BS ritgerð í viðskiptafræði - skemman.isžú þarft að geta tekið... · aldamótin 1900 en...
Transcript of BS ritgerð í viðskiptafræði - skemman.isžú þarft að geta tekið... · aldamótin 1900 en...
BS ritgerð í viðskiptafræði
„Þú þarft að geta tekið þessar beygjur og sveigjur.“
Áhrif fjórðu iðnbyltingarinnar á vinnumarkað og samfélag
Bjarni Bent Ásgeirsson
Leiðbeinandi: Ingi Rúnar Eðvarðsson, prófessor
Júní 2018
„Þú þarft að geta tekið þessar beygjur og sveigjur.“
Áhrif fjórðu iðnbyltingarinnar á vinnumarkað og samfélag
Bjarni Bent Ásgeirsson
Lokaverkefni til BS-gráðu í viðskiptafræði
Leiðbeinandi: Ingi Rúnar Eðvarðsson, prófessor
Viðskiptafræðideild
Félagsvísindasvið Háskóla Íslands
Júní 2018
3
„Þú þarft að geta tekið þessar beygjur og sveigjur.“
Ritgerð þessi er 12 eininga lokaverkefni til BS prófs við
Viðskiptafræðideild, Félagsvísindasviði Háskóla Íslands.
© 2018 Bjarni Bent Ásgeirsson
Ritgerðina má ekki afrita nema með leyfi höfundar.
Prentun: Háskólaprent
Reykjavík, 2018
4
Formáli
Þessi ritgerð er 12 eininga lokaverkefni til BS-gráðu í viðskiptafræði við Háskóla Íslands.
Ég vil þakka leiðbeinanda mínum kærlega fyrir aðstoðina, góða leiðsögn og fyrir að svara
skjótt þeim ótal spurningum sem ég hafði varðandi ritgerðina. Viðmælendum mínum vil
ég þakka fyrir að gefa af tíma sínum og fyrir þann einlæga áhuga sem þeir sýndu
verkefninu. Einnig vil ég þakka kærustunni minni Hafdísi Tinnu Pétursdóttur fyrir allan
þann stuðning, hvatningu, þolinmæði og styrk sem hún veitti mér á meðan skrifum stóð.
Síðast en ekki síst vil ég þakka móður minni, Kristínu Hreinsdóttur, kærlega fyrir alla
aðstoðina.
5
Útdráttur
Miklar tækniframfarir hafa átt sér stað á síðastliðnum árum og eru þær þegar farnar að
hafa áhrif á vinnumarkaðinn og samfélagið í heild sinni. Lítið hefur verið skrifað á
íslensku um fjórðu iðnbyltinguna og áhrif hennar á vinnumarkaðinn. Megin markmið
rannsóknarinnar var að skoða hver áhrif fjórðu iðnbyltingarinnar verða á vinnumarkað
og samfélagið á Íslandi í náinni framtíð. Tekið var mið af sögu fyrri iðnbyltinga,
fræðigreina sem skrifaðar hafa verið um fjórðu iðnbyltinguna erlendis og hérlendis og
það svo tengt við niðurstöður rannsóknarinnar. Framkvæmd var eigindleg rannsókn þar
sem tekin voru viðtöl við fimm einstaklinga á vinnumarkaðnum með fjölbreyttan
bakgrunn. Niðurstöður rannsóknarinnar leiddu í ljós að töluverðar breytingar hafa orðið
á störfum fólks og að tækniframfarir munu að öllum líkindu hafa mikil áhrif á störf í
framtíðinni. Grundvallarbreyting hefur orðið á viðhorfi stjórnenda til starfsmanna.
Einnig þurfa starfshættir og menntun í samfélaginu að aðlagast eða breytast. Búast má
við töluverðum samfélagsbreytingum í kjölfar fjórðu iðnbyltingarinnar og mikilvægt að
huga strax að því hvernig hindra megi að auðurinn safnist enn frekar á hendur fárra og
að fátækt aukist í heiminum. Áhugavert er að sjá hversu fjölbreytt svör viðmælenda
voru. Viðmælendur komu víða við í vangaveltum um hvernig samfélagið verði í
framtíðinni og komu viðmælendur meðal annars inn á mikilvægi þess að innviðir væru
tilbúnir fyrir iðnbyltinguna.
6
Efnisyfirlit
Formáli ....................................................................................................................... 4
Útdráttur .................................................................................................................... 5
Efnisyfirlit ................................................................................................................... 6
Myndaskrá ................................................................................................................. 7
1 Inngangur ............................................................................................................. 8
2 Fræðilegt yfirlit um iðnbyltingar ........................................................................ 10
2.1 Samgöngur ................................................................................................. 11
2.2 Búseta ......................................................................................................... 11
2.3 Menntun ..................................................................................................... 12
2.4 Áhrif á vinnumarkað ................................................................................... 13
2.5 Áhrif fjórðu iðnbyltingarinnar .................................................................... 14
2.6 Áskoranir og tækifæri samfara fjórðu iðnbyltingunni ................................ 16
2.7 Helstu fyrirsjáanlegar breytingar ................................................................ 17
2.7.1 Róbótar ............................................................................................... 17
2.7.2 Gervigreind.......................................................................................... 17
2.7.3 Sjálfkeyrandi bílar................................................................................ 18
2.7.4 Internet hlutanna ................................................................................ 19
3 Aðferðafræði ..................................................................................................... 20
3.1 Gagnasöfnun og úrvinnsla gagna ............................................................... 20
3.2 Siðferðilega álitamál ................................................................................... 21
3.3 Viðtöl .......................................................................................................... 21
4 Niðurstöður........................................................................................................ 22
4.1 Breytingar í starfi og samfélagi undanfarin ár ............................................ 22
4.2 Hagnýting menntunar í starfi ..................................................................... 23
7
4.3 Þróun vinnumarkaðarins í framtíðinni ....................................................... 25
4.4 Þróun samfélagsins í framtíðinni ................................................................ 29
5 Umræður ........................................................................................................... 34
6 Lokaorð .............................................................................................................. 37
Heimildarskrá ........................................................................................................... 38
Viðauki 1 Viðtalsrammi ............................................................................................ 40
Myndaskrá
Mynd 1 (Ólafur A. Ragnarsson, 2018, 1) ........................................................................... 10
Mynd 2 (EEF, 2016,7) ........................................................................................................ 14
Mynd 3 (Ólafur A. Ragnarsson, 2018, 2) ........................................................................... 19
8
1 Inngangur
Markmiðið með þessari rannsókn er að bera saman skoðanir ólíkra aðila á vinnumarkaði
og helstu kenningar um hvaða áhrif fjórða iðnbyltingin muni mögulega hafa á íslenskan
vinnumarkað og samfélag.
Það hefur verið og er mikil og hröð þróun í tækni sem snýr að sjálfvirkni síðastliðin ár.
Sjálfkeyrandi bílar og sjálfvirkir róbótar hafa litið dagsins ljós og þróast hratt. Fyrri
iðnbyltingar hafa haft mikil áhrif á vinnumarkaðinn. Má þar nefna vélvæðingu
verksmiðja, tilkomu gufuvélarinnar, færibönd í framleiðslu og einföldun starfa til að
hámarka afköst og svo mætti lengi telja. Áhugavert er að skoða áhrifin sem
iðnbyltingarnar hafa haft í för með sér varðandi fjölgun eða fækkun starfa í einstökum
atvinnugreinum. Fjórða iðnbyltingin vakti áhuga minn og mér finnst áhugavert að velta
fyrir mér hvernig vinnumarkaðurinn verður í náinni framtíð og hvaða áhrif þróunin er
þegar farin að hafa á Íslandi. Ég mun rýna í hvaða störf eru líkleg til að hverfa af
vinnumarkaði, hvaða áhrif fjórða iðnbyltingin getur haft á ólíka menntahópa og hvort
menntun á Íslandi sé að þróast nógu hratt og í rétta átt til að takast á við breytingar sem
verða á vinnumarkaði í náinni framtíð.
Það er ekki til mikið af rannsóknum á íslensku um þetta viðfangsefni þó hægt sé að
segja að við séum í miðri hringiðu breytinganna. Það gerir efnið enn þá áhugaverðara.
Fjórða iðnbyltingin er nú þegar farin að hafa áhrif hér á landi eins og annars staðar í
heiminum. Má þar nefna sjálfvirka búðarkassa, róbóta sem sjá um einfaldar
afstemmingar í bókhaldi, heimabanka, aðgangsstýringar með augnskönnum, sjálfvirkni
bíla o.fl.
Rannsóknin var eigindleg rannsókn sem fólst í því að taka viðtöl við einstaklinga í
ólíkum starfsstéttum með mismunandi langa og sérhæfða menntun að baki og ræða við
þá hvernig þeir sjá fyrir sér framtíðina í þeirra starfsstétt í tengslum við tækniþróunina í
fjórðu iðnbyltingunni. Fyrir valinu urðu prentari, viðskiptafræðingur, ökukennari og
vörubílstjóri, mannauðsstjóri og fulltrúi stéttafélags. Rannsóknarspurningin er: Hver
verða áhrif fjórðu iðnbyltingarinnar á vinnumarkað og samfélag í náinni framtíð?
9
Spurningin var skoðuð út frá fjórum þemum: Breytingar í starfi og samfélagi,
hagnýting menntunar í starfi, þróun vinnumarkaðarins í framtíðinni og þróun
samfélagsins í framtíðinni.
10
2 Fræðilegt yfirlit um iðnbyltingar
Iðnbyltingar einkennast af framförum eða þróun í tækni, vísindum, landbúnaði o.fl.
Fyrsta iðnbyltingin hófst í Bretlandi og nokkru síðar í öðrum löndum Evrópu. Um 1800
varð mikil fólksfjölgun í
Bretlandi og einnig varð ör
þróun í landbúnaði og
tækni. Það hafði í för með
sér aukna framleiðni í
landbúnaði sem gat þá
mætt meiri eftirspurn í
kjölfar fólksfjölgunar og
flutningi fólks í þéttbýli. Vél- og verksmiðjuvæðing voru einkenni þessarar fyrstu
iðnbyltingar. Þessi þróun gerði mönnum kleift að auka framleiðslu, búa til ný störf sem
ýtti undir samfélagsbreytingar og það að fólk fluttist úr sveit í þéttbýli (Sverrir
Jakobsson, 2005). Tímabilið frá seinni hluta 19. aldar fram að fyrri heimstyrjöld, sem
hófst árið 1914, er skilgreint sem önnur iðnbyltingin. Sá tími einkenndist af því að
margar og merkilegar uppfinningar komu fram á sjónarsviðið sem áttu eftir að hafa mikil
áhrif á samfélagið í heild. Var það fyrir tilstilli manna eins og Thomas Alva Edison, Nikola
Tesla, Alexander Graham Bell o.fl. Margar uppfinningarnar voru byggðar á tilkomu
rafmagns, eins og t.d. ljósaperan sem leysti af hólmi olíulampa og aðra úrelta kosti til
lýsingar. Aðrar stórar uppfinningar þessa tímabils voru m.a. ljósmyndir, kvikmyndir,
síminn og útvarpið, svo eitthvað sé nefnt. Í kjölfarið komu svo olían, bílarnir og
fjöldaframleiðslan (Ólafur A. Ragnarsson, 2018). Tölvubyltingin hófst eftir seinni
heimsstyrjöldina með tilkomu tölvunnar og er hún nefnd þriðja iðnbyltingin.
Upplýsingatæknibyltingin hófst síðan um 1980 þegar tölvur urðu almenn neytendavara
og náðu mikilli útbreiðslu á skömmum tíma. Upplýsingatækni og önnur tengd tækni
hefur síðan þróast með stigvaxandi hraða.
