Bursa'da Bektaşi Tekkeleri

7/30/2019 Bursa'da Bektai Tekkeleri

1/15

225

T.C.ULUDA NVERSTES

LHYAT FAKLTESCilt: 10, Say: 2, 2001

ss. 225-239

OSMANLILAR DNEMNDE BURSADA BEKTA

KLTR ve BEKTA TEKKELERSalih FT*

ZET

Anadoluya ilk giren Trkler ierisinde ok sayda sfi de yeralyordu. Bunlar arasnda olduka dikkate deer bir topluluk Abdaln-

Rm adyla tannmaktadr. Ayn zamanda ilk Bektailer diye nitelenen buRum Abdallarnn byk bir ksm, Osmanl mparatorluunun kuruluuesnasnda Bursaya yerlemilerdi. Bursada Bektailere ait olduu kesinolarak bilinen Ramazan Baba Tekkesinin yan sra, Rum Abdallarndanolan Abdal Musa, Abdal Murad, Geyikli Baba ve Postinp Baba gibi

zevatn kurduklar tekkeler de zamanla Bektailer tarafndansahiplenilmilerdir.

SUMMARY

The Bektashi Culture and Tekkes inBursa in the Ottoman Period

The Sufis occupy a very important place during the era when Turksentered Anatolia. Among these the most noticeable ones are the one groupcalled Abdln- Rum, which are the first signs of the Bektashi order. Mostof the Rum Abdals, who are considered the first Bektashis, were settledduring the foundation of the Ottoman Empire, in Bursa. Within this city,even though it is known that the Ramazan Baba Dergah belongs to the

Bektashi order, in addition to this, people like Abdal Musa, Abdal Murad,

* Aratrma Grevlisi, Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi Tasavvuf Anabilim Dal.


2/15

226

Geyikli Baba and Postinpsh Baba have founded different tekkes and laterthese were accepted by the Bektashi order.

A) GR

slam kltr ve medeniyetinin ayrlmaz bir paras olan tasavvufunkendi rengiyle boyad ehirlerden biri olan Bursa, Osmanllar dneminde

bir ok sfi ve tarikata ev sahiplii yapmtr. Tasavvuf tarihine isim vefikirleriyle damgalarn vuran nice sfi Bursa'da yaam, baz tarikatlar daAnadolu'ya yaylrken bu ehri bir atlama ta olarak kullanmlardr.

Osmanllar dnemi Bursa'snda faaliyet gsteren tarikatlardan biri deBektailik'tir. Anadolu merkezli olan Bektailiin, tarikatin pir-i snisi olanBalm Sultan'dan (.Hacbekta 922/1516) sonraki bilinen ekliyle Bursa'yane zaman ve nasl geldii bilinmemektedir. Ancak hemen zikredilmelidir ki,"ilk Bektailer" veya "Bektailiin nderleri" denilebilecek ve bazanKalender, Haydr, bazan Yesev, bazan da Vef, Hurf gibi isimlerleanlan tarikat zmrelerinin Bursa'nn fethinden itibaren bu corafyadamevcut olduklar bilinmektedir. zellikle Osmanl Devleti'nin teekklsrasnda, yani XIII. yzyl sonu ve XIV. yzyl balarnda, AnadoluSeluklu Devleti'nin dalmasndan sonra meydana kan eitli beyliklerdeve Osmanl Beylii arazisinde "Abdal" veya "Baba" lakapl bir takmderviler grlmeye balanmt. Bunlar, Bizansllar'a kar yaplan gazalara

katlyor, mridleriyle birlikte fethettikleri topraklara zviyeler kurarak oblgede yaayan gayr- mslimlerin islamlamasna katkda bulunuyorlard.1kpaazde ite bu gazi dervilere Abdaln- Rm adn vermektedir.2

Rum abdallar, kaynaklarn tasvirine gre, genellikle meczub tabiatlkimselerdir. Deiik menelerden gelen inanlar arasnda az ok iiliemeyledenleri, hatta yaygn bir Hz. Ali klt vardr. Bu inanlar onlarn,mrid ve halifeleri, dier bir deyimle ilk Bektailer olarak nitelendirilen,XIV. ve XV. yzyln bir ksm heterodoks dervilerinde daha da gelimeimkan buldu. Bu itibarla, Rum abdallarnn, Seluklular uzun sre meguleden Bab hareketine mensup tabakay ilk Bektailere balayan ara zmreolduu sylenebilir.3

Balm Sultann 907/1501 ylnda Dimetokadan alnpHacbektataki merkez tekkenin bana getirilmesinden sonraki dnemdeBektailik, Anadolu ve Balkanlarda yaylp etkin duruma getii gibi

1 Ocak, A. Yaar, Baz Menkbnmelere Gre XIII.-XIV. Yzyllardaki htidalarda Heterodoks eyhve Dervilerin Rol, Osmanl Aratrmalar II, st. 1982, s. 31-42.

2 kpaazde, Tevrih-i l-i Osman (nr. Ali Be), st. 1332, s. 29-36. Burada, ayrca Gziyn-Rum, hiyn- Rum ve Bcyn- Rum hakknda bilgi verilmekte ve bunlarn Osmanl sultanlar ileberaber katldklar gaza ve fetihlerdeki katklar da nakledilmektedir.

3 Ocak, A. Yaar, Kalenderiler ve Bektailik (Doumunun 100. Ylnda Atatrke Armaan) st.1981, s. 297-308.


3/15

227

Bursada da faal olmutur.4 Nitekim, ileride hakknda bilgi verilecek olanRamazan Baba Derghnn kuruluu bu tarihten hemen sonrayarastlamaktadr. lerleyen zaman ierisinde Bektailer Bursada bakatekkeler de kurmular, ya da zaten var olan tekkelere, kendilerine hasgerekelerle sahip kmlardr.

