Nj bot

pr tu zbuluar

Udhzues praktik

pr msuesit e arsimit parashkollor

q punojn me fmijt e moshs 4-5 vjeare

2Autor:

Prof. Dr. Erleta MATO, Instituti pr Zhvillimin e Arsimit

Prof. Asc. Dr. Pranvera KAMANI, Ministria e Arsimit dhe e Shkencs

Msc. Edlira SINA, Instituti pr Zhvillimin e Arsimit

Msc. Marina NDRIO, Universiteti i Tirans, Fakulteti i Shkencave Sociale

Redaktor shkencor: Prof. Dr. Erleta MATO

Redaktor letrar: Olta akiri

Koordinator projekti: Msc. Rodika Goci, Save the Children n Shqipri

2010 Save the Children n Shqipri

T gjitha t drejtat t rezervuara. Prmbajtja e ktij botimi mund t prdoret apo kopjohet lirisht prej

msuesve dhe specialistve t arsimit pr qllime msimore, por jo pr qllime fitimprurse, me kusht q

do riprodhim i till t shoqrohet me njohjen e Save the Children n Shqipri si burim.

Kndvshtrimet e autorve t ktij botimi, jo domosdoshmrisht pasqyrojn pikpamjet e Save the

Children n Shqipri.

3T dashur msues,

Libri q po merrni n duar sht nj material ndihms pr punn tuaj t

prditshme me fmijt 4-5 vjear. Ky material sht rezultat i puns s

mjaft ekspertve dhe msuesve q dshirojn ndryshimin n msimdhnie

dhe nxnie si dhe ecurin m t mir t fmijve dhe grupit me t cilin

ndrveprojn pr t rritur cilsin e veprimit edukativ dhe msimor.

Falnderojm t gjith ata q lehtsuan dhe kontribuuan n prmirsimin

e manualit gjat procesit t hartimit t tij. N mnyr t veant prmendim

organizatn SAVE THE CHILDREN n Shqipri si dhe zonjn Rodika Goci,

antare e stafit t ksaj organizate, q mundsuan hartimin e ktij materiali

me nxitjen, lehtsimin dhe rekomandimet e tyre profesionale.

Grupi i autorve dshiron q, gjat prvojs q do t keni prgjat vitit

shkollor, t mbani shnime dhe t jepni vrejtjet dhe sugjerimet tuaja

konkrete pr gjithka q mendoni se mund t prmirsohet n kt botim.

Duke ju falnderuar paraprakisht, ju urojm pun t mbar dhe zhvillime

t mtejshme cilsore n arsimin parashkollor n vendin ton.

Autort

4

5PRMBAJTJA E LIBRIT

HYRJE .................................................................................................................... 7

PJESA I.1. PARIMET E UDHZUESIT .......................................................................................................... 9

2. FUSHAT E T MSUARIT: ........................................................................................................ 17

2.1. Fusha gjuhsore-komunikuese .................................................................................... 17

2.2. Fusha e matematiks ...................................................................................................... 26

2.3. Fusha e shkencs dhe e vzhgimit .............................................................................. 40

2.4. Fusha sociale dhe emocionale ..................................................................................... 56

2.5. Fusha e zhvillimit fizik dhe shndeti ........................................................................... 70

PJESA II.PLANIFIKIMI JAVOR, MUJOR DHE VJETOR ........................................................................... 81

PJESA III. VEPRIMTARI TEMATIKE SIPAS FUSHAVE T T NXNIT ............................................... 100

1. Emri im sht i veant ....................................................................................................... 100

2. Familja ime ............................................................................................................................. 110

3. Trupi yn ................................................................................................................................. 120

4. 5 shqisat .................................................................................................................................. 128

5. Stint ....................................................................................................................................... 142

6. Molla ....................................................................................................................................... 158

7. I madh dhe i vogl ................................................................................................................ 173

8. T njohim numrat duke numruar ................................................................................... 180

9. Transporti ............................................................................................................................... 193

10. Treni ....................................................................................................................................... 205

11. Ngjyrat .................................................................................................................................. 215

12. Biblioteka ............................................................................................................................. 226

13. N dyqan .............................................................................................................................. 234

PJESA IVFLETORE VLERSIMI .................................................................................................................... 243

1. Fusha sociale dhe emocionale .......................................................................................... 249

2. Fusha gjuhsore-komunikuese ......................................................................................... 254

3. Fusha e matematiks ........................................................................................................... 270

4. Fusha e shkencs dhe e vzhgimit ................................................................................... 274

5. Fusha e edukimit fizik dhe shndeti ................................................................................ 278

6. Artet ......................................................................................................................................... 284

6

7Udhzuesi q keni tashm n dor sht pjes shoqruese e standardeve qkrkohen t zbatohen n kopshtet e t gjith vendit pr fmijt 4-5 vjear. Materialisht i vlefshm pr t gjith ata q punojn me fmijt e moshs parashkollore dhepr pjestart e familjeve t ktyre fmijve si msuesit, kujdestart apo prindrit. Kyudhzues sht hartuar pr t shpjeguar standardet dhe pr t dhn sugjerime praktikepr angazhimin krijues t komuniteteve t t msuarit t prshtatshm ku secili fmijprshpejton dhe zhvillon aftsit e t msuarit paraprgatitor pr shkoll.

Pse jan t rndsishme standardet n fushat e ndryshme t zhvillimit? Ato sigurojnprvetsimin e njohurive, aftsive dhe kompetencave q udhheqin brezin e ri drejtnj jete produktive, t prmbushur dhe t suksesshme. Pr t realizuar t gjitha kto,ne tashm e dim q bazat hidhen tek secili fmij para se ai t shkoj n shkoll. Nfakt, krkimet tregojn q edukimi n institucionin e kopshtit jep mundsi t shumtapr msuesit dhe edukatort q t ndikojn n rritjen dhe zhvillimin e fmijve. Nseqllimi yn sht q do fmij q hyn n kopsht t msoj dhe t jet i suksesshm,standardet pr grupet e veanta na japin nj t kuptuar mbi kompetencat kryesorerreth t cilave do t zhvillojm procesin msimor edukativ. N t njjtn koh, standardete grupit t fmijve t moshs 4-5 vje jan t lidhura me at q pritet t ndodh mefmijt n klasat prgatitore, duke klasifikuar dhe ndihmuar si ata me pritje t larta,ashtu edhe ata me probleme.

Ky material prshkruan se far shumica e fmijve duhet t din dhe t jen taft t bjn n fushat kryesore t njohjes prpara se t hyjn n klasat prgatitore.Standardet e publikuara t parashkollorit prshkruajn nj set pritjesh pr fmijt egrupeve t ndryshme moshore, pritje t zhvilluara mbi bazat e krkimeve t fundit tbra rreth mnyrave se si fmijt parashkollor msojn.

sht e rndsishme t mbajm n mendje faktin q fmijt zhvillohen dhe msojnn mnyra t ndryshme. Ndrsa treguesit demonstrojn se pritjet e msuesve dheprindrve jan t prshtatshme pr shumicn e fmijve q jan gati t hyjn n grupetapo klasat prgatitore, sht prgjegjsi e msuesve dhe edukatoreve t vlersojn ncilin nivel jan fmijt q hyjn n grupin e fmijve t moshs 4-5 vje dhe si do tndrtohet njohja e tyre me at q duhen t din dhe t bjn ata.

Vlersimi vzhgues sht elementi ky pr mbshtetjen e zhvillimit t fmijve nfushat e ndryshme. Ky udhzues do t ilustroj disa tregues dhe do t jap shembujmbi t cilt msuesit do t shnojn dhe do t realizojn punn pr progresin e fmijvekoh pas kohe.

T dhnat e nxjerra do t shrbejn pr nj planifikim t kuptimshm, nj motivimt eksperiencave t t msuarit q s bashku nxisin zhvillimin e fmijve dhe dashurinpr lexim-shkrimin, matematikn, shkencn, artin, zhvillimin social etj.

Ju do t gjeni materiale t shumta rreth krijimit t mjediseve t t msuarit,veprimtarive me fmijt n fusha t ndryshme t njohjes si dhe shumllojshmris st msuarit n metodologji bashkkohore aktive. Do t prfshihet po ashtu edhe njlist e burimeve ndihmse.

HYRJE

8Udhzuesi sht i ndar n katr pjes:N pjesn e par jan prshkruar treguesit e vlersimit q ju ndihmojn ju si

msues t kuptoni se deri n shkall jan prmbushur standardet. Kta treguesevidentojn mangsit e arritjeve t fmijve n fushat e ndryshme t zhvillimit dhe, nnjfar mase, udhzojn lidhur me far duhet t bni pr prmirsimin e ktij zhvillimit fmijve q jan gati pr t hyr n shkoll.

N pjesn e dyt jepet nj planifikim orientues vjetor i programit t grupitt fmijve t moshs 4-5 vjeare. Planifikimi sht gjithnj nj model alternativ qmsuesit e prdorin n raport me qytetin ku ndodhen, karakteristikat e kopshtit dhet grupit etj.

Pr t qen m ndihms n punn e prditshme t msuesit, n pjesn e tret,materiali q keni n dor prmban rreth 13 veprimtari tematike t integruara qu prkasin fushave t ndryshme t zhvillimit, t cilat mund t shrbejn si shembuj tkrkimit dhe praktiks ditore me grupet e fmijve t moshs 4-5 vje.

Kto veprimtari prkojn edhe me flett e puns s fmijve t prfshira nmanualin q keni n dor. Mbshtetur n fushat e ndryshme t zhvillimit, ushtrimetjan t grupuara sipas disa parimeve didaktike t cilsuara m posht:

Ngjyrosni Vizatoni Ndiqni pikat ose vijat Ngjyrosni siprfaqet me pika, numra dhe shkronja Ecni npr labirint pr t gjetur........ Gjeni t prbashktat dhe dallimet Klasifikoni sipas forms, numrit, mass dhe llojit Tregoni nj histori t shkurtr mbshtetur te figurat Zhvilloni nj loj me role etj.

Veprimtarit tematike t dhna n manualin e msuesit nuk jan t detyrueshmepr tu zbatuar me t gjith fmijt. Sikurse shnohet edhe n tekst, disa pjes t ktyreveprimtarive mund t ken si objektiv vetm fmijt e avancuar, ndrsa disa t tjerafmijt me nevoja t veanta. sht mir q pr fmijt me nevoja t veanta msuesitt zhvillojn plane edukative individuale.

Msimi i shkronjave apo numrave nuk nnkupton leximin apo numrimin prtejasaj q parashikon programi i arsimit parashkollor pr moshn 4-5 vje, por vetmfamiljarizimin e fmijve me to, me m shum fokus te ajo q do t jet prmbajtja egrupeve pasardhse.

N pjesn e tret, msuesi ndihmohet edhe me nj sr fletsh pune prmsuesin dhe fmijn n realizimin e temave t ndryshme t programit. N pjesnm t madhe t tyre ato jan t lidhura me komunikimin, matematikn, artin dhe shkencn.Flett e puns s msuesit krkojn q ky i fundit t fotokopjoj modelet e dhna prti prdorur m pas me fmijt pr ngjyrosje, prerje, ngjitje, qepje, ndrtim etj.

N pjesn e katrt, msuesit dhe prindrit njihen edhe me flett e vlersimit tzhvillimit t fmijs n fushat baz, t cilat shrbejn pr prmirsimin e puns mefmijt e veant dhe arritjen e objektivave finale t parashikuara n programet dhestandardet e moshs 4-5 vje.

Hyrje

9Praktikat e t msuarit n grupin e fmijve t moshs 4-5 vje jan t bazuara nparimet e mposhtme. Ato (parimet apo praktikat???) japin nj struktur q mbshtetpunn ton me fmijt dhe q na kujton n do moment tablon e madhe- korniznteorike t t msuarit ton.

1. T gjith fmijt prekin aktivisht botn n t ciln jetojn. Mundsit

e dhna pr t br zgjedhje lidhur me veprimtarit e tyre, i bjn

ata t fitojn njohuri, aftsi dhe shprehi pr t zgjidhur problemet.

Fmijt lindin me dshirn pr t msuar dhe pr ti dhn kuptim bots styre. Krkimet na kan treguar se fmijt jo vetm jan t aft t zgjedhin sefar u plqen e jo vetm fitojn njohuri dhe aftsi, por kan edhe motivim tmadh pr t vepruar. Msuesit dhe prindrit mund ta prshpejtojn dashurine fmijve pr t msuar duke i lejuar ata t bjn zgjedhje n veprimtari tndryshme si dhe duke i mbshtetur n prpjekjet pr t zgjidhur problemet etyre

2. Fmijt e ndrtojn njohjen dhe vlerat prmes ndrveprimit me

bashkmoshatart, prindrit dhe t rriturit e tjer si dhe prmes

zbulimit aktiv t mjediseve sociale dhe fizike. Fmijt duhet t gzojnnj komunitet t t msuarit ku t ken mundsi t veprojn drejtprsdrejtime objektet dhe t ndrveprojn me njerzit. Kjo pr arsyen se, te fmijtparashkollor, t menduarit dhe veprimet jan t lidhura shum ngusht. Kurne u japim fmijve mundsin t zbulojn, t eksperimentojn, t bjn gjykime,t bashkpunojn dhe t ndajn t menduarin e tyre me t tjert, ne mbshtesimzhvillimin e tyre njohs dhe social.