Sú bylting sem við stöndum frammi fyrir í dag er ekki síðri en sú sem mannfólkið stóð
frammi fyrir um 1800. Mikill hraði þróunar í sjálfvirkni og gervigreind einkennir þessa
Mynd 1 (Ólafur A. Ragnarsson, 2018, 1)
11
fjórðu iðnbyltingu. Við sjáum fram á að mörg störf sem við þekkjum í dag muni breytast
og jafnvel hverfa. Talið er að byltingin muni hafa í för með sér nýja tækni og aðferðir
sem muni breyta framleiðsluvörum, ferlum og dreifingu í öllum þáttum iðnaðar.
Neytendur fara fram á sífellt hraðari og sjálfvirkari framleiðslu og afhendingu vara, sem
kallar á meiri sveigjanleika og samkeppnishæfni fyrirtækja. Það kallar svo aftur á
aðlögun samfélagsins í heild að breyttum aðstæðum, en ekki síður á breytingar á
hugsunarhætti og stjórnunarháttum í fyrirtækjum með aukinni áherslu á nýsköpun (The
Manufacturers‘ Organisation [EEF], 2016). Hugtakið fjórða iðnbyltingin vísar til þeirra
tækniframfara sem hafa átt sér stað síðastliðin ár og þeirra framfara sem eru í vændum.
Sú tækni er aðallega gervigreind, róbótatækni, sjálfkeyrandi bílar, Internet hlutanna
(Internet of Things, IoT), sjálfvirknivæðing og fleiri þættir. Þessar breytingar munu að
öllum líkindum hafa veruleg áhrif á líf okkar, bæði í einkalífi og atvinnu (Ólafur A.
Ragnarsson, 2018).
Það er áhugavert að skoða þau áhrif sem iðnbyltingar hafa á samfélög, hvað þær eiga
sameiginlegt og hvað er ólíkt. Fjallað er um helstu þættina í köflunum hér fyrir neðan.
2.1 Samgöngur
Eitt af þeim atriðum sem vert er að skoða er áhrif iðnbyltingar á fólksflutninga. Þegar
gufuvélin kom fram á sjónarsviðið og við fórum að nýta kol sem orkugjafa komu fram
lestir sem styttu tímann sem fór í ferðalög á milli staða og fluttu fleira fólk en áður hafði
þekkst. Næstur kom sprengihreyfillinn um árið 1900, en hann var knúinn af olíu og
bensíni. Þá bættust bílarnir við sem tæki til fólksflutninga. Flugvélin varð svo að
algengum ferðamáta á sama tíma og kjarnorka og náttúrugas komu fram á sjónarsviðið
og fyrstu tölvurnar og þjarkarnir litu dagsins ljós um árið 1960. Upp úr aldamótunum
2000 komu svo fram ný tækniundur eins og grænu orkugjafarnir vetni og metan. Upp úr
því fóru raf-, tvinn- og tengiltvinnbílar að verða almannaeign og ofur hraðlestir bættust í
almenningssamgönguflóruna (Prisecaru 2016).
2.2 Búseta
Fyrstu iðnbyltingarnar einkenndust af miklum flutningum úr sveit í bæ. Nú seinni ár,
eftir að þéttbýlismyndun er komin vel á veg hefur tekið við sívaxandi flutningur milli
þéttbýlisstaða frá minni stöðum til stærri staða, og einnig milli minni þéttbýlisstaða
12
innbyrðis. Í nútímanum er þessi þáttur flutninga oft orðinn umtalsvert meiri að umfangi
en flutningur úr sveit eða dreifbýli í bæ og borg. W. Zelinsky setti fram kenningu um
búferlaflutninga innan þjóðríkja sem rímar vel við aðstæður sem við sjáum nú í nágrenni
höfuðborgarsvæðisins og einkennist af því að fólk flyst milli þéttbýlissvæða eftir
aðstæðum hverju sinni. Gott dæmi um þetta er búseta í sveitarfélaginu Árborg. Í
aðdraganda efnahagshrunsins 2008 fjölgaði mjög í sveitarfélaginu, en þegar hrunið skall
á fækkaði aftur. Seinni part ársins 2017 fjölgaði hratt í sveitarfélaginu aftur og rímar það
við kenningu Zelinskys um slíka flutninga, sem skýra má með versnandi umhverfi á
höfuðborgarsvæðinu, s.s. hækkandi húsnæðisverði, aukinni umferð, aukinni glæpatíðni,
takmarkandi skilyrðum til barnauppeldis, auk þess sem nýsköpun atvinnulífs hefur aukist
utan höfuðborgarsvæðisins m.a. með tilkomu ferðamannaiðnaðarins (Stefán Ólafsson,
1997; Sveitarfélagið Árborg, e.d.). Samkvæmt kenningu Zelinskys munu þéttbýliskjarnar
í nágrenni höfuðborgarsvæðisins, þar sem þegar eru fyrir hendi aðstæður sem fólk gerir
kröfur um í dag svo sem aðgengi að verslun, afþreyingu o.fl., halda áfram að stækka í
náinni framtíð. Tæknibyltingunni fylgir einnig aukið aðgengi að afþreyingu sem er ekki
staðbundin og getur það haft sín áhrif líka.
2.3 Menntun
En hvaða áhrif mun fjórða iðnbyltingin hafa á menntun? Kröfur um menntun haldast í
hendur við breytingar á vinnumarkaði í tengslum við iðnbyltingarnar. Sem dæmi má
nefna að um 1880 voru sett lög í Bretlandi sem skylduðu börn til mætingar í skóla upp
að 10 ára aldri og 1902 voru sett lög um skólakerfi fyrir eldri börn. Sagnfræðingar telja
að þessar breytingar á skólakerfinu hafi orðið vegna þrýstings frá almenningi um aukna
menntun og vernd barna sem unnu langa og erfiða vinnudaga í verksmiðjum. Þá telja
sagnfræðingar að raunverulegur vilji hafi orðið til hjá stjórnvöldum í Bretlandi til að
mennta fólk svo það gæti unnið arðsamari störf fyrir samfélagið (BBC, e.d.).
Sambærilegar breytingar urðu á Íslandi árið 1907, en þá var skólaskylda sett í lög
(Snjáfjallasetur, e.d.). Segja má að iðnbyltingin á Íslandi hafi hafist skömmu fyrir
aldamótin 1900 en á þeim tíma var Ísland að breytast úr sveitasamfélagi í
borgarsamfélag. Árið 1867 var Iðnaðarmannafélagið í Reykjavík stofnað, en það félag
stofnaði til skólahalds fyrir iðnnema árið 1873. Kennsla hófst í Iðnskólanum í Reykjavík
1904. Undanfarin ár hefur háskólamenntun vaxið fiskur um hrygg á Íslandi og
13
háskólamenntuðu fólki með fjölbreytta menntun hefur fjölgað mikið. Samkvæmt tölum
Hagstofunnar voru háskólamenntaðir landsmenn á aldrinum 25-64 ára 27,7% árið 2003
en 2016 voru þeir komnir í 40% landsmanna (Hagstofa Íslands, e.d.).
En eru menntakerfin okkar að þróast í rétta átt til að takast á við fjórðu
iðnbyltinguna? Mikil aukning á tækni mun verða afleiðing fjórðu iðnbyltingarinnar, en
framboð á hæfni mun skilgreina getu okkar til að manna þessi tæknivæddu störf. Mikill
hraði breytinga krefst meira framboðs fólks með sérhæfða tæknimenntun og nýja gerð
stjórnunarhæfni en við höfum áður upplifað (EEF, 2016). Í grein sinni „The Fourth
Industrial Revolution: What it Means, How to Respond“ spáir Klaus Schwab því að flest
störf í framtíðinni verði annað hvort ósérhæfð eða mjög sérhæfð. Af því má draga þá
ályktun að milli-sérhæfðum störfum fækki og millistéttin minnki.
2.4 Áhrif á vinnumarkað
Hugtakið vinnumarkaður vísar til markaða þar sem vinnuafl gengur kaupum og sölum í
formi launa sem atvinnurekendur greiða launþegum og í formi krafta sem launþegi veitir
vinnuveitenda sínum. Lögmálið um framboð og eftirspurn á við um þennan markað eins
og aðra markaði en það mótast að miklu leyti af efnahagsástandinu, þó svo að
áhrifaþættirnir séu fleiri. Vinnumarkaðurinn stjórnast af flóknu samspili hefða, löggjafar
eins og vinnulöggjafar sem segir til um hversu mikið má vinna og hvernig hátta skuli
orlofi, lágmarkslaunum, uppsagnarfresti, veikindum og þess háttar. Vinnumarkaðir eru
einnig mismunandi eftir löndum þar sem afskipti og áherslur stjórnvalda eru
mismunandi (Ingi Rúnar Eðvarðsson, 1997).
Hægt er að aðgreina vinnumarkaði eftir ýmsum sérkennum, t.d. landsvæði. Þá
aðgreinist vinnumarkaðurinn á Íslandi í höfuðborgarsvæðið annars vegar og
landsbyggðina hins vegar. Einnig eru þeir mismunandi eftir starfsgreinum.
Vinnumarkaður iðnmenntaðra er ekki sami vinnumarkaður og þeirra sem eru
háskólagengnir. Það er hægt að kafa dýpra í sundurliðun vinnumarkaða og skipta í ytri
og innri vinnumarkað. Ytri vinnumarkaður er þegar að fólk leitar að nýjum störfum á
milli fyrirtækja, þ.e. ekki hjá því fyrirtæki sem það starfar hjá í dag. Innri vinnumarkaður
er þegar að fólk leitast eftir að komast hærra í metorðastiganum eða breyta til innan
þess fyrirtækis sem það starfar hjá (Ingi Rúnar Eðvarðsson, 1997). Ég ætla að leitast við
14
að svara spurningunni um hvernig fjórða iðnbyltingin mun hafa áhrif á ólíka hópa á
íslenska vinnumarkaðinum.
Á 6. áratugnum þegar fræðimenn ályktuðu að iðnaður þróaðist fyrir tilstilli tæknilegra
framfara skoðaði Robert Blauner fjórar greinar iðnaðar í Bandaríkjunum sem hann taldi
að endurspegluðu mismunandi þróun á braut tæknivæðingar. Hann skoðaði prentiðn
sem flokkaðist sem handverk, textíliðnað sem var þá einföld vélavinna, bílaiðnaðinn sem
var færibandavinna og efnaiðnaðinn sem var talinn sjálfvirkur. Blauner talar um að
prentun fyrir vélvæðingu hafi verið margbrotið starf, með takmarkaðri verkaskiptingu og
lítilli stöðlun. Starfið hafi því krafist víðtækrar menntunar og færni af hálfu
handverksmannanna (Ingi R. Eðvarðsson, 1992). Mikil breyting hefur átt sér stað á starfi
prentara, ekki hvað síst á liðnum árum, vegna mikilla tækniframfara í greininni.
2.5 Áhrif fjórðu iðnbyltingarinnar
Fjórða iðnbyltingin snýst að miklu leyti um
tengingu gagna. Raunkerfi tengjast ofur-
netkerfum (Cyber networks) í eitt heildar-
kerfi sem vinnur saman til að tryggja flæði
upplýsinga í rauntíma. Gögnum er safnað og
breytt í upplýsingar og innsýn í
neytendahegðun og getur nýst fyrirtækjum
og framleiðendum samstundis. Þrír megin-
þættir skipta máli í þessari umbreytingu:
➢ Iðnaðar-internet hlutanna (IIoT Industrial Internet of Things) - vélar og tækni safna, deila og bregðast við gögnum sín á milli.
➢ Stórtæk söfnun og vinnsla gagna (Big Data) – söfnun gagna um alla skapaða hluti og rauntímagreining véla og kerfa á þeim.
