Büyüme Kalite Uluslararasılaşma Cetinsaya-19x27-12,5forma

BYME, KALTE, ULUSLARARASILAMA:

TRKYE YKSEKRETM N BR YOL HARTASI

GKHAN ETNSAYA

BYME, KALTE, ULUSLARARASILAMA:

TRKYE YKSEKRETM N BR YOL HARTASI

1. BASKI

Mays 2014

2. BASKI

(Gzden geirilmi)Haziran 2014

ISBN

KAPAK TASARIMI

Ahmet Albayrak

SAYFA TASARIMI

Sibel Yaln

BASKI VE CLT

Anadolu niversitesi Basmevi Mdrlnde 5.000 adet baslmtr. Eskiehir

YAYIN HAKLARI

2014 Gkhan etinsaya

Yksekretim Kurulu Yayn No: 2014/2

NDEKLER

TABLOLAR LSTES ................................................................................................................ 5EKLLER LSTES ................................................................................................................... 7KISALTMALAR LSTES ...................................................................................................... 11GR ......................................................................................................................................... 13

1. BLM NVERSTE:

TARHSEL GELM ve GNCEL ELMLERniversitenin Ortaya k ve Geliimi .............................................................................. 21Kresel Eilimler ve Tartmalar ........................................................................................... 25

Kitleselleme ve Evrenselleme ........................................................................................ 25Finansman Sorunu ............................................................................................................ 26Bilgi Toplumu ve Ekonomisi ............................................................................................ 27Meslektalar Ynetiminden Profesyonel Ynetime ....................................................... 28Kalite Gvencesi ................................................................................................................. 29Uluslararaslama ............................................................................................................... 29

Gncel Meseleler ve Muhtemel Gelimeler ......................................................................... 30Sonu ......................................................................................................................................... 33

II. BLM YKSEKRETME ERM:

NCEL BYMEDEN NTELKL BYMEYEYksekretimde Kitleselleme ............................................................................................ 37Trkiyede Yksekretime Eriim ........................................................................................ 43Uluslararas Karlatrmalar ................................................................................................. 59Trkiyenin Nfus Eilimleri ve Yksekretim ................................................................. 63Yksekretim Sisteminin Genel Grnm ..................................................................... 66

n lisans ............................................................................................................................ 70kinci retim .................................................................................................................... 73Uzaktan retim ................................................................................................................ 77Akretim ........................................................................................................................ 77

Sonu ......................................................................................................................................... 87

III. BLM AKADEMK NSAN KAYNAI

Genel Grnm ...................................................................................................................... 92retim Eleman ve retim yesi Saylar .................................................................. 92retim Eleman ve retim yesi Bana Den renci Saylar ......................... 95retim Eleman ve yesi Saylarnn Bilim Alanlarna Gre Dalm ................. 104retim Eleman ve retim yelerinin Corafi Blgelere Gre Dalm .......... 105

Lisansst Eitim ve Akademisyen Yetitirme ................................................................. 108Doktora Derecesi Alnan Bilim Alanlarnn Durumu ................................................ 118Akademik Yayn Performans (1980-2012) .................................................................. 121retim Eleman A ................................................................................................... 128Akademisyen Yetitirme Programlar ........................................................................... 133

Sonu ....................................................................................................................................... 136

IV. BLM YKSEKRETMNN ULUSLARARASILAMASI

Uluslararaslamann nemi ............................................................................................... 141Uluslararaslamann Kresel Balam ............................................................................... 143Uluslararaslamann Trkiyedeki Grnm ................................................................. 151

Uluslararas renciler ................................................................................................... 151Uluslararas retim Elemanlar ................................................................................... 156Ksa Dnemli renci ve retim Eleman Hareketlilii ........................................ 159Diploma Denklii ve Tannma ....................................................................................... 163Avrupa Yksekretim Alan ......................................................................................... 166Uluslararas Ortak niversite Giriimleri .................................................................... 167

Sonu ....................................................................................................................................... 168

V. BLM SONU VE NERLER

Stratejik Gelime Alanlar ve zm Bekleyen Meseleler .............................................. 173Sonular ................................................................................................................................ 176

Eriim ................................................................................................................................ 176Akademik nsan Kayna ................................................................................................ 182Uluslararaslama ............................................................................................................. 185

neriler ................................................................................................................................... 188Eriim ................................................................................................................................ 188Akademik nsan kayna ................................................................................................ 189Uluslararaslama ............................................................................................................. 193

KAYNAKLAR VE EK OKUMALAR ....................................................................... 195

5

TABLOLAR LSTES

Tablo 1. Baz lkelerde yllk nfus art oran ve kadn bana den doum says (1960, 1980, 2012) ...................................................................................... 39

Tablo 2. Trkiyede farkl eitim seviyelerinde brt okullama oranlar (1950-2013) ............................................................................................................ 42

Tablo 3. niversite giri sistemine bavuran saylar ve mezuniyet durumuna gre oranlar (1980 2014) .................................................................................. 50

Tablo 4. niversiteye yerleen saylar ve lise mezuniyet durumuna gre oranlar (1980-2013) ............................................................................................. 52

Tablo 5. Herhangi bir yksekretim programndan mezun saylar (1982-2011) ............................................................................................................ 56

Tablo 6. Baz lkelerde yksekretim brt okullama oranlar (1980-2011) ............ 60

Tablo 7. Baz lkelerde yksekretim renci saylar ve byme oranlar (2000-2010) ............................................................................................. 62

Tablo 8. Trkiye temel demografik gstergeler (2013-2023) ......................................... 64

Tablo 9. Eitim durumu, cinsiyet ve ya gruplarna gre Trkiye nfus beklentisi (2013-2075) ............................................................................................................ 65

Tablo 10. Yksekretim renci saylar (2013-2014 retim yl) ............................... 66

Tablo 11. Eitim seviyelerine gre farkl retim biimlerinde okuyan rencilerin oransal dalmlar (2013-2014 retim yl) ............................. 66

Tablo 12. Eitim seviyeleri ve retim biimlerine gre renci saylarnn oransal dalm (2013-2014 retim yl) ...................................................................... 67

Tablo 13. Program ve yksekretim kurum trlerine gre renci saylar (2013-2014 retim yl) ...................................................................................... 68

Tablo 14. renci saylarnn retim biimi ve yksekretim kurumlarna gre oransal dalmlar (2013-2014 retim yl) ........................................... 68

Tablo 15. Yksekretim kurumlarnda farkl eitim seviyelerinin retim biimine gre oransal dalmlar (2013-2014 retim yl) ........................... 69

Tablo 16. Yllara gre n lisans renci saysnn retim biimine gre dalm (1983-2012) ............................................................................................................ 71

Byme, Kalite, Uluslararaslama: Trkiye Yksekretimi in Bir Yol Haritas

6

Tablo 17. Yksekretim kurum tr ve retim biimine gre n lisans programlarndaki toplam renci saylar (2013-2014) .................................. 72

Tablo 18. En ok n lisans rencisi bulunan 14 niversite (2013-2014 retim yl) ...................................................................................... 73

Tablo 19. kinci retim programlarnda okuyan renci saylar ve toplam yzyze retim renci saylar iindeki dalm (1992-2012) ................... 74

Tablo 20. n lisans ve lisans programlarnda ikinci retim renci saylar (2013-2014 retim yl) ...................................................................................... 75

Tablo 21. niversitelere gre ikinci retim programlarndaki toplam renci says (2013) ........................................................................................................... 76

Tablo 22. n lisans ve lisans programlarndaki - akretim hari- renci saylar (2013-2014) .............................................................................................. 77

Tablo 23. Yllara gre Akretim Fakltesi yeni kayt, mezun ve toplam renci saylar (1982-2013) .............................................................................................. 78

Tablo 24. Yllara gre Akretim Fakltesi (AF) renci saylar (1982-2012) ...... 83

Tablo 25. AFde kaytl ama ders almayan rencilerin toplam AF renci says iindeki pay (1988-2013).......................................................................... 84

Tablo 26. AF lisans programlarnda ders alan ve almayan rencilerin kaytl tm AF lisans rencileri iindeki dalm (1982-2012) ............................ 85

Tablo 27. AF n lisans programlarnda ders alan ve almayan rencilerin kaytl tm AF n lisans rencileri iindeki oransal dalm (1991-2013)......... 86

Tablo 28. Unvanlara gre retim eleman saylar (2013-2014 retim yl)............... 93

Tablo 29. retim eleman ve retim yesi bana den renci saylar (2012) ..... 97

Tablo 30. Kuruluunun zerinden en az on yl gemi devlet niversitelerinde retim eleman ve retim yesi bana den renci saylar (2013) ...... 98

Tablo 31. Kuruluunun zerinden on yl gememi devlet niversitelerinde retim eleman ve retim yesi bana den renci saylar (2013) .... 100

Tablo 32. Kuruluunun zerinden en az on yl gemi vakf niversitelerinde retim eleman ve retim yesi bana den renci saylar (2013) .... 102

Tablo 33. Kuruluunun zerinden on yl gememi vakf niversitelerinde retim eleman ve retim yesi bana den renci saylar (2013) .... 103

Tablo 34. Bilim alanlarnda retim eleman bana den renci saylarnn yllara gre deiimi (2003, 2007, 2010, 2013) ............................................... 104

7Tablolar Listesi

Tablo 35. Temel bilim alanlarnda retim yesi bana den renci saylarnn yllara gre deiimi (2003, 2007, 2010, 2013) ............................................... 105

Tablo 36. En ok retim yesi bulunan on ildeki retim elemanlarnn Trkiye geneline oranlar (2013) ...................................................................... 106

Tablo 37. retim elemanlarnn corafi blgelere gre dalm (2013) ................... 107

Tablo 38. Yksek lisans, doktora ve tpta ihtisas mezun saylar (1983-2012) ............ 109

Tablo 39. Yksek lisans, doktora rencilerinin ve niversite saylarnn corafi blgelere gre dalm (2013) .......................................................................... 110

Tablo 40. Yksek lisans, doktora ve tpta ihtisas programlarndaki rencilerin saylar (2013) ...................................................................................................... 111

Tablo 41. Vakf niversitelerinde yksek lisans, doktora ve tpta ihtisas renci saylar (2013) ...................................................................................................... 113

Tablo 42. En ok doktora rencisi olan niversiteler (2013) ....................................... 114

Tablo 43. Devlet niversiteleri lisansst programlarndan mezun renci saylar (2007-2013) .......................................................................................................... 116

Tablo 44. Vakf niversiteleri lisansst programlarndan mezun saylar (2007-2013) .......................................................................................................... 117

Tablo 45. Doktora mezunlarnn bilim alanlarna gre saysal dalm (1982-2012) .......................................................................................................... 119

Tablo 46. Doktoradan ortalama mezuniyet yalar (1986-2012) ................................... 121

Tablo 47. Scopus veri tabanna gre, Trkiye kaynakl uluslararas yaynlar (1996-2012) .......................................................................................................... 122

Tablo 48. lkelerin toplam yayn performanslar (1996-2012) ..................................... 123

Tablo 49. Web of Sciencea gre, Trkiye kaynakl uluslararas yaynlar (1981-2012) .......................................................................................................... 125

Tablo 50. Web of Sciencea gre, lkelerin yayn performanslar (1980-2012) ........... 127

Tablo 51. TBTAK Trkiye Adresli Uluslararas Bilimsel Yaynlar Tevik Program (UBYT) verileri (2011-2013) ........................................................... 128

Tablo 52. lkelere gre yllk toplam doktora mezunu says (2008 veya daha gncel veriler) ........................................................................ 130

Tablo 53. Trkiyedeki retim eleman ihtiyacn kapatmak iin hedefler (219) ....... 133

Tablo 54. YP kapsamnda bavuran, yerleen ve atanan aday saylar (2010-2013) .......................................................................................................... 134


8

Tablo 55. MEB yurtd lisansst eitim bursu hakkndaki saysal bilgiler (2009-2013) .......................................................................................................... 135

Tablo 56. Trkiyede en ok rencisi bulunan lkeler (2003-2012) ............................ 154

Tablo 57. Uluslararas rencilerin en ok kayt yaptrdklar alanlarn toplam iindeki oran (2010) .......................................................................................... 155

Tablo 58. Erasmus program kapsamndaki renci ve retim eleman hareketlilii (2006-2013) .................................................................................... 159

Tablo 59. Mevlana Deiim Program ile gelen ve giden renci ve retim eleman saylar (2013-2014) ............................................................................. 162