3. T menduarit e fmijve prmban gabime t paparagjykuara. Gjatzhvillimit t tyre, fmijt e ndrtojn njohjen prmes integrimit t informacionitt ri me at far ata din. N kt mnyr, fmijt bjn shpesh gabime osearrijn n prfundime t gabuara. Kjo sht pjes e domosdoshme e procesitt t msuarit. Kur ne u japim fmijve koh t mjaftueshme dhe udhheqje tprshtatshme pr t njohur dhe korrigjuar gabimet e tyre, ne jo vetm i msojmata si t mendojn pr veten, por dhe u tregojm se kemi besim se ata mund tifigurojn gjrat si duhet. Fmijt me besim n aftsin e tyre pr t punuarmbi problemet q kan, jan mendimtar aktiv.

4. T msuarit e hershm dhe fushat e zhvillimit ndrveprojn dhe

ndikojn te njri-tjetri. Ndrsa t rriturit jan n gjendje t kategorizojnt msuarin n fusha lndore (shkenc, matematik, art, edukim fizik dheshndetsor etj.), kjo nuk vlen pr fmijt, t cilt e organizojn t menduarite tyre n nj tjetr mnyr. Zhvillimi i tyre social dhe emocional shkon hap

PARIMET E UDHZUESIT

PJESA I

10

pas hapi me t msuarin e tyre n fusha t ndryshme. N fakt, aftsit e fmijvepr t ndrtuar njohurit baz varen nga zhvillimi i tyre social, emocional dhefizik; ato jan t lidhura ngusht me to. Si msues dhe edukator, ne u shrbejmfmijve eksperiencat m t mira t t msuarit, t cilat jan jo vetmdomethnse, por edhe t shtrira n fusha t ndryshme t zhvillimit.

5. Familjet (prindrit) jan msuesit e par m t rndsishm t

fmijs. Familjet (prindrit) jan msuesit m t hershm t fmijve. Ato jangjithashtu edhe partnert tan m ndihms n edukimin e fmijveparashkollor. Ne t gjith prpiqemi t investojm sa m shum n suksesine fmijve dhe realizimin e nj qllimi t prgjithshm: dhnies s edukimit mt mir t mundshm n nj mjedis sa m t sigurt dhe t shndetshm, tpasur me mundsi pr t nxn. Ndrtimi i marrdhnieve t hapura, merespekt reciprok dhe besueshmri t madhe, me prindrit dhe familjet efmijve na ndihmon t zhvillojm te fmijt ndjenjn e siguris dhe tvazhdimsis nga grupi i dyt te klasat prgatitore n kopsht dhe n shkoll.

6. Fmijt shfaqin ndryshime individuale n zhvillimin e kompetencave

t tyre. Krkimet dhe eksperienca jon na kan treguar se fmijt n prgjithsikalojn npr fazat e identifikuara t rritjes dhe zhvillimit, por sht gjithashtue vrtet se ata mund t ken ndryshime t mdha individuale n prqindjendhe mnyrat me t cilat i kaprcejn kto faza. Ky ndryshim sht normal. Nemund ti japim mbshtetjen m t mir progresit t do fmije dukeprmbushur nevojat e tij dhe duke ndrtuar punn ditore dhe vjetore mbipikat e tij t forta.

7. Parashkollort 4-5 vje kan karakteristikat e sjelljes s moshs dhe

sfidat e krijimit t personalitetit t tyre. Fmijt 4-5 vjear jan dukezhvilluar personalitetin e tyre e duke treguar m shum zhvillim intelektualnprmjet: Egocentrizmit. Nj parashkollor sht qendra e bots. Fmija juaj beson

q do gj n bot sht duke u rrotulluar rreth tij; Pavarsis. Nj parashkollor dshiron t vishet vet dhe dshiron tju

ndihmoj ju n punt e shtpis apo t kopshtit. Kini durim q ta linifmijn 4-5 vjear ti praktikoj kto aftsi;

Krijimtaris. Imagjinata sht gjithnj n lvizje. Bota e fmijs 4-5 vjearsht e mbushur me gjra magjike gjat gjith kohs;

Pse?-s Parashkollort 4-5 vjear jan n prpjekje t vazhdueshmepr t msuar gjithka mbi mjedisin q i rrethon; ata dshirojn t pyesingjithnj Pse?. Gjeni kohn e duhur si edukator dhe prindr pr tndihmuar fmijt t msojn rreth shkaqeve t ngjarjeve q ndodhin rrotulltyre;

Shoqrizimit. Parashkollort jan duke msuar t jen shoqrues tmir ose shok pr fmijt e tjer t moshs s tyre. Kopshti dhe qendratditore ofrojn mundsi t mrekullueshme pr fmijt 4-5 vjear q tmsojn aftsit e rndsishme sociale;

Dgjimit. Parashkollort duhet t msojn t dgjojn t tjert me interes.Modeli i prshtatshm i sjelljes s dgjimit pr parashkollort sht t

Parimet e Udhzuesit

11

dgjuarit tuaj aktiv kur ata tregojn rreth dits s tyre, shokve dhe zbulimeve q kanbr;

Aftsive motore. Parashkollort 4-5 vjear jan duke msuar lvizje komplekse ttilla si krcimi, ngjitja dhe hedhja. Lrini fmijt ti praktikojn kto lvizje dhe t argtohen;

Aventurave. Fmijt mund t jen shum aktiv gjat ksaj moshe. Kujdesuni prsigurin e tyre duke u vn mbrojtset kur udhtojn me biiklet dhe duke br nmnyr t rregullt kontrollin e pajisjeve t lojs;

Gjuhs. Drejtshqiptimi prmirsohet shum n kt periudh t zhvillimit tparashkollorit. Mos u alarmoni nse fmijt ln jasht fjals ndonj bashktingllorerastsisht;

Parimeve. Parashkollort 4-5 vje jan duke msuar ndryshimin midis t drejts dhet gabuars. Ju mund ti ndihmoni ata t fitojn vlerat e s drejts dhe tu bni t qartakufizimet e nevojshme lidhur me gabimet;

Realitetit prkundr fantazis. Parashkollort 4-5 vje duhet t msojn ndryshiminmidis realitetit dhe fantazis. N prfundim t viteve t edukimit parashkollor, fmijtduhet t ken nj t kuptuar t mir t s kaluars, t tashmes dhe t ardhmes;

Fobive. Frika nga gjrat e reja, veanrisht nga shenjat dhe zrat e panjohur, sht ezakonshme n kt mosh. Jini mbshtets ndrsa prpiqeni t lehtsoni friknirracionale;

Aleancs s varfr sportive. Parashkollort 4-5 vje msojn t ndjekin rregulla tthjeshta n lojrat q luajn, por ata dshirojn q t fitojn gjithnj dhe t jen nvend t par. Loja e ndershme sht dika q e msojn n vitet e mvonshme tzhvillimit t tyre;

Prshtypjeve t forta. Parashkollort 4-5 vje ndikohen shum nga ato q shohin.sht e rndsishme q t vrojtoni aktivisht ndaj objekteve apo fenomeneve janduke u ekspozuar fmijt tuaj, n media apo n botn reale;

Kuriozitetit seksual. sht normale q parashkollort 4-5 vje t angazhohen nzbulimin seksual. Ndihmojini fmijt e ksaj moshe t msojn far sht e prshtatshmedhe far jo.

Mosdiskriminimit dhe pranimit. Fmijt jan pranues dhe tolerant ndajndryshimeve q ekzistojn ndrmjet tyre. Fmijt nuk paragjykojn dhe nuk e veojnnjri-tjetrin bazuar n ndryshimet q donjri prej tyre paraqet. Ata mbshtesin dhendihmojn pa kushte shokun q ka nevoj dhe rrin e luajn s bashku pavarsishtnse mund t jen t ndryshm pr nga origjina, ngjyra e lkurs, niveli i aftsive, pamjafizike etj. Meqense fmijt imitojn sjelljet e t rriturve, msuesit duhet t jen tkujdesshm q t mos ekspozojn qndrime diskriminuese ndaj dallimeve midisindividve t grupit.

Balancs gjinore. sht e rndsishme q fmijt t zhvillojn rolet e tyre gjinore pakufizime dhe etiketime lidhur me stereotipat gjinor. Nuk sht e domosdoshme qdjemt dhe vajzat t zhvillojn patjetr sjellje tipike t gjinis s cils i prkasin, prfshirktu veshjet, lojrat, pjesmarrjen n aktivitete etj.

PJESA I

12

Diskutoni me fmijt kur ata jan prfshir n nj situat konflikti mes tyre.

Hapi I: Si fillim, dgjoni t dyja palt, pavarsisht nse nj fmij sht m i madhapo m i vogl, nse sht djal apo vajz.

Diskutoni me fmijt rastin e mposhtm dhe krkojuni t japin mendimin etyre rreth ngjarjes.

Rast studimor

Dy vajza t moshs 5-vjeare shkuan pr tu ankuar tek edukatorja duke qardhe i than se Marku, shoku i tyre, kishte qlluar njrn dhe tjetrn e kishte hedhurnga shilarsi. N fillim, edukatorja pa nse goditjet kishin shkaktuar ndonj dm t madhtek vajzat dhe, pasi u sigurua se nuk kishte asnj rrezik, shkoi tek Marku. Pa e ngriturzrin dhe pa i brtitur ajo i krkoi t tregonte se far kishte ndodhur. Ai uli kokn dhenuk foli. Edukatorja nuk i brtiti e as nuk e akuzoi pr goditjet q u kishte dhn vajzave;ajo i ledhatoi flokt dhe i krkoi ti tregonte se far kishte ndodhur. Marku, q shtgjithashtu 5 vje, midis lotve i tha se gjith ditn vajzat e kishin shar dhe nuk e kishinln t luante me asgj prej gjje. Sapo merrte topin, ato ia merrnin. Kur ai ishte rrugspr t shkuar tek rrshqitsja, ato vraponin para tij dhe nuk ia linin radhn. Gjatpushimit t dreks, i kishin thn se sanduii i tij vinte er e keqe. N fund t dits,Marku se kishte duruar m kt gjendje dhe njrn nga vajzat e kishte qlluar, kursetjetrn e kishte rrzuar nga shilarsi.

Nxitini fmijt t flasin mbi si do t silleshin ata n vendin e Markut. Si do tazgjidhnin ata situatn n fjal?

Hapi II: Msuesja duhet t bind palt e prfshira n konflikt q t krkojn falje.Ngandonjher, pasi jan dgjuar t dyja palt, thjesht nj M fal nga t dy palt eqetson situatn, pasi nuk ka nj fajtor t vetm. Edhe pse n konflikt/znie e siprfmijt duket sikur do ta vrasin njri-tjetrin, n thellsi t zemrs ata duhen dhe kjo gjduhet mbajtur gjithmon parasysh nga edukatorja para se ajo t jap nj gjykim apo njopinion t sajin rreth situats. Nse edukatorja dnon/qorton vetm nj nga fmijt, tdy fmijt nuk do t ndihen mir. Fmija q gjykohet si fajtor nuk do ta harroj se udnua pr shkak t shokut me t cilin po luante e m pas u konfliktua; kurse fmijatjetr nuk do t ndihet i qet kur t shoh shokun t marr nj dnim n sy t tij.Prandaj, n t tilla raste, sht m mir q edukatorja ti vr fmijt q, n varsi tsituats, ti krkojn falje njri-tjetrit ose t shkmbejn nj prqafim miqsor plot medashuri.

Tregojini fmijve se, n nj konflikt, t dyja palt mund t ken pjesn e tyret fajit, prandaj pasi jan dgjuar u krkohet atyre q t marrin prgjegjsinprkatse dhe t krkojn falje.

Hapi III: Msuesja i nxit fmijt e prfshir n konflikt dhe fmijt e tjer t japinmendimin e tyre pr t zgjidhur situatn.

Duhet mbajtur mend q fmijt, pavarsisht moshs, jan njerz dhe, edhe pse tvegjl, duhen trajtuar si t till.

Prdorimi i strategjive t ndryshme kur fmijt gjendenn situata konflikti me njri-tjetrin n kopsht

Parimet e Udhzuesit

13

Msuesja nxit fmijt t japin mendimin e tyre rreth historis s mposhtmesi dhe t tregojn shembuj nga jeta e tyre n kopsht apo n shtpi.

Rast studimor

Era dhe Mira po dgjojn edukatoren q po u lexon nj libr me prralla. Kuredukatorja mbaron librin, ua jep t dyjave q t shikojn figurat. M pas, edukatorja ngrihetnga vendi e shkon pr t marr nj libr tjetr. Kur kthehet, shikon q t dyja vajzat potrheqin librin nga duart e njra-tjetrs dhe disa fleta jan shqitur e kan rn prtok.

- Lreni librin dhe mos u grindni! thot me nj ton paksa t prer edukatorja.Kur vajzat dgjojn tonin e zrit t saj, pushojn grindjen menjher e fillojn t

thon:- Era sma dha mua librin!- Mira e mori e para dhe un desha radhn time!- Era shqiti nj nga flett- A mund t ndaloni? thot edukatorja.M pas, u drejtohet me nj ton m t zbutur: Q t dyja keni faj sepse keni prishur

librat e kopshtit. Librat jan pr t lexuar dhe ne duhet t tregojm shum kujdes ndajtyre. Nga librat ne msojm shum gjra. A do ndiheshit mir po t griseshin librat tuaj?

- Jooo! - thon t dyja vajzat pothuajse n t njjtn koh.- Ather, le t mendojm se si mund ta rregullojm situatn. Cila prej jush ka

ndonj ide?Mira ngre dorn.- Edukatore, po sikur ti ngjisim flett me vinovil?- Shum ide e mir! thot edukatorja. - Le t fillojm nga puna.- Un do t ndihmoj duke mbledhur letrat e grisura e do t marr vinovilin nga

sirtari thot Era. Diskutoni me fmijt rreth mnyrs me t ciln e zgjidhn vajzat situatn q u

krijua.

