İBRAHiM TENNURİ/KAYSERİ

~ay.nm :ı.oıı

d~oz.yumu

J3utRri ~tabı

İbrahim Tennuri Sempozyumu

Açılış Oturumu: 4. Bildiri

ŞEYH iBRAHİM TENNURİ'NİN AKŞEMSEDDİN VE FATİH'LE İLİŞKİSİ

Muhsin İlyas Subaşı96

İbrahim Tennuri'nin doğum tarihiyle ilgili kesin bir kayıt bulunmamaktadır. 1482'de vefat ettiği biliniyor. Yazdığı "Giilzar-ı Manevl''yi 1451 'de Fatih Sultan Mehmet. Han'a armağan ettiğini ve o yıllarda Şeyhi Akşemseddin'in halifesi olduğunu dikkate alırsak, 35-40 yaşlannda olması ihtimali yüksektir. Böyle düşünürsek yaklaşık olarak doğumu 1410-1415 arasında bir zamana tekabül

. etmektedir.

Türk dilli hayatında önemli bir yeri bulunan böyle bir insanın doğum tarihinin bilinmemesi ciddi bir eksikliktir. Aslında, alanın uzmanlan eserlerinden, ilişkilerinden, şiirlerinde dillendirdiği ifadelerinden hareket ederek bu tarihi üç aşağı beş yukan bizim düşündüğümüz şekilde ortaya koyabilirler. Bugün burada belki bu konuda daha inandırıcı bilgiler sunulacaktır. Artık bunun üzerinde fazlaca durmadan, biz konumuza dönelim istiyorum:

İbrahim Tennuri, (1410-15?-1482) Kayseri'de hizmetini sürdürürken, Fatih'in Hacası ve Şeyhi Akşemseddin Hazretlerine bağlanmış ve onun Halifesi olarak Anadolu'd~ önemli hizmetler ifa etmiştir.

Burada önemli bir noktanın üzerinde durmakta fayda vardır: O asırlarda, Anadolu'nun sosyal yapısının ana dinamikleri kabul edilen manevi atmosferi oluşturanlar genellikle din adamlanndan çok tasavvuf erbabıdır. Tarikatiann camilerden daha aktif olduğunu görüyoruz. Camiler ibadetin ve şükür edası:nın alanlan, tarikatlar ise teslimiyetİn ve onun oluşturacağı ruhsal zenginligın eğitim yerleridir. İnsanlar, camiye sadece hayatının, sağlığının belki de servetinin şükrünü eda etmek, kulluk vazifesi olarak telakki ettiği ibadetini yerine getirmek için gidiyorlardı. Camilerde o yıllarda aktif bir dini eğitim ve tebliğden pek söz edilmiyor. Dergahlar, tekke ve zaviyeler öyle değil; orada insanlar inandıklannın aynntılarını öğrenmek, bir testirniyete yönelmek ve kaynağı İslamdan geliyor olsa da metot ve kabulleri daha değişik ve disiplinli olan bu kurumlara gidiyorlardı. · Nitekim, İbrahim Tennuri'nin Hunat Camii'ndeki hizmetini bırakarak ken.disini tasavvufyoluna yöneltınesi de bunu ifade ediyor olmalıdır.

Konumuz İbrahim Tennuri olduğu için meseleyi .onun etrafinda tutarak anlatacaksak, daha geril~re gitmekte fayda vardır.

96 Şair, yazar.

• 48

İbrahim Tennuri Sempozylımu

İbrahim Tennuri'den önce, onun yaşadığı çevrede, aktif bir medreseleşme vardır. Davud-u Kay~eri (1260?-1350), muhtemelen Osmanlıs Devleti'nde yaphğı medrese ıslahatının bir ucunu da yetiştiği bu şehre taşımış· olmalıdır. Kayseri, Selçukluların büyük önem verdikleri bir "ilim şehri" hüviyetine sahipti ve çok sayıda büyük çaplı medreseleri vardı. Bu medreseler, çoğuuluğunu diğer Türk ve İslam şehirlerinden gelen talebe ve lıocalanyla işlevini sürdürüyordu. İbrahim Tennuri de bu yolla Kayseri'ye Sivas'tan gelip yerleşmiş bir ilim gönüllüsüydü.