1850 ylnda Charles Mac Farlane adl bir ngiliz seyyah,Trkiyedeki yolculuklarnn deerlendirmesini yaynlar. Yazar, buyolculuklar esnasnda zellikle Bursa ve Bursa ovasnda Bektailerekalabalk olarak rastladn syler. Bunlar arasnda yaayan bir Bektai

Babasnn ise Antonaki Varsamis adnda bir Rum olduunu belirtir.

5

Bursada Bektailere ait kltr eserlerine gelince: Bu konuda

ulalabilen tek bilgi, bugn artk mevcut olmayan ve ekirge Caddesizerindeki Karagzn mezar tana yazl olduu bildirilen bir gazeldir.Gazelin sahibi aslen stanbullu olup, iirdeki mahlas, Rid veya Kemterolan Rid Ali Efendidir. Bektai olan airin bu gazelinin iki beyti yledir:

Sreti srette mmkndr tem eylemekHil olmaz ayn- irfna basret perdesi.

Der ki l-i abda mstakm ol KemterGsterir vahdet ilin kalktkta kesret perdesi.6

Bursa Ktnde, Bursal Mehmed Muhyiddin EfendininBektailerin aleyhinde bir eser kaleme ald kayd varsa da, dierkaynaklarda bu bilgi dorulanmamaktadr.7 Ayrca aratrmalar esnasnda

byle bir eserin varl ile ilgili veriye ulalamamtr.

Bektailiin yasaklanmas srasnda zellikle st kademelerdebulunanlarn eitli blgelere srgne gnderildikleri bilinmektedir. Bu iiin tercih edilen yerler daha ok medrese kltrnn arlkta olduumekanlard. O dnemde stanbul Defterdr olan smail Ferah Efendi,Bektai olduu gerekesiyle Bursaya srgn edilmiti. Fakat daha sonrasmail Ferah Efendinin mazereti nedeniyle srgn yeri Kadky olarak

deitirilmitir.8

Bektailerin fazla etkili olamayacaklarna kanaat getirilerekBursaya gnderiliyor olmalar, en azndan Bektailiin yasaklanmas

4 Balm Sultann Hacbekta Tekkesinin bana getirilme nedenleri ve II. Bayezidle olan ilikileriyleilgili olarak bk. Ocak, A. Yaar, Balm Sultan maddesi,DA, V, s.17-18.

5 Charles Mac Farlane, Turkey and its Destiny I-II, Londra 1850, I , s. 496.6 Bursal Mehmed Tahir, Osmanl Mellifleri I-II, st. 1338, II, s. 212.7 Bursal Mehmed Tahir, a.g.e. II, s. 17; Kepeciolu, Kamil,Bursa Kt I-IV, Bursa Yazma ve Eski

Basma Eserler Ktphanesi (BEEK), Genel Kit. Nu. 4519-22, III, s. 354.8 Ahmed Cevdet Paa, Trih-i Cevdet, st. 1309, XII, s. 239.


4/15

228

esnasnda, Bursada bu tarikatin pek de fazla arlnn olmaddncesini akla getirmektedir. Nitekim konuyla ilgili elde edilen bilgiler butezi destekler mahiyettedir.

B) BURSADAK BEKTA TEKKELER

Bu balk altnda srasyla, Abdal Musa, Abdal Murad, Geyikli Baba,Postinp Baba ve Ramazan Baba tekkeleri hakknda bilgi verilecektir.Bektailerin, gl olduklar dnemlerde, adnda Baba, Abdal, Sultan gibinvanlar olup da baka tarikatlarn elinde bulunan tekkelere el koyduklar

bilinmektedir. Onlar, yukarda sralanan sfatlarn sadece Bektailere aitolduunu iddia etmilerdir. Bu dncenin etkisiyle Bursada el koyduklartekkelerden biri de Bahri Baba Zviyesidir. Bektailer buraya el koymularsada, ksa sre sonra tekrar geri alnp Halvet eyh brahim Efendiyeverilmitir.9

Evliya elebi, Abdal Musa, Abdal Murad ve Geyikli Babatekkelerini eserinde zikretmekte fakat Bektailere aidiyetleri noktasndaherhangi bir bilgi vermemektedir. Yalnzca, Akbyk Dergh iin, sitne-iBektiyndr ifadesini kullanmaktadr.10 Kaynaklarda bu ifadeyi desteklermahiyette baka bilgi bulunmad iin Akbyk tekkesi bu almanndnda tutulmutur.11

Bektailikle ilgili aratrmalaryla tannan Hasluck12 (1878-1920),ad geen mekanlar, Bektailere ait tekkeler snfnda incelemektedir.Hasluck ayrca, Evliya elebiyi kaynak gstererek eyh Kiliman Tekkesiadl bir zaviyeyi de bu blme dahil etmitir. Fakat ne Seyahatnmede ve nede Hasluckun kendi eserlerinde bu dergh ile ilgili herhangi bir bilgiverilmemektedir.13

Bursadaki Bektai tekkeleriyle ilgili kaynaklarn aktardklarbilgilere gemeden u husus belirtilmelidir ki, tarih boyunca BursadaBektai tarikatine mensup olanlarca kurulan tekkeler yalnzca buradazikredilenlerle snrl olmasa gerektir. Zira Bektai tarikati ve Bektailer,XIV. yzyldan itibaren Osmanllar iin her ynyle nem arz eden buehirde varlklarn srdrmlerdir.