➢ Öruggir og áreiðanlegir stafrænir innviðir sem aðlaga sig hratt til að ná að tengja þessar upplýsingar.
Söfnun slíkra gagna gerir fyrirtækjum kleift að skilja hvað er raunverulega að gerast,
hvernig varan er notuð og hvernig framleiðsluferlar eru. Söfnun gagna og greining á sér
stað í rauntíma sem gerir það að verkum að hægt er að bregðast samstundis við og
Mynd 2 (EEF, 2016,7)
15
hámarka þannig framleiðslu. Skýið er ein aðal forsenda fjórðu iðnbyltingarinnar, en það
gerir fyrirtækjum kleift að vinna á sveigjanlegri, skalaðri og hagkvæmari hátt og gerir
samtengingu tækni fjórðu iðnbyltingarinnar og núverandi kerfa og vinnuferla auðveldari
(EEF, 2016).
Fræðimenn eru sammála um að fjórða iðnbyltingin muni hafa umtalsverð áhrif á störf
fólks. Störfum í sumum starfsgreinum muni fækka, sum muni einfaldlega hverfa og
önnur taka miklum breytingum. Einföldum störfum við framleiðslu, ýmis konar störfum
við umönnun, störfum sem tengjast innslætti á gögnum og símsvörun mun að öllum
líkindum fækka, þau breytast eða hverfa. Það að taka upp stórtæka söfnun og vinnslu
gagna í stað ferla sem unnir eru í höndunum í dag muni að öllum líkindum gera ákveðin
störf óþörf, en einnig skapa nýjar gerðir af störfum og tækifærum sem ekki eru til staðar
í dag. Einnig er vert að minnast á öryggisgæslu og eftirlit sem hægt er að sinna rafrænt.
Störf við ráðgjöf muni breytast að miklu leyti með tilkomu forrita sem geta gefið betri
svör eins og t.d. fjármálaráðgjöf, tryggingaráðgjöf og jafnvel sjúkdómsgreiningar. Margt
sem að við gerum í dag hefur færst yfir í öpp, forrit eða vefsíður. Sífellt fleiri kaupa og
selja vörur í gegnum internetið, tónlist og kvikmyndum er streymt í gegnum
upplýsingaveitur eins og Netflix og Spotify. Stærsti hluti bókana á hótelherbergjum,
bílaleigubílum og flugförum fer fram í gegnum bókunarvélar á vefsíðum eins og t.d.
Airbnb og Booking.com og eru samskipti við leigubíla orðin sjálfvirk erlendis í gegnum
forrit eins og Uber (Ólafur A. Ragnarsson, 2018).
Eftir fyrstu tvær iðnbyltingarnar urðu heimsstyrjaldir. Yves Smith telur að við eigum
að vara okkur á að gera ekki sömu mistökin aftur og aftur, en hún tengir það sem hún
kallar fimm stoðir stöðugs samfélags: Mat, öryggi, heilsu, velferð og þekkingu, við
heimsstyrjaldirnar. Hún segir að á milli iðnbyltinganna sé breytingartími og í lok hvers
breytingatímabils sé velferðarstoðinni ógnað með miklu atvinnuleysi, sem sé
meginorsök heimsstyrjaldanna. Hún varar við að stoðir samfélagsins séu í hættu, þar
sem mannkynið horfir nú fram á yfirvofandi matarskort, ýmis heilbrigðis- og
öryggisvandamál og mikla aukningu atvinnuleysis. Fall velferðarstoðarinnar muni líklega
leiða til nýrrar iðnbyltingar, þ.e. þeirrar fjórðu. Spurningin er því hvort þær tæknilegu
framfarir og mikla framlegðaraukning sem fjórða iðnbyltingin hefur í för með sér eigi
eftir að auka velmegun í samfélaginu, atvinnuleysi og/eða félagslegan ójöfnuð. Nú þegar
16
er mikil fátækt í heiminum og milljónamæringum fækkar en hver og einn verður ríkari
(Prisecaru 2016). Hagfræðingarnir Erik Brynjolfsson og Andrew McAfee hafa bent á að
byltingin gæti leitt af sér meiri ójöfnuð, sérstaklega hvað varðar uppstokkun á
vinnumarkaði. Þegar sjálfvirkni kemur í stað vinnuafls í hagkerfinu öllu getur útskipting
vinnuafls fyrir vélar aukið bilið milli fjármagnseigenda og vinnuafls. Þeir benda þó á að
það sé einnig mögulegt að útskipting vinnuafls fyrir tækni geti skilað sér í heildarfjölgun
öruggra og gefandi starfa. Ómögulegt er þó að segja á þessari stundu hvort sé líklegra til
að gerast og sagan segir okkur að niðurstaðan verði líklega eitthvert sambland af
þessum tveimur. Það er þó líklegt að í framtíðinni verði hæfni lykilþáttur í framleiðslu.
Það gæti orðið til þess að meiri munur yrði á vinnumarkaði á milli þeirra sem hafa litla
sérhæfingu og fá lág laun og þeirra sem hafa mikla sérhæfingu og há laun, sem gæti leitt
til aukins titrings á milli stétta. Aukin eftirspurn eftir öfgunum, þ.e. þeim sem eru
ósérhæfðir og þeim sem eru mjög sérhæfðir setur stöðu millistéttarinnar í uppnám,
stéttar sem varð í raun og veru til fyrir tilstilli fyrri iðnbyltinga. Meira en þrjátíu prósent
íbúa alheimsins nota nú samfélagsmiðla til að tengjast, læra og deila upplýsingum. Í
hinum fullkomna heimi myndu þessi samskipti veita tækifæri fyrir þvermenningarlegan
skilning og samheldni. Ekki má þó gleyma því að þau geta einnig skapað og ýtt undir
óraunhæfar væntingar um mælikvarða á velgengni fyrir einstaklinga eða hópa auk þess
að auðvelda öfgahugmyndum og -hugmyndafræði að breiðast út. (Schwab, 2015).
2.6 Áskoranir og tækifæri samfara fjórðu iðnbyltingunni
Eins og aðrar iðnbyltingar á undan þessari felur fjórða iðnbyltingin í sér möguleika til að
auka velmegun og lífsgæði jarðarbúa. Neytendum sem hafa efni og aðgang að tækni er
nú kleift að nýta sér hinn stafræna heim. Tækninýjungar hafa fært neytendum heim
nýjar vörur og þjónustu sem auka árangur og þægindi í einkalífinu, t.d. að horfa á
kvikmyndir, hlusta á tónlist, panta leigubíl, bóka flug og hótel o.fl. Allt þetta er hægt að
gera úr stofunni heima þegar hverjum og einum hentar (Schwab, 2015).
Samkvæmt framtíðarspám sem komu fram á World Economic Forum 2016 munu
tæknilegar framfarir einnig leiða til kraftaverka í framboði á vörum og þjónustu sem
mun hafa langvarandi áhrif á árangur og framleiðni. Kostnaður við fólksflutninga og
samskipti mun lækka, vöruflutningar og alþjóðlegar birgðakeðjur verða árangursríkari og
kostnaður við verslun mun minnka. Allt þetta mun opna nýja markaði og auka hagvöxt.
17
2.7 Helstu fyrirsjáanlegar breytingar
2.7.1 Róbótar
Róbótar eða þjarkar hafa verið í þróun í fjölda ára en undanfarin ár hefur þróun þeirra
fleygt fram og þeir orðið viðráðanlegri í verði. Sem dæmi um þetta má nefna sjálfvirka
ryksuguþjarka sem til eru á mörgum heimilum. Margs konar aðrir þjarkar hafa verið
þróaðir til að sinna ýmsum verkefnum eins og t.d. afgreiðslustörfum, öryggiseftirliti,
aðstoð í verksmiðjuframleiðslu o.fl. Dæmi eru um þjarka sem annast flóknari verkefni.
Einn slíkur er CyberKnife sem notar leysigeisla til að fjarlægja æxli, þ.á.m. æxli í mænu,
aðgerð sem krefst mikillar nákvæmni og erfitt er fyrir færustu mennska skurðlækna að
framkvæma. Grundvöllurinn fyrir framþróun þessara þjarka er þróun gervigreindar
(Hrafn Þ, Þórisson, 2006). Áður fyrr voru þjarkar notaðir til að vinna ákveðin og sérhæfð
verk. Þjarkar nútímans skynja hins vegar umhverfi sitt og geta brugðist við áreiti. Þeir
hafa sjón og geta borið kennsl á hluti og þeir hafa heyrn og því er hægt að tala við þá.
Þeir geta verið fastir eða færanlegir. Skemmtilegt dæmi um færanlegan þjark er
Fjærveran sem notuð er við kennslu og nám í Háskólanum á Akureyri og gerir
nemendum og kennurum kleift að taka þátt í kennslustund þó þau séu ekki í raun á
staðnum (Birna Pétursdóttir og Edda S. Pálsdóttir 2018).
2.7.2 Gervigreind
Þegar talað er um gervigreind í dag er yfirleitt átt við það að tölva geti skynjað og skilið
umhverfi sitt og tekið svo sínar eigin ákvarðanir á svipaðan hátt og manneskjur.
Gervigreind skiptist að grunni til í tvo nátengda hluta. Annars vegar er gervigreind sem
samsvarar rökrænni hugsun. Sú fræðigrein snýst um hvernig best er að geyma þekkingu
í tölvum þannig að þær geti notað þekkinguna til að leysa verkefni, taka ákvarðanir og
byggja ofan á þekkingu. Markmiðið er að tölvur geti notað sömu aðferðirnar fyrir
mismunandi verkefni og aðstæður. Grunnhugmyndin er sú að upplýsingar eru geymdar
á stöðluðu formi og reglur eru gefnar um hvernig tölvan geti notað upplýsingarnar til að
komast að nýjum niðurstöðum. Til að leysa verkefnið leitar tölvan leiða til að nota
upplýsingarnar ásamt reglunum um samtengingu þeirra til að finna lausn á verkefninu.
Hins vegar snýst málið um hvernig tölva skynjar umhverfi sitt, þ.m.t. mannfólk, og getur
bætt þannig við þekkingu sína. Þessum hluta er oft skipt í tvo þætti, tölvusjón, þar sem
markmiðið er að kenna tölvum að sjá hluti, afmarka þá og ákvarða hvað og hvar þeir
18
eru, og skilning á tungumálum, þar sem reynt er að gera tölvum kleift að skilja ritað eða
talað mál (Ari K. Jónsson, 2000).