Tablo 60. Yurtd aratrma destekleri kapsamnda yurtdna gnderilen retim elemanlarnn unvanlara gre dalm (2009-2013) ...................... 163

Tablo 61. En fazla denklik verilen lisans ve yksek lisans alanlar ve saylar (2003-2013) .......................................................................................................... 164

Tablo 62. 100den fazla lisans ve yksek lisans denklii verilmi lkeler sralamas (2003-2013) ......................................................................................................... 165

9

EKLLER LSTES

ekil 1. Trkiyede okur yazarlk oranlar (1950-2010) .................................................... 41

ekil 2. Trkiye yksekretimde brt okullama oranlar (1950-2013) ..................... 43

ekil 3. Trkiyede niversiteye kabul edilen renci saylar (1975-1985) .................. 44

ekil 4. Devlet ve vakf niversitelerinin yllara gre says (1933-2013) ..................... 46

ekil 5. Yeni kayt olan renci saylar ve niversite saylarnn deiimi (1975-2013) .............................................................................................................. 47

ekil 6. niversiteye bavuran ve yerleen aday saylar (1980-2013) ........................... 48

ekil 7. niversitede okuyan rencilerin yllara gre deiimi (1974-2013) ............. 54

ekil 8. Farkl yksekretim programlarndan mezun olanlarn oranlar (1982-2011) .............................................................................................................. 57

ekil 9. Bir yksekretim programna yerleen ve bir yksekretim programndan mezun olan saylar (1982-2011) ................................................ 58

ekil 10. Trkiyenin yksekretim net okullama oranlar (1995-2013) ..................... 61

ekil 11. niversiteye yerleen adaylar iinde AF programlarna yerleenlerin oran (1983-2012) .............................................................................................................. 79

ekil 12. AFde kaytl rencilerin sistem iindeki dalm (1983-2012) .................. 81

ekil 13. AFe yeni kayt olan ve mezun renci saylar (1982-2012) ......................... 82

ekil 14. Yllara gre retim eleman saylarndaki deiim (1974-2013) ................... 94

ekil 15. retim yelerinin tm retim elemanlar iindeki oran (1974-2013) ............................................................................................................. 95

ekil 16. retim yesi ve retim eleman bana den renci saylar (1984-2013) .............................................................................................................. 96

ekil 17. 2003-2013 yllar arasnda bitirilen doktoralarn temel bilim alanlarna gre oransal dalm ........................................................................................... 120

ekil 18. OECD lkelerinde doktora dzeyinde yeni mezun saysnn btn


10

OECD iindeki oran (2007) ............................................................................... 131

ekil 19. Dnyada uluslararas renci saylarnn uzun dnemli deiimi (1975-2010) ............................................................................................ 143

ekil 20. Kendi lkesi dnda eitim gren renci saylarnn deiimi (2000-2010) ............................................................................................................ 144

ekil 21. Uluslararas renci saylarnn lkelere gre yzde olarak dalm (2010) ...................................................................................................................... 145

ekil 22. Uluslararas eitim iin en ok renci gnderen lkelerin pay (2010) ...... 146

ekil 23. lkelerin uluslararas renci saylarnn btn lkelerindeki toplam uluslararas renci says iindeki orannn deiimi (2000, 2010) ........................................................................................................... 147

ekil 24. Baz lkelerde uluslararas saysnn ulusal rencilere oran (2010) ............ 148

ekil 25. Yurtdnda okuyan rencilerin yurtiinde okuyan yksekretim rencilerine oran (2010) ................................................................................... 149

ekil 26. Gittii lkedeki resmi dili kullanan uluslararas rencilerin oran (2010) . 150

ekil 27. Trkiyedeki uluslararas renci saylar ve toplam renci says iindeki oran (1983-2013) .................................................................................. 152

ekil 28. Uluslararas rencilerin en ok tercih ettii devlet niversiteleri (2012).... 156

ekil 29. Trkiyede alan yabanc uyruklu retim eleman saylar ve toplam iindeki oran (1984-2013) .................................................................................. 157

ekil 30. Trkiyede en ok uluslararas retim elemannn alt niversiteler (2012) ............................................................................................... 158

ekil 31. Yllara gre Erasmus program kapsamnda giden ve gelen renci saylar (2005-2013) ............................................................................................. 160

ekil 32. Yllara gre Erasmus program kapsamnda giden ve gelen retim eleman saylar (2005-2013) ............................................................................... 161

ekil 33. Yllara gre doktora denklik saylar (2007-2013) ............................................ 166

11

KISALTMALAR LSTES

AB Avrupa BirliiABD Amerika Birleik DevletleriAF Akretim FakltesiAR-GE Aratrma ve Gelitirme BTYK Bilim ve Teknoloji Yksek KuruluDEK D Ekonomik likiler KuruluDPT Devlet Planlama Tekilat ENQA Avrupa Yksekretim Kalite Gvence Birlii GSYH Gayri Safi Yurtii Hsla T stanbul Teknik niversitesiKKTC Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti KT Karadeniz Teknik niversitesiMEB Milli Eitim BakanlMOOCs Kitlesel Ak Online DerslerMSGS Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesiMYO Meslek Yksek OkuluODT Orta Dou Teknik niversitesiOECD Ekonomik birlii ve Kalknma rgt SYM lme, Seme ve Yerletirme Merkezi YP retim yesi Yetitirme Program TKA Trk birlii ve Koordinasyon AjansTBTAK Trkiye Bilimsel ve Teknolojik Aratrma Kurumu TK Trkiye statistik KurumuTSAD Trk Sanayicileri ve adamlar Dernei UBYT Uluslararas Bilimsel Yaynlar Tevik ProgramULAKBM Ulusal Akademik A Ve Bilgi Merkezi UNESCO Birlemi Milletler Eitim, Bilim ve Kltr rgt AK niversiteleraras KurulSYM niversiteleraras renci Seme ve Yerletirme Merkezi YGS Yksekretime Gei Snav YK Yksekretim Kurulu YS Yabanc Uyruklu renci SnavYTE Yksek Teknoloji EnstitsYT Yldz Teknik niversitesi

13

GR

Gnmz dnyasnda yksekretim, sadece meslek formasyon kazandrmak husu-sunda deil, ayn zamanda evrensel insanlk birikiminden beslenen ve bu birikimin zenginlemesine katk sunan bireyler yetitirmek hususunda da merkezi bir rol stlenmi durumdadr. Yksekretim, dnya yzeyindeki meknsal-yatay hareketlilie olduu kadar, toplumsal-dikey hareketlilie de katk salayan en nemli dinamik durumundadr. lkelerin eitimli insan kayna, lkeleraras rekabette olduu kadar, demokratik bir kurumsal ve sosyal dzenin gelitirilmesinde ve beeri refahn arttrlmasnda da tayin edici konumdadr. Yksekretim, gen kuaklara an gerektirdii akademik donanm-lar kazandrma, entelektel rehberlik yapma ve yeteneklerini kefedip gelitirme frsat sunmaktadr.

Yksekretim, bugn belki de tarihte hi olmad kadar nemli bir hal almtr. Klasik paradigma ierisinde iyi, doru ve gzeli aramak ve insan, toplum ve doay anlamak idealleri dorultusunda ekillenen, bu dorultuda medeniyetler tarihine nem-li katklarda bulunan niversiteler, gnmzde kresel dnyann bilgi toplumu paradig-mas ierisinde ok daha etkin bir konum kazanmlardr. Gerek geni toplum kesimle-rinin refah devleti sreleriyle birlikte yksekretime eriim taleplerinin giderek artma-s, gerek kresel ekonominin bilgi ve iletiim temelli yeni bir rgtlenme mant ieri-sinde faaliyet gstermesi, yksekretimin son elli ylda dnya zerinde devasa bir kapa-site art ierisine girmesine neden olmutur. Buna ilaveten kresel ekonomik rekabet, yksekretime ve aratrma-gelitirme (Ar-Ge) faaliyetlerine atfedilen nemi artrmtr.

oul kreselleme ihtiyacnn ve Bat-d modernliklerin belirginletii bir dnya-da, Trkiye sahip olduu kltrel, toplumsal, siyasi, ekonomik, demografik ve stratejik zenginliklerin de yardmyla yksekretim alann bytmekte, byyen bu yksek-retim alanna uygun yeni bir sistem aray kanlmaz olmaktadr. Yksekretim siste-mimizin son 30 yllk geliimine bakldnda, nasl olaanst bir byme ve deiim yaadmz aka grlebilir. 1982 ylnda 27 olan niversite saymz 2014 yl banda 176ya, yaklak 282.000 olan renci saymz 5,5 milyona, yaklak 22.000 olan retim


14

eleman saymz 140.000e ulamtr. Her ilimizde en az bir niversitenin ald, kkl niversitelerimizin bulunduu stanbul, Ankara ve zmir gibi bykehirlerde alan ok sayda yeni niversitenin yansra, baz byk Anadolu kentlerimizde niversite saylar-nn drde bee ulat, kontenjanlarn lise mezunlar dzeyine kt, yksekretimde arz ve talep dengesinin kurulma eilimine girdii bir dnem balamtr.

21. yzyln eiinde, yksekretimin kresellemenin dinamikleriyle daha nemli hale geldii, Trkiyenin siyasi, sosyal ve ekonomik bakmlardan hzla dnt bir ortamda yaanan btn bu gelimeler, Trkiye yksekretim sistemi zerine yeniden dnmeyi ve yeni bir sistem arayn zorunlu hale getirmektedir. zellikle son on ylda gerekleen olaanst niceliksel byme, bugn iin ilevini yitirmi bir yap/sistem ile gerekletirilmeye allmtr. Bu durum hem bugnk verimlilii azaltmakta hem de gelecei zora sokmaktadr. Yksekretim Kurulu (YK), 1980lerin banda dnyada Souk Savan, Trkiyede ise askeri rejimin hkm srd bir dnemde, her manada 1970lerde yaanan sorunlara karlk olarak kurulmutu. Bugn ne byle bir Trkiye ne de byle bir dnya var; YKn model alnd lkeler bile sistemlerini deitirdiler. Teorik sistem tartmalar bir yana, mevcut yasal yaps ve brokratik ileyiiyle YK, srdrlebilir deildir. Otuz ksur yl nce 27 niversite iin dizayn edilmi, tabi oldu-u mevzuat gerei ylda 100.000 evrakn girip 50.000 evrakn kt, niversite senato-larnda alnan her kararn onay mercii olarak kurgulanm ve 30 yldr hi deimeden kalm bir brokratik kurum olarak YK, ne kreselleen dnyann ihtiyalarn kar-layabilir ne de bugnk yksekretim alanmzn ykn ekebilir. Tabir caizse, bu terazi bu skleti ekmez! Gelecein ykn hi ekemez! Bu almada ayrntsyla anla-tlaca zere, Trkiye yksekretiminin sosyo-ekonomik ve demografik sebeplerle nmzdeki yllarda devam etmesi gereken byme ve gelime sreci, ilevini yitirmi durumdaki yasal ereveler ve brokratik mekanizmalarla srdrlemez.

Yksekretim sistemimizin yeniden yaplandrlmas, yllardr kamuoyunun gn-deminde olmakla birlikte, bu konuda toplumun, niversitelerin ve akademisyenlerin beklentilerini karlayabilecek bir reform henz yaplamamtr. Yksekretim refor-munu geciktirmenin maliyeti hem lke iin hem de sistemin kendisi iin her geen gn artmaktadr. Bu erevede, niversitelerimizin eitliliine, kurumsal zerklik ve hesap verebilirliine, bilimsel rekabet ortamnn gelitirilmesine, finansal esneklik ve evrensel kalite standartlar ierisinde faaliyet gsterebilmelerine imkn tanyacak bir yeni sistem ihtiyac vardr. Kalite gvencesine odakl, farkl bilim alanlar ve geleneklerinin bir arada yaamasna imkn tanyan, kresel eilimlere uyum salarken niversitenin tarihsel birikimini ihmal etmeyen, gerek bir akademik zgrlk ortamna imkan tanyan, hayat boyu renme dahil yeni kreselleme eilimlerine adapte olabilen, ok ynl uluslara-raslama hedefini benimsemi bir srecin tesisi gereklidir. Bir baka ifadeyle, bugne dek yasaklarla, vesayetilik ve kat merkeziyetilikle, endoktrinasyon ve ideolojik eki-melerin arac olarak anlan YK, 21. yzyl Trkiyesinin ve dnyasnn dinamikle-

15

Giri

rine gre yksekretimi planlayan, koordine eden ve kalite srelerini ynlendiren bir yapya kavuturmak zorunluluu ile kar karyayz.

te yksekretim alanmzn btn boyutlaryla yeniden yaplandrlmas ihtiyacnn yahut yeni sistem araylarnn younlat bu noktada, bir yeniden konumlandrma ihtiyacmz vardr. Yasal ve kurumsal bir yeniden yaplandrma srecine balamadan nce, Trkiye yksekretiminin vizyonu, misyonu, strateji ve hedeflerinin yeniden konum-landrlmas bir zorunluluk olarak grlmelidir. Sz konusu konumlandrma ve ynlen-dirme, ancak mevcut sistemin yapsn btn boyutlaryla ve detaylaryla, avantaj ve dezavantajlaryla analiz edebildiimiz; baarlarmz ve baarszlklarmz, amazlarm-z ve meydan okumalar btn aklyla grebildiimiz takdirde bir anlam ifade ede-cektir. Bir baka ifadeyle, nerelere yneleceimizi ve neler yapacamz bilmek iin bugn iyi anlamamz ve ileriye ynelik admlar doru atabilmemiz iin stratejik hedef-lerimizi doru tanmlamamz gerekmektedir. Bu alma tam da bu amala gerekleti-rildi. Yksekretim sistemimizin yeniden yaplandrlmas almalarna k tutmak, bu srecin yol haritasn ortaya koyabilmek ve stratejik tercihlerin belirlenmesine katkda bulunmak zere kaleme alnd.