Hemen arkasından Somuncu Baba (1331-1412) vak.ıası gelir. Demek oluyoı; ki Tennuri'nin doğduğu yıllarda Somuncu Baba ya çok yaşlıdır ya da vefat etmiştir, ama yine de bu çok yakın bir silsiledir. Gerçi, Somuncu Baba, Kayseri'de kalmamış, Anadolu'yu gezmiş, ama birikiminin beslendiği ana kaynak Kayseri'dir. Böylece birbiriyle iç içe geçmiş olmasa da birbirini büyük ölçüde etkilemiş bir meratibi silsile çıkmaktadır karşımıza. İbrahim Tennuri, Davud-ı Kayseri ve Somuncu Baba'dan beslenen bu silsilenin kendi dönemindeki önemli halkalanndan birisidir.

İşte bu önemi onu Akşemseddin'in karşısınqa güçlü ve güvenilir kılmaktadır. O güç doğal olarak Fatih'in huzuruna kadar ulaşacaktır elbette . ..

Şimdi şöyle bir sıralama yapalım:

Davud-u Kayserf (1260?-1350)

Samuncu Baba (1331-1412)

İbrahim Tennuri, (1410-15?-1482)

Kayseri'nin muhteşem asnnı oluşturan 14 ve 15. yüzyılın birikimidir bu isimler. Davud-u Kayseri vefat ettiğinde Somuncu Baba 19 yaşındadıi. Somuncu Baba vefat ettiğinde ise1:brahini· Tennuri muhtemelen yeni doğmuştur. Halkada güçlü bir bağ görüntüsü var. Bu, Nizarniye Medreseleri ile dünya tarihinde İslamın aydınlık dönemini temsil eden Selçuklu kültür mirasının hangi kanallardan taşındığını göstermesi bakınırndan da önemlidir.

Şimdi burada bir başka silsil e üzerinde duralım: ·

Hacı Bayram Veli (1352-1429)

Akşemseddin (1389-1459)

İbrahim Tennuri (1410-15?-1482)

Davud-ı Kayseri, Somuncu Baba ve İbrahim Tennuri yerel halkayı, Hacı Bayram Veli, Akşemseddin ve İbrahim Tennuri de genel halkayı oluşturmaktadır. Aslında bu iki halkada yer alan isimlerin tamamı Osmanlı coğrafyasının manevi

49

İbrahim Tennuri Sempozyumu

atmosferinin ana dinamiklerini temsil ederler. Burada yerellik, basitlik anlamına değil, ilk beslenme mahalli oluşu bakımından dikkate alınmalıdır. Daha o yıllarda ülkenin genelinde etkin bir y~re sahip olan Davud-ı Kayseri, Osmanlı medrese sisteminin ilk kurucusu olarak Iznik'te görev alacak ve bir anlamda Selçuklulannın Nizamülmülkü'nün konumunu üstlenecektir. Samuncu Baba ise Yıldırım Bayezid'in Bursa'da yaptırdığı ünlü camiinin açılışında ilk besmeleyi çeken ve hutbeyi okuyan insan olacak ve daha sonra hemşerisi Davud-ı Kayseri'nin üstlendiği ilmi, beyin eğitimine dönük hizmetin yerine, manevi hizmete talip olacak v~ gönül eğitimine yönelecektir.

Samuncu Baba'nın Hacı Bayram Veli ile yakın ilişkilerinin belki de en sağlıklı meyvesi İbrahim Tennuri'dir. Hacı Bayram Veli'nin Akşemseddin ile 'münasebetinden beslenen de İbrahim Tennuri olacaktır. Bu yakın ilişki, İbrahim Tennuri'yi, Fatih Sultan Mehmed'e ulaştıracaktır.

Bu ilişkiye geçmeden önce Hacı Bayram Veli'den söz etmekte fayda vardır:

Asıl adı, "El Hac Bayram bin Ahmet bin Mahmud" olarak geçmektedir. I352'de Ankara'da doğmuştur. ikna kabiliyeti çok yüksek bir Medrese alimi iken onun bu durumu Anadolu' da şöhretinin yayılmasına vesile olmuştur. O yıllarda Kayseri'de yaşayan Şeyh Hamid-i Veli (Somuncu Baba), kendisini Kayseri'ye davet etmiştir. Kayseri'de bu iki insanın buluşması bir bayram gününe denk geldiği için, kendisine burada "Bayram" lakabının verildiği rivayet edilir. Burada Samuncu Baba ile görüşmesinden sonra medresedeki görevini bırakarak tasavvuf yoluna intisap etmiştn97 •