2.7.3 Sjálfkeyrandi bílar
Sjálfkeyrandi bílar keyra án aðstoðar ökumanns eftir fyrir fram skilgreindri leið og nota
til þess gervigreind. Þeir notast við upplýsingar úr GPS tækni með hjálp myndavéla og
fjarlægðarskynjara. Meðal fjölmargra kosta sjálfkeyrandi bíla er að þeir geta aðstoðað
við að rjúfa félagslega einangrun þeirra sem búa við fötlun af einhverju tagi og búa ekki í
alfaraleið. Sömu ástæður og gera þessu fólki ókleift að nota venjulega bíla hindra það í
að nota almenningssamgöngur. Fleiri kostir sjálfkeyrandi bíla eru t.d. að þeir keyra ekki
fullir. Þeir geta komið auga á eða fylgst með ökutækjum í mikilli umferð með meiri
nákvæmni en mennskur bílstjóri og geta brugðist hraðar við. Sjálfkeyrandi bílar verða
heldur ekki þreyttir og verða ekki fyrir utanaðkomandi truflunum, s.s. af snjallsímum í
formi skilaboða eða símtala (Lutin, Kornhauser og Lerner-Lam, 2013). Nokkrir ókostir
gætu verið að störfum við akstur gæti fækkað eða þau horfið hjá t.d. leigu-, vöru- og
rútubílstjórum og starfsmönnum við framleiðslu bíla. Enn eru óleyst mál varðandi
tryggingar ómannaðra ökutækja og önnur tengd tryggingamál, samdráttur gæti orðið á
tekjum ríkissjóðs vegna færri umferðalagabrota, fækkun bíleigenda, að ónefndri ógninni
sem fylgir netárásum á bíla. Árið 2015 var t.a.m. gerð netárás á mannaðan bíl þar sem
árásarmennirnir tóku yfir mælaborð bílsins, tóku yfir útvarp og miðstöð, settu af stað
rúðuþurrkur og rúðuvökva og trufluðu vélartölvu. Tekið skal fram að tilraunin var
skipulögð og gerð með vitund bílstjórans (Greenberg, 2015). Nýlegar fregnir af
dauðsföllum af völdum sjálfkeyrandi bíla samkvæmt frétt Viðskiptablaðsins sýna okkur
að langt er enn í land með að þeir verði í almennri notkun (Ritstjórn, 2018). Augljós
kostur er að við erum farin að sjá nýja öryggistækni í bílum þar sem maður og vél vinna
saman, sbr. Toyota Safety Sense sem býður, ef marka má auglýsingu frá framleiðanda,
upp á fimm öryggiskerfi: árekstrarviðvörunarkerfi með greiningu gangandi vegfarenda,
akreinaskynjara, sjálfvirkt háljósakerfi, umferðaskiltaaðstoð og sjálfvirkan hraðastilli
(Toyota á Íslandi, e.d.).
19
2.7.4 Internet hlutanna
Internet hlutanna er notað um þegar
tengdir eru saman með neti ótal hlutir
sem geta sent og safnað gögnum. Þetta
geta verið hlutir sem við notum daglega
eins og snjallúr, símar, tölvur,
heimilistæki og bílar. Með tilkomu ör-
tölva, þ.e. örsmás tölvubúnaðar sem
jafnframt er það öflugur að hann ræður
við flóknar vinnslur, hefur verið hægt að
koma fyrir skynjurum í hvers kyns tæki
og búnað sem við nýtum í daglegu lífi. Dæmi um það er snjallsíminn sem inniheldur allt
að þrjátíu mismunandi skynjara sem greina staðsetningu, hraða, áttir o.fl. Þessar
örtölvur má setja á alls kyns hluti s.s. bíla, hús og staði sem nýtist til landbúnaðar og
vísindastarfa s.s. á kornökrum og kartöflugörðum, og afla upplýsinga um alls kyns hluti
og fyrirbæri í umhverfinu (Ólafur A. Ragnarsson, 2018).
Sérfræðingar telja að í framtíðinni muni allar raunvörur verða tengdar alltumlykjandi
samskiptainnviðum og skynjarar alls staðar muni gera fólki kleift að skilja umhverfi sitt til
fullnustu. Þetta muni hafi bæði jákvæð og neikvæð áhrif. Dæmi um jákvæð áhrif gætu
verið aukin nýtni í notkun auðlinda, aukin framleiðni, bætt lífsgæði, jákvæð
umhverfisáhrif, lægri kostnaður við afhendingu vöru og þjónustu, tilurð nýrra
viðskiptatækifæra, m.a. í stafræna geiranum, á meðan neikvæð áhrif væru skortur á
einkalífi, fækkun starfa fyrir ósérhæft starfsfólk, öryggisógnanir, hærra flækjustig og
minni stjórn á umhverfinu (Schwab, 2016).
Mynd 3 (Ólafur A. Ragnarsson, 2018, 2)
20
3 Aðferðafræði
Við rannsókn þessa var notast við eigindlega rannsóknaraðferð. Í eigindlegum rann-
sóknum er lögð áhersla á að skoða upplifun og reynslu viðmælenda. Við val á aðferð
hentaði eigindleg rannsóknarferð best þar sem markmiðið var að fá innsýn í reynslu,
skoðanir og vangaveltur viðmælenda um hvað framtíðin ber í skauti sér. Eigindlegar
rannsóknir miðast gjarnan að því að öðlast skilning á reynslu fólks eins og hún birtist
þeim sem hafa öðlast reynsluna (Yin, 2009). Markmiðið var að kanna hvaða áhrif fjórða
iðnbyltingin muni hafa á störf þeirra í framtíðinni og hvaða samfélagsbreytingar aðrar
þeim þyki sennilegar. Rannsóknarspurningin er: Hver verða áhrif fjórðu
iðnbyltingarinnar á vinnumarkað og samfélag í náinni framtíð?
Tekin voru hálfopin og hálfstöðluð viðtöl og var notast við viðtalsramma þar sem
föstum spurningum var fylgt, en viðmælanda var gefinn kostur á að velta frjálslega
vöngum um viðfangsefnið. Með því að taka djúpviðtöl við viðmælendur öðlaðist
rannsakandi dýpri og víðari skilning á skoðunum, reynslu og viðhorfum ólíkra aðila á
viðfangsefninu fjórðu iðnbyltingunni. Spurningarnar beindust bæði að starfi viðkomandi
og samfélagsbreytingum út frá tækniframförum samfara fjórðu iðnbyltingunni.
3.1 Gagnasöfnun og úrvinnsla gagna
Leitast var við að finna viðmælendur úr ólíkum starfsstéttum með mismunandi langa og
sérhæfða menntun að baki. Einnig var lögð áhersla á að viðmælendur væru á
mismunandi aldri og höfðu þeir því upplifað mismunandi hraða þróun á starfs- og
menntunarferli sínum. Spurt var m.a. um helstu nýjungar í fjórðu iðnbyltingunni, s.s.
gervigreind, þjarka og internet hlutanna. Einnig var rætt hvaða áhrif viðmælendur teldu
að breytingar á þessu sviði myndu hafa á samgöngur, búsetu, menntun og samfélag.
Viðmælendur voru valdir með hliðsjón af menntun, starfsgrein og aldri og reynt að
hafa úrtakið eins fjölbreytt hvað alla þessa þætti varðar og kostur var. Viðtöl fóru ýmist
fram á vinnustað eða heimili viðmælenda. Ýmist var bein viðtalsaðferð notuð, þar sem
rannsakandi ræddi við viðmælendur á staðnum eða í gegnum síma þar sem rannsóknin
var kynnt og útskýrð og viðmælendum sendur spurningalisti sem þeir fylltu út sjálfir.
Viðtöl tóku á bilinu 30-40 mínútur, voru hljóðrituð á síma og svo skrifuð orðrétt upp í
tölvu. Til að greina og túlka gögnin var notast við fyrirbærafræðilega aðferð. Í þeirri
21
aðferð eru notuð þrjú greiningarstig, lýsing, samþætting og túlkun. Á fyrsta stigi er
viðtalið tekið og afritun framkvæmd. Á þessu stigi er mikilvægt að rannsakandi leggi
skoðanir sínar til hliðar og láti þær ekki hafa áhrif á viðtöl. Á öðru stigi eru gögnin rýnd
og þemu koma fram. Þetta stig hjálpar manni að átta sig á því hvaða hlutar viðtals svara
rannsóknarspurningunni. Þriðja og síðasta stigið snýst svo um að draga saman þau
þemu sem fram komu, túlka og tengja við fræðilegt yfirlit (Yin, 2009).
3.2 Siðferðilega álitamál
Þegar eigindlegum aðferðafræðum er beitt þarf að upplýsa viðmælendur um tilgang
rannsóknar og að fyrir liggi upplýst samþykki frá þeim fyrir þátttöku þeirra. Þá ber að
leggja áherslu á að trúnaði við viðmælendur sé haldið og nafnleysis sé gætt (Yin, 2009). Í
upphafi samtals voru viðmælendur upplýstir um tilgang rannsóknarinnar svo þeim væri
fullljóst hvernig svör þeirra yrðu notuð. Einnig að lögð yrði áhersla á trúnað við
þátttakendur og nafnleynd. Þá var óskað eftir samþykki fyrir hljóðritun viðtala. Allir þeir
sem viðtöl voru tekin við gáfu samþykki sitt fúslega. Við gerð rannsóknarinn var farið
eftir siðareglum Háskóla Íslands.
3.3 Viðtöl
Í viðtölunum var rýnt í viðhorf ólíkra aðila sem hafa mismunandi innsýn í
vinnumarkaðinn og hafa ólíkra hagsmuna að gæta varðandi þróun og tilurð starfa á
Íslandi. Einstaklingarnir sem ég ræddi við hafa mismunandi langa og sérhæfða menntun
að baki og eru fulltrúar ólíkra starfsstétta. Rætt var við þá um hvernig þeir sjá fyrir sér
framtíðina í þeirra starfsstétt í tengslum við tækniþróunina fjórðu iðnbyltingarinnar.
Fyrir valinu urðu atvinnubílstjóri og ökukennari, prentari sem starfar í
menntunargeiranum og er með framhaldsmenntun á háskólastigi, viðskiptafræðingur
með BSc. gráðu sem starfar sem RPA (Robotic Process Automation) ráðgjafi,
mannauðsstjóri með tvær meistaragráður, framhaldsnám í tungumálum, MPA í
opinberri stjórnsýslu og kennslufræði, og ráðgjafa með MA gráðu í félagsfræði.
Viðmælendur eru á aldrinum 27-58 ára. Viðtalsramminn skiptist í þrjá hluta:
Bakgrunnsspurningar um viðmælanda, spurningar sem snúa að starfsgrein viðkomandi
og vangaveltur um áhrif fjórðu iðnbyltingarinnar á vinnumarkað og samfélag. Til að gæta
trúnaðar og nafnleyndar var nöfnum og jafnvel kyni viðmælenda breytt. Notast var við
22
fimm algengustu karlmannsnöfnin á Íslandi samkvæmt Hagstofu Íslands, Jón, Sigurður,
Guðmundur, Gunnar og Ólafur.
4 Niðurstöður
Eftir greiningu viðtala stóðu fjögur þemu upp úr viðtölunum sem áhugavert var að skoða
nánar. Viðtöl gengu vel og margar áhugaverðar skoðanir voru viðraðar. Viðmælendur
voru allir opnir fyrir viðfangsefninu og þátttöku.
4.1 Breytingar í starfi og samfélagi undanfarin ár
Jón starfar við ráðgjöf hjá stéttarfélagi. Hann telur að ekki hafi verið miklar breytingar á
ráðgjafastarfinu síðustu ár. Helstu breytingar eru sjálfvirknivæðing umsóknarferils, þ.e.
umsóknir sendar inn gegnum heimasíðu á rafrænu formi í stað umsókna á pappírsformi.
Úrvinnslan er því mun skilvirkari en áður.
Sigurður starfar við stjórnun tengdri prenti og miðlun. Hann segir að það hafi verið
mikil breyting síðan hann hóf störf í prentiðnaði í kringum 1995. Þá var allt umbrot enn
mikil handavinna, langir spaltar (dálkar) prentaðir út ásamt myndum. Allt var svo límt á
form sem var myndaður á filmu. Sú filma var lýst á álplötu sem var síðan notuð til
prentunar. Nú á dögum er allt unnið í tölvu og prentað beint á plötu eða beint inn á
stafrænar prentvélar. Forvinnslugreinarnar, sem voru fimm, eru núna eitt fag, grafísk
miðlun. Því má segja að prentiðnaður hafi gengið í gegnum miklar breytingar á
undanförnum áratugum. Segja má að þessi iðnaður sé síkvikur og allur á stöðugri
hreyfingu. Hann telur að prentun muni að einhverju leyti minnka og að vandaðri hlutir
verði unnir. Rafbókasalan fór upphaflega hratt af stað með tilkomu snjalltækja en
hjaðnaði síðan aftur. Einhver merki eru um að þessi sala sé á uppleið aftur. Einnig eru
orðnar svo margar leiðir til miðlunar, skjár, mynd, hljóð og fleira. Kostur prentaðra bóka
er til dæmis að ekki þarf að hlaða bókina.