Bu alanda nc bir alma, Prof. Dr. Erdoan Teziin bakanl dneminde hazr-lanan, Trkiyenin Yksekretim Stratejisi almasdr (YK, 2007). Byk bir emein mahsul olan bu alma, yol gsterici niteliine karn, istatistiki verileri Trkiye yksek-retim sistemini neredeyse iki katna karan 2006 sonras bymeden nce oluturul-duu iin, gnmz gerekliini aklamak imkann yitirmi, 2020ler iin yaplan projeksiyonlar da doal olarak oktan alm durumdadr.

Greve geldiim ilk gnlerden itibaren bir yandan yeniden yaplandrmann eitli boyutlar zerinde mesai harcarken, dier yandan yeniden yaplandrmann teorik ere-vesi ve yksekretim sistemimizin gelecei iin bir yol haritas olarak grdm bu almaya baladm. lk planlandnda ay ierisinde tamamlanacak ve Yksekretim Kurulu tarafndan yrtlen yeni yasa almalarna rehberlik edecek bir metin olarak tasarlanan bu alma tahmin edilenden ok daha uzun srd. Metnin tamamlanmas yaklak iki yl ald. Mevcut sistemi btn ayrntlaryla ve katmanlaryla, derinlemesine analiz edebilmek iin yksekretim istatistiklerinin dnyasna girdike yazm sreci de uzamaya balad. alma ilerledike, sistemin bilgi-ilem altyapsnda ciddi sorunlar olduunu fark etmeye ve doru verilere erimenin zorluklarn yaamaya baladm. Gncel ve salkl verilere ulaabilmek iin btn bilgi-ilem ve istatistik sistemini yeniden yap-landrarak, Yksekretim Bilgi Ynetim Sistemi (YBYS) almalarn balattm. Zaman getike ve YBYS ilk sonularn verdike, almay geciktirmekle ne kadar doru dav-randm kavradm. Her ne kadar, almann n raporunu hazrladm Haziran 2012deki temel argmanlar ayn kalsa bile, YBYS projesi Mart 2014te tamamlandnda btn veriler dramatik bir biimde deimiti.


16

Bu alma nasl hazrland? Bu almann arkasnda, yukarda bahsedilen saysal veri analizleri dnda, bir yandan kurucu rektrlk gnlerimden itibaren srdrdm a-da yksekretim literatr zerine teorik okumalar, dier yandan Yksekretim Kurulu Bakan olarak atandktan sonra her kesimden ve dzeyden paydalarla yaptm fikir alverileri yer alyor. Yksekretimimizin temel meselelerini, bu meselelere ilikin vizyon ve stratejileri alrken, zellikle 2012 bandan itibaren gerekletirdiimiz blge toplantlar, tematik forumlar, beyin frtnalar, arama toplantlar ve altaylar son dere-ce yararl oldu. Bu ortamlarda deiik vesilelerle, rektrlerle, niversite idarecileriyle, aratrma grevlilerinden profesrlere her kesimden akademisyenlerle, rencilerle, sivil toplum rgtleri ve kamu kurumlar temsilcileri olmak zere btn paydalarla bir araya gelme imkan buldum. Bir araya gelemediklerimizin ise grlerini ifade edebilecekleri web tabanl platformlar oluturmaya gayret ettim. Btn bu srecin sonucunda oluan ve ayn zamanda yeni yasa almalarna da kaynaklk eden byk bir birikim, yeniyasa.yok.gov.tr internet sitesinde arivlenmitir. Sz konusu internet sitesi yksekretim alanmzn hemen hemen her konusuyla ilgili ve her kesiminden gr, eletiri ve teklif-leri bnyesinde barndrmaktadr.

Elinizdeki almann ierik plan yola ilk kldnda ok daha kapsamlyd. Eitim-retimden, aratrmaya, lisansst retimden niversite-toplum ilikisine, finansmandan kaliteye, yksekretimin alt ve st ynetiminden niversiteye giri sistemine kadar yk-sekretim alannn hemen hemen her konusunu her biri ayr blmler halinde inceleye-cek ekilde tasarlanmt. alma ilerledike nmde iki yol belirdi: Ya yksekretimin btn meselelerini ele alan bir derleme ortaya koymak, ya da yksekretim sistemimizin ihtiya duyduu temel odaklanma alanlarn ncelemek. Ben ikincisini tercih ettim; lke-mizin 2023 hedefleri dorultusunda, yksekretim alanmzn bugn ve gelecei iin en kritik grdm temel stratejik hedef zerinde odaklanmak gerektii kanaatine vardm. leriki blmlerde, nicel bymeden nitelikli bymeye gei, akademik insan kaynann gelitirilmesi ve yksekretimde uluslararaslama olarak belirlediim temel stratejik hedef ayr birer blmde ele alnmaya allacaktr. Elinizdeki metin klasik bir strateji belgesi deildir; o trden bir alma kurumsal bir aba ve Kurulun itirakini gerektirir. Bu metin, benim Yksekretim Kurulu Bakan olarak yrttm alma-larn sonucunda ortaya kmtr. Bu ynyle bundan sonra yksekretim politikalar alannda yrtlecek almalara ynelik esaslar ortaya koyan bir zmleme almas ve yol haritas olarak okunmaldr.

lk blmde, tarihten bugne bir fikir ve bir kurum olarak niversitenin geliimini zetledikten sonra, gncel kresel eilimler ve tartmalara deinilecek, gelecekte mey-dana gelmesi muhtemel gelimelerden bahsedilecektir. Daha sonra srasyla ikinci blm-de yksekretime eriim, nc blmde akademik insan kayna, drdnc blm-de uluslararaslama alanlar zmlenmekte; bu alanlardaki temel gstergeler analiz edilerek, muhtemel gelecek senaryolar tartmaya alarak, yksekretim sistemimizin

17

Giri

temel ynelimlerinin ortaya konulmasna gayret edilmektedir. Son blmde, ayn zaman-da ynetici zeti ilevi de grmesi beklenen sonu ve neriler ksm yer almaktadr.

Bu metnin gnyzne kmasnda birok deerli bilim insannn, uzman ve aratr-macnn deerlendirme, gr ve ynlendirmelerinin katks bulunmaktadr. Bu alma-ya eitli biimlerde katk yapan Yksekretim Kurulu bnyesinde birlikte altm btn mesai arkadalarma kran borluyum. En bandan en sonuna kadar bu alma-nn her aamasnda bulunan, bizzat mutfakta zveriyle alan deerli danmanlarm, Dr. Alim Arl, Dr. Bekir S. Gr ve Do. Dr. Fahrettin Altuna iten teekkrlerimi suna-rm. Sadece metnin en orijinal ve deerli unsuru olan nicel verilerini oluturarak deil; ayn zamanda bu verilerin analiz ve eletiri srelerine de katkda bulunarak yardmc oldular. Onlarn destekleri olmasa bu alma bu noktaya gelemezdi. Ayrca, bu alma-ya emei geen Prof. Dr. Nihat Erdomu, Dr. Sedat Gm, Dr. Trker Kurt ve Recep Korkmaza; Bilgi-lem Daire Bakanl, statistik Birimi ve Uluslararas likiler Birimi alanlarna teekkr ederim. Btn bu srete, en byk fedakarl gstererek en nemli destei veren eime ve ocuklarma kranlarm ifade etmek iin ise kelimeler kifayetsiz kalmaktadr.

Elinizdeki almann, btn kusur ve eksikliklerine karn, yksekretim alanmzn her zamankinden daha ok ihtiya duyduu yeniden yaplanma srecine olumlu bir katk yapmasn umarm.

Prof. Dr. Gkhan etinsaya

Yksekretim Kurulu Bakan

I. BLM

21

NVERSTE:

TARHSEL GELM ve GNCEL ELMLER

Bu blmde ilk olarak niversite fikrinin geliimini ve kurumsal evrimini ele alacak, ardndan niversiteye ilikin gncel tartmalara ve eilimlere deinecek, son olarak da niversitenin geleceine ilikin muhtemel senaryolar tartacaz. niversiteye fikir ve kurum olarak tarihsel perspektiften bakmak, gnmz yksekretiminin kavramsal erevesini, yapsal sorunlarn ve kar karya kald meydan okumalar doru okuya-bilmek asndan son derece nemlidir. Dnyada niversiteye ilikin yaanan tartmala-r ve eilimleri gzden geirmek, Trkiyede niversiteyle ilgili meseleleri tartmak bak-mndan yol gsterici olacaktr.

niversitenin Ortaya k ve Geliimi

Bugn anladmz manada ilk niversitelerin, 11. yzyln sonlarnda ve 12. yzyl boyunca Avrupada ge feodal dnemin sosyo-kltrel artlar ierisinde ortaya kt kabul edilmektedir. Bologna (1088), Paris (yaklak 1150) ve Oxford (yaklak 1167) ilk kurulan niversitelerdendir. niversite kelimesinin kkeni Latincede topluluk ya da lonca anlamna gelen universitastr. Bununla kast edilen, renci ve hocalarn kurmu oldukla-r zel statl birliklerdir. Hi phesiz, dnya tarihinde yksekretim, niversite kuru-mu ile balamamtr; ilk alardan beri yksekretim kurumlar var olagelmitir. Antik Yunanda akademiler, Hristiyan dnyasndaki katedral ve manastrlar ile slam corafya-sndaki medreseler, bilgin/lim veya hkim/kad yetitirmek gibi yksekretim fonksi-yonlarn icra etmilerdir. Bu nedenle niversiteler ile nceki kurumlar ok keskin bir ekilde birbirinden ayrmak zordur. Baz aratrmaclar, Ortaa niversitesi ile medrese arasnda nemli benzerlikler kurmuken; dierleri niversitenin medreseden farkl bir hukuki, mali ve pedagojik yap ortaya koyduunu iddia etmilerdir (Makdisi, 1981, 1989).


22

Avrupada kurulan ilk niversiteler, iki farkl pedagojik ve kurumsal model etrafnda gelimitir. Avrupann kuzeyinde kurulan niversiteler (rnein Paris), hocalar federas-yonlar yahut niversiteleri olup, arlkl olarak zgr sanatlar (liberal arts: aritmetik, mantk, retorik, mzik, vb.) ve ilahiyat eitimi vermitir. talya merkezli olarak Avrupann gneyinde kurulan niversiteler ise (rnein Bologna) arlkl olarak renci federas-yonlar yahut niversiteleri olarak ekillenmi ve daha ziyade hukuk ve tp eitimine odaklanmlardr. Kilisenin etkisi her iki modelde de olmakla birlikte, bu etki Avrupann kuzey yarsnda kurulan niversiteler zerinde baskn bir karakter arz etmitir (Charle & Verger, 2005). 13. Yzyldan itibaren Avrupann belli bal lkelerinde, ehirlerinin bir-ounda niversiteler kurulmutur. Hukuk, ilahiyat, tp ve felsefeye odaklanan Orta a Avrupa niversitesinin kimi nitelikleri bugne kadar varln srdrm, kimi nitelik-leri de zaman iinde deiiklikler geirmitir. Hmanizm, Rnesans, Reform ve Kar Reform, Aydnlanma gibi sreler zaman iinde Ortaa niversitesi sisteminde deiim basklar yaratm; sistem bu deiim basklarna bir sre direni gstermesine ramen, zellikle 18. yzylda balayan genileme, farkllama ve profesyonelleme eilimleri kar-snda, ilk rnei 19. yzyl banda Almanyada ortaya kan yeni bir modele dn-mtr.