HAPI IV: Msuesja u tregon fmijve se, nse gjat nj konflikti/situate t tensionuarajo u bn atyre ndonj premtim, e mban at gjithmon.

Ndonjher, kur fmijt zihen me njri-tjetrin, e vetmja mnyr pr ti qetsuarsht tu premtosh dika.

P.sh. kur fmijt jan duke u zn dhe msuesja ose edukatorja nuk ka ndonjrrugzgjidhje tjetr, ajo mund tu bj atyre ndonj premtim (por premtimi nuk duhett prfshij ushqime sepse fmija mund t ket ndonj tip alergjie q msuesja nuk e diose prindrit mund t mos jen dakord q fmija t haj dika pa aprovimin e tyre). Ajomund t premtoj se do ti lexoj fmijs librin e tij/saj t preferuar ose mund ta lejojt luaj me lodrn e tij/saj t preferuar etj.

Nse msueset nuk e mbajn fjaln e dhn, fmijve u krijohet ideja se atognjejn, se do gj q thuhet prej tyre mund t mos jet e vrtet. Fmijtzhgnjehen, humbasin besimin dhe u shtohet ankthi.

Fmijt nxiten t tregojn situata n t cilat ata vet ose persona t tjer nuke kan mbajtur premtimin. Si jan ndier? far kan menduar?

HAPI V: Msueset duhet t jen t kujdesshme q t mos u vendosin fmijveasnjher etiketime, prcaktime, tituj!

Fmijt nuk mund t jen gjithmon n sjelljen e tyre m t mir. Ka raste kur

PJESA I

14

fmijt do t qajn, do t zihen, do t grinden me njri-tjetrin, do t kthejn prgjigjenegative kur nuk u plqen dika etj. Por, kjo sdo t thot se jan fmij t pabindur, tllastuar ose se jan fmij t kqij. Edhe ne t rriturit nuk i kemi t gjitha ditt njsoj.Kemi dit t mira e t gzueshme por kalojm edhe dit kur jemi nervoz, nuk ndihemimir shpirtrisht e jemi t stresuar. Duhet t mbajm mend se fmijt jan si ne, mendjenja si tonat, vetm se jan t vegjl.

Nse nj fmij n kopsht bn nj gabim dhe msuesja u thot fmijve ttjer Mos luani me t, ai sht rrmujaxhi/i tmerrshm! e t tjera si kto,duke dgjuar shpeshher t njjtin prcaktim pr veten, fmija nuk ka ndonjrrug tjetr vese t filloj t besoj se sht me t vrtet i till. Kshtu, aisdo t prpiqet t ndryshoj por, prkundrazi, do t prkrah iden se shti till. Kur ai bn prsri ndonj gabim dhe msuesja i krkon t tregoj shkakunprse e bri, fmija fare thjesht mund t thot me plot besim: Sepse jamrrmujaxhi, i tmerrshm.

Etiketimi ose vnia e nj emri/titulli pr fmijn nuk ndikon vetm n rastetkur fmijt bjn ndonj gabim, por edhe n ato raste kur nj fmij sht iurt, i dgjueshm ose shum i talentuar n ndonj fush (p.sh. vizaton bukur,kndon mir, i bie pianos etj.). Nuk sht e rekomandueshme ta lavdroshfmijn duke i vn nj titull, por sht m mir t lavdrosh punn q ai/ajoka br. P.sh. nse nj fmije q pikturon bukur i thuhet gjithmon artist ivogl, ai do t rritet duke e besuar kt gj; e nse ndonjher piktura nuk doti dal ashtu si duhet, fmija do t zhgnjehet e nuk do t ndihet m i aft prt mbajtur titullin artist.

Tek shembulli i par, i fmijs rrmujaxhi, kur ai godet ndonj fmij tjetr, i duhetthn: Shpulla t vret. Shokt jan ktu pr t luajtur me ty e jo pr tu qlluar nga ty,se ndryshe nuk do t duan t luajn m me nj shok q gjithmon i vret. Duke ishpjeguar nj fmije t vshtir se cilat jan gabimet e tij dhe pasojat q i shoqrojnato, ai do t mundohet t mos e prsris m at mnyr sjelljeje. Kjo lloj metode nuki vret ndjenjat e fmijs me ndonj prcaktim t padshiruar, por e bn at t mendojdhe t reflektoj pr veprimin q ka br.

N rastin e fmijs artist, sht e nevojshme t lavdrohet puna e jo puntori.P.sh. M plqejn ngjyrat q ke zgjedhur pr kt vizatim ose Qeni i pikturuar duketsi i gjall!. Me kto fjal, fmija do t ndiej knaqsi pa marr nj titull q n t ardhmenmund ta vras emocionalisht pasi e v prpara sfids pr t br gjithmon m tmirn, gj q sht e pamundur edhe pr t rriturit.

Msueset duhet t jen t kujdesshme kur krahasojn arritjet dhe sjelljet e fmijvepr t mos krijuar paknaqsi dhe armiqsi mes tyre. do fmij sht kampion ndika, pavarsisht fushs ku ai dallon apo shpalos aftsit e tij.

Prindrit kan nevoj t ndiejn mbshtetjen e edukatoreve; ata duhet tinformohen mbi gjithka q lidhet me fmijt e tyre.

Msueset duhet tu prgjigjen nevojave t prindrve pr t qen t informuarlidhur me do gj q ka t bj me fmijn e tyre.

Bashkpunimi prindr - edukator, kusht i domosdoshm gjatprocesit t rritjes, edukimit dhe shoqrizimit t fmijve

Parimet e Udhzuesit

15

Prindrit duhet t dgjohen me shum kujdes dhe vmendje, pasi ata e njohinfmijn e tyre m mir se kushdo tjetr dhe prbjn nj burim t muarinformacioni.

Prania dhe pjesmarrja e prindrve n aktivitetet msimore duhet nxitur dheinkurajuar.

Msueset duhet t diskutojn me prindrit pr shumllojshmrin e aktiviteteveq fmija duhet t kryej n familje. Prindrit, n dit t caktuara, mund t vijnm hert n kopsht pr t par se si fmijt e tyre prfshihen n aktivitete, sesi ata zbatojn rregullat dhe respektojn autoritetin e kopshtit, se si luajn dhemsojn e t tjera si kto.

Prindrit nuk duhet t jen shum krkues, qortues e korrigjues ndaj fmijve.Edukatoret duhet tu tregojn prindrve se far kan br fmijt e tyre, secili sht progresi i tyre dhe vshtirsit me t cilat ata ndeshen.

Prindrit dhe msueset duhet t ndajn me njri-tjetrin do etap t rritjes,zhvillimit, edukimit dhe ndrhyrjeve tek fmijt.

Edukatoret duhet tu prcjellin prindrve qetsin, besimin dhe sigurin sefmijt e tyre jan n duar t sigurta.

Prindrit duhet ti shohin institucionet parashkollore si piknisjen e proceseverelacionale t fmijve t tyre, si zanafilln e procesit t gjat t edukimit dheformimit t fmijve t tyre.

Ndrmjet familjes dhe institucionit arsimor nuk duhet t ket korniza, duhett ket aftsi t mira dialogu dhe mirkuptim reciprok.

Prindrit ndonjher shfaqin qndrime tepr mbrojtse ndaj fmijve, duke ipenguar ata t krijojn disa eksperienca t domosdoshme pr t zhvilluaraftsit e tyre.

Shpesh, prindrit i projektojn n mnyr subjektive fmijt e tyre. sht e nevojshme q, brenda kopshtit, prindrve tu krijohet nj mjedis ku

ata t mund t flasin pr t gjitha shqetsimet, nevojat, problemet dhe dshiratq kan lidhur me fmijt e tyre. Ata duhet t ndajn me njri-tjetrin prjetimetdhe eksperiencat e t msojn nga prvoja dhe praktika t suksesshme.

Prindrit duhet t prfshihen fillimisht n aktivitete me karakter social-edukativsi p.sh. ekskursione, shtitje, ekspozita pikture, vajtje n cirk, n kinema etj.

M pas, prindrit duhet t prfshihen n jetn e kopshtit si asistent: t marrinpjes n aktivitete msimore; t vzhgojn se ndodh brenda klass; tvzhgojn mnyrat se si fmija prfshihet, si i merr dhe si i zbaton instruksionet.

Prindrit mund t ndahen n grupe pr ti shrbyer m mir fmijs dhe prt bashkpunuar m nga afr me msueset.

Familja dhe kopshti nuk mund t realizojn misionin e tyre pa siguruar njbashkpunim t plot e t suksesshm me njri-tjetrin.

Por, prindrit duhet t prfshihen edhe n vendimmarrje brenda institucionitparashkollor, pr do vendim apo proces q lidhet n mnyr direkte apoindirekte me fmijt e tyre.

Pjesmarrja e prindrve n aktivitete praktike

PJESA I

16

Komunikimi me prindrit dhe kujdestart

Komunikimi i mir me prindrit dhe kujdestart mund t mbshtes dhe prforcojpunn q msueset kan br me fmijt n kopsht.

sht e rndsishme q edukatoret t komunikojn me prindrit dhe kujdestarte fmijve sepse kshtu:

ata do t kuptojn m mir se si mund ti ndihmojn edukatoret q ti prgatisinfmijt e tyre pr t pasur sukses n shkoll.

ata do t msojn se si po prparojn fmijt e tyre. ata do t msojn mnyrat me t cilat mund ti ndihmojn fmijt e tyre n

shtpi. ato vet do t kuptojn m mir eksperiencat dhe historin e fmijs. fmijt do t shohin se prindrit e tyre kujdesen pr ta dhe interesohen pr

msimet dhe zhvillimin e tyre.

Disa mnyra me t cilat mund t komunikohet me prindrit dhe kujdestart

n mnyr efektive: Flisni me ta kur sjellin apo marrin fmijn. Drgojini n shtpi letra, shnime ose post elektronike pr ti informuar lidhur

me far jan duke msuar fmijt n kopsht. Organizoni rregullisht mbledhje pr tu treguar se si po ecin fmijt e tyre,

ant e tyre t forta dhe fushat ku ata kan nevoj pr m shum mbshtetjen shtpi.

P.sh. Klajdi po i mson shum mir shkronjat. Ndoshta ai mund tju tregoj sot sesa shkronja di.

Ose

Amanta ka pak probleme lidhur me ritregimin e historive q un i kam lexuar nklas. Do t ishte mir sikur ti krkonit q t fliste rreth historive q ju i lexoni nshtpi. Pasi t mbaroni s lexuari nj libr, ju mund ti thoni p.sh. Amanta, tregoja kthistori edhe arushit tnd?.

Inkurajoni prindrit dhe kujdestart q:

t flasin me fmijt gjat dits, p.sh. kur jan n makin, gjat larjes s fmijs,gjat ngrnies n tryez etj.

ti ndihmojn fmijt q t njohin emrat e objekteve n mjedisin e tyre. ti lexojn dhe rilexojn libra fmijve. t prshkruajn idet dhe eksperiencat q jan t rndsishme pr ta. t vizitojn bashk me fmijt librarit dhe muzet. t nxisin fmijt t vizatojn, t prdorin lapsin dhe ngjyrat.

Msueset duhet t ftojn prindrit t shohin klasn ku mson fmija n kopsht.Ato duhet t ndajn me prindrit idet e tyre rreth aktiviteteve q ata mund t

bjn n shtpi dhe atyre q ato vet realizojn n kopsht.

Mnyrat e nj komunikimi efektiv ndrmjet t rriturve (prindr,kujdestar) dhe fmijve n kopsht

Parimet e Udhzuesit

17

PJESA I

Fusha gjuhsore - komunikuese

Qllimet e zhvillimit gjuhsor-komunikues dhe strategjit e t msuarit

N fushn e zhvillimit gjuhsor-komunikues msuesit dhe prindrit duhet tpunojn duke u mbshtetur n disa komponent: zhvillimi nprmjet simboleve, gjuhae folur, gjuha e dgjuar, gjuha e shkruar, njohurit rreth librave dhe shenjave, tingulli igjuhs dhe strategjit e t msuarit. N faqet e mposhtme ju do t gjeni procesin eprmbushjes s standardeve t paraqitur prmes treguesve dhe shembujve, shoqruarme secilin nga kta komponent t prmbajtjes. S bashku, prmbajtja dhe proceset etreguesve reflektojn dimensione t ndryshme t zhvillimit gjuhsor-komunikues prfmijt e moshs 4-5 vje.

Zhvillimi nprmjet simboleve

Prezanton ndjenjat dhe idet nprmjet lojs s pretenduar; Prezanton ndjenjat dhe idet nprmjet lvizjeve; Prezanton ndjenjat dhe idet nprmjet muziks; Prezanton ndjenjat dhe idet nprmjet artit dhe ndrtimit.

Gjuha e folur shprehse

Komunikon n familje dhe sht i kuptueshm nga t tjert; Prdor gjuhn pr t pretenduar dhe krijuar; Prgjigjet n bashkbisedimet dhe diskutimet me t rriturit dhe

bashkmoshatart; Prdor fjali t plota, t shkurtra ose me gjatsi mesatare.

Gjuha e dgjuar

Ndjek udhzime t thjeshta; Dgjon dhe prfshihet n bashkbisedimet me t tjert; U prgjigjet pyetjeve; Dgjon me vmendje tregimin e historive dhe leximin e librave.