Guðmundur starfar sem mannauðsstjóri hjá opinberri stofnun. Hann segir að það hafi
orðið mikil breyting á starfi mannauðsstjóra undanfarin ár. Ein stærsta breytingin varð
þegar starf starfsmannastjóra varð starf mannauðsstjóra. Þá þróaðist starfið frá því
hugsa bara um ráðningar og launakjör í að huga að þróun mannauðs.
23
Þetta gerðist á sama tíma og farið var að hugsa um starfsfólk sem auðlind, þegar fólk fór að gera sér grein fyrir að það þyrfti að keppa um mannauðinn. Það kostar að skipta út starfsfólki, að þjálfa upp nýtt starfsfólk og það er alltaf einhver þekking sem hverfur þegar starfsmaður hættir. Það skiptir því máli að halda starfsfólki ánægðu.
Tæknivæðing hefur líka breytt starfinu nokkuð. Allar mælingar og utanumhald gagna
er orðið mikið auðveldara en það var með tilkomu nýs hugbúnaðar, ákveðin sjálfvirkni
eins og að fólk sæki um störf rafrænt og öflugri launakerfi hafa sparað tíma sem nýtist
þá betur í áætlanagerð og önnur verkefni.
Gunnar starfar sem RPA-ráðgjafi, þar sem helstu verkefni eru greining ferla í
sjálfvirknivæðingu fyrir viðskiptavini sem hafa áhuga á samstarfi eða vilja kynna sér
samstarf þegar kemur að þjónustu þjarka. Deildin sem hann starfar í er tiltölulega ný
sem og viðfangsefnin sem þeir fást við. Það hafa því ekki orðið miklar breytingar í
starfsgreininni sem slíkri á undanförnum árum, en þróunin er hröð.
Ólafur starfar sem ökukennari og vörubílstjóri. Helstu verkefni hans eru annars vegar
verkleg ökukennsla og hins vegar akstur vörubíls, jarðvinna og alls kyns ráðgjöf við
viðskiptavini. Í ökukennslunni hefur orðið mikil breyting frá því að hann hóf störf.
Nemendur geta tekið bóklega kennslu alfarið rafrænt, ökutímum hefur fjölgað og meiri
kröfur gerðar bæði til nemenda og kennara. Hvað varðar vörubílaaksturinn segir Ólafur
að hann hafi í fyrstu einungis verið að keyra vörubíl á milli staða, en starfið hafi breyst
þannig að tækjunum hafi fjölgað og meira þurfi að hafa fyrir því að fá verkefni.
4.2 Hagnýting menntunar í starfi
Jón er með tiltölulega nýlega meistaragráðu í félagsfræðum. Hann telur að menntunin
nýtist vel sem grunnur þótt sérhæfing menntunarinnar sé ekki nákvæmlega í því sem
hann vinnur við.
Þó svo að ég sé ekki beint með menntunina félagsfræði með áherslu á atvinnulífsfræði þá tók ég fullt af námskeiðum í háskólanum sem voru einmitt tengd atvinnulífinu á einn eða annan hátt. Kollegar mínir koma samt sem áður úr ýmsum áttum þegar rýnt er í menntun þeirra.
Jón sér töluverða þörf á endurmenntun í sinni starfsgrein, en þar sem hann er svo ný-
útskrifaður hefur ekki reynt á það enn þá. Jón telur mikilvægt að gott framboð sé á
24
símenntun til að unnt sé að viðhalda sér í starfi, en það sé mismunandi mikið í boði fyrir
ólíkar stéttir.
Jón telur að e.t.v. þyrfti fólk að ákveða fyrr í námi í hverju það ætlar að sérhæfa sig,
annars sé hætta á að menntunin verði of víðtæk og fólk verði í raun ekki „sérfræðingar“
í neinu.
Sigurður hefur verið iðinn við að bæta við menntun sína. Eftir stúdentspróf fór hann í
prentsmíði en tók svo framleiðslustjórnun ofan á það og loks meistaragráðu í viðskiptum
og stjórnun. Hann starfar í fræðslugeiranum við að skipuleggja endurmenntun
fagmanna í prent- og miðlunargreinum. Einnig hefur hann unnið að verkefnum tengdum
fjórðu iðnbyltingunni með hinum ýmsu starfstéttum og rýnt í hvaða breytingar séu
framundan. Sigurður telur að öll sín menntun hafi nýst honum í starfi. Í starfi hans er
gert ráð fyrir iðnmenntun í grunninn og háskólamenntun ofan á það. Mikilvægt er að
hafa iðnmenntun í þeim málaflokki sem maður er ábyrgur fyrir. Einnig sé æskilegt að
hafa háskólamenntun sem nýtist í starfi.
Guðmundur telur að öll menntun nýtist í starfi. Hann segist ekki vera með klassíska
mannauðsstjóramenntun, heldur nokkuð þverfaglega menntun: BA-próf í tungumálum
og uppeldisfræðum, framhaldsnám í ensku, kennsluréttindi í grunn- og framhaldsskóla
og MPA-nám í opinberri stjórnsýslu. Öll þessi menntun nýtist vel ásamt þjálfun í
gagnrýnni hugsun og tölvufærni, en það er það sem fleytir manni langt. Guðmundur
telur mest aðkallandi verkefnin í mannauðsstjórnun hafa með mannlega þáttinn að
gera, vinnusálfræði, vinnumarkaðsmál, hvernig best er að virkja mannauðinn og fá það
besta út úr honum. Eftirspurnin eftir góðu vinnuafli eigi eftir að aukast og því skiptir svo
miklu máli að hlúa vel að mannauðnum, gæta vel að símenntun og efla samstarf fólks í
gegnum teymisvinnu.
Gunnar hefur BSc. menntun í viðskiptafræði og segir að hún sé ekki beintengd því
sem hann er að gera, en starfsreynsla í reikningshaldi, sem hann fékkst við eftir nám,
hefur komið að góðum notum. Þegar hann hóf störf á núverandi vinnustað þurfti hann
að fara á námskeið þar sem hann lærði að búa til þjarka. Hann telur símenntun hafa
mikið vægi í sinni starfsgrein, en sér fram á að viðbótarnám í viðskiptafræðum myndi
nýtast honum hvað best og svo það að bæta í reynslubankann, þar sem aðrir sjá um
tölvufræðihlutann af verkefnunum.
25
Gunnar telur að besti undirbúningurinn fyrir starf RPA-ráðgjafa sé sambland af
viðskiptafræðum og tölvunarfræðum. Starfsmenn á sviðinu hans eru sambland af verk-
fræðingum, tölvunarfræðingum og viðskiptafræðingum og það er ekki verra ef þeir hafa
innsýn í starf hinna.
Viðskiptafræðingur eða verkfræðingur með enga tölvuþekkingu og tölvunar-fræðingur með enga viðskiptaþekkingu eru nánast eins og tveir einstaklingar sem tala ekki sama tungumálið. Við komumst alveg á leiðarenda, en það tekur lengri tíma.
Ólafur telur að menntunin sem hann fékk í upphafi nýtist honum í báðum tilvikum
vel. Ökukennaranámið sé ágætt í dag, en það hafi færst upp á háskólastig síðan hann
öðlaðist réttindi til ökukennslu. Hann telur að próf til aukinna ökuréttinda (meira-prófið)
þurfi að breytast frá því sem það er í dag, það þurfi meiri og vandaðri kennslu, bæði
bóklega og verklega. Það sé þörf á betra framboði á endurmenntun, henni sé illa sinnt
og ekki eins og þarf að gera.
4.3 Þróun vinnumarkaðarins í framtíðinni
Jón telur að gervigreind sé það helsta sem gæti breytt sinni starfsgrein í framtíðinni í
formi aukinnar sjálfvirkni í afgreiðslu umsókna. Starf Jóns myndi þá breytast í þá veru að
vera í beinum tengslum við umsækjendur og eftirlit með sjálfvirkum afgreiðslum. Hann
telur tæknina þó vera hverfula og við sennilega langt frá því að geta treyst á tækni án
mannlegra inngripa.
Jón telur að tilkoma þjarka muni geta breytt ýmsu í framtíðinni.
...að ég þurfi ekki að vera með jafnmikla viðveru á vinnustaðnum. Þá get ég verið heima hjá mér að vinna við það sem ég þarf að gera, en svo setið fundið og annað með tilkomu fjarvinnuróbóta sambærilegt fjarkennslu-róbótum sem eru t.d. komnir í notkun hjá Háskólanum á Akureyri.
Jón telur að vinnumarkaðurinn muni breytast töluvert á komandi árum, þó hvað
minnst í störfum sem tengjast mannlega þættinum, s.s. störf sem tengjast aðhlynningu,
samskiptum o.þ.h. Fleira fólk muni þó starfa í slíkum starfsgreinum á komandi árum og
þess vegna verði umræðan um slíka þætti háværari og „á hærra plani“.
Sigurður telur að prentmiðlunarstörf muni breytast mikið í framtíðinni. Meiri þörf
verði fyrir þekkingu á upplýsingatæknimálum og gagnavinnslu, s.s. internets og gagna-
26
grunna. Krafan í framtíðinni gæti orðið sú að fólk hafi bæði þekkingu á upplýsingatækni
og hönnun, en erfitt hefur verið að finna fólk með þekkingu í báðum greinum.
Tæknin er að þróast í þá átt að offset prentun er að dragast saman því komnar eru á
markað ódýrari og hraðvirkari stafrænar prentvélar. Ýmislegt hefur stuðlað að þessum
breytingum, s.s. hækkandi póstburðargjald sem hefur minnkað markpóst. Það er því
mikilvægt að prentarar læri á stafrænar vélar og læri inn á nýja þætti, eins og að framan
er getið, upplýsingatækni og fleira.
Sigurður segir að þörfin muni ekki minnka heldur aukast í framtíðinni.
..menntun úreldist eins og annað, í mörgum tilfellum er það þannig að það sem þú lærðir fyrir fimm árum er ekki lengur í gildi. Þessi þróun mun verða enn hraðari.
Sigurður leggur mikla áherslu á að grípa nemendur sem allra fyrst í iðn- eða
tækninámi, eða áður en þau klára iðnnám og kynna þeim möguleika til símenntunar
áður en þau ljúka sveinsprófi. Það þurfi að verða rútína frá upphafi að sinna símenntun.
Fyrirtæki í þessum greinum eru strax farin að átta sig á þessu og greiða gjarnan
símenntunina fyrir þátttakendur. Þeir starfsmenn sem ekki átta sig á þessu eru fljótir að
„mála sig út í horn“.
Þannig að endurmenntun er alveg samkvæmt öllum þessum litteratúr um fjórðu iðnbyltinguna, þá er það bara eitt af því stærsta.
Sigurður telur að þjarkar geti nýst í alls kyns frágangi og eftirvinnslu, en þeir muni
ekki koma í stað fólks í prentun. Gervigreind gæti reyndar nýst við prentun bóka eða
annarra prentgripa, þ.e. mannshöndin komi minna við sögu þar. Hún hafi þó sömu
annmarka og aðrar greinar varðandi vinnuafl, ef vinnuaflið er ódýrara en tæknin muni
menn ekki fjárfesta í tækni.
Sigurður telur að það verði til urmull af störfum í framtíðinni sem við höfum enga
hugmynd um hver verði í dag. Hann telur að menntakerfið þurfi að breytast.
Grunnmenntakerfið þarf að breytast þannig að það kenni ungu fólki í dag gagnrýna hugsun og í rauninni að læra að leita og læra að læra. Það er aðalmálið í dag, að þú lærir að læra og þú sért fljótur að tileinka þér nýja hluti.