9 Mehmed emseddin Efendi (Ulusoy), Ydigr- ems (Bursa Dergahlar), sadeletiren: MustafaKara, Kadir Atlansoy, Bursa 1997, s. 294.

10 Evliya elebi, Muhammed Zlli b. Dervi, Seyhatnme, st. 1314,II, s. 46-51.11 Akbyk Tekkesi de tpk el deitiren dier tekkeler gibi bir sre iin Bektailer tarafndan igal

edilmi olabilir.12 Frederick William Hasluck iin bk. Woodhead, Chistine, Hasluck maddesi,DA, XVI. s. 391-392.13 Hasluck, F. William, Christianity and Islam under the Sultans, I-II, Oxford 1929, I, s. 508-510.


5/15

229

1- Abdal Musa Tekkesi:

Abdal Musann (. Elmal XIV. yy) gerek ahsiyeti, tarih diyeileri srlen rivayetlerin menkbe ve ahsi yorumlara dayanmas dolaysylaok mphemdir.14 kpaazdenin verdii bilgiye gre, Abdal Musa, HacBektan mntesibidir ve onun lmnden sonra bir mddetSulucakarayk (gnmzdeki adyla Hacbekta)teki zviyede kalmtr.15Fetihten nce Bursa civarna gelip post seren Abdal Musa, Baldrzde veBeliin ifadelerine gre ehir alndktan sonra vefat edince ilk yerletiiyere defnedilmitir.16 Fakat daha sonraki aratrmalar, Musa Babann

fetihten sonra bir sre daha Bursada kalp, Denizli yoluyla Finikeyegittiini ortaya karmtr.17

Biri Bursada, dieri Elmalda yatan iki ayr ahs olduunu kabuledenler de vardr. Fakat kaynaklarn bir tek Abdal Musadan baka birdierine iaret etmedikleri dnlrse Bursadaki kabrin Bursa fethinde

bulunmas hasebiyle bu zatn adna kurulmu bir makam olduusylenebilir.18 Ayrca, Denizlide mezarnn, Bergama ve Sartta zviyesininolduunu syleyenler de vardr.19

Daha nce de zikredildii gibi, Abdal Musa ilk Bektailer olaraknitelenen Kalenderiler zmresine mensuptur.20 Dolaysyla burasnn ilkdnemlerde, daha ok Kalender dervilerinin devam ettii bir mekan olduu

sylenebilir. Bu durumdan hareketle, Abdal Musa tekkesinin, AbdalMusann Bursada bulunduu XIV. yzylda, daha sonralar bilinen ekliylebir Bektai tekkesi olmad aktr.

Musa Babann kabri zerine II. Bayezidin torunu Hanerli Sultantarafndan bir kubbe, yanna da bir medrese yaptrld bilinmektedir.21Mehmed emseddin Efendi, yaklak yz sene nce,Ydigr- emsyikaleme aldnda, zviye ve medresenin harap bir halde olduunu veyerlerinin ba bahe ekline dntn ifade etmektedir.22

14 Kprl, Orhan F., Abdal Musa maddesi, DA, I, s. 64-65. Abdal Musa ile ilgili daha fazla bilgiiin bk. Seyirci, Musa, Abdal Musa Sultan, st. 1992; Glpnarl, A., Alevi-Bektai Nefesleri, st.1992, s. 56-115.

15 kpaazde, s. 205.16 Baldrzde Selisi eyh Mehmed, Ravza-i evliy, Bursa Yazma ve Eski Basma Eserler Ktphanesi

(BEEK), Orhan Kit. Nu. 1018/1, 9a (Bundan sonraki alntlarda bu eser yalnzca Baldrzdeeklinde verilecektir). smail Beli, Gldeste-i Riyz- rfan, Bursa 1302, s. 213-214, (Daha sonrakiiktibaslarda bu eser Gldeste eklinde zikredilecektir).

17 Ocak, A. Yaar, Kalenderiler, Ankara 1992, s. 122.18 Glpnarl,Alevi-Bektai Nefesleri, s. 8-9.19 Seyirci,Abdal Musa Sultan, s. 32.20 Ocak,Kalenderiler, s. 196.21 Baldrzde, 9a.22 Ydigr, s. 271.


6/15

230

XIV. yzyln balarnda kurulan bu tekkenin tarih ierisindeki seyrive burada Abdal Musadan sonra postniin olanlara dair herhangi bir bilgi-imdilik- mevcut deildir.

2- Abdal Murad Tekkesi

Bursann fethinden nce Orta Asyadan bu topraklara gelenAbdaln- Rumdan biri de Abdal Murad (. XIV. yy.)dr. AslenBuhraldr.23 Bursann fethi srasnda Orhan Gazi ile birlikte savam,ehir alndktan sonra bugn trbesinin bulunduu mevkiye yerlemitir.

Abdal Murad tekkesi, Orhan Gazi tarafndan yaptrlm ve giderleri

iin de birka ky vakfedilmitir.24 Tekkenin XIV.-XVIII. yzyllararasndaki tarihi seyri ile ilgili herhangi bir bilgiye ulalamamtr. Burasmuhtemelen, XVII. yzyln ikinci yarsnda Bektailerin eline gemiolmaldr.25

Bu tekkede postniinlik yapan ve haklarnda az da olsa bilgiyeulalabilen isimler unlardr:

a) eyh Salih Efendi (. Bursa 1151/1724)

Bursadaki Kavakl Camii imam olup, bir dnem Abdal MuradTekkesini ihya etmitir. Kendisi Bektai tarikatna mensup olmayp,Halvetiyenin Msriye koluna baldr.26

b) eyh Ksm Efendi (. Bursa 1271/1855)