Gjuha e shkruar

Eksperimenton me pajisjet dhe materialet e t shkruarit; Prdor shkarravina, forma t ndryshme vizatimi dhe letra pr t shkruar; U tregon t tjerve pr kuptimet e synuara n vizatimet dhe shkrimet e tij; Prdor lloje t ndryshme burimesh pr t lehtsuar t shkruarin.

Njohuri rreth librave dhe shenjave

Shfaq interes pr t lexuarin dhe librat;

FUSHAT E T MSUARIT

1. FUSHA GJUHSORE - KOMUNIKUESE

18

Fushat e t msuarit

Shfaq aftsit e mbajtjes s librit; Bn sikur i lexon librat ose tenton t lexoj pjesn e historis q i plqen m

shum; I prgjigjet tekstit; Tenton t lexoj shkronjat dhe simbolet n mjedis; Identifikon disa shkronja t alfabetit; Zhvillon nj kuptim t thjeshtuar t historis.

Tingulli i gjuhs

Prsrit vjersha, kng t thjeshta, poema dhe lojrat me gishta; Merr pjes n lojrat me fjal; Ka vshtirsi n shqiptimin e disa bashktinglloreve ose eliminon disa tinguj

n fjal.

Strategjit e t msuarit

Tregon kuriozitet pr shkrimet n mjedise t ndryshme; Ndrmerr iniciativa komunikuese; Shfaq shpirt krijimtarie; Tregon dashuri dhe interes pr librat; Prdor aftsit problemzgjidhse.

19

PJESA I

Fusha gjuhsore - komunikuese

Prezantojn idet dhe ndjenjat n mnyra t larmishme

Arritja i referohet aftsis s fmijve pr t interpretuar, krijuar dhe prdorursimbole n paraqitjen e dikaje (nj ideje, nj ndjenje apo nj objekti). Katr jan treguesite vlersimit t zhvillimit nprmjet simboleve tek fmijt:

Strategjit e msuesit pr t promovuar zhvillimin nprmjet simboleve

T lejoj koh dhe hapsira t mjaftueshme pr t zhvilluar nj loj t thjesht. T siguroj objekte teatrale pr lojrat me role. T tregoj ose aktroj histori t cilat jan t njohura pr fmijt e grupit, n

mnyr q fmijt ta ritregojn vet historin. T siguroj kukulla, kafsh pelushi dhe figura njerzish prej kartoni pran kndit

t blloqeve. T mbaj n kopsht mbetje t lejueshme riciklimi, n mnyr q fmijt t

krijojn vet mjetet apo objektet teatrale. T bashkngjis veprimtari lvizse n planin dhe veprimtarit ditore. T bashkngjis muzikn dhe kngn n planin dhe veprimtarit ditore.

Shembujt

Fmija

Treguesit

Fmija

ZHVILLIMI NPRMJET SIMBOLEVE

Prezanton ndjenjat dheidet nprmjet lojs merole.

Prezanton ndjenjat dheidet nprmjetlvizjeve.

Prezanton ndjenjat dheidet nprmjetmuziks.

Prezanton ndjenjat dheidet nprmjet artitdhe ndrtimit

Bn sikur sht zjarrfiks, doktor, nn, baba etj. Bashkvepron me t tjert gjat lojs (p.sh. fmijt punojn s

bashku pr t bashkuar vagont e nj treni). Krijon tema lojrash me t tjert (p.sh. "Un jam doktori, ti je

fmija dhe un do t t vizitoj dhe do t t jap mjekim). Prdor emocionet gjat lojs.

Bn sikur lviz, vrapon, hidhet, rrshqet etj. si mace, ujk, lepur,krcimtar etj.

Shpreh ndjenjat e tij nprmjet lvizjes (p.sh. hidhet nga gzimi,prplas kmbt nga mrzitja).

Reagon ndaj ritmeve t ndryshme muzikore (marshon me melodimarshi, qetsohet me muzik t leht).

Kndon kngt q i plqejn teksa i dgjon, duke ndjekur ritminapo prplasur duart etj.

Krijon kng dhe muzik (p.sh. u ndryshon fjalt melodive mt njohura, bn sikur u bie instrumenteve etj.).

Bn vizatime dhe m pas ua tregon t tjerve punn e vet. Ndrton me kuba, plastelin dhe lodra t tjera dhe thot "Un

bra shtpin e kukulls". U prgjigjet t tjerve kur i krkohet t tregoj rreth nj ndrtimi

apo vizatimi.

20

Fushat e t msuarit

Shembujt

Fmija

T siguroj vegla dhe instrumente t ndryshme q fmijt t luajn. T siguroj materialet me t cilat fmijt t mund t krijojn veglat dhe

instrumentet e tyre. T luaj lojra ritmike (p.sh. duke trokitur duart ose duke prplasur kmbt). Tu krijoj koh dhe hapsir t mjaftueshme fmijve pr t ndrtuar me

materiale t ndryshme si dhe pr t br punime artistike. Ti lejoj fmijt t eksplorojn dhe krijojn me materialet artistike si dhe ti

angazhoj ata n projekte pr t hartuar dhe pr t finalizuar produkte joidentike.

T siguroj nj sasi letrash, tabelash, pajisjesh artistike, t cilat t jen tmjaftueshme dhe t arritshme pr fmijt.

T siguroj nj sasi t bollshme lodrash, kubesh etj. n mnyr q t jet emundur t prdoren nga nj numr i madh fmijsh.

T siguroj mjete ndihmse dhe pajisje q ndihmojn fmijt me aftsi tkufizuara dhe fmijt e pakicave etnike, t cilt mund t ken vshtirsi n tkuptuarin e mesazheve lidhur me prfshirjen n aktivitete t ndryshme.

Prdorin gjuhn pr t komunikuar idet, ndjenjat, pyetjet apo edhe pr t

zgjidhur problemet

Arritja i referohet aftsis s fmijs pr t shprehur veten duke prdorur gjuhn.Katr treguesit e vlersimit t gjuhs s folur ekspresive t fmijve jan:

GJUHA E FOLUR

Komunikon n familjedhe sht i kuptueshmnga t tjert.

Prdor gjuhn pr tpretenduar dhe krijuar.

Fillon dhe prgjigjet nbashkbisedimet dhediskutimet me t rrituritdhe bashkmoshatart.

Prdor fjali t plota, tshkurtra ose me gjatsimesatare.

Prdor gjuhn pr qllime t ndryshme. Nprmjet gjuhs, komunikon nevojat, preferencat dhe ndjenjat.

Me fjal dhe veprime, bn si ndonj personazh i tregimeve apoprogrameve televizive.

Tregon ngjarje t vrteta ose histori imagjinare por tbesueshme.

Pyet dhe u prgjigjet pyetjeve pr dhnie informacioni apozgjidhje problemesh.

Prgjigjet ndaj ndjenjave dhe shqetsimeve t shprehura nga trriturit.

Ndan informacionin me t tjert dhe jep udhzime, sidomosgjat lojrave.

Bn pyetje si: pse, far, kur dhe ku.

Prdor gjuh prshkruese (pr ngjyrat, fjalt, madhsit, format). Eksperimenton me fjalt ekzistuese dhe t reja t fjalorit t tij.

Treguesit

Fmija

21

PJESA I

Fusha gjuhsore - komunikuese

Strategjit e msuesit pr t promovuar gjuhn e folur t fmijs

T planifikoj pr fmijt kohn e nevojshme pr t realizuar bashkbisedimerreth shtjeve t rndsishme pr ta.

T inkurajoj ndrveprimin me fmijt prgjat gjith dits. T zhvilloj vazhdimisht tema t ndryshme pr t inkurajuar pjesmarrjen

gojore t fmijve. T organizoj takime n grup pr t zgjidhur konfliktet, pr t br listn e

prgjegjsive, pr t votuar etj. T shrbej pr fmijt si shembull pr sa u prket formave me t cilat ata

duhet t pyesin dhe t prgjigjen. T lexoj dhe t diskutoj histori n grupe t vogla (2-3 fmij pr grup). T siguroj mundsi dhe materiale pr t prezantuar fjal t reja t kuptueshme

pr fmijt (p.sh. Po, kjo sht lodr dhe quhet lodr konstruktive). T nxis fmijt me aftsi t kufizuara dhe ata t pakicave etnike q, nse e

kan t vshtir t prdorin gjuhn e folur, t komunikojn prmes simboleve,vizatimeve, gjesteve etj.

Dgjojn pr qllime t ndryshme

Arritja i referohet aftsis s fmijve pr tu prqendruar dhe pr t kuptuargjuhn. Katr treguesit e vlersimit t gjuhs s dgjuar t fmijve jan:

Strategjit e msuesit pr t promovuar gjuhn komunikuese

T lexoj shpesh me z t lart. Tu jap fmijve mundsi pr t bashkvepruar me njri-tjetrin prgjat gjith

dits. T krijoj hapsira pr pyetjet dhe prgjigjet e tyre. T angazhoj fmijt n bashkbisedime me njri-tjetrin. T bj t mundur q edhe fmijt q e kan t vshtir t prvetsojn

Shembujt

Fmija

GJUHA E DGJUAR

Ndjek udhzime tthjeshta.

Dgjon me vmendjehistorit dhe leximin elibrave.

Dgjon dhe prfshihetn bashkbisedimet met tjert.

U prgjigjet pyetjeve tthjeshta.

Mund t ndjek deri n dy hapa udhzuese, p.sh. "Ngri lodratdhe vish bluzn e kuqe".

U prgjigjet historive dhe librave me gjuh trupore dhe shprehjet fytyrs (buzqesh, trishtohet etj.).

I jep prgjigje gojore historis apo tekstit.

U prgjigjet me korrektsi fjalve t t tjerve n kmbim tideve, komenteve apo pyetjeve.

Bn pyetje t thjeshta (p.sh. "A e ha ujku Ksulkuqen?") dhejep prgjigje po ashtu t thjeshta: "po" ose "jo".

Treguesit

Fmija

22

Fushat e t msuarit

gjuhn e dgjuar pr arsye t ndryshme t prfshihen n aktivitetet eplanifikuara duke siguruar materialet dhe udhzimet e prshtatshme pr ta.

Shkrimi si mnyr komunikimi

Arritja i referohet rritjes graduale t aftsis s fmijve pr t kuptuar se simboletgrafike (shkrimi me dor, shkronjat) kan kuptimin e tyre dhe mund t prdoren pr tkomunikuar me t tjert. Katr treguesit pr t vlersuar gjuhn e shkruar t fmijvejan:

Strategjit e msuesit pr t promovuar gjuhn e shkruar t fmijve

T siguroj nj shumllojshmri mjetesh q bjn t mundur shkrimin (lapsame ngjyra, shkumsa, fardolloj letre, zarfe, fletore vizatimi, shkronja me magnetetj.).

T siguroj kmbalec pr t vizatuar, pikturuar dhe shkruar. T organizoj nj qendr shkrimi, t siguroj gazeta dhe koh pr t shkruar. Tu krijoj fmijve mundsi pr t shkruar pr qllime t kuptimshme si listat,

firma, letrat e falnderimit, bashkbisedimet etj. T kompozoj librin e grupit s bashku me fmijt. Tu krkoj fmijve t prshkruajn vizatimet dhe t shkruaj fjalt q ata i

diktojn. Ti lexoj fjalt disa her me z t lart.

Shembujt

Fmija

GJUHA E SHKRUAR

Eksperimenton mepajisjet dhe materialet et shkruarit.

Prdor shkarravina,vizatime dhe letra pr tshkruar.

U tregon t tjervekuptimet e synuara nvizatimet dhe shkrimet etij.

Prdor shumllojshmriburimesh pr tlehtsuar t shkruarin.

Fillon t ket kontroll mbi materialet e vizatimit, t t shkruaritdhe t artit (p.sh. prdor lapsat e zinj dhe me ngjyr duke ishtrnguar mes gishtave, prdor shkumsat n tabel, prdorplastelinn pr t br figura t ndryshme).

Shkarravit letrn - sikur po prdor simbole dhe po shkruanshkronja.

Shkruan dika dhe i pyet t tjert nse din ta lexojn at. Tenton t shkruaj pr qllime t ndryshme (p.sh. mesazhe, lista,

histori).

Prdor vizatimin pr t komunikuar idet dhe informacionet. I thot shokut, gjat nj loje me role, "Kur un t them "ariu", ti

do ecsh shum ngadal". Prdor simbole apo vizatime pr t shprehur ndjenjat, mendimet

dhe idet. Fmija mund t shkruaj ose t vizatoj rreth njeksperience.

Mund t'u krkoj t tjerve ta ndihmojn pr t shkruar. Tenton t kopjoj shkronja ose fjal nga mjedisi rrethues (p.sh.

nga kutia e qumshtit, emri, shenjat publike, logot, librat etj.)

Treguesit

Fmija

23

PJESA I

Fusha gjuhsore - komunikuese

Shembujt

Fmija

Aplikojn aftsi t hershme t lexuari

Arritja i referohet aftsis n rritje t fmijs pr t njohur dhe kuptuar shkronjatdhe librat.

Ka tet tregues pr t vlersuar njohurit rreth shkronjave dhe librave te fmijt.

NJOHURI RRETH SHKRONJAVE DHE LIBRAVE

Shfaq interes prleximin dhe librat.

Shfaq aftsit e mbajtjess librit.

Bn sikur lexon melehtsi librat ose tentont lexoj pjesn e tij tpreferuar t historis.

I prgjigjet tekstit.