27
Hann telur að það sé mikilvægt að hafa grunnfærni í raungreinum, forritum,
tungumálum og góða samskipta- og greiningafærni. Hann telur að því sé mjög ábótavant
eins og staðan er í dag.
Það er ákveðin grunnfærni sem fólk þarf að hafa, en svo þarf fólk bara að geta uppfært sig. Þú getur verið í starfi í dag og svo eftir tvö ár hefur það starf breyst eitthvað og svo aftur, þannig að þú þarft að geta tekið þessar beygjur og sveigjur.
Hann telur að atvinnuleysi gæti orðið í einhverjum greinum og það þurfi að hjálpa því
fólki að finna sinni hæfni og hæfileikum farveg.
Við sjáum fyrir okkur að ef trukkar verða sjálfvirkir að einhverju eða öllu leyti þá verða þeir starfsmenn líklega ekki vefforritarar eða gagnagrunnsforritarar, nema kannski í undantekningartilvikum.
Guðmundur telur að starf mannauðsstjóra muni áfram halda áfram að þróast á
komandi árum, þótt það verði kannski ekki í stórum stökkum. Tölvulæsi skiptir miklu
máli í starfi mannauðsstjóra. Þar sé sífelld áskorun því tölvutæknin breytist hratt.
Komandi kynslóðir komi hins vegar til með að vera öflugri í tölvulæsi því þau alast upp
við að tölvan sé bara eðlilegt og sjálfsagt vinnutæki og læra jafnvel einhverja forritun
strax í grunnskóla. Þau muni því nálgast verkefnið allt öðruvísi en kynslóðirnar á undan
þeim.
Glíman við það mannlega í fólki, eins og ég fæst við í mínu starfi, verður samt áfram unnin af fólki, held ég. A.m.k. verður hægt að áfrýja sjálfvirkum ákvörðunum til fólks ef marka má drög að nýrri persónuverndarlöggjöf.
Guðmundur telur að sífellt verði meiri þörf og krafa um símenntun í nánast öllum
störfum. Tæknibreytingar verði sífellt hraðari með tilheyrandi breytingum á umhverfi og
störfum fólks og sú krafa eigi bara eftir að aukast. Því verði símenntun stærri hluti af
almennum vinnudegi.
Símenntun verður líka stöðugt aðgengilegri, bæði vegna breyttrar vitundar um mikilvægi símenntunar og svo líka vegna þess að það er orðið svo miklu auðveldara að nálgast hana. Bæði hefur internetið stórt hlutverk þar og svo auðveldari og ódýrari samgöngur.
Guðmundur telur að sérhæfing á vinnumarkaði muni aukast í kjölfar fjórðu
iðnbyltingarinnar og hætta sé á að auðurinn færist á færri hendur. Það hafi vissulega
28
orðið til nýjar stéttir með tilkomu fyrri iðnbyltinga og möguleikar ólíkar þjóðfélagshópa
við tekjuöflun og söfnun auðs breyst. Guðmundur, eins og Sigurður, telur að við þurfum
að vera vel undirbúin þeim miklu breytingum sem þegar eru sjáanlegar í náinni framtíð.
Við þurfum t.d. að hugsa um hvernig við getum aukið sérhæfingu nægjanlega mikið.
Það er sífellt verið að auka kröfur um að nemendur læri mikið um marga ólíka hluti og hættan er sú að flestir muni þá vita lítið um margt. Við gætum þurft að endurskoða alla kennslu og hvernig við vinnum, t.d. leggja meiri áherslu á nám og starf í teymum til að bregðast við þessari stigvaxandi þekkingu og tryggja nýsköpun.
Hann veltir fyrir sér hvort við þurfum að byrja sérhæfingu fyrr en við gerum nú. Hann
veltir líka upp spurningunni um þá nemendur sem ekki hafa getu til náms í flóknum
fræðum.
Guðmundur telur ekki að starf mannauðsstjóra muni verða úrelt í framtíðinni
samfara aukinni sérhæfingu og tæknivæðingu. Tæknivæðing muni halda áfram að
aukast og auðvelda úrvinnslu gagna, en mannauðsstjórnun fjalli að svo miklu leyti um
stefnumótun og mannleg samskipti að þrátt fyrir tækniframfarir og sjálfvirkni verði
starfið seint óþarft.
Gunnar telur að „robotics“ sé komið til að vera.
Af hverju ekki að nýta tæknina þegar hún er til staðar og auðveldar okkur verkefnin? Ef við getum tekið þessi heilalausu verkefni ... afsakaðu orðalagið ... og stútað þeim, þá er hægt að nýta starfsfólk í meira virðisaukandi verkefni.
Hann segir að á næstu tuttugu árum eða svo verði komin einhvers konar sjálfvirkni
inn í 47% þeirra starfa sem við þekkjum í dag. Gunnar telur að það muni að öllum
líkindum auka nýsköpun, að ný störf verði til og þar af leiðandi telur hann að eftirspurn
eftir tæknimenntun muni fara vaxandi.
Gunnar telur að mikið af skrifstofustörfum muni breytast og telur að þeir sem þeim
sinna muni eiga hvað mest undir högg að sækja. Honum finnst þó að fólk eigi að taka
breytingunum fagnandi því tækniþróun er eitthvað sem við höfum búið við lengi. Sem
dæmi um hana má nefna að fjöldi fólks starfaði við að tengja símtöl hér áður fyrr og þau
störf eru algjörlega horfin. Í dag keppa þjarkar, svokölluð spjallmenni, við starfsfólk á
netspjalli í fjölda fyrirtækja.
29
Gunnar hefur ekki áhyggjur af því þjarkar muni leysa starfið hans af hólmi, a.m.k. ekki
í náinni framtíð, til þess þurfi gervigreindinni að fleygja fram og verða mjög öflug. Hann
telur að það muni alltaf vera eftirspurn eftir fólki til að starfa við robotics, t.d. bara til að
viðhalda þjörkunum og hanna fleiri.
Hann telur þó að einhverjir komi til með að missa vinnuna með tilkomu þjarka. Gott
dæmi um það sé sjálfvirknivæðing frystihúsa þar sem meira og minna allt er orðið
sjálfvirkt. Þetta muni þó skapa fleiri tækifæri í samfélaginu, ný störf muni skapast og
framlegð aukast hjá fyrirtækjum.
Ólafur telur að miklar breytingar séu framundan í starfi ökukennarans því með
aukinni sjálfvirkni og betri almenningssamgöngum muni færri læra að aka bíl. Hann telur
að starf ökukennarans mun jafnvel leggjast af, þótt það sé ekki fyrirsjáanlegt í nánustu
framtíð. Hann telur að aukin sjálfvirkni muni ekki leysa vörubílsstjóra af hólmi að öllu
leyti þó svo að langkeyrsla með ökumanni geti lagst af. Enn verði eftir sérhæfð störf eins
og nýbygging vega, vinna við húsgrunna og fleira sem þurfi mannshöndina við.
Aukin sjálfvirkni mun fækka störfum atvinnubílstjóra og fækka nemendum sem læra
á bíla. Mikið af rútínuvinnu atvinnubílstjóra verður hægt að koma í sjálfkeyrandi bíla, t.d.
þar sem alltaf er verið að keyra sömu leiðina. Aukin sjálfvirkni og gervigreind er orðin
heilmikil í bílum og hefur gert þá öruggari og má þar nefna alls kyns skynjara og GPS.
Það mun örugglega batna og aukast. Aukning í notkun internets hlutanna gæti aukið
þægindi og öryggi.
4.4 Þróun samfélagsins í framtíðinni
Jón telur erfitt að segja til um hvort aukin tæknivæðing muni auka fátækt eða ekki.
Vonandi verði fjórða iðnbyltingin til þess að velferðarsamfélagið styrkist til muna. Það
muni verða meiri áhersla á velferð fólks og vellíðan. Hann telur að tæknivæðingin muni
hafa veruleg áhrif á búsetu fólks í framtíðinni því hann muni gera fólki kleift að vinna
hvar og hvenær sem er. Þessa áhrifa sé þegar farið að gæta í ákveðnum starfsstéttum.
Jón telur að samgöngur muni breytast verulega í framtíðinni, með þeim fyrirvara þó
að hann sér ekki hvernig sjálfkeyrandi bílum muni ganga að glíma við árstíðabundna
ófærð á Íslandi.
30
Sigurður velti því fyrir sér hvort aukin þjarkavæðing, þar sem þjarkar taka beinlínis
störf af fólki, kalli ekki á breytingar á skattkerfi þannig að þjarkarnir verði þá skattlagðir
eins og fólk, svo að hagnaðurinn af því að fækka starfsfólki fari ekki allur í vasa eigenda.
Sigurður sér fyrir sér ákveðna útfærslu á borgaralaunum sem myndi þá tengjast
nýsköpun að einhverju leyti eða í formi þróunarstyrks, þar sem fólk er styrkt til náms til
að halda í við þróunina.
Svo er alltaf einhver hluti sem bara mun ... missa fótanna ... og það er bara eins og í öllum fögum. Bara fólk nær ekki að halda í og fer þá að gera eitthvað annað. Það er náttúrulega vissulega sorglegt að einhverju leyti að þú dettur út úr faginu þínu, en þetta er bara tæknin ... er þannig að hún er svo kvik að ef þú ert ekki að hlaupa þá ertu bara skilinn eftir.
Sigurður telur að þróun internets hlutanna sé í fullum gangi. Það muni þróast þróast
þannig öll gögn muni geymast í skýi, bæði heimilis- og vinnutengd. Það hefur vissulega
galla, t.d. ef fólk lokast út úr skýinu eða skýið verður fyrir árás.
Sigurður telur að fjórða iðnbyltingin muni hafa mjög jákvæð áhrif á byggðaþróun á
Íslandi. Eins og Jón telur hann að aukin tækni muni hafa áhrif á hvar fólk getur stundað
vinnu sína og þar af leiðandi á búsetu. Það standi þó og falli með því hvort verði
háhraðanettenging um allt land. Framleiðsla muni þó áfram vera á „strategískum“
stöðum, en framleiðslan muni líka breytast. Hún muni flytjast til markaðslandanna því
það verði framleitt minna og nákvæmar. „Smart“ verksmiðjur muni líka hafa áhrif, þær
geti framleitt fleiri vörur á hverri línu en hefðbundnar framleiðslulínur. Þá sé mikilvægt
að innviðirnir haldi í við tæknina, s.s. dreifikerfi rafmagns, veldisfjölgun rafbíla og
hleðsluaðstaða fyrir þá. Það sé kannski stærsta áskorunin í fjórðu iðnbyltingunni. Ísland
ætti þó, að mati Sigurðar, að vera í kjöraðstöðu til að gera vel á þessu sviði.
Sigurður telur að rafmagn og metan muni verða framtíðarorkugjafar í samgöngu-
málum. Hann telur að Íslendingar gætu nýtt orkuna betur, þeir séu of góðu vanir í þeim
efnum.
Sigurður telur mikilvægt að undirbúa fólk fyrir samfélagsbreytingar í kjölfar fjórðu
iðnbyltingarinnar. Það þarf að kenna fólki nýja tækni og opna augu þess fyrir því að í
stað þess að hanga í fortíðinni þurfi það að læra og tileinka sér nýja tækni og ný störf.
Hann tekur sem dæmi þróunina í Bandaríkjunum, þar sem verið er að reyna að blása lífi í
31
kola- og framleiðsluiðnað þegar frekar ætti að leggja áherslu á að mennta og uppfræða
fólk, laga innviði og hugsa til framtíðar.