Gnmzdeki biimiyle 19. yzyln bandan itibaren ortaya kt kabul edilen modern niversitenin ilk rnei olarak, 1810 ylnda Wilhelm von Humboldt tarafndan kurulan Berlin niversitesi gsterilmektedir. Alman idealist dnrlerinin fikirleri temelinde kurulan modern niversite ile Ortaa niversitesini ayran en temel unsur, eski niversitelerin arlkl olarak eitimle, bilgi aktarmakla megul olmalar, modern niversitelerin ise daha fazla aratrma odakl olmasdr. niversitelere aratrma kurumu kimlii veren Humboldt modeli niversite, tek bilim dall faklteler iinde uzmanlama ile akademik krs ve disiplinler iinde tanmlanm blm fikrini belirginletirmitir. Ortaa niversitesi hakikati mdafaa roln benimserken, Humboldt niversitesi doa-y kefetmeyi grev edinmitir. Ortaa niversitelerinin dili Latince olup skolastik yntemi kullanrken, modern niversite ulusal dilleri kullanarak modern bilim yntemi-ni uygulamtr. Humboldt, kurumsal adan zerk, renme ve retme zgrlne sahip, saf bilimin ve bilimsel ilerlemenin peinde bir niversite tasarlamtr. 19. yzyl boyunca Endstri Devrimi sreleri ve teknolojik gelimeler, niversitenin aratrma etkinliklerinin gidecei yn de belirlemitir (Kerr, 2001; Wissema, 2009).

Modern niversite, ayn zamanda, 19. yzyln kltrel ve ideolojik ortam iinde iyice berraklaan doa ve toplum kartlna uygun biimde insann bilme etkinliinin rgtlenmesini de iki kart kutup halinde tanmlamtr. Almanyada doa bilimleri ve sosyal bilimler alanlar, uzun bir yntem kavgas sonrasnda ayrlm; 1945 sonrasnda Amerikan niversitelerinin nclnde iyiden iyiye ayran doa ve toplum-kltr bilimleri arasndaki kopukluk, yaygn bir kamusal eletirinin ortaya kmasna neden

niversite: Tarihsel Geliim ve Gncel Eilimler

23

olmutur.* Ayrca, modern ulus devletin geliimiyle birlikte ortaya kan siyasal ve top-lumsal sreler de niversitenin dnmn dorudan etkilemitir. Bu erevede, Napolyon sonras Avrupasnda niversiteler, ulus-devletin geliimiyle ortaya kan insan gc ihtiyacnn karlanmas ve vatandalara ortak bir milli kltrn aktarlmas gibi ilevleri stlenmitir (Wittrock, 1993).

Berlin niversitesi modeli, bata ABD olmak zere birok lkeyi etkilemitir. Kolonyal dnemden itibaren Avrupa niversitelerinden belirli zellikleriyle ayran, farkl bir seyir izleyen Amerikan niversiteleri, bir yandan Humboldt niversitesi modelinden etkile-nirken, dier yandan kendi zgnlklerini ve sentezlerini de yaratm, 19. yzyldan itibaren sadece elitleri deil, halk kitlelerini de eitmek ynnde bir aba iinde olmu-lardr. Amerikan niversite modelinin 19. ve 20. yzyl boyunca glenmesinin belki de en nemli nedeni, bir yandan aratrmaya ok nem verirken, dier yandan kendini sadece toplumun sekin kesimleriyle snrlandrmamas ve toplumun her kesimiyle ili-kiler kurmas olarak izah edilmektedir (Kerr, 2001). Nitekim 19. yzyln ikinci yarsn-dan balayarak, bu amala kampsler kurmak zere eyaletlere byk topraklar balan-m, bu imknlar sayesinde teknik ve mesleki ynelimi gl olan ve kamu hizmetine adanm ok sayda niversite ve kolej kurulmutur. Eyaletlerdeki btn vatandalara ulama amac gden programlar balatlm ve niversitenin yerel hkmetlere dan-manlk yapmas salanmtr. Amerikan niversiteleri, niversite ile tarm, niversite ile sanayi, niversite ile sivil toplum ve niversite ile devlet ilikilerini nemsemi ve toplu-mun her trl ihtiyalarn karlamay misyon kabul etmilerdir.

Buna paralel olarak, Amerikan niversiteleri lisansst eitime nem vermi ve by-lece hem topluma hizmet hem de aratrma yn gl yksekretim kurumlarna sahip olmulardr. Btn bunlarn sonucunda yksekretim programlar eitlenmi, renci profili heterojenlemi ve niversitenin topluma hizmet fonksiyonu g kazanmtr. Amerikan niversite modeli, zaman iinde dnyada model olarak Alman niversitelerinin yerini almaya balam; Bugn gelinen noktada, Alman modelinin alternatifi olarak dnya akademisine egemen olmutur. Amerikan sisteminin Humboldt niversitesi zerindeki bu dntrc etkisinin ipular daha 20. Yzyln balarnda kendisini gstermeye balamt. Charle ve Verger (2005)in ifadesiyle daha bu erken dnemde niversiteler ylesine karmak bir yap halini almtr ki, bilim iin bilim yapan Humboldtun ideal profesrnn tamas gereken zgrlk ve yalnzlk kavramlar kolektif almalarn yapld enstitler ve sanayicilerle ibirlii yaplan niversitelerle birlikte bir anlam ifade etmez olmutur (s. 134).

Humboldt niversite modelindeki bu dnm ya da Amerikan modelinin hakimi-yeti konusunda farkl bak alar, farkl deerlendirmeler mevcuttur. Gnmz dnya-

* C. P. Snow, ki Kltr balkl eserinde (1959) sosyal bilimler ve doa bilimleri arasndaki ilikisizliin, ayr-mann ve kutuplamann insanlk tarihi iin oluturduu tehdit ve sorunlara deinmitir. Bu eser sonra-snda akademik disiplinlerin snrlarn tartmaya aan, disiplinler-aras ve disiplinler-tesi aratrma programlarn tevik eden bir dnem balamtr (Snow, 2010; Lee ve Wallerstein, 2004).


24

snda niversitelerin ne tr deiimler geirdii ve ne tr eilimlere tabi olduu konu-sunda eitli tartmalar sz konusudur. Baz aratrmaclar bu deiim ve eilimleri, niversite iin yeni frsatlar olarak grrken; kimileri de bunlar alageldiimiz niver-site iin byk tehditler olarak yorumlamaktadr. ster eletirilsin ister savunulsun, hemen herkesin kabul ettii zere, Amerikan niversite modeli, kresellemenin de etkisiyle dnyada gittike baskn bir model halini almtr.

Modern niversitenin iki yzyllk evrimini ele alan Bill Readings, University in ruins (1996) balkl nl almasnda, modern niversitenin geliimini temel fikir ve buna paralel rgtlenen kurumsal yaplar etrafnda ele almaktadr. Readingse gre niversite ilk olarak Kantn Aydnlanmac perspektifine uygun bir tarzda tasarlanm ve niversite denilen kurumun btn etkinlikleri akl kavram etrafnda rgtlenmitir. kinci olarak, Schillerden Humboldta kadar Alman idealistleri niversite fikrini, incelenen btn bilgiler anlamnda kullandklar milli kltr kavram etrafnda gelitirmilerdir. niversitenin milli kltr kavram zerinden tanmlanmasyla, niversite ve ulus-devlet arasnda iliki kurulmutur. Bylece niversite bir ulusa dair ortak bilgileri reten ve bunlar gen nesil-lere aktaran bir kurum olarak ortaya kmaktadr. Bir baka ifadeyle modern niversite, zellikle 19. yzylda modern ulus-devletin kurumsallamas, milli vatandalk ve milli kltrn inas iin yeniden tanmlanm ve rgtlenmitir. Readings, modern niversi-tenin fikir ve kurum olarak nc aamasna, kinci Dnya Sava sonras ulus-devlet-lerin ekonomik bakmdan ulus-tesi irketler, siyasi bakmdan uluslar-st kurum ve yaplar nnde g kaybetmesine paralel olarak ortaya kan kreselleme ve Amerikanlama ile ulaldn, niversitelerin bu srete ortaya kan mkemmeliyet fikri balamnda ekillenmeye baladn belirtir. Bu fikirle ekillenen Amerikan niversiteleri, artk bir brokratik kurum ya da piyasa ynelimli bir irket gibi iletilmektedir ve teknolojik inovasyon fikrinin odakta olduu bir yapdr. Bu yaklam, tm dnyada her geen gn glenmekte; lkeler ve irketler arasnda artan iktisadi rekabet bilim ve teknoloji arasn-daki ayrmlar ortadan kaldrarak niversite yaplarn dntrmektedir. Bu erevede akademisyenler, rettikleri bilginin ticariletirilmesi basksyla kar karya kalmaktadr-lar.

Readingsin modern niversitenin son dnemdeki evrimini kaygyla karlayan yak-lamndan farkl bir deerlendirme yapan Wissema (2009) ise, niversiteleri kuaa ayrmakta, Ortaa niversitelerini birinci kuak, Humboldt niversitelerini ikinci kuak ve gnmzde ilk rnekleri ortaya kan, yakn gelecekte ise tam anlamyla kurumsalla-acak olan niversiteleri ise nc kuak niversiteler olarak nitelendirmektedir. Wissemaya gre gnmzde niversitelerin daha ok mali kaynak oluturmalar ve giriimci olmalar beklenmektedir. kinci kuak niversitelere gre nc kuak niver-sitelerin belirleyici nitelikleri, doay keiften ziyade deer yaratmaya ynelik bir rol; tek bir bilim dal etrafnda bilgi retmek yerine disiplinleraras bir yntem; bilim insanlarn-dan ziyade giriimci yetitiren bir eitim sistemi; ulusaldan ziyade kresel bir ynelim ve


25

akademisyenlerden oluan bir ynetim yerine profesyonel bir ynetimdir. Wissema, deiimin kanlmaz ve olmas gereken bir ey olduunu dnmekte; niversitelerin bir an nce kendilerini buna uyum salayacak ekilde dntrmeleri gerektiini savun-maktadr. Charles M. Vest ise bu srecin kanlmaz deil, hayrl bir deiim olduunu savunmaktadr. Bu bak asna gre, 20. yzyl Amerikan niversite modeli, bilim ve teknoloji alannda yeni bir Rnesans balatmtr. Amerikan niversite modelini baarl, mkemmel, verimli ve saygn yapan zellikler; kurumsal eitlilik, geni zgrlk, esnek-lik, rekabet ve geni finansal destek gibi etmenlerle ilikilendirilmektedir (Vest, 2007).

Tpk Ortaa niversitesi zerinde zellikle 18. yzylda oluan deiim basksna benzer ekilde, kreselleme anda ortaya kan kuvvetler de Humboldt niversitesi modelini deiime zorlamtr. kinci Dnya Sava sonras balayan ve kresellemeye paralel olarak hzlanan bu yeni eilimler yksekretim sistemlerinde olduka nemli deiimler ve dnmler meydana getirmeye balamtr (Wissema, 2009).

Kresel Eilimler ve Tartmalar

Dnyada yksekretim sistemleri son yllarda, ynetiminden finansmanna, kurum-sal yaplanma biiminden verilen hizmet biimlerine kadar olduka nemli deiimler yaamaktadr. Yksekretim sisteminde yaanan hzl byme, sistemin toplumun tm kesimlerine almas ve eitlenmesi, kamu harcamalarnda nemli bir arta neden olmu-tur. Buna karlk, 1980lerde kamu ynetimi anlayndaki deiimle birlikte merkez otorite, yksekretimin amac ve alma biimini belirlemede daha etkin rol oynama-ya ve yksekretim sistemini daha fazla denetime tabi tutmaya balamtr. Siyasi ikti-darlar, topluma kar daha effaf ve hesap verebilir bir yap kurmak, toplumun ekonomik ve sosyal ihtiyalarn karlamak, daha rekabeti bir ekonomiye sahip olmak amacyla yksekretim sistemine daha fazla mdahil olmu ve sistemi denetlemeye dnk yap-lar kurmulardr. Yksekretim sistemlerinin; kalite gvence ereveleri, performans temelli bteleme, ynetim kurullarna d paydalarn katlm ile denetim alan geni-lemitir. Yksekretim sisteminde yaanan bu gelimeler ve dnmler sonrasnda, sistemin ynetiminin nasl olmas gerektii de youn bir tartmann konusu olmu; meslektalar ynetiminden profesyonel ynetime doru bir gei balamtr (Eurydice, 2008; Fielden, 2008; OECD, 2003). Aada btn bu deiimler ve bu deiimleri tetikleyen temel faktrler incelenecektir.