Lexon disa nga shenjatdhe simbolet n mjedis.

Identifikon disa shkronjat alfabetit.Di q shkronjat jan

pjes prbrse e fjalvet shqiptuara.

Njeh dhe krkon rregullisht librat e preferuar Vendos t "lexoj" ose t shoh librin. Flet rreth pikturave n libr.

E mban librin para dhe kthen faqet. Fillon t vzhgoj faqet nga lart-posht dhe nga e majta n t

djatht. Kupton kur nj libr sht pr t`u "lexuar".

I bashkohet leximit me fraza t parashikueshme (p.sh. Vraposhpejt, shpejt, shpejt. Ti nuk m kap dot mua, un jam njeriu mi shpejt n bot).

Prdor figurat pr t shprehur kuptimet e tyre. Mund t "lexoj" hyrjen e librit, fjal t pakta nga libri, riprodhon

rimat e njohura nga poezi t ndryshme, krijon histori nga memoriae vet letrare apo nga pikturat e varura.

Identifikon objektet e njohura n ilustrime. Flet ose shfaq emocione n varsi t tekstit. Bn parashikime dhe mund t prdor vizatimet si udhrrfyes

(p.sh. Un them se Piter Pan do t fitoj). Mund t imitoj zrin e nj personazhi.

Njeh shenja dyqanesh (LODRA, AKULLORE, LIBRA etj.). Njeh shenjat n mjedis (p.sh. Mos hidh mbeturinat, STOP etj.).

Identifikon disa shkronja nga emri i vet. Mund t identifikoj shkronja edhe n fjal t tjera t

rndsishme (p.sh. "m" pr mami, "q" pr qeni).

Njeh shkronjn e par t emrit t vet. Di q fjala "katror" e shkruar mbi formn e katrorit nnkupton

katrorin. I sheh fjalt n faqen e librit dhe "lexon" historin. Di q nj shkronj sht e ndryshme nga nj fjal.

Treguesit

Fmija

24

Fushat e t msuarit

Shembujt

Fmija

Strategjit e msuesit pr t ndihmuar fmijt t ken aftsi t hershme

leximi

T lexoj me z t lart do dit. T prdor libra me prmasa t mdha dhe t rekomandoj leximin e tyre

rregullisht dhe n mnyr t prsritur. T inkurajoj fmijt q tu prgjigjen historive duke i nxitur ata t bjn pyetje

t hapura ose t mbyllura dhe duke i angazhuar n bashkbisedime rrethktyre historive.

T mbaj n bibliotek kopjet e librave m t plqyer nga fmijt e grupit prnj vit t tr.

T lexoj t njjtin libr n koh t ndryshme duke prdorur teknikaalternative.

T ket nj koh t qet leximi t programuar n planin dhe veprimtarinditore.

T prdor etiketa dhe t promovoj ndrgjegjsimin nprmjet etiketavedhe shenjave n mjedisin rrethues dhe prtej tij.

T gjej kohn e librit pr t nxjerr librat q duhen lexuar apo duhenmarr n shtpi.

T organizoj nj knd ose qendr leximi me libra t prshtatshm pr fmijt(7-10 libra pr fmij) ku ata t mund t zgjedhin dhe t lexojn qetsishtlibrat e tyre.

T shkruaj, s bashku me fmijt, ditarin e klass pr ta vendosur nbibliotekn e klass, material ky q mund t merret nga fmijt n shtpi prt biseduar me familjart e tyre.

Njohin tingullin e gjuhs

Arritja i referohet zhvillimit t ndrgjegjes fonologjike t fmijs. Ka tre tregues prt vlersuar ndrgjegjen fonologjike t fmijs.

Zhvillon nj t kuptuart thjesht t historis.

Tregon nj histori me piktura. Parashikon fundin e historive. Tregon historit sipas rendit logjik - fillim, mes dhe fund. Tregon histori bazuar n eksperiencn e tij personale, imagjinatn,

ndrrat apo dhe historit nga librat.

TINGULLI I GJUHS

Prsrit rimat, kngt ethjeshta, poezit dhelojrat me gishta.

Merr pjes n lojrat mefjal.

Thot ose kndon rima kngsh pr fmij. Kndon kng t thjeshta. Thot poezi apo luan me lojra fmijsh.

Prplaset me rrokjet e fjalve (p.sh. prplas emrat me rimat). Krijon fjal duke thn nj tingull pr nj tjetr (p.sh. moll dhe

dardh, mol dhe darl etj.).

Treguesit

Fmija

25

PJESA I

Fusha gjuhsore - komunikuese

Strategjit e msuesit pr t promovuar ndrgjegjsimin fonologjik

T krijoj lojra fjalsh. T prfshij fmijt n t msuarin e kngve t ndryshme, lojrave me gishta

dhe rimave pr fmij. Tu msoj fmijve vjersha dhe ti thot ato me z t lart. T krijoj mundsi q fmijt t luajn lojra me tinguj t ndryshm, n mnyr

q t msohen t identifikojn dhe t shqiptojn si duhet tinguj t caktuar;sidomos kur demonstrojn defekte t shqiptimit t disa tingujve.

Nj nga elsat pr ndrtimin e nj mjedisi t pasur pr msimin e shkrimit dheleximit sht q t kesh n klas pajisjet e duhura, libra dhe materiale pr t shkruar.Nj fillim i mbar sht q t kesh 3-7 libra pr fmij. Biblioteka duhet t ketshumllojshmri zhanresh si histori, libra me piktura, libra shkencor, libra pa fjal, poezietj. si edhe libra me format t madh q jan t rndsishm gjithashtu. Si filles, duhet tngrihen kndet e leximit, shkrimit dhe dgjimit, me librat dhe materialet e duhura, n njcep t klass, n mnyr q t inkurajohen fmijt q t marrin pjes n veprimtari tcilat do ti ndihmojn t prvetsojn shkrimin dhe leximin gjat aktivitetit t tyre ditor.Librat dhe materialet e tjera duhet t jen t arritshme nga fmijt, t vendosura nshporta apo n rafte t ulta. Nj vend i qet pr t lexuar, shkruar, pikturuar dhevizatuar do t kontribuoj pr krijimin e nj mjedisi ku fmijt do t msojn ta duanshkrimin dhe leximin.

Prindrit dhe familja jan partnert m t rndsishm pr t promovuar tekfmijt zhvillimin e shkrimit dhe leximit. Inkurajimi i prindrve dhe antarve t tjer tfamiljes q tu lexojn do dit libra fmijve t tyre dhe t ruajn at ka ata lexojnsht nj fillim i mbar dhe i dukshm. Duke ftuar familjet q t krijojn mjediset e libritn shtpit e tyre apo ti ojn fmijt 4-5 vjear n nj qendr leximi apo bibliotek,u tregojm atyre rrugn e duhur prmes t cils familja mund t mbshtes t msuarin.Ka shum alternativa pr msuesit t cilt jan t interesuar t prfshijn prindrit nmsimin e fmijve tyre dhe t dy, si msuesit ashtu edhe familja, jan burime potencialepr t zhvilluar m tej aftsimin n shkrim dhe lexim t fmijve t vegjl.

Nuk i shqipton drejtdisa bashktinglloredhe eliminon disa tingujn fjal.

Plqen librat q fokusohen n tinguj specifik. Eksperimenton me tingujt e gjuhs (p.sh. "mmmm", "krr, krr,

krr" etj.). Luan me tingujt n mnyr t prsritur.

KRIJIMI I NJ MJEDISI STIMULUESPR T MBSHTETUR SHKRIMIN DHE LEXIMIN

PRFSHIRJA E PRINDRVE DHE E FAMILJES

26

Fushat e t msuarit

Qllimet e zhvillimit matematikor dhe strategjit e t msuarit

N fushn e zhvillimit matematikor, jan gjasht komponentt lidhur me t ciltmsuesit dhe prindrit duhet t bashkveprojn: numrat dhe veprimet, gjeometria dhehapsira, modelet dhe marrdhniet, matjet, eksplorimi i t dhnave dhe strategjit e tmsuarit. N faqet e mposhtme, kemi paraqitur procesin e prmbushjes s standardeve,prmes treguesve dhe shembujve, shoqruar me secilin nga kta komponent tprmbajtjes. S bashku, prmbajtja dhe proceset e treguesve reflektojn dimensione tndryshme t zhvillimit matematikor pr fmijt e moshs 4-5 vjeare.

Numrat dhe veprimet

prdor numrat pr t treguar sasit; prdor fjal pr t treguar numrin e objekteve; zgjidh probleme duke prdorur numrat; prdor treguesit numerik.

Gjeometria dhe hapsira

vzhgon pozicionet dhe vendndodhjet; eksploron format n nj mjedis.

Modelet dhe marrdhniet

njeh marrdhniet n nj mjedis t caktuar; prdor modelet n nj mjedis.

Matjet

bn krahasime; prdor mats.

Investigimi i t dhnave

mbledh, organizondhe prdor informacionin.

2. FUSHA E MATEMATIKS

27

PJESA I

Fusha e matematiks

Prdorin numrat pr t treguar sasit

Arritja i referohet aftsis s fmijve pr t kuptuar numrin, i cili prfaqson njsasi t caktuar. Tre treguesit kryesor pr t vlersuar aftsit e fmijs n njohjen enumrave dhe brjen e veprimeve jan:

Strategjit e msuesit pr t ndihmuar fmijt t fitojn aftsin e numrimit

dhe t tregojn sasit

T nxis fmijt pr t eksperimentuar me numrimin n mnyr tkuptimshme pr ta;

T angazhoj fmijt t kndojn kng me numra; T lexoj libra t formatit t madh q prmbajn renditjen e numrave; T jap shembuj t numrimit t objekteve ose njerzve n situata t

kuptueshme pr fmijt (p.sh. t prcaktoj sa fmij ndodhen n tryez osesa fmij kan ardhur n kopsht, sa mungojn etj.);

T siguroj sa m shum mundsi pr numrimin e objekteve; T jap shembuj t fjalve q prdoren pr numrimin e do objekti; T bj pyetjen Sa..?; T tregoj tabeln me numra e cila duhet t jet vendosur n nivelin e syve t

fmijve; T organizoj lojra me numrime.

NUMRAT DHE VEPRIMET

Shembujt

Fmija

Tregon interes prnumrimin dhe sasin.

Numron mekanikisht

Numron objektet nmnyr t kuptueshme

Prdor gishtat pr t treguar numrin (p.sh. tregon katr gishtapr t thn moshn);

Prsrit vjersha, kng dhe lojra me numrime; Numron objekte familjare, jo gjithmon n mnyr korrekte

(p.sh. antart e familjes, shokt, lodrat); Pyet se sa jan ose sa bjn.

Numron nga 1-shi te 6-ta ose m shum.

Numron pes artikuj (p.sh. blloqe, lapsa, makina) n mnyr tsakt;

Merr aq objekte sa i krkohen (p.sh. merr tre objekte kur ithuhet "Era, m jep tri kokrra qershi, t lutem").

Treguesit

Fmija

28

Fushat e t msuarit

Shembujt

Fmija

Prdor fjalt krahasuesepr numrat: m shum/m pak, m i madh/m ivogl, po aq sa.

Kombinon objektet dheprcakton se sa jan

Ndan objektet dheprcakton se sa jan

Eksploron, vzhgonpjest e s trs nkontekstin e jets sprditshme

Sheh veten dhe t tjert dhe prcakton se kush ka m shumlapsa, lodra etj.;

Krahason objektet e tij me t shokut dhe prcakton nse kant njjtn sasi;

Pyet, "Sa m shum se mua ke?".

Vendos lapsin e kuq, t verdh dhe blu bashk dhe numron sesa lapsa jan gjithsej;

Di q tri vetura dhe dy kamion bjn nj total prej pesobjektesh - makina;

Merr pjes n lojn me gishta, kng ose tregime t cilat kann prmbajtje numra dhe numrime;

Godet shishet (birilat) me top dhe tregon se sa kan rn poshtdhe sa kan mbetur pa u goditur.

Thot (jo gjithmon sakt), "Un kam nj portokall t plot"ose "Un kam nj erek ose gjysm kokrre moll".

Treguesit

Fmija

Strategjit e msuesit pr t nxitur te fmijt prdorimin e fjalorit

matematikor

T zgjedh libra q prmbajn koncepte matematikore gjat kohs s leximit; T angazhoj fmijt n identifikimin numrave n mjedisin prreth; T bj, bashk me fmijt, nj libr me numra, p.sh. Libri i matematiks; Tu jap fmijve materiale pr t br koleksione dhe t bashkbisedoj me

ta lidhur me si i kan klasifikuar objektet dhe sa jan gjithsej; T angazhoj fmijt n lojra me gishta, kng dhe tregime t cilat prfshijn

numrimin (nga 1 deri n 10 dhe nga 10 deri n 1); T krijoj sa m shum mundsi pr t numruar objekte dhe t pyes pr

sasin e tyre; T ndihmoj fmijt t bjn lidhje matematikore edhe gjat kohs s lojs

(p.sh. duke pyetur A keni q t gjith topa? Edhe sa t tjer ju duhen?).