Akşemsedd~·;..(1390-1459) asıl adı ile Şeyh Muhammed Şemsettin Bin Hamza'dır. Hacı Bayram Veli'nin ve Fatih Sultan Mehmed'in hocalanndandır.

istanbul'un manevi fatibi olarak da anılır. Saçının ve sakalının ak olması ve beyaz elbiseler giymesinden dolayı Aleşeyh veya Akşemseddin adlanyla meşhur olınuştur98• (2)

Akşemseddin, küçük yaşlardan itibaren bilime ve sanata karşı ilgi duydu. him tahsilini tamamladıktan sonra, doğup yetiştiği Osmancık'ta Müderris oldu. Akşemseddin'in en önemli şansı, medrese öğrenimini zamanın büyük vetisi Hacı · Bayram Veli'nin yanında tamamlamış olmasıdır. Bu ona, seçkin bilginler arasında yer alınayı sağladı. Üstün zekası ve anlayışı, yılmak bilmeyen çalışma gücüyle

97 Mehmet Ali Ayni, Hacı Bayşram Veli, İstanbull343 (1924) s.54.

9& Dr. Mustafa Fidan, İbrahim Tennuri Hayatı ve Es erleri, Kayseri Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınlan, Kayseri 2005 s. 27.

. so

İbrahim Tennuri Sempozyumu

r.

kendini kitaplara adadı. Başta dini bilimler olmak üzere tıp, astronomi, biyoloji ve matematikte zamann:ı ünlülerinden oldu. Uzun yıllar Osmanlı medreselerinde çalışarak yüzlerce öğrenci yetiştirdi. Tıp alanında bulaşıcı hastalıklar üzerinde de önemli çalışmalar yaptı. Araştırmaları sonunda tıp ile ilgili Türkçe yazdığı Maddetü'l-Hayat ve Arapça yazdığı Hall-i Müşkilat ve Risaletü'n-Nuriyye adlı Tasavvuf kitapları, bilinen eserleridir. Tıp ile ilgili Maddet-ül Hayat'ta geçen "Hastalıkların insanlarda teker teker peyda olduğunu zannetmek yanlıştır. Hastalıklar insandan insana gözle görülmeyecek kadar küçük tohumlar vasıtasıyla geçer." cümlesi ile ilk mikrop teorilerinden birini ortaya atmıştır. Tarihte mikroorganizmalardan bahseden ilk kişidir · ve mikrobiyolojinin babası sayılmaktadır.

Akşemseddin'in asıl ünü, büyük veli, Hacı Bayram Veli ile tamşmasından sonra başlamıştı. İlıııi konulardaki önemli başarılardan sonra tasavvuf konusunda da ağırlığım göstermiş, daha sonra da II. Murat'ın emir ve isteğiyle Fatih Sultan . Mehmet'in hocalığına tayin ediİrnişti. İstanbul'un ~thi sırasında büyük yararlılıklar göstermiş, genç sultam teşvik ederek zaferin kazamlmasında önemli katkılarda bulunmuştu. Fetbin en önemli günlerinde Ebu Eyyfib el-Ensari'iıin kabrini bularak ordunun maneviyatını yükseltmişti. Dünya malına önem vermeyen Akşemseddin, Fatih S].Iltan Meh.n;ı.et'in büyük saygı ve sevgisini kazanmıştı. Fatih Sultan Mehmet ileistanbul'a girişleri daha sonra ünlü olacak bir hikayeye dönüştü99• (3)

İbrahim Tennuri işte böyle güçlü iki ismin halkasında yer aldı ve bu ha1kayı tamamlayan önemli ana unsurlardan birisi durumuna geldi. -

Biz, bu konuya yönelirken, bu büyük insaniann yaşadığı ortamın, siyasi ve manevi ortamda nasıl bir ilişki içerisinde oldukları üzerinde durmayı çalışma alam olarak seçtik ve bunun tabii sonucu olarak da bir Anadolu kanaat önderinin Osmanlı Devleti'nin Başkenti'ne ba.kışınayöneldik. Yukanda sözünü ettiğimiz bu üç kişilik halka içerisinde birinin diğerine neleri verdiği ve neleri aldığı önemlidir.