Kitleselleme ve Evrenselleme

Yksekretimin kitlesellemesi ve evrensellemesi, bylece gittike daha ok sayda kiinin yksekretime eriiminin salanmas, 20. yzyln ikinci yarsndan itibaren neredeyse btn lkelerde karmza kmaktadr. Bu srete, refah toplumunun dina-mikleriyle yksekretime hem vatandalarn talebi, hem de modern toplum ve ekono-


26

minin ihtiyac artm, sonu olarak yksekretim alan srekli genilemitir. Martin Trowun (2005) terimleriyle sylersek, yksekretim sistemleri eriim asndan ayr safhaya ayrlabilir: Elit, Kitlesel ve Evrensel. Gelimi lkelerde bile 1950li yllara kadar elitlerle snrl bir eitim faaliyeti olarak grlen yksekretim giderek kitlesel bir hal almtr. Yksekretimde kitleselleme, akademik ortam dnya apnda etkileyen temel dinamik olmu ve yksekretim alan dnyann her yerinde kapsaml bir nicel byme yaamtr. Yksekretimin sadece sekinleri yetitirme faaliyeti olmaktan kp, toplumun geni kesimleriyle buluan bir faaliyet alan haline gelmesiyle birlikte, yksekretim a nfusunun en az yarsna sunulabilmi ve bylece evrensel katlmn imkn ve mekaniz-malar da gelimeye balamtr. kinci Dnya Sava sonrasnda artarak devam eden yksekretime kitlesel katlm, 1980lere gelindiinde yksekretime evrensel katlm tartmalarn balatmtr. Bylece kitlesellemeden evrensellemeye geilmitir.

Dier OECD ve Avrupa lkelerine nazaran, ABDde daha erken balayan kitleselle-me ve evrenselleme sreleri ile birlikte hzlanan byme srecinde renci yaps eit-lenmi, yksekretime katlanlarn ya ortalamas artm; bu srece uygun biimde kadnlar, aznlklar, farkl sosyal snf ve kimliklerden ve dk sosyo-ekonomik statden kiiler yksekretime daha fazla katlmaya balamtr. Aada grlecei zere yksek-retimde kitleselleme, bata finansman ve ynetim olmak zere dier birok alandaki deiimleri de tetiklemitir (Altbach, 2007).

Finansman Sorunu

Yksekretim sisteminde yaanan kitleselleme ve evrenselleme yani renci says-nn art, kamu harcamalarnda da nemli bir arta yol amtr. OECD lkelerinde yksekretimin byk lde hl kamusal finansman ile saland dikkate alndn-da, bu artn sonular daha iyi anlalacaktr. Yksekretime ynelik kamu harcamala-rndaki bu byk artn ilk nemli sonucu, kamu otoritelerinin niversite sistemine mdahalesinin yahut denetiminin artmas, ynetim srelerinin de bu erevede ekil-lenmesi olmutur. kinci sonucu, bylesi hzl byyen yksekretim sistemleri iin sarf edilen kamu harcamalarndaki byk artn finansman sorununa yol amasdr. Bununla irtibatl nc sonucu, finansman sorununa karlk olarak, finansman kaynaklarnn eitlenmesi ve zellemenin artmasdr. Talep-arz an karlamak ve bymeyi srdrebilmek iin, zel finansman aray balam, devlet kurumlarnda zelleme ei-limleri olumu, kr amac gden yahut gtmeyen zel yksekretim kurumlarna izin verilmeye balanm ve vakf/zel yksekretim kurumlarnn sistem ierisindeki rolle-ri artmaya balamtr. Son yllarda dnya genelinde zel yksekretim kurumlarnn says hzla artarken, devlet niversiteleri de daha az kamu kayna kullanmaya, kamu d kaynak bulmaya ve kendi z kaynaklarn gelitirmeye tevik edilmektedir (Altbach, Reisberg, & Rumbley, 2009).


27

Bu srete niversiteler, hem sanayi ile daha fazla ibirlii kurmaya almakta hem de azalan kamu fonlar iin yarmaktadr. Bu yarta niversiteler gelir kaynaklarn eitlendirme abas olarak, hem genel gelirlerini hem de aratrma yatrmlarn artrmak iin hayrseverlerden yahut mezunlardan yardm aray iine de girmilerdir (Breeze, Wilkinson, Gouwenberg, & Schuyt, 2011). Yksekretim sistemlerinin kar karya olduu finansman sorunun zmne ynelik olarak, en ok tartlan konulardan biri yksekretim maliyetinin nasl karlanacadr. Bu anlamda yksekretimin bireysel getirilerinin toplumsal getirilerinden daha fazla olmas sebebiyle, maliyetinin hizmetten yararlananlar tarafndan tamamen veya ksmen karlanmas gerektiini savunanlar da bulunmaktadr (Johnstone, 2003). Maliyet paylam olarak adlandrlan bu yaklama gre, yksekretim maliyeti kamusal kaynaklardan zel kaynaklara kaydrlmaldr. Yksekretimde srekli artan renci says ve renci bana yaplan harcamann ok yksek olmas da maliyet paylam sistemini gndeme getirmekte ve bu dorultuda renci katk paylarnn artrlmas gerektii -dezavantajl kesimler iin bir forml retmek artyla- tartlmaktadr.

Bilgi Toplumu ve Ekonomisi

Tm dnyada yksekretimin dnm srecini tetikleyen bir baka kuvvet de bilgi toplumu ve ekonomisinin dinamikleridir. Genel olarak ifade etmek gerekirse, sanayi toplumundan bilgi toplumuna gei ve kreselleme sreleriyle birlikte bilgi ekonomi-si paradigmas ne km, bu yeni eko-sistemde yksekretimin nemi ve niversite-lere ynelik beklentiler her zamankinden daha fazla artmtr. Bilginin retimin en nem-li unsuru haline geldii bir kresel dnya balamnda, yksekretimin nemi daha da artm ve yksekretime nemli misyonlar yklenmitir (Schleicher, 2006). Yksekretimden bilgi toplumunun gerektirdii nitelik ve eitlilikte insan gcn yetitirmesi ve bilgiye dayal hale gelen ekonomilerin itici glerinden biri olmas bek-lenmektedir. Yksekretimin toplumlar, ekonomiler ve bireyler iin neminin daha da artmasna paralel olarak yksekretim kurumlarndan talepler ve beklentiler de artm ve eitlenmitir. niversitelerden yksek becerilerle donanm her dzeyde nitelikli insan gc yetitirmesi, daha fazla mezun vermesi, bilgi youn faaliyetler gerekletirmesi, teknoloji retmesi, yaam boyu renme ihtiyalarn karlamas ve topluma ynelik hizmetler retmesi beklenmektedir. Bu nedenle, yukarda iaret edilen kitlesellemenin/evrensellemenin nmzdeki dnemlerde bilgi toplumu ve ekonomisi ivmesiyle daha da artmas, bylece daha fazla sayda kiinin ve daha geni bir ya grubunun yksek-renim gereksiniminin devam edecei beklenmektedir.

Bilgi toplumu ve ekonomisinin temel aya haline gelen Ar-Ge, inovasyon (yeni-likilik) ve giriimcilik sonucu retilen bilginin ekonomik bymenin motoru yahut itici gc olarak tanmland bu yeni eko-sistemde, niversitelerin sanayi ile ibirlii yapma-lar bir tr zorunluluk haline gelmeye balam, niversiteler ve aratrma merkezleri


28

klasik fonksiyonlarnn tesinde bu yeni fonksiyonlar yerine getirebilmek iin -finansman ilikileri de dahil- btn paydalaryla yeni iliki biimleri gelitirmeye balamtr. niversitelerde daha ok patent, daha ok proje, daha fazla Ar-Ge btesi yar sonu-cunda bilginin ticariletirilmesi basks n plana kmaktadr.

Meslektalar Ynetiminden Profesyonel Ynetime

Modern niversite yahut Humboldt niversite sisteminde meydana gelmeye balayan bu ciddi dnmler, niversite ynetimlerinde de baz deiiklikleri zorlamaktadr. Kamu kaynaklarndan fonland durumlarda bile, niversite bteleri ve z kaynaklarn idare-si ylesine karmak bir hal almtr ki, devlet ile niversite ilikilerinde yeni bir paradig-ma ortaya km ve ynetimde profesyonelleme sreci balamtr. Bu srete, yneti-cilerin gc artarken, akademisyenlerin gc azalmaktadr. Profesyonel ynetim, bilhas-sa mekanizma ile niversitelerde kendisini hissettirmektedir. Birincisi, devletin ni-versitenin mali ynetiminde dorudan ya da dolayl rol ve denetimi artmaktadr. kincisi, d paydalar niversite ynetim kurullarnda gittike daha fazla temsil edilmekte ya da kararlarn bir paras olmaktadr. ncs devlet, niversitede yrtlen eitim ve aratrma faaliyetlerinin kt denetimini daha fazla nemsemektedir. Bylece, ileride ele alnaca zere, niversitelerin hesap verebilirliini artrmak adna kalite gvence sistem-leri kurulmakta veya var olan sistemler yeniden yaplandrlmaktadr.

Bu srele, Humboldt niversitesinin en bariz zellii olan meslektalar ynetiminden profesyonel yneticilerin daha fazla etkin olduu bir ynetim biimine dnm gerek-lemektedir. Politika belirlemede senatonun yerini gittike i dnyas, kamu sektr ve siyaset alanndan gelen yelerin de olduu yeni kurul ve konseyler almaktadr. Akademik konular senatolara ve dier akademik kurullara braklmakla beraber, mali ve idari konu-larn finansman kaynann tercihlerine yahut nceliklerine gre ekillenmesi ve ynetil-mesi (veya en azndan bu kaynan ilgili btn kurullarda ve srelerde temsil edilmesi) salanmaktadr.

Yksekretim sisteminde yaanan bu gelimeler sonrasnda, sistemin st ynetiminin nasl olmas gerektii konusu da olduka youn bir ekilde tartlmaktadr. Bu yeni srete yksekretimin amac ve alma biimini belirlemede daha etkin bir rol oynayan kamu otoriteleri, topluma kar daha effaf ve hesap verebilir bir yap kurmak, toplumun ekonomik ve sosyal ihtiyalarn karlamak, daha rekabeti bir ekonomiye sahip olmak iin yksekretim sistemine daha fazla mdahil olmaya ve sistemi daha fazla denetle-meye balamtr (Eurydice, 2008; Fielden, 2008; OECD, 2003).

Buraya kadar anlatlanlar kamu finansmandaki artn sonular olarak grlebilir. Benzer ekilde, zel sektrn ister dorudan niversite kurarak ister endstri-sanayi ibirlii yoluyla finansman ihtiyacn karlad durumlarda ise zel sektr yahut sanayi sektr yksekretim alanna mdahil olmaktadr. Bir baka ifadeyle sylersek, niver-


29

site ister kamu ister zel sektr tarafndan fonlansn, Humboldt modeli her halkarda ya kamunun ya zel sektrn ya da her ikisinin birden artan mdahalesiyle kar karyadr.

Kalite Gvencesi

nceki paragraflarda anlatlan sreler dahilinde, yksekretim sistemlerindeki hzl byme ve artan kamu/zel finansman sonucu yksekretim kurumlarna ynelik denetleme artmtr. Kalite gvencesi sistemi, hem denetim sreleri, effaflk ve hesap verebilirlik bakmlarndan, hem de kresellemeyle birlikte kanlmaz hale gelen uluslar-araslamay gerekletirebilmek iin nemli bir ilev stlenmitir. 1980lerle birlikte kamu ynetimindeki yeni anlayla -iyi ynetiimle- birlikte merkez otorite, yksekretimin amac ve alma biimini belirlemede daha etkin rol oynamaya ve ayn zamanda ykse-kretim sistemini daha fazla denetime tabi tutmaya balamtr. Merkezi otoriteler, bir yandan yksekretim kurumlarn daha ok denetlemeye tabi tutarken, dier yandan bu kurumlara daha fazla esneklik ve zerklik tanmaktadr. Bata dnyann en dinamik ve bilgi tabanl ekonomisi olmak isteyen Avrupa lkeleri olmak zere, yksekretim renci says ve maliyetin artmas sonucu kalite ve kalite gvencesi standartlarna artan bir ilgi sz konusudur (ENQA, 2007). Bu erevede, dnyada birok lkede kalite gven-cesinden sorumlu yeni birimler ya da kurumlar kurulmutur. Bununla birlikte, kalite gvencesi adna yeni sreler tanmlamann ve yeni kurumlar kurmann, retim yele-rinin i ykn ve brokrasiyi artrd ynnde de eitli eletiriler sz konusudur (Hussey & Smith, 2010).