II. Mahmud dneminde, 1826 ylnda Bektailik yasaklandnda,tekke Bektailerin elinden alnp bu zta verilmitir.27

c) Dervi brahim b. Ali Efendi (. Bursa 1284/1867)

1272/1856 ylnda buraya tayin edilmitir. Hangi tarikata mensupolduuna dair bilgi yoktur. 1284/1867 ylnda Bursada vefat etmitir.28

d) Necib Baba Efendi (. Bursa 1296/1879)

stanbulda Karyad Baba Tekkesi29 eyhi iken Bursadaki Mir-iBdel (Bdela Bey) ve Abdal Murad tekkelerinin postniinliine

tayin edilmitir.

e) Mehmed Efendi (. stanbul 1327/1914)

23 Baldrzde, 8a. Gldeste, s. 212.24 Ydigr, s. 265.25 Uluda, Sleyman, Abdal Mehmed maddesi,DA, I, s. 63.26 Ydigr, s. 266.27 a.g.e s. 266.28 a.g.e. s. 266.29 Osmanllar dneminde stanbuldaki nemli Bekt tekkelerinden olan Karyad Baba Tekkesi iin

bk.stanbul Ansiklopedisi, st. 1994, II, s. 134.


7/15

231

Daha nce bu tekkenin eyhi olan Kasm Efendinin torunudur.Kendisi buraya tayin edilmise de stanbuldaki memuriyetinden dolaygrevi yrtememitir.30 Dergh bundan sonra sahipsiz kalm, AbdalMuradn trbesine ise Mehmed Efendinin annesi nezaret etmitir.31

3- Geyikli Baba Tekkesi

Geyikli Babaya gelince, o, Bursa fethini o kadar masallatran veyeni Trk Devletinin kuruluunu yeni bir dinin douuna benzeten Horasanerenlerindendir.32 Asl ad Mehmed veya Ulvi Babadr. Azerbaycann Hoyehrindendir. Bursa fethinde Orhan Gazi ile beraber bulunduktan sonra,

Bursa negl yolu zerindeki, bugnk adyla, Baba Sultan Kyneyerlemitir. Fetih esnasnda Geyik zerine binip savat iin kendisineGeyikli lakab verilmitir.33

Orhan Gazi, salnda onun adna bir tekke yaptrm, Babannvefatndan sonra da buraya bir de trbe bina ettirmitir.34

Geyikli Babann kurduu tekke ve burada kendisinden sonra grevyapm olanlar ile ilgili baka bilgiye ulalamamtr.35

4- Postinp Baba Tekkesi

Orhan Gazi zamannda Buhradan gelip Bursann Yeniehirilesine yerlemitir. I. Murad zamannda vefat etmi ve tekkenin yanna

defnedilmitir. Tekkenin Orhan Gazi tarafndan m, yoksa I. Muradtarafndan m yaptrld konusu ihtilafldr.36

Postinp Babadan sonra bu tekkede XVIII. yzyla dein kimleringrev yapt bilinmemektedir. Bu zaman zarfnda tekke ile ilgili bilinen tekey, XVII. yzyln ikinci yarsnda bo ve harap halde olduudur.37

a) Elbistanl Dervi Hac Mehmed (. Bursa XVIII. yy.)

1701 ylnda Bektailerden Elbistanl Dervi Hac Mehmed zviyeyitamir ettirmitir. Gelene gidene yemek yedirip, trbenin kandilini yakmakta

30 Ydigr,s. 266.31

a.g.e. s. 26632 Tanpnar, Ahmet Hamdi,Be ehir, st. 1987, s. 116.33 Gldeste, s. 220. Ocaka gre Geyikli Babaya bu lakabn veriliinin asl sebebi, Geyikli Babann

srtn tpk Kalenderiler gibi bir geyik postuyla rtyor olmasdr, bk. Ocak, Kalenderiler, s. 92.34 Gldeste, s. 220.35 Geni bilgi iin bk. Ocak, A. Yaar Geyikli Baba maddesi, DA, XIV, s. 45-46; Turyan, Hasan,

Bursa Evliyalar, Bursa 1982, s. 63-69. GeyikliBabann trbesi, mescidi ve ksmen haziresi tamiredilmi ekliyle hala ayaktadr.

36 Bursa Kt, IV, s. 67. Ocak, bu Rum abdal da tpk dier Kalenderiler gibi hayvan posturtnd iin Postinp (post rtnen) diye isimlendirilmitir demektedir, bk. Kalenderiler, s.92.

37 Bursa Kt, IV, s. 67.


8/15

232

olduundan burann zviyedarln slenmitir. Bu tarihten itibarenPostinp Baba tekkesinin bir Bektai tekkesi olduu aka grlmektedir.38

b)Mehmed Baba (. ?)

Osman olu Mehmed Baba diye anlmaktadr. Tekkeye ne zamaneyh olduu bilinmemektedir. 1815 ylnda zviyeye ait vakfn depo edilenmallarn gasp edip, kimseye bir ey vermedii ve vakf mallarn bakalarnasatt gerekesiyle mahkemeye verildii bildirilmektedir.39

c) syn Baba Efendi (. ?)

