyosensörlere
gereksinim var.
• PCR temelli
• Protein mikroçipler
© 2013 Pearson Education, Inc.
Kandaki
proteinler
Bir şarbon proteinine
karşı antikor
Bir çiçek proteinine
karşı antikor
Bir grip proteinine
karşı antikor
Antikor çipi
Floresan
boyalı 2.
antikor
Boyalı
antikor
Kandaki proteinler
Şarbon antikoru
Bağlanmamış
antikorlar
Kanda şarbon
proteinleri
olduğunu
gösteren
floresan nokta
Okuma
© 2013 Pearson Education, Inc.
8 Biyoterör
• Biyosilahlara karşı biyoteknoloji
– Bir saldırı olduğunda antibiyotik gibi tedavi
ilaçlarına ihtiyaç olacak
– Ülkeler stok yapmalı
– Aşılar biyosilahlara maruz kalmadan kullanılmalı
– Eğer bilinmeyen veya genetiği değiştirilmiş
organizmalar kullanılırsa bu ilaçlar bile etkili
olmayacaktır