Yksekretimde zel sektrn paynn ve uluslararaslamann gittike artmas kali-te gvencesinin nemini de arttrmaktadr (OECD, 2005). Bir ok lkede devletin dorudan sunmad zel yksekretim biimleri arttka, yeni kalite gvence sistem-lerine de doal olarak ihtiya ortaya kmaktadr. Yine ayn ekilde, uluslararaslamann ve renci hareketliliinin gittike artt bir dnyada kalite gvencesi, alnan diploma ve derecelerin geerliliini salama asndan olduka nemli bir ilev grmektedir (Altbach & Knight, 2007). Dnyadaki renci hareketliinin ve yksekretimdeki zellemenin nmzdeki yllarda daha da artaca dikkate alndnda, dier lkelerde alnan diploma ve derecelerin tannmasnda kalite gvence sistemleri daha byk bir rol oynayacaktr.

Uluslararaslama

Yksekretimde yaanan btn bu dnm sreci, yksekretim sistemlerinin giderek artan oranda uluslararaslamasna paralel olarak gereklemektedir. nmzdeki yllarda btn dnyada yksekretimde uluslararaslamann hzlanarak devam edecei tahmin edilmektedir. Bu eilime uygun bir biimde, farkl lkelerdeki niversitelerin oluturduklar ortak diploma ya da rencilerin birka dnem kendi lkeleri dnda eitim almalarn ieren hareketlilik programlar da dhil olmak zere ulus-tesi yksek-


30

retimin daha ok yaygnlamas ve kendi lkesi dnda bir kampste bir diploma programna kaytl uluslararas renci saysnn giderek artmas beklenmektedir. OECD (2009) tarafndan yaplan projeksiyonlar da rencilerin, retim elemanlarnn ve kurum-larn hareketliliini ieren snr-tesi yksekretim byyeceini ve akademik aratr-malarda uluslararas ibirliklerinin artacan ngrmektedir. Sz konusu projeksiyonla-ra gre, 2030 ylna geldiinde Kuzey Amerika uluslararaslamada ak ara stnln devam ettirecek olsa da, Asya ve Avrupadaki yksekretim sistemleri de kresel etkile-rini gittike artracaklardr. Bu erevede dikkat eken bir dier gelime de uluslararas ube kampslerin merkezinin, Ortadoudan Asyaya doru kaymaya balamasdr (Observatory on Borderless Higher Education, 2013).

Gncel Meseleler ve Muhtemel Gelimeler

Yukarda gzden geirdiimiz deiim faktrleri ve bunlarn yaratt sonularn yan sra, nmzde duran yahut yaknda nmze gelmesi muhtemel olan, yzlememiz yahut hazrlkl olmamz gereken meseleler de mevcuttur. Kreselleme ve yeni biliim teknolojilerinin salad imknlarla yeni eitim biimleri ortaya km, yksekretim-de sunulan hizmet biimleri eitlenmi, uzaktan renme ve e-renme gibi daha esnek modeller ortaya kmtr. rnein, son yllarda gelien Kitlesel Ak Online Dersler (MOOCs) sayesinde dnyann her tarafndan binlerce kiinin ayn dersi online alabil-mesi mmkndr. Kimi yazarlara gre, nasl ki kreselleme ve biliim teknolojisi, geen yirmi ylda ekonominin dier sektrlerini radikal bir ekilde deitirmise ayn ekilde nmzdeki yirmi ylda da yksekretim sektrn kknden deitirecektir (Barber, Donnelly, & Rizvi, 2013). Ancak, yeni teknolojilerin yksekretimi kknden deiti-recei, frsat eitlii ve esneklii salama asndan olumlu yansmalar olacan iddia eden iyimser tahminlerin yansra, yeni teknolojilerin yksekretimde kkl bir dei-imden ziyade evrimsel bir deiime neden olacan savunanlar da vardr (Observatory on Borderless Higher Education, 2013). Dahas, kimi eitim teknolojisi tarihileri; niversitelerin rgtlenme biimleri, finansman salama biimleri ve akademisyenlerin ykselme kriterleri dikkate alndnda MOOCs gibi yeniliklerin yksekretim kurum-larnda devrim yarataca dncesini mantk d bir dnce olarak nitelemilerdir (Cuban, 2013).

Yksekretim alanndaki deiimlerin yn ve yeni teknolojilerin bu alanda nasl bir deiim yarataca konusunda farkl grler olsa da, yksekretimin geleneksel biimiyle devam edemeyecei konusunda yaygn bir gr vardr. Bir baka ifadeyle, hi kimse niversitenin bugnk organizasyon biiminin, renci profilinin, hizmet trle-rinin ve toplumla kurduu ilikilerin ayn ekilde kalacan iddia etmemektedir. Yksekretimdeki renci profili deimeye devam etmekte, bir insann hayat boyun-ca birka defa meslek deitirmesi; bylece yksekretim vastasyla sahip olduu bilgi


31

ve becerileri farkl biimlerde yenilemesi gndeme gelmektedir. niversiteye ilikin temel kabuller sorgulanmakta, niversitenin mesleki beceriler kazandrmadaki rol, hayat boyu renme srecindeki ilevi, topluma hizmet fonksiyonu ve ulusal kalknmaya katks yeniden tarif edilmekte ve bylece niversite ile toplum arasndaki szleme adeta yeniden kurulmaktadr. niversitelerin zerklik dzeyleri belli alardan artarken, artan denetim aray, akreditasyon ve kalite gvencesi sistemleri dolaysyla niversitelerin daha fazla standartlamas gndeme gelmektedir. Bu srete, bildiimiz haliyle akademisyenin konumu da sorgulanmaya balanmtr. Bu erevede hem niversitelerin kurumsal ola-rak hem de akademisyenlerin bireysel olarak performanslarna gre fonlanmas veya cretlendirilmesi talepleri daha sklkla dile getirilmektedir. Ayrca, akademisyenlerin uzmanlnn, geleneksel kavramsallamasndan uzaklamas ve yeni ilkelere dayal bir modele doru evrilmesinin muhtemel olduu belirtilmelidir (OECD, 2008).

Gnmzde, btn bu deiim basklarnn ve kreselleme dinamiklerinin sonucu olarak niversitelerin geleceine ilikin nemli tartmalar mevcuttur. Kreselleen dn-yada ada niversitenin (kendisi de dhil olmak zere) yerleik kurumlar eletiri grevi nem kazanrken, alternatif ve oulcu sistem/model araylar da hzlanmtr. Bugn dnya niversitelerinin gndemindeki ortak soru udur: nmzdeki yllarda niversitenin tanm ve rol ne olmaldr; niversitenin gelecei ne olacaktr?

niversitenin nmzdeki yllarda nasl ekillenebileceine ilikin olarak retilen fikirlerin ilgin bir rnei OECDnin (2007) yapt bir senaryo almasdr. Yksekretim in Drt Gelecek Senaryosu adl bu alma, 21. yzylda ortaya kmas muhtemel senar-yolar tartmaktadr. Senaryolarn tespitinde kullanlan yaklam gnmz dnyasnn siyasi, iktisadi ve akademik eilimlerinin tespiti ve bunlarn karar alclar bakmndan ortaya karaca muhtemel tepkilere odaklanmaktadr. Gnmz dnyasndaki youn gvenlik endiesi, iktisadi eitsizlikler, kreselleme karsnda artan yerel honutsuzluk-lar, aratrmalarn finansmanndaki kstllklar gibi eilimler analiz edilerek en ok dile getirilen yaklamlarn nasl ekillenebilecei modellenmitir. OECD tarafndan geliti-rilen drt gelecek senaryosu unlardr: Ak a modeli yksekretim, hizmet eden yerel topluluklar modeli yksekretim, yeni kamu sorumluluu modeli yksekretim ve yksekretim irketi modeli.

OECD (2007) senaryolarndan ilki, ak a modeli yksekretimdir. Bu senaryoda yksekretim, uluslararas hale getirilmekte ve kurumlar, bilim insanlar, renciler ve sanayi gibi dier aktrlerle birlikte bir a almas ierisine girmektedir. Bu senaryo, rekabetten ziyade daha ok ibirliini ngren bir modeldir. Bu modelde, akademik kstlardan kurtulan rencilerin daha yksek bir otonomi ans ve artan uluslararas aratrma ibirlii, kurumlar arasnda glenen youn bir a almas salamakta ve teknoloji temelli a kurumlarn bilgideki geliimden artan biimde faydalanmalar ng-rlmektedir. Bu senaryonun srdrebilirliinin lkeler ve kurumlar arasndaki gnll


32

alar, sivil toplum, ulus-ar akademik alar ile uluslararas temelde karlkl renme ve etkileimle ynlendirilen alar ile salanmas hedeflenmektedir. Uluslararas akademik ortaklklar ve konsorsiyumlar geen on yllarda hzl bir ekilde, lke d ksa dnemli hareketlilikler ile birlikte geliim kaydetmektedir. Bunlarn yannda yeni biliim tekno-lojileriyle salanan ucuz ve kolay iletiimle beraber, eitim ve aratrma iin yeni alanlar almakta ve entelektel mlkiyet zerine geleneksel uygulamalar aan bir ak eriim kltr zemin kazanmaktadr.

OECD (2007) tarafndan nerilen ikinci senaryo, hizmet eden yerel topluluklar modeli yksekretimdir. Bu modelde yksekretim kurumlar ulusal ve yerel grevle-re odaklanmakta, yerel ve blgesel topluluklara ilitirilerek yrttkleri eitim ve aratr-ma faaliyetlerinde yerel ekonomi ve topluluk ihtiyalarna cevap vermektedir. Gvenilir uzmanlar olarak grlen akademisyenlerin yerel topluluk ve blgelerin ihtiyalarna odaklanmas ve artan uluslararas ibirlii maliyetlerine karn kaynaklarn yerel lekte seici kullanmnn salanmas beklenmektedir. Bu modelde ynetimler, yksekretimin ulusal grevlerine yksek vurgu yapmaktadrlar. Terr saldrlar ve savalar, d gn artmas zerine endieler, dardan alnan kaynaklara ynelik rahatszlklar gibi sebepler-den tr toplumun genelinde kreselleme ve yabanc etkisinin ulusal kimlii tehdit ettii ynnde bir phecilik sz konusudur.

OECD (2007) tarafndan nerilen nc senaryo, yeni kamu sorumluluu mode-li yksekretimdir. Bu modelde, yksekretim imdi de olduu gibi temel olarak kamu tarafndan desteklenmekte fakat piyasa gleri ve finansal tevikleri de ieren yeni kamu ynetimi aralarnn kullanm zerinde daha byk bir odaklanma olmaktadr. Yksekretim kurumlarnn btelerinde ciddi oranlarda kamu finansman pay devam etmekle beraber, niversitenin gelirleri renci harlarndan ve zel kurumlardan salan-d iin yksekretim kurumlarnda kamu ve zel arasndaki snrlar kaybolmaktadr. Buna ramen yksekretim kurumlar, kamu-d finans kaynaklar da dahil olmak zere devlete daha fazla sorumludurlar. Baz lkelerde baarl bir ekilde uyguland grlen bu yeni kamu ynetimi doktrini, kamu ve zel sektrden gelen kaynaklarn karmyla beraber kurumlar, ulusal ynetimle dirsek mesafesinde almaya armaktadr. Yeni kamu sorumluluu modelinden beklenen yararlar ise sorumluluk, effaflk, verimlilik ve etkinlik, abuk yant verebilme ve ileri grllk, kamu ve zel sektrn ibirlii ve diyaloglarn salanmas olarak grlmektedir.