Bu tekke 1850 ylnda mkemmel bir ekilde tamir ettirildikten

sonra Kdiriyeden olan syn Baba Efendi burada posta oturmutur.Dergha ait vakfn gelirlerinin artrlmas iin aba sarf ettii bilinmektedir.40

5- Ramazan Baba Dergh

Ramazan Baba (. Bursa 1030/1620) derghn bnisi ve ilkpostniinidir. Aydn veya Akkirman doumludur.41 Bursaya ne zaman vehangi nedenle geldii bilinmemektedir. Bu ehre geldikten sonra Iklarsemtinde tekkesini kurmu ve orada yaamaya balamtr.42

Ramazan Babann hangi tarikata mensup olduu konusundakaynaklar farkl bilgiler vermektedir. Baldrzde, Zeyniyeye mensupolduunu sylerken,43Lemeztonun, nce Emir Sultan tarikine intisab ettii,

sonra bir mddet Edhem seyrine girdii, en sonunda ise Bektailerden olanResul elebiden el ald kayd bulunmaktadr.44 Baka bir rivayette iseRamazan Baba, Nak olarak gsterilmektedir.45

Ramazan Babann, eyh Ali, eyh Mehmed ve Hac Dede adnda halifesi olduu bilinmektedir.46 Kendisinden sonra tekkede eyhlikyapanlara gelince:

38 a.g.e. IV, s. 67.39 a.g.e. IV, s. 67.40 a.g.e. IV, s. 67.41 Baldrzde, 41b.42

Ramazan Babann dergahn kurduu Bursadaki Iklar semtinin adyla ilgili olarak A. Yaar Ocakunlar sylemektedir: Abdal ve Ik kelimelerinden treyen (Bursada Sefer Iklar, Kran Iklargibi) yer adlarnn, Abdal ve Kalender gibi kelimelerden oluan isimler tayan kylerin yalnzca BatAnadoluya inhisar etmi olmas herhalde Ik zmrelerinin bu havalide yaygn bulunmasnn birsonucu olsa gerektir, bk. Kalenderiler, s. 223. Ramazan Baba Dergh, bugn Iklar AskerLisesinin bulunduu alanda yer alyordu.

43 Baldrzde, 41b44 Mahmud Celleddin Hulvi, Lemezt- Hulviyye ez Lemezt- Ulviyye, haz. M. Serhan Taysi, st.

1993, s. 608.45 Gazzizde Abdllatif Efendi, Hulastl- vefeyt, Bursa Yazma ve Eski Basma Eserler Ktphanesi

(BEEK), Orhan Kit. Nu. 1016, s. 8.46 Bursa Kt, I, s. 247; IV, s. 73.


9/15

233

a) Hac Dede (. ?)

Ramazan Babann halifesi olmas dnda hakknda fazla bilgiyoktur.47

b) Veli Dede (. Bursa 1078/1667)

Hac Dedenin vefatndan sonra onun erine geen Veli Dede (.Bursa 1078/1667) lnceye dein bu grevde bulunmutur. Vefat esnasndaBursada bulunan Hacbekta Derghnn o tarihteki eyhi, Veli Dedenincenazesinde hazr bulunmu ve namazn da o kldrmtr.48 Bu bilgidenhareketle, Ramazan Baba Derghnn, balangta bir Bektai tekkesi olarak

kurulmam olsa bile, kuruluundan ok ksa bir sre sonra Bektailerineline gemi olduu sylenebilir.

c) Hasan Dede (.?)

Veli Dedenin vefatnda Bursada bulunan Hacbekta Derghnneyhi tarafndan Hasan dede, Ramazan Baba tekkesinin postniinliinegetirilmitir. 1078/1667 ylnda greve balayan Hasan Dedenin hizmetsresi ve lm tarihi belirlenememitir. Ydigr- emsinin verdii bilgiyegre, tekke bu dnemde bir sre elden ele dolamtr.49

d) Bekta Ahmed Efendi (. Bursa 1139/1725)

Bu ahs hakknda bilinen tek ey, 1139/1725 ylnda, derghtaki

grevi esnasnda vefat ettiidir.50

e) eyh Mrsel Baba (. Bursa 1164/1750)

Rumelide domu, bir sre zhir ilimlerle ilgilendikten sonraBektai tarikine girmi ve Krd Mehmed Baba adnda bir eyhin halifesiolmutur. Mehmed emseddin Efendinin ifadesine gre, BursayaRamazan Baba Zviyesinin grh- melhideden tathirine memur olarakgelmi ve seccade-i meihata gemitir.51

f) Dervi brahim (. Bursa 1187/1772)

Dervi brahim on drt sene eyhlik yaptktan sonra, bu grevde ikenvefat etmitir.52

g) Mehmed Baba (. Bursa 1193/1778)

47 Gldeste, s. 231; Ydigr, s. 355.48 Gldeste, s. 231; Veli Dedenin cenazesinde bulunduu rivayet edilen bu eyh, 1609-1674 yllar

arasnda yaayan ve bahsi geen tarihte Hacbekta Derghnn postniini olan Yusuf elebi oluHseyin elebi olmaldr, bk. Flal, E. Ruhi, Trkiyede Alevilik-Bektailik, st. 1991, s. 395.

49 Ydigr, s. 356.50 Bursa Kt, I, s. 85.51 Ydigr, s. 356.52 Bursa Kt, II, s. 298.


10/15

234

Mehmed Baba eyhlik makamna getikten ksa bir sre sonraazledilmitir. Mehmed Babann azil sebebiyle ilgili olarak kaynaklar farkl

bilgiler vermektedir.53

h) Dervi Ali (. ?)