Bu önem, sonuç itibariyle, hısavviıf ve dergah geleneğinde, İbrahim Tennuri ile Akşemseddin'in ilişkilerinin boyutlarını tayin eden farklı bir sonuç ortaya çıkarır. Bunları ana hatlarıyla şöyle sıralayabiliriz:

Akşemseddin Hazretleri (1389-1459) Hacı Bayram Veli'ye intisap etmiş ve onun Halifesi olarak görev yapmıştır. Akşemseddin, Şeyhi Hacı Baytam Veli'nin adına izafeten kurulan "Bayramiye Tarikatı"nin "Şemsiye" kolunu kurmuş, Tennuri de bunun Kayseri'de halifesi olarak hizmet vermiştir. Ayrıca İbraliim Tennuri, kendinden sonra Halife olarak Akşemseddin'in oğlu Muhammed Hamdullah

99 Ali İhsan Yurt, Fatih. Sultan Mehmet Han'ın Hocası Akşemseddin: Hayatı ve Eserleri İstanbull972 s. 107.

sı

İbrahim Tennuri Sempozyumu

(Hamdi Çelebi)'ı seçmesi de tarikat silsilesi içerisinde hassasiyetinin bir göstergesidir. (4)

Burada bir Qnemli noktaya daha işaret etmekte fayda vardır: İbrahim Tennuri'nin en fazla özen gösterdiği eserlerinden birisi "Giilzar''dır. Mevlana Seferşah, inişli ve çıkışlı bir hayattan sonra, nefsini ıslah edip Akşemseddin'e tabi olmak isteyince, o yaşlılığı sebebiyle onunla meşgul olamayacağını belirtip "Kayseri'de Halifemiz Şeyh İbrahim, seni irşad ey/esin", diyerek İbrahim Tennuri'ye gitmesini tavsiye eder. Akşemseddin, Tennuri'den de bir eser telif etmesinl istemişti. Tennuri, bu talebi şiir olarak gerçekleştirmeye koyulur. Eserin hem "zahir'', hem de "bcitın" manasının olmasıru arzu ettiği için de Tennuri bunu ''fıkıh" ve "tasawuj' anlayışının terkibi olarak gerçekleştirir ve eserin adını "Gii"l .::..>> k 100 zur oyar .

Harndi Çelebi, Akşemseddin'in yedi oğlundan en küçüğüdür. Ancak çok zeki ve dindardı. Babası, onu tasavvuf kültüründe sıkça rastladığımız rüya yoluyla halifesi İbrahim Tennuri'ye emanet etmiştir. Harndi Çelebi, bunun üzerine Kayseri'ye gelmiş, burada İbrahim Tennuri'den icazet alasıya kadar yanında kalmış ve onun halifesi olarak baba yurdu Göynük'e geri dönerek hayatını burada sürdürmüştür101 • .

İbrahim Tennuri'nin Akşemseddin vasıtasıyla Sultan Mehmed'e ulaşması, o yıllarda dikkate ~eğer bir gelişmedir. Anadolu'dan bir ilim adamı, girebilmesi çok zor olan devletin saltanat ortamına kadar yakınlaşabiliyor. Hatır için tavassut olur, ancak buluşmadan sonra hatır aradan çıkar insanlar kendi yetenekleriyle birbirlerini kabullenir ya da F~ddederler. İşte İbrahim Tennuri'nin Fatih Sultan Mehmet'ten gördüğü bu "kabut tavnnda kendi kişiliğinin sağladığı güven duygusu önem taşımaktadır102• .

Nitekim, bu yakınlık İstanbul'un fethinden önce, yazdığı eseri "Gülzar-z Manevi"yi Sultana itbaf etmesine vesile olmuş ve hatta bunu, bizzat Genç Padişah'a iletmek için İstanbul'un fethinden birkaç ay önce 15 Ocak 1451 (15 Safer 857) de İstanbul'a gitmiştir103 • Bu ziyaret Tennuri'nin Akşemseddin'le birlikte İstanbul'un fethine katıldığının işareti olmalıdır. Çünkü Akşemseddin bu

100 Ali Rıza Karabulut, Kayseri Evliyalan, Seyyid Burbaneddin Vakfı Yayı.nlan, Ankara-1994 s.216;

Ali Rıza Karabulut, Ramazan Yıldız, Gülzar-ı Ma'nevl ve İbrahim Tennuri, Kayseri 1978, s. 25.