OECD (2007) tarafndan nerilen drdnc senaryo ise, yksekretim irketi modeli yksekretimdir. Bu senaryoya gre aratrma ve eitim hizmetleri, gitgide daha fazla birbirinden balantsz olmaya balamaktadr. Bylece, birok mesleki ya da genel kurum btnyle eitim zerine younlarken, aratrma niversiteleri nadiren eitim vermektedirler. renciler ve sper-star akademik aratrmaclar arasnda korkun bir uluslararas rekabet bulunmaktadr. Ykselen lkeler rekabeti avantajlarn zel olarak


33

setikleri aratrma alanlarnda gelitirmektedirler; rnein, Hindistanda yazlm, inde bilimsel tarm hzl gelimektedir.

niversitenin geleceiyle ilgili tartmalar sadece Bat dnyas iin deil, dnyann geri kalan blgeleri ve kltrleri iin de nemini korumaktadr. Trkiyenin iinde oldu-u corafi blgeler de dahil olmak zere dnyadaki btn niversitelerde, yaygn bir Amerikanlama grlmektedir: ya Amerikan niversitelerinden ilham alarak ya dorudan bir Amerikan niversitesinin ubesi olarak ya da beyin g gibi dolayl yollarla veya ABDde yetimi uzmanlarn karar merciinde bulunmas yoluyla Amerikan niversite sistemi yaygnlamaktadr. Ancak bu hegemonyann yahut yknmenin, dier blgeler ve kltrlere beklendii lde yarar salamad dile getirilmektedir. Yararn aksine, gelimi lkelerle dier lkeler arasndaki asimetrik bamllk ilikilerinin derinletii, kaynaklar, amalar ve istihdam asndan sarf edilen byk abalara karn, yksekre-timin sorunlarnn giderilemedii eletirileri yaplmaktadr. Bu farkl grler deerlen-dirildiinde, 21. yzylda nasl bir niversite tartmasna btn toplumlarn ve kltr-lerin katk sunmas gerektii ortaya kmaktadr. nk ideal niversitenin ne olacana ilikin zerinde anlalm baz uluslararas standartlar olsa bile ideal zmlerde lkele-rin sosyo-kltrel ve iktisadi yaplarndan bamsz evrensel zmler olduunu iddia etmek abartl olacaktr. Sadece yerel ihtiyalar gzeten zmlerin ise, kresel dinamik-lerin hz kazand bir ortamda baar ans olmad aktr. Bu nedenle dnyadaki tar-tmalarla i ie, fakat lkenin gerekleriyle uyumlu zmler makul bir yol olarak d-nlebilir. Her halkarda, gnmz niversitesinin kurumsal, ynetsel ve epistemolojik sorunlar, 21. yzyl niversitesinin nasl bir gelecei olacan belirleyecektir.

Sonu

niversitenin kkl bir gemii olmakla birlikte, gnmzdeki anlamyla modern niversiteler, 19. yzyln balarnda ortaya kmtr. niversiteler, son iki asrda ulus-devletlerin eitim, aratrma ve insan kayna ihtiyacn karlama ile rencilere milli kltr kazandrma gibi nemli ilevler grmlerdir. Bunun karlnda, devletler tara-fndan desteklenmi ve yaygnlatrlmlardr. Yksekretimin 20. yzyln ikinci yar-sndaki kitlesellemesiyle birlikte, yksekretim kurumlarnn renci says hem artm hem de eitlenmitir. Yksekretim sisteminde yaanan hzl byme, sistemin toplu-mun tm kesimlerine almas ve eitlenmesi, kamu harcamalarnda nemli bir arta neden olmutur. Bylece yksekretim kurumlarnn finansman nemli bir sorun olmaya balam, merkez otoriteler ile yksekretim kurumlar arasndaki iliki biim-leri deiime uramtr. Bu erevede, finansman sorunlarn zmek iin finans kaynak-larnn eitlendirilmesi tevik edilmeye balanmtr.

1980lerde kamu ynetimi anlayndaki deiimle birlikte merkez otoriteler, yksek-retimin amac ve alma biimini belirlemede daha etkin rol oynamaya ve yksek-


34

retim sistemini daha fazla denetime tabi tutmaya balamtr. Siyasi iktidarlar, topluma kar daha effaf ve hesap verebilir bir yap kurmak, toplumun ekonomik ve sosyal ihti-yalarn karlamak, daha rekabeti bir ekonomiye sahip olmak adna yksekretim sistemine daha fazla mdahil olmu ve sistemi denetlemeye dnk yaplar kurmulardr. Kalite gvence ereveleri, performans temelli bteleme, ynetim kurullarna d pay-dalarn katlm ile yksekretim sistemleri zerindeki denetim alan genilemitir. Yksekretim sisteminde yaanan bu gelimeler sonrasnda, sistemin ynetiminin nasl olmas gerektii konusu da youn bir tartmann konusu olmu; meslektalar yneti-minden profesyonel ynetime doru bir gei balamtr. Ksaca, dnyada yksekretim sistemleri son yllarda, ynetiminden finansmanna, kurumsal yaplanma biiminden verilen hizmet biimlerine kadar kapsaml bir dnm yaamaktadr.

niversitenin bugn ve gelecei hakknda farkl ve birbiriyle elien grler sz konusu olmakla birlikte; hi kimse, kreselleme eilimleri, bilgi temelli ekonominin ihtiyalar ve yeni iletiim teknolojileri dorultusunda, niversitenin nmzdeki yllar-da bugnk yaps ve sreleriyle ayn kalacan iddia etmemektedir. niversitenin bugn ve geleceiyle ilgili tartmalarn besleyici ve ufuk ac tartmalar olduu, n-mze koyduu sorularn dikkatle ele alnmas gerektii muhakkaktr. te btn bu ereve iinde, Trkiyenin yksekretim sisteminin bugnn analiz edip geleceini tartmaya balayabiliriz. Bu tartmay srasyla, yksekretime eriim, akademik insan kayna ve uluslararaslama balklar etrafnda yrteceiz.

35

II. BLM

37

YKSEKRETME ERM:

NCEL BYMEDEN NTELKL BYMEYE

Eriim, yksekretim alannn temel konularnn banda gelmekte ve yksekretim ile toplum arasndaki ilikinin asli bir boyutunu tekil etmektedir. Bu blmde, yksek-retime eriim ve onunla balantl konular tarihsel bir perspektifte ele alnacaktr. lk olarak, kinci Dnya Sava sonrasnda yksekretimin dnya leindeki byme ve genilemesinin nfus art ve refah devletiyle ilikilerine deinilecek, dnyann farkl corafyalarndaki demografik yap farklarnn eitim alanyla ilikileri deerlendirilecek-tir. kinci olarak, Trkiyede yksekretime eriim sorunlarnn gemii, zm aray-lar ve 1980 sonras yksekretime eriimdeki byk deiim incelenecek, Trkiyenin yksekretim alannda ulat okullama oran, seilmi baz lkelerle karlatrmal olarak ele alnacaktr. nc olarak, Trkiye yksekretim sisteminin bugnk genel grnmne istatistiksel olarak bakldktan sonra, n lisans, ikinci retim ve uzaktan retim yaklamlarnn yksekretim sistemi ierisindeki durumu ksaca incelenecek; 1980li yllarda kurumsallaan ve bugn devasa bir yapya dnen akretim sistemi ise, yllar iindeki evrimi ve btn boyutlaryla ayrntl olarak deerlendirilecektir.

Yksekretimde Kitleselleme

kinci Dnya Sava sonras dnemde, dnya sosyal refahnda nemli bir deiim yaanm, gelimi sanayi lkeleri bata olmak zere, dnyann byk bir blmnde eitime ynelik talep ve ihtiya yksek oranlarda artmtr. Bu dorultuda yksekretim sistemleri, tm dnyada 1945 sonrasnda belirgin ekilde genilemi ve toplumun daha geni kesimlerinin eriebildii kitlesel bir hl almtr.

kinci Dnya Sava sonras dnemde ve zellikle 1945-1960 yllarnda dnya gene-linde eitimin yrngesi deimi, kitlesellemi, yaygnlam, eriilebilirlii artmtr (Pelizzon & Casparis, 1996). Daha fazla sayda renci ilkokullarda renim grmeye balamtr. 1960 sonras dnemde ise, dnyann farkl corafyalarndaki lkelerin nfus


38

yaplarndaki farkllklar, eitime eriimi farkl bir ekilde etkilemitir. Demografik geii-ni, bir baka deyile yksek lm ve yksek dourganlk oranlarndan dk lm ve dk dourganlk oranlarna geii tamamlayan lkelerle tamamlamayan lkeler arasn-daki farkl nfus dinamikleri dnya genelinde demografik dalgalanmalar ortaya kar-mtr. Yksekretimde yeni renci saylarndaki ini klar da sz konusu demografik gei kaynakl deiim ve dalgalanmalarla balantldr. Bu yllarda gelimi sanayi lke-leri, eitime ayrlan mali kaynaklarn bykl asndan da sanayileen lkelerden daha iyi durumda olmulardr. 1970li yllarda demografik geiini tamamlayan Batl gelimi sanayi lkelerinde kaynak tahsisindeki avantajlar uluslararas rekabette ve sosyal refahn artrlmasnda bu lkelere nemli stnlkler salamtr. Demografik geiini tamam-layan gelimi sanayi lkelerinde, niversiteye giri andaki nfus, genel nfus art eilimlerindeki duraanlk nedeniyle hemen her yl ayn kalmtr. Demografik geiini tamamlamam lkelerde ise bu saylar her yl bir nceki yldan daha yksek gerekle-mitir.

Tablo 1de ayrntsyla grlebilecei zere, dnya genelindeki dourganlk oranlar ile nfus art hzlar 1960, 1980, 2012 dnemlerinde nemli bir deiim geirmitir. rnein, 1960da toplam dourganlk Trkiyede 6,3 iken, Japonyada 2, Almanyada 2,4, ABDde 3,7, Meksikada 6,8 ve Filipinlerde 7,1 olarak gereklemitir. 2012 ylna gelin-diinde bu oranlar Trkiyede 2,1e, Japonyada 1,4e, Almanyada 1,4e, ABDde 1,9a, Meksikada 2,2ye ve Filipinlerde 3,1e gerilemitir. Benzer bir eilim nfusun yllk art hznda da yaanmtr. 1960da Trkiyede yllk nfus art hz %2,5 iken bu oran 2012de %1,3e gerilemitir. Bu eilim yukarda anlan dier lkelerde de aa ynl olmutur.

Yksekretime Eriim: Nicel Bymeden Nitelikli Bymeye

39

Tablo 1. Baz lkelerde yllk nfus art oran ve kadn bana den doum says (1960, 1980, 2012)

Toplam Dourganlk (Kadn Bana Den

Doum Says)

lkenin Yllk Nfus Art Oran (%)

lke 1960 1980 2012 1960 1980 2012

Japonya 2,0 1,8 1,4 0,9 0,8 -0,2sve 2,2 1,7 1,9 0,7 0,2 0,7svire 2,3 1,6 1,9 2,2 0,4 1,1Yunanistan 2,3 2,2 1,4 0,7 1,0 -0,2Almanya 2,4 1,4 1,4 0,8 0,2 0,1Rusya Federasyonu 2,5 1,9 1,5 1,5 0,7 0,4Belika 2,6 1,7 1,8 0,7 0,1 0,9Birleik Krallk 2,7 1,9 2,0 0,3 0,1 0,8Norve 2,8 1,7 1,9 0,8 0,3 1,3Fransa 2,9 1,9 2,0 1,3 0,4 0,5spanya 2,9 2,2 1,4 1,1 0,6 0,1Arjantin 3,1 3,3 2,2 1,6 1,5 0,9Hollanda 3,1 1,6 1,8 2,0 0,8 0,4Avustralya 3,5 1,9 1,9 2,3 1,2 1,6ABD 3,7 1,8 1,9 1,7 1,0 0,7Kanada 3,8 1,7 1,6 2,3 1,3 1,1srail 3,9 3,2 3,0 3,7 2,4 1,8Endonezya 5,7 4,4 2,4 2,4 2,3 1,2in 5,8 2,7 1,7 1,8 1,3 0,5Hindistan 5,9 4,7 2,5 2,0 2,3 1,3Brezilya 6,2 4,1 1,8 3,0 2,3 0,9G. Afrika Cumhuriyeti 6,2 4,8 2,4 2,5 2,3 1,5Gney Kore 6,2 2,8 1,2 3,2 1,6 0,5Malezya 6,2 3,8 2,0 3,2 2,4 1,7Trkiye 6,3 4,4 2,1 2,5 2,3 1,3Nijerya 6,4 6,8 6,0 2,0 2,9 2,8Msr 6,6 5,4 2,8 2,8 2,2 1,7Pakistan 6,6 6,5 3,3 2,4 3,3 1,7Venezella 6,6 4,2 2,4 3,8 3,1 1,5Banglade 6,7 6,4 2,2 2,8 2,8 1,2Meksika 6,8 4,7 2,2 3,2 2,4 1,2ran 6,9 6,5 1,9 2,6 3,7 1,3Filipinler 7,1 5,2 3,1 3,3 2,7 1,7Suriye 7,5 7,1 3,0 3,2 3,5 2,0Afganistan 7,7 7,7 5,4 2,0 -0,6 2,4

lke sralamasnda, 1960 yl itibariyle toplam ortalama dourganlk saylar referans alnmtr.Kaynak: United Nations (2013a, 2013b)