Prdorin fjal pr t treguar numrin e objekteve

Arritja pasqyron rritjen e njohurive t fmijve dhe prdorimin e fjalorit tshoqruar me numra dhe sasi. Katr jan treguesit kryesor pr vlersimin e aftsiss fmijs pr t treguar numrin e objekteve:

29

PJESA I

Fusha e matematiks

Zgjidhin problema t thjeshta duke prdorur numrat

Arritja i referohet aftsis s fmijs pr t identifikuar dhe pr t zgjidhurpersonalisht probleme t kuptueshme nprmjet numrave. Katr treguesit kryesorpr t vlersuar kt aftsi t fmijs jan:

Shembujt

Fmija

Prcakton numrin eelementeve tbashksis (edhe mshum se pes objekte)

Prdor korresponden-cn me mnyrn 1 e nga1 pr t numruarobjektet

Prdor korresponden-cn me mnyrn 1 e nga1 pr t krahasuarmadhsin e nj grupiobjektesh

Vlerson prafrsisht em pas numronobjektet pr tverifikuar.

Di q n kuti ndodhen 2 ose 3 lapsa; Hedh zarin dhe tregon se sa pika ndodhen n faqet e tij pa i

numruar ato.

Mund t numroj 5 blloqe n nj rresht dhe t thot numrinpasi i ka prekur blloqet;

Merr nga nj got me qumsht pr do fmij q sht ulur ntavolin;

Vendos nj pjat bashk me pecetn prkatse kur shtrontavolinn ose nj flet dhe nj laps kur vizaton;

Ngre nj gisht lart pr do numr q numron me goj

Krahason numrin e makinave t tij lodr me at t shokut dhethot se kush ka m shum e kush ka m pak;

Krahason vijat e vizatuara n blloqe dhe tregon se cili nga blloqetka m shum ose m pak;

Thot prafrsisht numrin e lapsave, blloqeve, lodrave, kupaveetj. q ndodhen n tavolin e m pas i numron ato konkretisht.

Treguesit

Fmija

Strategjit e msuesit pr t ndihmuar fmijt t zgjidhin problema t

thjeshta duke prdorur numrat

T prdor situatat reale gjat dits pr t nxitur zgjidhjen e problemave menumra;

Tu tregoj fmijve nj grup t vogl objektesh dhe tu krkoj t gjejn menj shikim se sa jan gjithsej;

T pajis qendrn e matematiks me nj llojshmri lojrash matematikore meqllimin q fmijt t eksplorojn vet;

T angazhoj fmijt n t gjitha llojet e lojrave matematikore n grup; T nxis fmijt t organizojn vet lojn e tyre.

30

Fushat e t msuarit

Prdorin treguesit numerik

Arritja i referohet aftsis s fmijs pr t identifikuar dhe pr t zgjidhurpersonalisht probleme t kuptueshme nprmjet numrave. Pes treguesit kryesorpr vlersimin e aftsis s fmijs n kt fush jan:

Shembujt

Fmija

Prdor vizatimin pr ttreguar numrat

Identifikon numrat nsituata t jets sprditshme

Prdor numrortrreshtor (i pari, i dyti,...i fundit)

Shkruan disa numra derin 10

Krahason numrortsipas sasis

Bn vizatime pr t treguar madhsin dhe sasin e antarvet familjes (p.sh. i shkurtr/i gjat/i madh/i vogl);

Bn nj vizatim pr t treguar numrin e objekteve.

Njeh numrat deri n 10 n telefon, ashensor, kompjuter, makinllogaritse;

Gjen dhe emrton numrat n libra ose n simbole.

Identifikon pozicionin n nj rresht fmijsh (p.sh. kush sht ipari, i dyti, i fundit);

Vendos tre objekte n nj rresht dhe tregon se kush sht ipari, i mesit dhe i fundit;

Tregon pozicionin e objekteve (i pari, i dyti, i fundit)

Krijon dhe sajon numra me plastelin, karton etj.; Prpiqet t shkruaj se sa vje sht ajo/ai; Prpiqet t kopjoj nj numr telefoni.

Kur luan nj loj n mnyr korrekte vendos numrat sipassimbolit ose hapsirs s fushs;

Prdor numra magnetik pr t treguar sasin e objekteve.

Treguesit

Fmija

Strategjit e msuesit q i ndihmojn fmijt t prdorin treguesit numerik

T krijoj n klas nj mjedis q prmban shum shembuj mbi si gjenden dheprdoren numrat n jetn e prditshme (p.sh. n qendrn e shkrimit tvzhgoj librin e telefonave, recetat e gatimit etj.; n qendrn e matematiks tprdor nj makin llogaritse);

T nxis fmijt q t flasin pr numrat n mnyra t ndryshme; T siguroj sa m shum numra t printuar me figura t ndryshme; Tu krijoj mundsi fmijve q t llogarisin me numra; T organizoj sa m shum veprimtari n t cilat fmijt t shkruajn duke

eksperimentuar me numrat n qendrn e shkrimit dhe t artit; Tu siguroj fmijve kohn dhe hapsirn e duhur pr t luajtur sa m shum

lojra matematikore; T jap shembuj t fjalorit q prdoret pr numrat rreshtor; Tu mundsoj fmijve t prdorin treguesit numerik me objekte dhe t

ndajn e shkmbejn mendimet e tyre me shokt.

31

PJESA I

Fusha e matematiks

GJEOMETRIA DHE HAPSIRA

Vzhgojn pozicionet dhe vendndodhjet

Arritja i referohet zhvillimit t aftsis s fmijve pr t kuptuar marrdhnietdhe relacionet ndrmjet objekteve n botn fizike sipas ndrgjegjsimit t tyre hapsinor:perceptimin se ku ndodhet ai/ajo n lidhje me t tjert dhe objektet. Tre treguesitkryesor t ksaj aftsie jan:

Shembujt

Fmija

I ndan objektet ve dhei bashkon prsri ato

Prdor veprime dhefjal pr t treguarpozicionin dhevendndodhjen

Prdor veprime dhefjal pr t treguarlvizjet dhe orientimin

Ndrton me blloqe bashkues; Vendos lngjet npr shishe apo en t ndryshme; Bashkon copzat e ndara t figurave t thjeshta.

Lviz pr t treguar pozicionin gjat lojs; Prdor objekte pr t treguar pozicionin; Flet pr objekte q ndodhen "n, mbi, posht, prapa, midis,

brenda, jasht, pran" etj.; Prdor sakt fjalt pr t treguar vendndodhjen.

Lviz pr t treguar pozicionet (p.sh. lart, posht, para, mbrapa,prreth, n, prej, anash, drejt);

Shpjegon se ku kan lvizur objektet n dhom; Prshkruan se si mund t gjendet nj vend duke prdorur shenja

treguese familjare; Ndjek nj rrug ose gjen kalimin e nevojshm pr kaprcimin e

nj barriere; Vizaton rrug ose fillesat e nj harte pr t treguar vendndodhjet

gjat nj loje.

Treguesit

Fmija

Strategjit e msuesit q ndihmojn fmijt t hetojn pozicionet dhe

vendndodhjet

T manipuloj me lodra formuese, si p.sh. bashkimi i pjeszave t nj figure etj.,t pranueshme pr moshn e fmijve dhe sa m t larmishme;

T nxis fmijt t luajn me objekte q ndahen dhe bashkohen lehtsisht; T pasuroj mjedisin e klass me nj shumllojshmri lodrash manipuluese

(kuba me ngjyra dhe forma t ndryshme q bashkohen dhe ndahen leht); T siguroj nj hapsir t mjaftueshme pr blloqet e t gjitha formave dhe

madhsive si edhe kohn e duhur q fmijt t luajn me to dhe t diskutojnpr veprimet dhe krijimet e tyre;

T modeloj fjalorin e fmijve duke e shoqruar me tregimin e pozicionit dhevendndodhjes;

T lexoj me z t lart tekste q tregojn pr pozicione dhe vendndodhjedhe q i angazhojn fmijt n bashkbisedime lidhur me kto koncepte;

T organizoj fmijt n lvizje dhe lojra q prfshijn pozicionet dhevendndodhjet si pr shembull ku ka fsheh;

32

Fushat e t msuarit

T mbshtes prpjekjet e fmijve pr t br vizatime ose modele tobjekteve;

T inkurajoj fmijt pr t br harta t thjeshta t mjedisit prreth tyre dhet tregojn rrugt q kan br n vizatim me shenjat treguese.

Vzhgojn format n mjedis

Arritja i referohet zhvillimit t aftsis s fmijve pr t identifikuar format dhemadhsit n nj mjedis. Katr treguesit kryesor pr vlersimin e ksaj aftsie jan sim posht:

Shembujt

Fmija

Vzhgon dhe flet rrethkarakteristikave tformave

Prdor veprime dhefjal pr t treguarpozicionin dhevendndodhjen

Identifikon dhe emrtondisa forma

Tregon kur format jant njjta ose tndryshme dukeprdorur nj ose disanga karakteristikat

Thot "Rrethi sht i rrumbullakt"; Zbulon se disa trupa i kan ant t rrumbullakta dhe disa t

drejta; Thot q ky katrori dhe trekndshi kan knde, an dhe vija

t drejta.

Prdor blloqet pr t br forma t tjera ose objekte; Bn forma me rr, plastelin etj.; Tenton t vizatoj forma dhe t bj vizatime duke prdorur

format; Thot, pas prerjes s djathit "shiko, un bra nj trekndsh

(ose katror) me djathin tim;

Emrton forma t thjeshta (p.sh. form kutie, form topi, rreth,trekndsh, katror);

Thot, "pica sht e rrumbullakt, pjesa ime ka formtrekndshi.;

Thot, jo gjithnj sakt "Flamuri ka form drejtkndshi".

Format tri-prmasash

Thot, "Nj fllusk dhe nj portokall ngjajn si topa (sfera)"; Thot, "Ky blloku (form kubi) e ka formn si nj kuti"; Thot, "Ky topi sht i rrumbullakt, ndrsa ky blloku nuk sht";Format dy prmasash

Thot, "Nj trekndsh ka tri an," ose "Nj katror ka katran";

Thot, "Nj rreth sht i rrumbullakt si nj "ula hop"

Treguesit

Fmija

Strategjit e msuesit q ndihmojn fmijt n vzhgimin e formave

T siguroj sa m shum mundsi pr lojra me blloqe dhe t nxisbashkbisedimet e fmijve rreth veprimeve dhe eksperimenteve;

T drejtoj pyetje me fund t hapur rreth punimeve t fmijve (p.sh. thot,Pse ky blloku e rrzoi kulln e ndrtuar?;

33

PJESA I

Fusha e matematiks

T siguroj nj hapsir pune pr t ndrtuar me materiale t ndryshme dukebr q fmijt t eksplorojn format;

Tu lexoj me z t lart fmijve tekste q ilustrojn, paraqesin forma; T nxis fmijt t bjn vzhgime dhe krahasime rreth formave; Tu mundsoj fmijve q t eksplorojn karakteristikat e formave t ndryshme

(p.sh. n qendrn e blloqeve ose n qendrn e artit)

34

Fushat e t msuarit

MODELET DHE MARRDHNIET

Njohin marrdhniet n nj mjedis t caktuar

Fmijt kan nj kuriozitet natyral pr t eksploruar botn prreth tyre dhe nhetimet e tyre fillojn bhen t gjitha llojet e relacioneve, t cilat jan nj reflektim i tmenduarit matematikor.

Dy treguesit kryesor q vlersojn aftsin e fmijs 4-5 vjear pr njohjen emarrdhnieve n nj mjedis t caktuar jan:

Shembujt

Fmija

Krahason, klasifikon dherigrupon objektet dukeu bazuar n nj ose disakarakteristika

Rendit sendet sipascilsive t ndryshme

Klasifikon objektet plastike sipas madhsis, ngjyrs, forms osekategoris;

Krahason objektet q jan njsoj (p.sh. vendos t gjitha komatme dy vrima n nj vend dhe komat me katr vrima n njtjetr;

Krahason, vendos, ballafaqon kafsht me "bebet" klysht e tyre;

Klasifikon duke ndar ve kafsht e mdha nga kafsht e vogla; Tregon se kush sht i gjat, m i gjat se, m i gjati; Rendit nj grup blloqesh nga m i gjati te m i shkurtri.

Treguesit

Fmija

Strategjit e msuesit q ndihmojn zhvillimin e njohjes s marrdhnieve

n nj mjedis t caktuar

T pasuroj mjedisin me sa m shum materiale t cilat fmijt mund tiklasifikojn dhe ndajn lehtsisht. (Kto mund t jen produkte komerciale triciklueshme ose t gjetura e t mbledhura, si: gurika, boa pishe, guaska etj.).

Tu krijoj sa m shum mundsi fmijve pr t ndar e klasifikuar objektedhe pr t br koleksione t vogla me to;

T angazhoj fmijt sa m shum n bashkbisedime se si ndahen dheklasifikohen objektet

T organizoj lojra dhe veprimtari t cilat prfshijn fmijt n klasifikimindhe n identifikimin e modeleve.

35

PJESA I

Fusha e matematiks

Prdorin modelet n nj mjedis

Arritja reflekton n rritjen e aftsis s fmijs pr t identifikuar modelin. Tretreguesit kryesor t vlersimit t aftsis s fmijs pr t prdorur modelet jan:

Shembujt

Fmija

Njeh modelet

Dyfishon dhe e zgjeronm tej modelin

Krijon modele

Flet pr ngjyrat ose modelin n veshje (p.sh. "Un kam ngjyr tkuqe dhe blu n bluzn time");

Identifikon modelin e ngjyrave q prsriten (p.sh. e kuqe, blu, ekuqe, blu).