Babasnn ad Seyyid Mehmeddir. Postniinlii esnasnda,1198/1783 ylnda tekke yaknlarndaki on yedi dnm araziyi burayavakfetmitir.54

i) Halil Baba (. Bursa 1214/1798)

1208/1792 ylnda greve gelmitir. Daha nceleri Ramazan BabaDerghnn mutfanda kullanlan odunlar temin ettii iin Katrc HalilBaba diye mehur olmutu. Yaklak yl kadar bu grevde kaldktansonra, tekkenin vakf mallarn ve hayvanlarn satp kendi ileri iinkulland gerekesiyle tekkeden uzaklatrlmtr. 1214/1798 ylnda vefateden Halil Baba derghn haziresine defnedilmitir.55

j) Mehmed Salim Baba (. Bursa 1216/1801)

Aslen orumludur. Zhir ilimlerde de sz sahibi olduusylenmektedir. 1216/1801 ylnda Bursada vefat etmitir.56

k) Hac Mehmed Dede (. Bursa 1234/1818)

stanbulda domutur. Bursaya geldikten sonra, Katrc Halil

Babaya intisab ederek halifesi olmutur. Mehmed Dedenin Bursadakidier tarikatlarn eyh ve mridleriyle iyi ilikiler kurduu, sk sk onlarntekkelerine ziyaretlerde bulunduu ve fukaraya ikrama zen gsterdii

bildirilmektedir. u cmleler, yine ayn zaman diliminde yaayan ancakfarkl tarikata mensup bir bakasnn, Msr Mehmed emseddin Efendinin

bir Bektai eyhini nasl tasvir ettiini gstermesi asndan ilgintir:Baba-y mezkr ehl-i edeb, rind, kalender-mereb, sah ve

kerm, mkrim, mutim olmakla beraber kendisinden mugayir-i emr-ieriat ve muhlif-i db- tarikat ve aml-i kabha grlmemi veiitilmemi bir zt- haceste sfat imi.57

1234/1818 ylnda vefat eden Mehmed Dede, tekkenin haziresinedefnedilmitir.

l) Halim Dede (. Bursa 1268/1852)

53 Ydigr, s. 357; Bursa Kt, I, s. 170; III, s. 305.54 Bursa Kt, I, s. 153.55 Gazzizde Abdllatif Efendi,Ravzatl-muflihn, Bursa Yazma ve Eski Basma Eserler Ktphanesi

(BEEK), Orhan Kit. Nu: 1041, 21b; Ydigr,s. 356; Bursa Kt, II, s. 217.56 Hulstl-vefeyt, s. 30; Ydigr, s. 356;Bursa Kt, II, s. 117.57 Ydigr, s. 357.


11/15

235

1826 ylnda Yenierilikle birlikte Bektailiin de kaldrlmassrasnda Ramazan Baba Derghnda postniin olan Halim Dede bu tarihtegrevden uzaklatrlmtr.58 Halim Dede buradan ayrldktan sonralnceye dein kendi evinde Bektai tarikatinin usullerine gre derviyetitirmeye devam etmitir. leride hakknda bilgi verilecek olan, tekkeninson Bektai eyhi Sleyman Bey Baba, Halim Dedenin bu dnemdeyetitirdii mridlerden biridir. 1268/1852 ylnda vefat eden Halil Dedeninmezar tanda u beyitler yazldr:

Hac Bekta- Veli erknn icr ederek

Olmd nice dem post- redetde mukm.Hme yazd Vsf trih-i fevtin bit-tamamKld ruhn Hakka teslim H diyb abd-i Halim.59

Ramazan Baba Dergh Bektailerden alndktan sonra, onlara aitblmler yklm, tekkenin btn mallarna da el konmutur.60

Bu tarihten sonra dergh, btn Osmanl topraklarndaki Bektaitekkelerinin kaderine ortak olmu, Nakibendi tarikatinin eline gemi vesrasyla Ahmed Hikmet Efendi ile Abdlgafur Efendi posta oturmulardr.Daha sonra eylik yapan Ahmed Efendi hakknda herhangi bir bilgiyeulalamamtr. Tekkenin son Bektai eyhi Sleyman Bey Babadr.

m) Sleyman Bey Baba (. Bursa 1313/1897)

Ramazan Baba Dergh postniinleri ierisinde hakknda en okbilgi bulunan kii Sleyman Bey Babadr.61 Bursada domutur. lktahsilinden sonra bir sre hat sanatyla ilgilenmitir. Bir ara Mahkeme-ieriyye Kalemine devam etmi, daha sonra da ticaretle itigal ederek

bezzazlk yapmtr. Bu dnem ierisinde, Sdiye tarikat eyhlerinden SaidEfendi (. Bursa 1245/1829)62 ve Nakibendiyeden Ahmed Baba Efendinin(. Bursa 1261/1845) zikir halkalarna devam etmitir.63

58 Halim Dedenin grevine son verilirken Kzlba ve dinsiz olduu gereke gsterilmitir, bk.Bursa

Kt, I, s. 247. Bu ifade, dnemin olaanst artlar dikkate alnarak okunursa bilgiyi verenkiinin meram daha iyi anlalabilir. Kzlba teriminin dinsizlikle birlikte zikrediliyor olmas odnemdeki armlar hakknda da fikir verici mahiyettedir.

59 Ydigr, s. 357.60 a.g.e. s. 357.61 Mehmed emseddin Efendi, bu bilgileri kendisine Sleyman Bey Babann ihvanndan birinin

verdiini sylemektedir, bk. Ydigr, s. 357.62 Said Efendi ile Sleyman Bey Babann vefat tarihleri arasnda yaklak olarak 70 yllk bir zaman

fark bulunmaktadr. Bu bilgi dikkate alndnda, ya zikredilen kaynakta verilen bilgi gvenilirdeildir, ya da Sleyman Bey Baba henz ok kk yata iken Said Efendiye intisab etmiolmaldr.