40

Artan renci talebine paralel olarak, ABDde ve Bat Avrupa lkelerinde devlet des-tei ve yatrmlaryla yksekretim alannda arpc dzeylerde genileme ve byme gereklemitir. rnein ABDde kitleselleme eilimiyle uyumlu bir ekilde, kinci Dnya Sava dneminde ordu binalar ve arazileri niversitelere tahsis edilmi, ayrca eitim almak isteyenler iin burs ve kredi imknlar artrlmtr (Lucas, 1996). Gelimi sanayi lkelerinin yksekretim kurumlarnda ortaya kan kapasite fazlas ise, uluslararas renciler ve gmen ocuklar tarafndan kullanlmtr. Bu yllarda sanayileen lkeler-deki lm oranlar hzla derken doum oranlar grece yava dmektedir. Bu durum nfusun uzun yllar boyunca gen kalmasn salamtr. Gen nfusu yksekretimle buluturmak sanayileen lkelerde kaynak tahsisi kstlar, altyap eksiklikleri ve kurum-sallama sorunlar gibi ok ynl faktrler nedeniyle snrl kalmtr (Pelizzon & Casparis, 1996).

zetle, demografik geiini tamamlam lkeler yksekretimdeki okullamada daha yksek oranlara eriirken, dourganln uzun sre yksek seyrettii sanayileen ve sana-yilememi lkelerde bu oranlar dk kalmtr. lkeler arasndaki bu anlaml farkllk-lara ramen, tm dnyada 1945-1990 arasnda her seviyede okullama, dorusal bir ekilde kesintisiz olarak artmtr. Sanayilemi lkelerde gerek ilk ve ortaretim, gerek-se de yksekretim iin ayrlan kaynaklar daimi bir ekilde artm ve nfus yaps dura-anlatka yksekretime ayrlan bteler de artmaya balamtr. Eriimdeki arz ile talep arasndaki denge ve dengesizlikler, lkelerin ekonomik yap ve koullar kadar kurumsal kapasitelerine bal olarak ekillenmitir.

Yksekretime eriim konusunun Trkiyedeki tarihsel geliimine gemeden nce, yukarda tartlan kresel balamda Trkiyenin yerine ilikin baz ilave tespitlerde bulun-makta yarar vardr. ekil 1de grlecei zere, dnya ile benzer bir gelime izleyen Trkiyede okuryazarlk oranlar son altm yllk srede %30lardan %95e ykselmitir. Erkeklerde okuryazarlk %100 seviyesine ulam, bu oran kadnlarda %90 olarak ger-eklemitir. Dier gelimekte olan lkelere kyasla, Trkiyede kz ocuklarnn eitimin-de gelinen seviye bir baary ifade etmektedir. Arttaki oranlar itibariyle bakldnda kadnlardaki okuryazarlk art erkeklere gre daha fazladr. 1980lerin banda kadnla-rn yarsnn okuryazarlktan yoksun olduu, 2010da ise bu orann %10 seviyesine kadar geriledii grlmektedir. Yukar ynl eilimin zorunlu eitim nedeniyle devam edecei dnldnde, nmzdeki on yllarda kadn nfusun tamamna yaknnn okuryazar olaca varsaylabilir.


41

ekil 1. Trkiyede okuryazarlk oranlar (1950-2010)

Genel nfus saymlarna gre 6 ya ve zeri nfusun okuryazarlk durumu. Kaynak: DPT ve TK verileri.

Trkiyede okuryazarlk oranlarndaki tarihsel deiimin yan sra farkl seviyelerde okullama oranlarna da baklmaldr. Tablo 2de grlecei zere 1960larn balarna gelindiinde ilkokullar dzeyinde brt okullama oranlarnda nemli bir merhaleye geilmitir. Ancak ortaokullar iin ayn seviyede bir okullama iin 1995i, lise seviyesi iinse 2005i beklemek gerekmitir. 2000 ylna gelindiinde yksekretim seviyesinde-ki okullama ise hl dk dzeydedir.

45,5

53,6

70,3

80,0

88,8 93,9

100,0

19,4 24,8

41,8

54,7

72,0

80,6

90,1

32,5 39,5

56,2

67,5

80,5 87,3

94,0

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100 19

50

1960

1970

1980

1990

2000

2010

Erkek Kadn Toplam

%


42

Tablo 2. Trkiyede farkl eitim seviyelerinde brt okullama oranlar (1950-2012)

lkokul OrtaokulLise ve Dengi

OkulYksekretim

1950 69,5 4,8 5,2 1,3

1960 81,1 15,8 13,2 3,1

1970 99,7 30,7 20,1 5,7

1980 97,7 40,6 28,4 6,4

1990 102,1 58,8 36,6 14,5

1995 96,5 65,1 53,4 18,5

2000 100,9 100,9 61,0 22,3

2005 95,6 95,6 85,2 34,5

2010 107,6 107,6 89,7 58,5

2012 107,5 107,6 96,8 74,9

lkokul ve ortaokul seviyesinde 1999 sonras oranlarda 8 yllk temel eitim nedeniyle ilkretim verileri kullanlmtr. Lise ve dengi okul kategorisinde 1999 sonras iin ortaretim verileri kulla-nlmtr. 2012 yl verileri ise balktaki tanmlara uygundur.Kaynak: 1994 ncesi iin DPT, 1995 sonras iin TK verileri kullanlmtr.

Tablo 2de karlatrmal olarak verilen okullama oranlar iinde yksekretime daha yakndan bakldnda, yukarda sanayilemi lkelerde 1960 ve 1970li yllar iin belirtilen kitlesel yksekretime geiin Trkiyede ancak 2000 sonrasnda gerekletii grlmektedir. Yksekretimde brt okullama oranlar 1950de %1 seviyesindedir. Bu oran 1960da %3, 1970te ise %6 seviyelerinde gereklemitir. 1990da %14,5, 2000de ise %22,3 seviyesine kan yksekretimde brt okullama, 2012 yl itibariyle %75tir. 2005 ile 2012 arasndaki sekiz yllk srede gerekleen artlar olaanst seviyelerdedir (ekil 2).


43

ekil 2. Trkiye yksekretimde brt okullama oranlar (1950-2012)

Kaynak: 1994 ncesi iin DPT, 1995 sonras iin TK verileri kullanlmtr.

1990a kadarki dnemde yksekretime eriimin kstl kalmas yalnzca finansal kaynak sorunlarndan kaynaklanmamaktayd. Bunun yannda sekinci bir niversite anlay da eriim taleplerini basklamakta etkili olmutur. Gnmzde yksekretime eriimde geldiimiz noktay daha iyi anlamak iin, konunun tarihsel geliimine bakmak-ta fayda vardr. Aadaki ksmda, yksekretime eriim meselesinin son otuz yllk gemiine daha yakndan baklacaktr.

Trkiyede Yksekretime Eriim

1945-1990 arasnda ehirleen ve gen nfusu artan Trkiye, hem ilk ve orta derece-li eitim hem de yksekretimdeki okullamann artrlabilmesi iin ayn anda kaynak yaratma sorunuyla yz yze gelmitir. Her yl artan okul ana gelen nfusunu temel eitime hazrlama grevinin yan sra yine artan gen nfusuna yksekretim arz sun-mak, lkenin ekonomik ve mali imknlar iinde snrl llerde baarlabilmitir. 1970ler boyunca yksekretim dzeyinde brt okullama oran %6 gibi dk bir seviyede artmadan kalm, lke dinamik ve gen nfusunun ihtiya duyduu dzeyde bir okul-lama profili ortaya koyamamtr. niversitelerin kendi renci kontenjanlarn belirle-

Sayfa 43teki deitirilecek Grafik.

1,3 3,15,7 6,4

9,714,5

18,522,3

34,5

58,5

74,9

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

1950

1960

1970

1980

1985

1990

1995

2000

2005

2010

2012

%


44

dikleri ve rencilerini kendilerinin seebildikleri bu dnemde, yeni niversiteler de almasna ramen yeni renci saylar gerilemitir. Kitlesel bir yksekretim politika-sndan ziyade sekinci bir niversite anlaynn hkim olduu bu dnemde yksekre-time eriim dk seviyelerde kalmtr (Doramac, 1992; DPT, 1979; Tekeli, 2010).

1970lerde Trkiyede niversite saysnn ksmi artna ramen, gerek retim yesi ihtiyacnn karlanmas gerekse de niversitelere daha fazla renci kabul edilmesi konu-larnda beklenen byme salanamamtr. Bu zaman diliminde, niversiteler Trkiyenin byk ehri ve baz byk Anadolu ehirleriyle snrl kalm, beeri sermaye ve aka-demik kaynaklar belirli corafi blgelerde ylmtr. Anadolunun farkl ehirlerinde alan yeni niversitelere retim yesi gndermekte sorunlar yaanm, baz niversiteler uzun yllar boyunca kadrolarn kurmakta zorluklarla kar karya kalmtr. Dier yandan, gen nfusun yksekretime ynelik her geen gn byyen talebine karlk, niversi-telerin kontenjanlarn artrma hususundaki isteksizlikleri, hatta mevcudu azaltmaya ynelik eilimler tepki ekmeye balamtr. ekil 3te de grlecei zere, 1975te tm niversitelere kabul edilen renci says 65.000 seviyesinde iken takip eden yllar iinde %30 ile %40 oranlarnda derek 36.000 ile 41.000 seviyesine gerilemitir. Bylece, retim yesi ihtiyacnda ve niversiteye giriteki arz-talep dengesinde birbirini besleyen ve gittike kronikleen bir sorun ortaya kmtr.

ekil 3. Trkiyede niversiteye kabul edilen renci saylar (1975-1985)

Kaynak: SYM Yksekretim statistikleri. 1980 ncesi saylar iin bkz. Doramac (1989)

64.498

40.849 36.639 37.428

40.622 41.574 54.818

72.983

105.158

148.766

156.065

0

20.000

40.000

60.000

80.000

100.000

120.000

140.000

160.000

180.000

1975

1976

1977

1978

1979

1980

1981

1982

1983

1984

1985

(Say)


45

Bu kronikleen soruna cevap olarak, 1970li yllar boyunca, hkmetler dzeyinde ve DPT bnyesinde yksekretime ynelik talebi karlayacak ve daha fazla renciyi niversiteyle buluturacak bir eriim politikasna gei tartmalar yaanmtr. Gen nfusun yksekretime ynelik talebini karlayabilmek, niversitelerin kontenjanlar-n toplumsal talebe uygun olarak artrabilmek iin hem merkezi bir planlama ve koordi-nasyon birimine hem de niversiteye girite nesnel bir lme ve deerlendirme sistemine duyulan ihtiya dile getirilmeye balanmtr. Nitekim 1973 ylnda 1759 sayl niversiteler Kanunu ile yksekretime yn vermek, gerekli inceleme, aratrma ve deerlendirmeyi yapmak ve yksekretim kurumlar arasnda egdm salamak amacyla Yksek retim Kurulu oluturulmutur. Ancak bu kurul, hkmet kanadndan gelen ye saysnn niversitelerden gelen ye saysndan fazla olmasnn niversite zerkliine aykr olduu gerekesiyle, 1975 ylnda Anayasa Mahkemesi tarafndan iptal edilmitir (Doramac, 2007). Yine bu dnemde merkezi bir niversite giri sistemi iin de bir yap oluturularak, 1974te (1981de SYMye dnecek olan) SYM kurulmu, ancak niversiteye yerleen renci saylar kontenjanlarn niversitelerce belirlendii bu yllar-da yine de artrlamamtr.

niversiteye bavuru saylarnn katlanarak artna paralel olarak, dnyadaki yksek-retimde kitleselleme ve genileme dnemine ayak uyduramayan Trkiyede, 1970lerin ikinci yarsnda yaanan siyasi ve ekonomik krizlere r

Büyüme Kalite Uluslararasılaşma Cetinsaya-19x27-12,5forma

Documents

Transcript of Büyüme Kalite Uluslararasılaşma Cetinsaya-19x27-12,5forma