Það er bara hópur kjósenda sem heldur að kolaiðnaðurinn eigi sér viðreisnar von ... í staðinn fyrir að kenna fólki á nýju tæknina og hjálpa því að sjá möguleikana og að það séu jafnvel betri störf en verri inni í þessu.
Hann telur að ríkið verði að stíga inn og skattleggja rétt til að bregðast við
misskiptingu auðs. Þeir sem eigi peninga geti orðið svo ævintýralega ríkir eins og dæmin
sýna, t.d. með Amazon og Facebook. Löggjöfin þurfi að vera tilbúin. Þess í stað séu
menn stöðugt að slökkva elda.
Guðmundur telur að aukin samtenging upplýsinga og hluta muni halda áfram að
auðvelda aðgengi að upplýsingum og mögulega að hægt verði að fjarstýra vinnslum
gegnum síma eða önnur samskiptatæki. Það verði settar stífari og nákvæmari reglur um
aðgengi að upplýsingum, merki þess sé þegar að sjá í nýrri persónuverndarlöggjöf.
Ég held þetta verði nokkuð stöðugur línudans þar sem við, sem erum að vinna í kerfinu, erum sífellt að bregðast við nýjum áskorunum og slökkva elda. Það er því miður of mikið um það í stað þess að við sjáum fyrir þróun áður en hún gerist.
Guðmundur telur að fólk muni áfram búa þar sem það hefur aðgang að þeirri
þjónustu sem það vill hafa aðgang að. Hann segir fólk verða sífellt kröfuharðara um
þjónustu og hún verði frekar til þar sem nægur fjöldi er til að nota hana. Hann bendir á
þegar er farið að gera tilraunir með sérfræðilæknisþjónustu að hluta til í gegnum
fjarvinnslu þar sem sérfræðingurinn er ekki endilega á staðnum heldur fær sendar
myndir og gögn í rauntíma. Stöðugt meira afþreyingarefni er í boði rafrænt o.þ.h. og það
kann að verða til þess að fólk kjósi að búa í ákveðinni fjarlægð frá stóru þéttbýli, t.d. þeir
sem eru með börn í skóla og á viðkvæmum aldri. Þeir munu hins vegar gera kröfur um
að börnin þeirra hafi aðgengi að fjölbreyttri afþreyingu, s.s. íþróttum, tónlistarnámi o.fl.
þar sem þarf að vera saman kominn ákveðinn lágmarksfjöldi til að hægt sé að halda úti
fjölbreytninni. Hann telur að óhjákvæmilega verði þróun í þá átt að fólk vinni meira í
teymum vegna allrar þeirrar þekkingar sem við þurfum að hafa við höndina, miðla og
öðlast á sem skemmstum tíma. Hans reynsla er sú að þrátt fyrir Skype og aðra
fjarfundatækni þá mun slíkt seint koma í stað fyrir að fólk hittist í eigin persónu.
32
Guðmundur telur að það verði örugglega breyting á orkugjöfum til samgangna þar
sem grænir orkugjafar komi í stað mengandi. Sú þróun sé þegar komin vel á veg. Öflugar
almenningssamgöngur verða þar sem nægur fjöldi fólks er fyrir hendi, en dreifðari
byggðir munu ekki njóta góðs af þeirri þróun.
Guðmundur telur að það verði óhjákvæmilega miklar breytingar á menntakerfinu.
Aðgengi að námi verði auðveldara og búseta skipti minna máli hvað varðar aðgengi að
námi, sérstaklega framhaldsnámi þar sem nemendur hafa þegar tileinkað sér
grunnþætti náms, eins og lestur, grunnfærni í stærðfræði og námstækni. Guðmundur
telur að við þurfum að leggja meiri áherslu á gagnrýna hugsun hjá fólki til að það sé í
stakk búið að meta hvað af öllu þessu upplýsingaflóði sé ábyggilegt.
Störf verði væntanlega líkamlega auðveldari þar sem þjarkar geti í auknu mæli leyst
slík störf, t.d. að lyfta þungu, stuðning og aðstoð við aldraða og jafnvel börn, þannig að
mannfólkið geti þá lagt meiri áherslu á hið mannlega og félagslega. Því var spáð í
upphafi tæknibyltingarinnar að störfum myndi fækka með tilkomu tölvunnar. Það hefur
ekki endilega orðið raunin í hinum vestræna heimi, fremur að störfin hafi breyst og
orðið sérhæfðari. Guðmundur telur að það verði áfram reyndin. Við eigum síðan eftir að
sjá hvernig við ætlum að tryggja það að við sem þjóð höfum efni á allri þessari tækni, því
öll tækni kostar peninga, sem þýðir að tekjur almennings þurfa að aukast til að geta nýtt
sér tæknina. Sem dæmi um þetta má nefna snjallsímann sem á fáum árum hefur orðið
að „grunnþörf“ í stað munaðar.
Gunnar telur að ekki verði mikil breyting á búsetu vegna fjórðu iðnbyltingarinnar.
Fólk muni alltaf halda áfram að mæta á vinnustað, þó ekki væri nema vegna félagslega
þáttarins. Hann telur að þróun í samgöngum muni hafi minni áhrif á Íslandi en annars
staðar vegna veðurfars. Hann telur, eins og Jón, að ófærð og veður muni setja strik í
reikninginn m.a. með sjálfkeyrandi bíla.
Gunnari finnst líklegt að í framtíðinni verði meiri skilvirkni, meiri hagræðing og aukin
afköst í atvinnulífinu í kjölfar fjórðu iðnbyltingarinnar. Meiri áhersla verði lögð á
tækniþekkingu meðal einstaklinga og við séu þegar farin að sjá það á yngsta kynslóðin er
komin langt fram úr þeirri tækniþekkingu sem hann hafði á þeirra aldri.
33
Ólafur telur að samgöngur muni breytast í framtíðinni, en vegakerfið þurfi að batna
mikið til að hægt sé að koma við sjálfkeyrandi bílum, auk þess sem veðurlag og ófærð
hamlar samgöngum. Almenningssamgöngur munu aukast þar sem þéttbýli er mikið.
Hann telur að fjórða iðnbyltingin muni dreifa búsetunni því það verði auðveldara að
vinna fleiri störf hvar sem er. Hann telur hættu á meiri fátækt þar sem störfum muni að
öllum líkindum fækka, sérstaklega störfum sem krefjast lítillar sérhæfingar.
34
5 Umræður
Fræðimenn eru sammála um að töluverðar breytingar séu framundan á vinnumarkaði
fylgjandi fjórðu iðnbyltingunni. Miklar breytingar hafa orðið undanfarin ár enda ekki svo
langt síðan síðasta iðnbylting átti sér stað, tæknivæðingin. Viðmælendur mínir voru allir
sammála um að töluverðar breytingar hafi orðið á störfum þeirra undanfarin ár, þó
nokkur mismunur sé þar á eftir starfsgreinum. Meðal annars kemur fram að
grundvallarbreyting hafi orðið á viðhorfi stjórnenda til starfsmanna, en seinni ár hefur sú
skoðun orðið ráðandi að líta beri á starfsfólk sem auðlind. Nýjar starfsgreinar hafa orðið
til í tengslum við sjálfvirknivæðingu, gervigreind og þjarka (Ólafur A. Ragnarsson, 2018).
Í grein sinni „The Fourth Industrial Revolution: What it Means, How to Respond“
spáir Klaus Schwab því að flest störf í framtíðinni verði annaðhvort ósérhæfð eða mjög
sérhæfð. Af því má draga þá ályktun að milli-sérhæfðum störfum fækki og millistéttin
minnki. Viðmælendur voru sammála um að ósérhæfðum störfum muni fækka og
eftirspurnin eftir starfsfólki með mikla sérhæfingu muni aukast. Þess vegna sé mikilvægt
að huga vel að mannauð og að símenntun verði stærri hluti af vinnudegi fólks.
Viðmælendur voru ekki allir á sama máli hvernig grunnmenntun komi til með að
breytast, sérstaklega hvað varðar grunnmenntun og hvar sérhæfing í námi eigi að
hefjast. Tveir viðmælenda minna eru sammála um að grunnmenntakerfið þurfi að
breytast þannig að það kenni fólki gagnrýna hugsun, að læra að leita og læra að læra,
auk grunnfærni í lestri og raungreinum. Samkvæmt skýrslu EEF, sem gefin var út 2016,
mun mikill hraði breytinga krefjast meira framboðs fólks með sérhæfða tæknimenntun
og nýja gerð stjórnunarhæfni. Einn viðmælenda minna taldi að stjórnunar- og
starfshættir þurfi að breytast í fyrirtækjum. Meiri teymisvinnu þurfi til að tengja
þekkingu sérfræðinga og tryggja aukna nýsköpun á vinnumarkaði. Samkvæmt tölum
Hagstofunnar hefur fólki með háskólamenntun á aldrinum 25-64 ára fjölgað mjög á
síðustu fimmtán árum (Hagstofan, e.d.). Má því segja að þessi þróun sé þegar hafin, en
þeirri spurningu er enn ósvarað hvort við séum að undirbúa fólk á réttan hátt.
Viðmælendur mínir eru sammála um að tækniframfarir samhliða fjórðu
iðnbyltingunni muni hafa mikil áhrif á störf í framtíðinni, þó mismunandi eftir eðli starfa.
Auðveldara verði að stunda vinnu án beinnar viðveru og sjálfvirkni muni aukast á
kostnað ósérhæfðs vinnuafls sem kallar aftur á móti á fleiri sérhæfð störf. Þeir eru líka
35
sammála um að störf sem tengjast mannlegum samskiptum, stefnumótun og nýsköpun
verði áfram í höndum mannfólks. Einn viðmælenda minna bendir á að sú þróun að
gervigreind taki við af mannlegu vinnuafli hafi þó þá annmarka að ef vinnuaflið sé
ódýrara en tæknin muni menn ekki fjárfesta í tækni. Samkvæmt Erik Brynjolfsson og
Andrew McAfee gæti þessi áhersla á aukna sérhæfingu orðið til þess að meiri munur
yrði á vinnumarkaði á milli þeirra sem hafa litla sérhæfingu og fá lág laun og þeirra sem
hafa mikla sérhæfingu og há laun, sem gæti leitt til aukins titrings á milli stétta.
Viðmælendur mínir komu víða við í vangaveltum um hvernig samfélagið verður í
framtíðinni. Mikilvægt sé að innviðir á Íslandi séu vel undirbúnir fyrir þessar miklu tækni-
breytingar. Má þar nefna að vegir séu farartálmi í þróun samgangna, ekki síst þegar um
ræðir sjálfkeyrandi bíla. Í máli tveggja viðmælenda kom fram að vegir væru langt frá því
að vera nógu góðir til að unnt væri að nota sjálfkeyrandi bíla auk þess sem veður og
færð myndu trúlega setja strik í reikninginn. Þá var rætt um að dreifikerfi rafmagns,
internets og hleðsluaðstöðu fyrir rafmagnsbíla væri ábótavant. Flestir voru á því að
grænir orkugjafar myndu leysa mengandi orkugjafa af hólmi enda standi Ísland vel í
þeim efnum.
Flestir viðmælenda minna höfðu velt fyrir sér aukinni tæknivæðingu og hafa fylgst vel
með þeim nýjungum sem komið hafa fram síðustu ár og mánuði. Flestir velta fyrir sér
kostum og göllum við samtengingu upplýsinga og hluta. Þeir voru sammála um að þróun
tölvuskýja muni halda áfram og notkun þeirra aukast, bæði hvað varðar heimilið og
vinnustaðinn. Flestir höfðu velt fyrir sér hættunum samfara þessu mikla aðgengi og
upplýsingaflóði. Einn af viðmælendum minntist sérstaklega á mikilvægi þess að kenna
fólki nýja tækni og opna augu þess fyrir tækifærunum sem framtíðin ber í skauti sér í
stað þess að reyna að blása lífi í gamlan iðnað og orkugjafa sem eiga sér litla eða enga
framtíð.