63 Ahmed Baba Efendi iin bk. Ydigr, s. 360.


12/15

236

Sleyman Bey Babann Bektai tarikine intisab, daha nce hayathakknda bilgi verilen Halim Dede vastasyla olmutur. Halim Dedeninyannda ikmal-i tarikat ve ihtisal-i usl db eyledikten sonra stanbulRumelihisarnda bulunan Mahmud Baba Efendiden64 1273/1856 tarihindeicazet almtr. Daha sonra stanbuldaki evinde bir sre mrid yetitirmeklemegul olmutur. Bu srada, Ramazan Baba Dergh trbedarl kendisinetevdi edildii iin tekrar Bursaya dnmtr.

Sleyman Bey Baba, 5 aban 1313/1897de vefat ettiinde, dahance, eyhi Halim Dedenin yanna defnedilmesini vasiyet ettii halde

Zindankap kabristannda topraa verilmitir.

65

Sleyman Bey Babadan sonra tekke yine el deitirir ve bu seferMsriyeden olan eyh Sbit Efendi (. Bursa 1329/1911) posta oturur. SbitEfendiden sonra buraya tayin edilen ve abaniyeden olan Ferid Efendi ise

beratn alamad iin greve gelememitir66.

C) MEHUR BURSALI BEKTALER

Bu balk altnda, Osmanllar dneminde Bursada yaayan, fakatherhangi bir Bektai tekkesinde grevli olmayan ve kaynaklarda kendileriyleilgili malumat edinilebilen Bektailer hakknda bilgi verilecektir.

1) Muhibuddin (.?)Bursaldr. Babasnn ad Seyyid Mehmeddir. Mehur BektaiBabalarndandr.67

2) Halil (. XVII. YY.)

airdir. stanbullu veya Bursaldr. Bursa ile ilgili manzumelerindenhareket edilirse Bursal olma ihtimali kuvvetlidir. Muasrlar ierisinde iyi

bir edebi mevkiye sahip olduu kabul edilmektedir. Nazm dilini yanstan birdrtl yledir:

Bir katreden Hd eyledi insan

Hamdolsun vcd ummna geldim

Ddr- dildr arzulayp can

64 Mahmud Baba Efendi, Rumelihisarndaki ehitlik ya da son dnemdeki ismiyle Nfi BabaTekkesinin, Bektailiin 1826 ylnda yasaklanmas esnasndaki postniinidir, bk. stanbulAnsiklopedisi, II, s. 135.

65 Ydigr, s. 363. Ramazan Baba Dergh, Sleyman Bey Baba ve Ramazan Baba DerghnnSleyman Bey Baba dnemindeki vakfiyesiyle ilgili geni bilgi iin bk. Kara, Mustafa, BursadaTarikatlar ve Tekkeler II, Bursa 1993, s. 56-70; ift, Salih, Bursada Bektai Kltr ve RamazanBaba Dergh, Uluda niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Yksek Lisans Tezi,Bursa 1995.

66 Ydigr, s. 363.67 Bursa Kt, III, s. 353.


13/15

237

Gz ap bu kevn mekna geldim.68

3) Mehmed erif Aa (. Bursa 1288/1871)

Bursa erafndandr. Aydn Malmdrl ve Ankara Muhassilliigrevlerinde bulunmutur. Isparta, Antalya, Mula ve Burdurdakaymakamlk yapmtr. 1288/1871 ylnda vefat etmi ve eker HocaMescidi civarnda defnedilmitir.69

4) Zk Efendi (. ?)

Bektai ve Bektailik denilince akla ilk gelenlerden biri defkralardr. Bektai fkralaryla zdeleen isimlerden olan Bursal Zik

Efendi70 hakknda ne yazk ki yine fkralardan baka kaynakbulunamamtr.71

SONU

Dier tarikatlardan farkl olarak Bektailik, en faal dneminiyaarken 1826 ylnda ok ar bir darbe yemi ve sahip olduu bir ksmmadd deerlerden mahrum braklmtr. Benzer bir darbeyi, o kadar sertolmasa da, yaklak yz yl sonra, bu kez dier tarikatlarla birlikte tekraryaamlardr. Bu iki olay Bektailere ait pek ok kltrel zellii haizeserin yok olmasnn balca sebebidir. te bu ve benzeri nedenlerden dolay

Bektailer hakknda aratrma yapp ortaya tatmin edici sonular koymakolduka zor grnmektedir.

Btn bunlara ramen, eldeki bilgiler nda u sylenebilir:Bektailik Osmanl corafyasnda balangcndan itibaren yaad servenin

bir rneini de Bursada yaamtr. lk temsilcileri, Osmanl sultanlarnnyannda gazalara katlm, ehrin muhasarasnda bulunmu ve fethedilenaraziler zerine tekkelerini kurmulardr. Bundan sonraki belli bir srede,XVI. yzyla dein bu ehirdeki faaliyetleri hakknda pek fazla ey

bilinmemektedir. Glendikleri dnemde Bursada da baka tekkelere sahipkmaya kalkmlar, deyim yerindeyse izmeyi amlardr. Nihayet 1826yl gelmi ve Bektailik yasaklanmtr. Sahip olduklar tekkeler ellerindenalnm ve bata Nakibendilik olmak zere baka tarikatlara verilmilerdir.

Bu srada Bursadaki Ramazan Baba Dergah da Nakilerin eline gemitir.Bektailer yasakl olduklar dnemde tarikat faaliyetlerini evlerde ve bakamekanlarda gizlice srdrmeye devam etmilerdir. Ramazan Baba

68 Samancgil, Kemal,Alevi airler Antolojisi, st.1946, s. 76-77.69 Bursa Kt, III, s. 312.70 Bektai Zik Efendi ile Bursadaki Msr Dergh eyhi olan Zik Efendi farkl kiilerdir, Msr Zik

Efendi iin bk. Ydigr, s. 522.71 Genel olarak Bektai fkralar ve Zik Efendi ile ilgili bir fkra iin bk. Yldrm, Dursun, Trk

Edebiyatnda Bektai Tipine Bal Fkralar, Ankara 1976, s. 109.