101 Enis!, Menilib-ı Akşemseddin (Haz. Ali İhsan Yurt - Mustafa Kaçaliiı) İstanbul 1994 s. 138.

102 Ali Rıza Karabulut, Ramazan Yıldız, Gülzar-ı Ma'nev1 ve İbrahim Tennuri, Kayseri 1978, s. 25:

103 Rasiın Deniz-Ali Rıza Karabulut, Şeyh İbrahim Tennuri Divaru Gülşen-i Niyaz'dan Seçmeler, Kayseri 1983, s.! O.

52

İbrahim TennlJ!i Sempozyumu

sefere bütün mürideriyle birlikte iştirak etmiştir. Biz, bu ihtimali güçlendiren en önemli sebeplerden birisi olarak, Fatih'in Kale içerisinde bir cami inşa ettirmiş olmasını görüyoruz. Bu cami, kayıtlara, Fatih'in vakti olarak geçmektedir104

• Bu caminin vakfiyesi 883 (1478) tarihini taşırlığına göre, Tennuri'nin ölümünden 4 yıl önce burada Şeyhe bir iltifatta bulunmuş olabileceği düşünülmelidir. Ayrıca,

İbrahim Tennuri'nin vefatından iki yıl sonra, 1484 .yılında Fatih Sultan Mehmed'in oğlu, Sultan Bayezid Han, bugünkü türbe binasını yaptınruştır. K.itabesinde, " Bu türbe, Mehmet Han 'zn oğlu Sultan Bayezid Han zamanında yapıldı ve şerejlendi. Sene sekiz yüz seksen dokuz"105

•

Fatih'in ölümünden sonra, yerine geçen oğlun Sultan Bayezid tarafından İbrahim Tennuri türbesini inşa ettirmesinin özel bir anlamı olmalıdır. Bu, babadan oğula intikal ettirilen bir saygı mirasının ifadesidir. Fatih'in de şair olduğunu, kendi döneminde yaşamış bir yığın şair bulunduğunu dikkate alırsak, İbrahim Tennuri 'ye gösterilen bu ayrıcalık, öyle sanıyoruz ki, hocası Akşemseddin'in itibar edilir bir halifesi olmasından kaynaklanmaktadır. ·

İbrahim Tennuri'nin Fatih Sultan Mehmed'e eserini ithaf etmesi üzerine kendisinin vergiden muaf tutulduğu ve bu muafiyetin sonraki padişahlar

döneminde de Tennuri'nin soyuna uygulandığı bilinmektedir. Tennuri adına yaptırılan Şeyh Camii 'ni kendisinin yaptırdığıru nakleden rivayetler yanında ölümünden sonra yapıldığını anlatan kayıtlar da mevcuttur106

•

Ayrıca Kale içerisinde merkezi tek kubbeli küçük bir caminin Fatih adına yaptırılmış olması, Fatih'in itibarının Kayseri'de ne kadar önem kazandığının da bir işareti olmalıdır.

Kayseri'nin Osmanlı ve Karamanoğlu rekabet ve çatışmalarıyla siyasi olaylar bakımından çok sıkıntılı bir döneminde yaşayan, ancak tasavvuf ve ilirnde önemli bir isim olarak eserler bırakan Şeyh İbrahim Tennuri, Somuncu Baba ve Hacı Bayram Veli yakınlaşmasının getirdiği o kuşatıcı iklimi devam ettirir. Akşemseddin ile Fatih Sultan Mehmet Han'ın iltifatına mahzar olmayı da başararak Kayseri'yi o yıllarda önemli bir şehir konumuna taşıyan müstesna isimlerden birisi konumuna yükselir.

104 Vakıflar Genel Müdürlüğü Kütük Defteri 2/1 189 numarası bk. Mehmet Çayırdağ, Kayseri Tarihi

Araştınnalan, s. 225.

105 Mehmet Çayırdağ, Kayseri Tarihi Araştınnalan, Kayseri Büyükşehir Belediyesi Yayını Kayseri 200, ı s. 225.

106 Ali Rıza Karabulut-Rasim Deniz, Gülşen-i Niyaz'dan Seçmeler, Kayseri 1983 s. 22

53

İbrahim Tennuri Sempozyumu

Şeyh İbrahim Tennuri, 1482'de Kayseri'de vefat etmiş ve burada, adıyla anılan caminin bitişiğine de:fnedilmiştir.

·""· .

54