Imiton nj model tingulli dhe nj lvizje fizike; Ndjek modelin ritmik; Plotson modelin n nj tregim, prrall; Prsrit modelin sipas madhsis, ngjyrs, forms etj., gjat

vendosjes n nj rresht; Hamendson se far vjen pas, kur nj i rritur "lexon" modelin,

duke prdorur nj fjalor t thjesht (p.sh. makin, makin, anije,makin, makin, ______);

Krijon modele t thjeshta n nj rresht me blloqe sipas ngjyrave,madhsive ose formave;

Krijon modele t thjeshta nprmjet vizatimit dhe ngjyrosjes.

Treguesit

Fmija

Strategjit e msuesit q ndihmojn fmijt pr t prdorur modelet

T modeloj dhe t diskutoj pr modelet; T angazhoj fmijt n realizimin e trupit t modelit; T siguroj materiale pr fmijt q t bjn modele (mund t jen materiale

t riciklueshme, objekte t gjetura, apo edhe produkte komerciale si janblloqet me forma t ndryshme);

T lexoj me z t lart libra t cilat prmbajn modele dhe fmijt ti plotsojnato;

T angazhoj fmijt n kng, krcime, marshe dhe lojra krcimi q kan nprmbajtje modele ritmike;

T prdor nj librth xhepi pr t krijuar dhe treguar modele me numra,shkronja, ngjyra, forma etj., dhe t angazhoj fmijt n hamendsime pr tgjetur se far vjen m pas.

36

Fushat e t msuarit

Kryejn krahasime

Arritja i referohet prmirsimit t aftsis s fmijs pr t br krahasime dhepr t gjetur rregullin. Pes treguesit kryesor pr kt fush jan:

Strategjit e msuesit q ndihmojn fmijt pr t br krahasime

T modeloj fjalorin kur bn krahasime (p.sh. pyet, "sht treni yt m i gjat -ose m i shkurtr - se sa i Jonit?");

T angazhoj fmijt n bashkbisedim aty ku ata jan duke br krahasimet; T lexoj me z t lart tregime familjare, t njohura pr fmijt dhe t'u krkoj

MATJET

Shembujt

Fmija

Krahason objektet dukeprdorur karakteristikat matshme

Prshkruan matjet ekryera

Vendos tre ose mshum objekte sipasndryshimit t gjatsisose t madhsis

Prshkruan krahasimetduke u mbshtetur nkontekstin e jets sprditshme

Prdor kujtesn pr tprshkruar sekuencat eveprimeve

Prdor fjal pr t prshkruar t kundrtn (p.sh. i madh/i vogl,i gjat/i shkurtr, i rnd/i leht);

Zgjedh topin m t madh; Thot, "anta ime sht e rnd"; Thot, "shkopi im sht i shkurtr"

Flet rreth nj objekti q sht m i gjat se nj tjetr; Prdor nj shumllojshmri fjalsh pr t prshkruar matjet

(p.sh. m i shkurtr, m i gjat, m i gjer, m i madh, m i rnd,m i leht, mban m shum, nxeht, ftoht).

Vendos shiritat sipas gjatsis nga m i gjati te m i shkurtri oseanasjelltas;

Vendos makinat sipas madhsis n nj rresht; Vendos kupat brenda njra tjetrs nga m e madhja te m e

vogla.

Thot, "Pasditja vjen pas dreks"; Thot, "sht nat sepse sht errsir"; Thot, "Un e ha mngjesin n mngjes"; Thot, "Ditlindja ime sht n dimr";

Thot, "Un laj dhmbt prpara se t shkoj n shtrat"; Thot, "Ne shkuam te lodrat dhe m pas n dyqan"; Kujton jo qart ndodhit e fundit dhe flet pr to (p.sh. Pardje

ne shkuam n kopshtin zoologjik"; Prshkruan sekuencat e veprimtarive kur sht duke shkuar

n dyqan; Tregon prralln si pr shembull "Tre derrkuct" sipas ndodhive

prkatse; Zbulon kur nj prrall ose nj tregim familjar, nuk sht treguar

sipas ndodhive prkatse n mnyr korrekte.

Treguesit

Fmija

37

PJESA I

Fusha e matematiks

atyre t hamendsojn se far vjen m pas; T nxis fmijt t ritregojn historin e njohur pr ta; T siguroj mundsin q fmijt t krijojn nj "librth" t ilustruar me figura

ku t pasqyrohet nj dit ekskursioni n natyr; T prdor nj vizatim ose kalendar xhepi q fmijt t shnojn ose t

qarkojn ngjarjet e rndsishme.

Prdorin mats

Arritja i referohet zhvillimit t aftsis s fmijs pr t'u angazhuar n procesin ematjeve. Dy treguesit kryesor pr kt aftsi jan:

Strategjit e msuesit q ndihmojn fmijt pr t br matje

" T siguroj nj shumllojshmri mjetesh pr eksperimente si mbajtse tndryshme, gota, kupa, peshore, vizore etj., q fmijt t eksplorojn me to dhet bjn matje t ndryshme;

" T shtroj pyetje q lejojn fmijt t bjn krahasime t cilat mund t matennpr qendrat e veprimtarive;

" T prdor situatn n klas pr t angazhuar fmijt n matje (p.sh. pyet, "Simendoni a ka hapsir t mjaftueshme n tavolin pr t vendosur akuariumin?Si mund ta gjejm?");

" T modeloj mjetet matse t cilat prdoren nga fmijt dhe i ndihmojn atan matjet q kryejn sipas qllimit q kan.;

" T nxis fmijt t llogarisin shuma, gjatsi etj. dhe m pas t'i ndihmoj n matjepr t br krahasime me gjetjet e tyre.

Shembujt

Fmija

Eksploron mnyrat ematjes

Mat duke prdorurobjekte

Mbush nj kavanoz me material t lngshm ose t fort (p.sh.rr, kuba akulli, uj);

Zbraz lngun nga nj kavanoz n nj tjetr; Gjen se sa blloqe duhen pr t mbuluar nj flet letr.

Vendos njri pas tjetrit objektet pr t matur gjatsin; Prdor termometrin lodr pr t matur temperaturn e

"pacientit"; Imiton prdorimin e vizores kur ndihmon t rriturit.

Treguesit

Fmija

38

Fushat e t msuarit

Organizojn dhe prdorin informacionin e mbledhur

Arritja i referohet aftsis s fmijve pr t mbledhur dhe organizuar informacionsipas qllimit t tyre. Tre jan treguesit kryesor pr vlersimin e aftsis s fmijs norganizimin dhe prdorimin e informacionit t mbledhur:

Strategjit e msuesit q ndihmojn fmijt pr t eksploruar t dhnat

T nxis fmijt pr t br pyetje q t mbledhin informacion. T'ju siguroj fmijve sa m shum mundsi q t ndajn e t klasifikojn

objekte pr t br koleksione t vogla dhe m pas t diskutojn se si i kanorganizuar ato.

T angazhoj fmijt n bashkbisedime se si i kan ndar dhe klasifikuarobjektet;

T prdor interesin e fmijve pr t br pyetje rreth hetimit t tyre (p.sh.gjat kohs s qndrimit n rreth shum fmij flasin pr kafsht e tyreshtpiake, "Sa qenush keni ju t gjith bashk? Si do t'i gjejm?").

Kur mendojm krijimin e nj mjedisi q mbshtet t menduarin matematikor shte rndsishme t kujtojm q matematika zhvillohet dhe zgjerohet edhe nprmjetfushave t tjera kurrikulare. Pikrisht ashtu sikurse gjuha dhe komunikimi q mund tzhvillohet n shum qendra aktiviteti, mund t zhvillohet edhe matematika.

N qendrn e leximit duhet t ket dhe libra me prmbajtje matematikore. Nqendrn e shkrimit duhet t prfshihen edhe mjete t thjeshta si vizore, fletorematematike, peshore, t cilat ngjallin dhe nxisin te fmijt e vegjl t menduarinmatematikor.

EKSPLORIMI I T DHNAVE

Shembujt

Fmija

Bn pyetje pr tmbledhur informacion

Ndan, klasifikon objektetn grup dhe ndonjhershpjegon se farbashksish ka formuar

Vlerson informacioninpr t'iu prgjigjurpyetjeve

Pyet, "Cila ngjyr t plqen m shum?"; Pyet, "N cilin muaj e ke datlindjen?"; Pyet, "far loje dshiron t luash jasht?"; Pyet, "Sa motra e vllezr ke?".

Vendos bashk objektet q kan t njjtin prdorim (p.sh. blloqe,en, makina, rroba);

Shpjegon se si i ka grupuar komat, kubat (p.sh. thot, "Kamvendosur t kuqet bashk)

Thot, "Dy fmij e kan datlindjen n korrik"; Thot, "Un kam pes kamion dhe katr vetura"; Thot, "m shum jan koma t kuqe".

Treguesit

Fmija

KRIJIMI I NJ MJEDISI Q NXIT T MENDUARIN MATEMATIKOR

39

PJESA I

Fusha e matematiks

Duhet pasur kujdes q demonstrimi i tabelave me numra dhe figura t ndryshmet jen n nivelin e syve t fmijve.

Shum i rndsishm sht dhe pasurimi i klass me sa m shum materiale tndryshme pr fmij q t hetojn dhe t mbshtesin t menduarin dhe zhvilliminmatematikor dhe t'i ftojn ata hap pas hapi n eksplorime dhe zgjidhjen e problemeve.

Qendra e matematiks duhet t ofroj nj shumllojshmri materialesh dhe lojrashmatematikore, p.sh. blloqet u japin mundsi fmijve t zgjerojn njohurit e tyrematematikore.

Sigurimi i materialeve baz (gur, guaska, boa pishe etj.) shrbejn q t bhenkoleksione t vogla, t prdorshme n situata t ndryshme duke marr parasyshavantazhin q matematika sht e kudondodhur.

Angazhimi i prindrve pr t mbshtetur zhvillimin matematikor t fmijve shtaq i knaqshm dhe argtues! Nj mnyr e mir pr t prfshir prindrit n kurrikulne matematiks sht shkmbimi i librave me ta, msimi i lojrave matematikore dukemundsuar realizimin e tyre edhe n shtpi, si pr shembull, libra me prralla, libra qkan koncepte matematikore t integruara me fushn e artit. N vazhdim, mbledhja ematerialeve t printuara, mbledhja e informacioneve pr mjedisin e grupit me posterame grafik t ndryshm, t cilat mund t kthehen n projekte familjare jan nj tjetrform e prfshirjes s prindrve t fmijve 4-5 vjear n msimin matematikor. Prmsuesit e interesuar pr t prfshir prindrit n mbshtetje t t menduaritmatematikor t fmijve t tyre gjenden mjaft burime, shum prej t cilave jan tparaqitura edhe n faqet e tjera n vazhdim t ktij materiali. Prindrit msues jangjithashtu nj burim i mrekullueshm, pr mbshtetjen e puns tuaj msimore edukative.

PRFSHIRJA E PRINDRVE DHE E FAMILJES

40

Fushat e t msuarit

Qllimet e zhvillimit shkencor dhe strategjit e t msuarit

N fushn e zhvillimit shkencor msuesit dhe prindrit duhet t din se jan katrkomponent n t cilat duhet t investojn me fmijt e tyre: shkenca fizike, shkenca ejets, Toka dhe hapsira dhe strategjit e t msuarit. N faqet e mposhtme ju do tgjeni procesin e prmbushjes s standardeve, prmes treguesve dhe shembujve, tshoqruar me secilin nga kto komponent t prmbajtjes. S bashku prmbajtja dheproceset e treguesve reflektojn dimensione t ndryshme t zhvillimit shkencor tfmijve.

Shkenca fizike:

Eksploron vetit fizike t objekteve dhe materialeve; Heton vetit fizike t objekteve dhe materialeve; Zgjidh problema duke prfshir vetit fizike t objekteve dhe materialeve; Prezanton vzhgimin n forma t ndryshme.

Shkenca e jets:

Eksploron karakteristikat e gjallesave Heton karakteristikave e gjallesave Zgjidh problema lidhur me gjallesat Prezanton vzhgimin rreth gjallesave n mnyra t ndryshme

Toka dhe hapsira

Eksploron karakteristikat e toks dhe t hapsirs Heton karakteristikat e toks dhe t hapsirs Zgjidh problema duke prfshir tokn dhe hapsirn Prezanton vzhgimin rreth toks dhe hapsirs n mnyra t ndryshme

Strategjit e t msuarit

Tregon kuriozitet pr natyrn dhe objektet e saj n mjedise t ndryshme Ndrmerr iniciativa vzhgimi dhe zbulimi Shfaq shpirt veprimi Tregon dashuri dhe interes pr natyrn, bimt dhe kafsht Prdor aftsit problemzgjidhse

3. FUSHA E SHKENCS DHE VZHGIMIT

41

PJESA I

Fusha e shkencs dhe vzhgimit

Eksplorojn vetit fizike t objekteve dhe materialeve

Fmijt nga natyra jan t interesuar pr objektet dhe materialet q i rrethojn; siobjektet dhe materialet manipulohen dhe ndryshohen. Sapo fmijt fillojn t eksplorojnkto veti, ata njkohsisht ndrtojn edhe njohurit pr shkencn fizike. Tre treguesitkryesor pr t vlersuar njohurit rreth objekteve dhe materialeve jan:

Strategjit e msuesit pr t ndihmuar fmijt t eksplorojn objekte dhe

materiale

T siguroj nj shumllojshmri materialesh prdorimi ose manipulimi prfmijt n ndrtimin e gjrave t ndryshme (blloqe t madhsive t ndryshme,tuba, kuti, litar, kushineta krik).

T organizoj qendra aktiviteti ku fmijt t eksplorojn objekte dhe materiale.Qendra duhet t rifreskohet her pas here pr t rritur interesin e fmijven ndrmarrjen e projekteve t reja.