14/15

238

Derghnn son Bektai eyhi olan Sleyman Bey Babann, bu yasakldnemde, eyh Halim Dededen tarikat dab-erknn rendiigrlmektedir. 1860l yllardan itibaren btn Osmanl corafyasndaBektailer zerindeki basknn hafiflemeye balad bilinmektedir. Bununsonucu olarak, tpk dier ehirlerde olduu gibi Bursa civarndaki tekkelerde yine Bektailerin kontrolne girmeye balamtr. Ramazan BabaDergh ve burann son Bektai eyhi Sleyman Bey Baba bu srecinBursadaki seyrine gzel bir rnektir.

Tekkelerle ilgili blmde verilen bilgilerden de anlalaca gibi,

Bursadaki Bektai tekkelerinde grev yapan eyh ve mridlerin dikkateken veya bugne ulaabilen herhangi bir yazl eseri mevcut deildir.Ayrca, incelenen kaynaklarda bu tr eserlerin varlndan bahsedenkaytlara da rastlanmamtr. Bu durumun korku, endie ve imha gibi bir oksebebi olsa gerektir. Halbuki ayn dnemlerde Bursada yaayan dier tarikateyhlerine veya dervilere ait bir ok manzum-mensur eser hakknda hemkaynaklarda bilgi vardr ve hem de bunlarn bir ksm zamanmza ulamtr

Bu yzyln banda, Bektailikle ilgili almalar yapanHasluckun, Bursadaki Bektai kltryle ilgili cmlesiyle yazmza sonverelim: imdi Bektailerin burada bir temelleri yoksa da, burasnnevvelce bu tarikatin mstahkem mevkilerinden biri olduu sylenebilir.72

BBLYOGRAFYA

Ahmed Cevdet Paa, Trih-i Cevdet, st. 1309.

kpaazde, Tevrih-i l-i Osman (nr. Ali Be), st. 1332.

Baldrzde Selisi eyh Mehmed, Ravza-i evliy, Bursa Yazma ve EskiBasma Eserler Ktphanesi (BEEK), Orhan Kit. Nu. 1018/1.

Bursal Mehmed Tahir, Osmanl Mellifleri I-II, st. 1338.

ift, Salih, Bursada Bektai Kltr ve Ramazan Baba Dergh, Uludaniversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Yksek LisansTezi, Bursa 1995.

Evliya elebi, Muhammed Zlli b. Dervi, Seyhatnme, st. 1314.Flal, E. Ruhi, Trkiyede Alevilik-Bektailik, st. 1991.

Gazzizde Abdllatif Efendi, Hulastl- vefeyt, Bursa Yazma ve EskiBasma Eserler Ktphanesi (BEEK), Orhan Kit. Nu. 1016.

Gazzizde Abdllatif Efendi, Ravzatl-muflihn, Bursa Yazma ve EskiBasma Eserler Ktphanesi (BEEK), Orhan Kit. Nu: 1041.

72 Hasluck, a.g.e. s. 11.


15/15

239

Glpnarl, Abdlbki,Alevi-Bektai Nefesleri, st. 1992.

Hasluck, F. William, Christianity and Islam under the Sultans, I-II, Oxford1929.

smail Beli, Gldeste-i Riyz- rfan, Bursa 1302.

stanbul Ansiklopedisi I-VIII, st. 1994.

Kara, Mustafa, Bursada Tarikatlar ve Tekkeler II, Bursa 1993.

Kepeciolu, Kamil,Bursa Kt I-IV, Bursa Yazma ve Eski Basma EserlerKtphanesi (BEEK), Genel Kit. Nu. 4519-22.

Kprl, Orhan F., Abdal Musa,DA, I, s. 64-65.Mac Farlane, Charles, Turkey and its Destiny I-II, Londra 1850.

Mahmud Celleddin Hulvi, Lemezt- Hulviyye ez Lemezt- Ulviyye, haz.M. Serhan Taysi, st. 1993.

Mehmed emseddin Efendi (Ulusoy), Ydigr- ems (Bursa Dergahlar),sadeletiren: Mustafa Kara, Kadir Atlansoy, Bursa 1997.

Ocak, A. Yaar, Baz Menkbnmelere Gre XIII.-XIV. Yzyllardakihtidalarda Heterodoks eyh ve Dervilerin Rol, Osmanl

Aratrmalar II, st. 1982.

,Kalenderiler ve Bektailik (Doumunun 100. Ylnda AtatrkeArmaan) st. 1981.

,Kalenderiler, Ankara 1992.

, Balm Sultan,DA, V, s.17-18

, Geyikli Baba,DA, XIV, s. 45-46

Samancgil, Kemal,Alevi airler Antolojisi, st.1946.

Seyirci, Musa, Abdal Musa Sultan, st. 1992.

Tanpnar, A. Hamdi,Be ehir, st. 1987.

Turyan, Hasan, Bursa Evliyalar, Bursa 1982.

Uluda, Sleyman, Abdal Mehmed,DA, I, s. 63.

Woodhead, Chistine, Hasluck,DA, XVI. s. 391-392.

Yldrm, Dursun, Trk Edebiyatnda Bektai Tipine Bal Fkralar, Ankara1976.

Bursa'da Bektaşi Tekkeleri

Documents

Transcript of Bursa'da Bektaşi Tekkeleri