Nokkrir viðmælenda minna velta fyrir sér mikilvægi þess að hafa beri í huga að gera
nauðsynlegar varúðarráðstafanir til þess að auðurinn safnist ekki á fárra hendur og
almenningur geti nýtt sér aukna tækni, afþreyingu og annan ávinning tækniframfara, en
samkvæmt framtíðarspám, sem komu fram á World Economic Forum 2016, munu
tæknilegar framfarir einnig leiða til kraftaverka í framboði á vörum og þjónustu sem
mun hafa langvarandi áhrif á árangur og framleiðni. Kostnaður við fólksflutninga og
36
samskipti mun lækka, vöruflutningar og alþjóðlegar birgðakeðjur verða árangursríkari og
kostnaður við verslun mun minnka.
Aðspurðir um breytingar á búsetu eru flestir viðmælenda minna sammála um það að
aukin tækni muni auðvelda fólki búsetu utan höfuðborgarsvæðisins, en einn
viðmælendanna minntist þó á að fólk muni halda áfram að vilja að búa þar sem
þjónustan er fyrir hendi. Þetta samræmist kenningum Zelinskys um að þéttbýliskjarnar í
nágrenni stórra þéttbýla þar sem þegar eru fyrir hendi aðstæður sem fólk gerir kröfur
um í dag, s.s. aðgengi að verslun, afþreying og fleira, haldi áfram að stækka.
Erfitt er að spá fyrir um hvort fátækt á Íslandi muni aukast samfara aukinni
tæknivæðingu og sérhæfingu starfa. Mikið veltur á því hvernig stefnumótun yfirvalda
verður. Viðmælendur mínir minntust á ýmislegt tengt stefnumótun, svo sem hvort
borgaralaun ættu rétt á sér og þá í hvaða mynd eða hvort breyta þurfi skattlagningu, svo
sem að skattleggja þurfi þjarka sérstaklega.
37
6 Lokaorð
Markmið þessarar rannsóknar var að bera saman skoðanir ólíkra aðila á vinnumarkaði
og helstu kenningar um hvaða áhrif fjórða iðnbyltingin muni mögulega hafa á íslenskan
vinnumarkað og samfélag. Þessi rannsókn var byggð á eigindlegri rannsóknaraðferð. Þar
sem rannsóknin var ekki stór í sniðum er ekki æskilegt að draga víðtækar ályktanir af
henni, en viðmælendur voru einungis fimm.
Ekki var til mikið af íslenskum rannsóknum um viðfangsefnið. Því var stuðst við
erlendar greinar í bland við íslenskar.
Það var áhugavert hvað viðmælendur voru búnir að velta iðnbyltingunni vel fyrir sér
þó svo að bakgrunnur þeirra sé ólíkur og þeir starfi í fjölbreyttum starfsgreinum.
Niðurstöður rannsóknarinnar ríma ágætlega við þær fræðigreinar sem rannsóknin var
byggð á. Má þar geta að viðmælendur voru allir sammála því að töluverðar breytingar
hafi orðið á störfum þeirra undanfarin ár, þó svo að nokkur munur sé þar eftir greinum.
Áhugavert var að sjá hversu fjölbreytt svör viðmælenda voru.
Samfélagslegar vangaveltur viðmælenda fóru um víðan völl eins og gefinn var kostur
á og komu viðmælendur meðal annars inn á mikilvægi þess að innviðir væru tilbúnir fyrir
iðnbyltinguna, þar með talið vegakerfi og dreifikerfi rafmagns og internets.
Erfitt er að spá fyrir um áhrif fjórðu iðnbyltingarinnar á fátækt á Íslandi út frá
niðurstöðum þessarar rannsóknar. Viðmælendur höfðu flestir velt fyrir sér hættunni á
aukinni misskiptingu auðs og var umhugað um að ráðstafanir yrðu gerðar til koma í veg
fyrir aukna auðsöfnun á fárra hendur og aukna fátækt og komu með ýmsar vangaveltur
um leiðir til þess.
Áhugavert væri að endurtaka þessa rannsókn með stærra úrtaki og kafa dýpra í svör
þátttakenda og fá þannig marktækari niðurstöður til að geta mögulega svarað
spurningunni um hvernig fjórða iðnbyltingin muni hafa áhrif á skiptingu auðs í
samfélaginu betur.
38
Heimildarskrá
Ari K. Jónsson. (2000, 20. mars). Hvað er gervigreind? Vísindavefurinn. Sótt 17. mars 2018 af http://visindavefur.is/svar.php?id=264
BBC. (e.d.). Education during the Industrial Revolution. Sótt 17. mars 2018 af https://www.bbc.com/education/guides/zvmv4wx/revision/4
Birna Petursdóttir og Edda S. Pálsdóttir. (2018, 05. mars). Hvaða verur eru í Háskólanum á Akureyri? Landinn. Sótt 24. mars 2018 af http://www.ruv.is/frett/hvada-verur-eru-i-haskolanum-a-akureyri
Greenberg, A. (2015, 21. júlý). Hackers remotely kill a jeep on the highway – with me in it. Wired. Sótt 24. mars 2018 af https://www.wired.com/2015/07/hackers-remotely-kill-jeep-highway/
Hagstofa Íslands. (e.d.). Menntunarstaða: Mannfjöldi eftir menntunarstöðu. Sótt 24. mars 2018 af https://hagstofa.is/talnaefni/samfelag/menntun/menntunarstada/.
Hrafn Þ. Þórisson. (2006, 9. júní). Hvenær koma vélmenni sem geta hjálpað fólki? Vísindavefurinn. Sótt 17. mars 2018 af http://visindavefur.is/svar.php?id=6005
Ingi R. Eðvarðsson. (1992). Framtíðarskipan vinnu: Þróun iðnaðar, verkaskiptingar og vinnumarkaðar. Skírnir, 166, 389-406.
Ingi R. Eðvarðsson. (1997). Upplýsingasamfélag, sveigjanleiki og atvinnulíf: Breytingar á íslenskum vinnumarkaði. Íslensk félagsrit, 7-9, 101-124.
Lutin, J., Kornhauser, A. L. og Lerner-Lam, E. (2013). The Revolutionary Development of Self-Driving Vehicles and Implications for the Transportation Engineering Profession. ITE Journal, 83, 28-32.
Ólafur A. Ragnarsson. (2018, 14. febrúar). Hvað er fjórða iðnbyltingin? Vísindavefurinn. Sótt 21. febrúar 2018 af http://visindavefur.is/svar.php?id=75164.
Ólafur A. Ragnarsson. (2018, 14. febrúar). Hvað er fjórða iðnbyltingin? Vísindavefurinn [stafræn mynd]. Sótt 21. febrúar 2018 af http://visindavefur.is/svar.php?id=75164.
Prisecaru, P. (2016). Challenges of the fourth industrial revolution. Knowledge Horizons – Economics, 8, 57-62.
Ritstjórn, (2018, 20. mars). Sjálfkeyrandi bíll veldur banaslysi. Viðskiptablaðið. Sótt 24. mars 2018 af http://www.vb.is/frettir/sjalfkeyrandi-bill-veldur-banaslysi/145820/
Schwab, K. (2015) The Fourth Industrial Revolution: What It Means and How to Respond. Foreign Affairs, 12, grein 12. Sótt 02. janúar 2018 af https://www.foreignaffairs.com/articles/2015-12-12/fourth-industrial-revolution.
39
Schwab, K. (2016). The Fourth Industrial Revolution. Cologny/Geneva: World Economic Forum.
Snjáfjallasetur. (e.d.). Sýning um skólahald. Sótt 17. mars 2018 af http://www.snjafjallasetur.is/Skolahald.pdf.
Stefán Ólafsson. (1997, nóvember). Búseta á Íslandi: Rannsókn á orsökum búferla-flutninga. Sótt 24. mars 2018 af https://www.byggda-stofnun.is/static/files/Skyrslur/buseta_a_islandi.pdf
Sveitarfélagið Árborg. (e.d.). Íbúafjöldi í Sveitafélaginu Árborg. Sótt 24. mars 2018 af https://www.arborg.is/upplysingar/ibuafjoldi/
Sverrir Jakobsson. (2005, 7. nóvember). Getið þið sagt mér eitthvað um iðnbyltinguna? Vísindavefurinn. Sótt 13. nóvember 2017 af http://visindavefur.is/svar.php?id=5385.
The manufacturers‘ organisation. (2016). The 4th industrial revolution: A primer for manufacturers. London: Oracle.
The manufacturers‘ organisation. (2016). The 4th industrial revolution: A primer for manufacturers [stafræn mynd]. London: Oracle.
Toyota á Íslandi. (e.d.). Toyota Safety Sense: Aukið öryggi í akstri. Sótt 24. mars 2018 af https://www.toyota.is/heimur-toyota/safety-technology/toyota-safety-sense.json
Yin, Robert K. Case Study Research: Design and Methods. 2Rev.ed.: Sage Publications, 1994.
40
Viðauki 1 Viðtalsrammi
1. Hvert er starfsheitið þitt?
2. Hvaða menntun hefur þú?
3. Er gerð krafa um sömu menntun eða sambærilega menntun og þú hefur í
starfinu þínu?
4. Hvað felst í starfinu þínu?
5. Hafa orðið miklar breytingar á starfinu þínu síðan þú laukst námi?
6. Hvernig nýtist menntunin þín í starfinu þínu?
7. Telur þú að það verði gerð meiri krafa á tæknimenntun í þinni starfsgrein í
framtíðinni?
8. Er mikil þörf á endurmenntun (til að halda gildi menntunar)? Ef mikil þörf er á
endurmenntun hefur þú þá einhverja möguleika til að öðlast hana?
9. Ef þú værir að undirbúa einhvern sem ætlaði inn í þína starfsgrein í dag, myndir
þú gera einhverjar breytingar á grunnnáminu? Áherslubreyting (lenging eða
stytting á námi)
10. Sérð þú fram á einhverjar grundvallarbreytingar á starfsgreininni samfara aukinni
sjálfvirkni og tæknivæðingu? (stórar breytingar, jafnvel að starfsgreinar hverfi)
11. Heldur þú að tilkoma róbóta komi til með að breyta þínu starfsumhverfi eða hafa
breytingar á starfsstéttinni í för með sér? Ef svo er, mun tilkoma þeirra einfalda
starfsgreinina eða gera hana flóknari? (Hvernig telur þú að aukin nýting á
róbótum komi til með að hafa áhrif á starfið þitt?)
12. Kemur gervigreind til með að leysa störf af hólmi eða breyta þeim í þinni
starfsstétt?
13. Hvernig telur þú að internet hlutanna, þ.e. aukin samtenging upplýsingar og
hluta, muni hafa áhrif á starfið þitt?
14. Hvernig telur þú að vinnumarkaðurinn muni þróast almennt í kjölfar þessarar
iðnbyltingar? Heldur þú að það verði meira eða minna atvinnuleysis, meiri eða
minni fátækt. (Hefur fólk mismunandi svör eftir greinum?)
15. Hvaða áhrif heldur þú að 4. iðnbyltingin muni hafi á búsetu á Íslandi? - Mun fólk
halda áfram að flytja í stærra þéttbýli? - Mun aukin notkun internetsins breyta
því hvort fólk þarf að mæta í eigin persónu í vinnu? (sbr. Fjarveran á Akureyri eða
aukinn sýndarveruleiki).
16. Telur þú að samgöngur muni breytast vegna 4. iðnbyltingarinnar? Ef svo er,
hvernig?
17. Hvers konar samfélagsbreytingar aðrar sérð þú fyrir þér að 4. iðnbyltingin geti
haft í för með sér?