T prfshij fmijt n veprimtari t cilat tregojn transformimin e materialeve(gatimi, ngjyrosja, prerja dhe ngjitja)

T lexoj libra (me formate t mdhenj) me z t lart dhe duke i vn theksinaspektit t bots fizike.

T ftoj n kopsht persona q kan lidhje me shkencn (shkenctar, inxhinier,ndrtues, zjarrfiks) pr t diskutuar ose demonstruar se far ata bjn npunn e tyre dhe mjetet e nevojshme q ata prdorin.

T trheq vmendjen e fmijve n drejtim t bots fizike pr ti nxitur nzhvillimin e interesave dhe veprimtarive t tyre

T bj pyetje me fund t hapur pr t nxitur ndrgjegjsimin rreth botsfizike (p.sh. Si mendoni, far ndodh me topin e bors kur e lm mbi tavolin?).

T prdor mjete t thjeshta pr t vzhguar objekte t ndryshme (p.sh. si

SHKENCA FIZIKE

Shembujt

Fmija

Tregon interes prbotn fizike.

Prdor nj ose mshum shqisa pr tvzhguar botn fizikeprreth.

Eksperimenton memjete t thjeshta

Komenton ndryshimet e bots fizike (p.sh. "Ne bjm bruminduke przier ujin me miellin")

Sheh librat e ndryshm me ilustrime (makina t mdha, trena,topa bore etj.) pr t kuptuar se si funksionojn gjrat dhemerr dije rreth bots fizike.

Komenton ndryshimet kur substancat jan t prziera, tunden,ose piqen (przierja e ngjyrave, prftimi i gjalpit, loja e gatimit)

Grumbullon objekte t formave dhe madhsive t ndryshme(gurika, gjethe dhe lule, monedha)

Dgjon dhe identifikon tingujt e mjedisit prreth (makina,aeroplan, era, shiu, zogjt)

Eksploron magnete, xhama zmadhues, pikatore, pasqyra tpathyeshme, gota, tuba etj.

Treguesit

Fmija

42

Fushat e t msuarit

xham zmadhues, lente, llupa pr tvzhguar nj guask).

T nxis fmijt t bjn koleksione meobjektet q i interesojn atyre me qllimangazhimi n ruajtjen e objekteve.

Hetojn vetit fizike t objekteve dhe

materialeve

Shkenca sht nj proces q kalonnprmjet krkimit pr informacion dhedhnies s prgjigjeve n mnyr zbuluese,t mbshtetura nga nj metodik e caktuar.Tre treguesit kryesor t vlersimit t aftsiss fmijs pr t zbuluar natyrn dhe objektete saj jan:

Shembujt

Fmija

Bn pyetje rrethmaterialeve dheobjekteve

Eksperimenton meobjekte dhe materialepr t mbledhurinformacion rrethvzhgimit t kryer.

Tregon njohurit q kapr vetit dhe cilsitfizike t objekteve

Pyet, "Si bhen kubat e akullit?"; Pyet, "pse ky topi i rrumbullakt sht m i leht se sa ky tjetri?"; Pyet, "Pse magnetet ngjiten s bashku?".

Vendos n uj objekte t ndryshme q pluskojn ose fundosenduke luajtur me to;

Przien bojrat gjat vizatimit duke formuar ngjyra t ndryshme.

Klasifikon objektet dhe materialet n baz t prbrjes s tyre(p.sh. gur, metal, plastik, dru, qelq, tekstil,);

Klasifikon objektet dhe materialet sipas karakteristikave t ndryshme(p.sh. e but/e fort, pluskon/zhytet, i zhurmshm/i qet);

Tregon (jo gjithmon sakt) se si sht br akullorja, pudinguetj.

Treguesit

Fmija

Strategjit e msuesit q ndihmojn fmijt t vzhgojn e zbulojn cilsit

e objekteve dhe materialeve:

T drejtoj pyetje rreth objekteve dhe materialeve dhe t inkurajoj fmijt tgjejn prgjigjen e duhur

Tu jap fmijve nj shumllojshmri materialesh t cilt mund t mblidhennga vet ata dhe ti angazhoj n bashkbisedime rreth klasifikimit dhe ndarjess objekteve.

43

PJESA I

Fusha e shkencs dhe vzhgimit

T modeloj gjuhn e krahasimit (p.sh. i njom/i that, i ndritshm/i errt, iashpr/i lmuar).

T siguroj materiale t ndryshme pr shkencn nga revista e libra, interneti etj.

Zgjidhin problema duke prfshir vetit fizike t objekteve dhe materialeve

Kjo gj i referohet identifikimit t aftsive t fmijve pr t zgjidhur n mnyrpersonale problemet duke prfshir objektet dhe materialet me t cilat veprojn,manipulojn ose transformojn. Tre treguesit kryesor jan:

Shembujt

Fmija

Identifikon problemetduke prfshir cilsitfizike t objekteve dhematerialeve

Eksperimenton meobjekte q i japinrezultatin e dshiruar.

Hamendson duke ubazuar n cilsit eobjekteve dhematerialeve.

Thot, "Un dua nj makin me shpejtsi t madhe"; Thot, "Un dua t ndrtoj nj pallat shum t lart"; Thot, Un kam ngjyrat e kuqe, blu dhe t verdh, por un

dshiroj t gjelbrn".

Lviz marshet e nj makine lodr e cila lviz me shpejtsi tndryshme;

Prpiqet t krijoj nj ngjyr t re duke przier ngjyra tndryshme;

Prpiqet t gjuaj me top n shenj.

Sugjeron se si t veprohet me objektet dhe materialet t cilatpluskojn ose fundosen.

Supozon dhe gjen vet se cili els e bn makinn t ec mshpejt ose m ngadal.

Hamendson cilin objekt e trheq magneti ose e shtyn (p.sh.bim, pambuk, kapse letrash, lodrat).

Bn sugjerime far e bn akullin t ngrij m shpejt.

Treguesit

Fmija

44

Fushat e t msuarit

Strategjit e msuesit q ndihmojn fmijt t zgjidhin probleme me vetit

e objekteve dhe materialeve

T bj pyetje me fund t hapur (p.sh. far duhet t bjm q makina t ecedhe m shpejt? ose far ndodh nse magneti prek kapsen e letrave?);

Ti jap prparsi spontanitetit pr zgjidhjen e problemeve me substanca dheobjekte (p.sh. gjat ngrnies s mngjesit kur dika derdhet; n kndin eblloqeve kur fmijt tentojn t ndrtojn kulla t larta);

Tu siguroj fmijve koh dhe hapsir t mjaftueshme pr t punuar meobjekte dhe materiale q t vazhdojn vet krkimin e tyre (p.sh. t ndrtuaritme blloqe);

T furnizoj fmijt me sa m shum materiale pr t eksperimentuar (p.sh.pr t par se si qarkullon uji n ent komunikuese, se si pluskojn dhe zhytenmateriale t ndryshme; pr t par se si pupla ose copat e letrs notojn nuj dhe far ndodh kur ato lagen dhe zhyten ose kur i prziejm me kallam);

T angazhoj fmijt n hamendsime se far ndodh kur ata eksperimentojn; Tu jap mundsi fmijve t testojn hamendsimet e tyre; T inkurajojn fmijt t ndrtojn njohurit n baz t prvojs s tyre duke

br lidhje me at far din pr objektet dhe kafsht.

Paraqesin vzhgimin e bots fizike n forma t ndryshme

Arritja i referohet aftsive t fmijve pr t demonstruar n mnyra t ndryshme,se far perceptojn ata nprmjet shqisave t tyre pr botn fizike. Katr treguesitkryesor t vlersimit t vzhgimit t bots fizike jan:

Shembujt

Fmija

Paraqesin vzhgiminnprmjet lojravepretenduese

Prfaqson vzhgiminnprmjet muziks dhelvizjeve

Prfaqson vzhgiminnprmjet artit dhendrtimit

Flet rreth bots fizike

Bn sikur rregullon dika/gatuan Prdor mjete t thjeshta (magnete, xhama zmadhues, prizma,

epruveta) n lojra pretenduese; Angazhohet n lojra me role (p.sh. bn sikur sht shkenctar,

doktor,ndrtues, artist, shofer etj.)

Bn sikur rrshqet n akull, luan me burrin prej bore; Bn sikur po ngrihen valt e detit; Kndon kng me lvizje; Krijon kng rreth prvojave q ka pr botn fizike.

Ndrton dhe/ose vizaton ndrtesa t larta, rrug, ura, tunele,makina etj.;

Me qllim przien ngjyrn blu me t verdh pr t prftuar t gjelbrn; Vizaton "harta" ose "skica" si nj ndrtues i vrtet.

Pyet, "si e bt kt?" i thot nj shoku, "N qoft se ti do t shtosh edhe nj bllok n

ndrtimin tnd, ai do rrzohet".

Treguesit

Fmija

45

PJESA I

Fusha e shkencs dhe vzhgimit

Strategjit e msuesit q ndihmojn fmijt n vzhgimin e bots fizike

T angazhoj fmijt n bashkbisedime rreth bots fizike; T nxis tek ata q t prezantojn vzhgimin e tyre; T angazhoj fmijt n prvoja muzikore dhe kng ku mund t shpalosin

vzhgimin e tyre; T siguroj burime dhe materiale q ata t eksperimentojn vzhgimin e tyre

nprmjet t shkruarit dhe vizatimit Tu jap fmijve personazhin e duhur n lojn me role; T pasuroj klasn me sa m shum materiale T modeloj fjalorin pr t prshkruar botn fizike T parashikoj sa m shum mundsi (n rreth ose n kndin e shkencs)

pr fmijt q t prezantojn idet e tyre se si funksionon bota fizike dhe tishkmbejn ato edhe me fmijt e tjer.

Flet rreth bots fizike Prshkruan objektet duke pasur parasysh madhsin, formn,ngjyrn ose shpejtsin;

Emrton mjetet (xham zmadhues, magnet, shkall, vin); Prdor fjalt e duhura pr t cilsuar objektet (p.sh. e ashpr, e

but, e lmuar, e fort); Prdor fjalt e duhura pr matjen (p.sh. e rnd/e leht, e nxeht/

e ftoht, e vogl/e madhe, e gjat/e shkurtr, shpejt/ngadal).

46

Fushat e t msuarit

Eksplorojn karakteristikat e gjallesave

Arritja i referohet zhvillimit t fmijve n t kuptuarit e ndryshimit midis gjallesavedhe sendeve, si edhe se si rriten dhe ndryshojn gjallesat. Dy treguesit kryesor tvlersimit pr aftsin e zbulimit t karakteristikave t gjallesave jan:

Strategjit e msuesit q ndihmojn fmijt t eksplorojn karakteristikat

e gjallesave

T vendos n kopsht nj akuarium, nj maket ferme dhe t nxis fmijt tvzhgojn dhe t kujdesen pr to.

T angazhoj fmijt n veprimtari me objekte natyrale ose gjallesa (gjithmonduke pasur kujdes ndaj fmijve)

T trheq vmendjen e fmijve pr gjallesat sa her q i jepet rasti. T organizoj shtitje n natyr pr t eksploruar gjallesat. Tu jap mundsi fmijve pr t br koleksione me fara, gjethe, boa pishe,

guaska etj. dhe t diskutojn pr karakteristikat e koleksioneve q kanmbledhur.

T angazhoj fmijt n mbjelljen e farave (brenda dhe jasht klass) dhe tvzhgoj her pas here se si ato rriten dhe ndryshojn.

T prdor burime t ndryshme nga interneti, CD. q tregojn pr ciklin jetsort prshtatura pr fmijt si nj burim t mir pr t rritur sa m shumvzhgimin e fmijve.

SHKENCA E JETS

Shembujt

Fmija

Tregon interes prndryshimet q psojnbimt dhe kafsht.

Prdor nj ose mshum shqisa pr tvzhguar natyrnprreth

Komenton ndryshimet e gjallesave (p.sh. bebja rritet dhe bheti madh, farat bhen bim, zogjt lindin nga vezt).

Thekson mir q gjethet ndryshojn ngjyrn, pemt kan degdhe gjethe, lulet lulzojn.

Sheh librat, revistat dhe posterat t cilat kan pamje me gjallesat ndryshme.

Shpreh habi/entuziazm rreth gjallesave (p.sh. pr lepujt, peshqit,merimangat, lulet).

Thot, "Un dgjoj zogjt q cicrojn", ose "Qeni po leh". Thot, "Po i marr er ksaj luleje" Komenton shijet e ndryshme t ushqimeve Mban n dor ose vshtron lvizjet e nj krimbi ose t insekti

t vogl. Kap kandra dhe i vendos ato n nj mbajtse, kavanoz. Prdor llupn pr t vzhguar gjallesat. Ekzaminon gjethe, boa pishe, guaska etj.

Treguesit

Fmija

47

PJESA I

Fusha e shkencs dhe vzhgimit

Hetojn karakteristikat e gjallesave

Fmijt trhiqen shum nga transformimi i gjallesave, cilsive dhe karakteristikavet tyre, duke br krahasime me veten dhe duke zhvilluar njkohsisht konceptin eciklit jetsor. Kurioziteti natyral fmijror, krshria jan nj inspirim i mir, shtytje, prfillesat e krkimit dhe hetimit shkencor pr botn natyrore. Tre treguesit kryesor tvlersimit t aftsis vzhguese t fmijve jan:

Strategjit e msuesit q ndihmojn fmijt t hetojn karakteristikat e

gjallesave

Tu drejtoj