Bosna i Hercegovina za vrijeme Ilira

Ilirska plemena, kao to su Desidijati ili Dezitijati, Japodi i Scordisci, su opisana u raznim izvorima.Brojne arheoloke iskopine irom Bosne govore da su se ilirska plemena po Bosni bavilastoarstvom i to posebno uzgojem ov aca i koza, a ona plemena koja su nastanjivala ravniarkekrejeve poljoprivredom, dok su primorski Iliri i oni koji su ivjeli uz plovne rijeke nadaleko bilipoznati u antikom svijetu po brodogradnji i pomorstvu, a privredu su preteno zasnivali naribolovu.Iliri su medju prvima na Balkanu formirali kraljevstva, pa tako i oni koji su nastanjivali dananjuBosnu i Hercegovinu. Najpoznatiji meu njima bili su Ardijejci i Daorsi, koji su ak i kovali svojvlastiti novac. Ostaci drevnog grada Daorsa, poznatog kao Daorson jo uvijek se mogu vidjeti uOaniu kod Stoca.Rimski pisani izvori spominju da su ova ilirska plemena bila veoma ratoborna. Ve 171. p.n.e.Japodi vode rat protiv Rima. Prema mnogim izvorima, i sam naziv Bosna potie od ilirske rijei"Bosona", neki ovaj naziv dovode i u vezu sa imenom uvenog voe posljednjeg ilir skog oruanogotpora rimskom osvajau, poznatog pod imenom Baton, ili Bato.Pored Ilira u Bosni u vrijeme najezde Rimljana, ive i Kelti, koji se vremenom potpuno mjeaju saIlirima. U drugom i prvom vijeku p.n.e. Rimljani prodiru duboko u centralnu Bosnu, gdjekonstantno ratuju protiv veoma ratobornih Ilira. Najvea pobuna Ilira protiv Rimljana se dogodila 6.godine p.n.e. i trajala je etiri godine. Centar pobune je bio oko Varea i Vranduka, a voe ovepobune su bili navedeni Baton,iz plemena Dezitijata, te Pinez, kralj Breuka. Ova pobuna je preraslau sveopti ilirski bunt protiv Rimljana, te je zabiljeena uspaniena izjava, koju je rimski carOktavijan izrekao u rimskom Senatu, kada je re kao: "Pobunjenici kreu na Rim!" .Da bi uguili pobunu, Rimljani su bili primorani angairati ak 15 legija vojske, od ukupno 25koliko su ih tada imali. Naposljetku i sam voa pobune Boton bi va zarobljen, te je zabiljeeno da je,kada je upitan zato je podigao pobunu, odgovorio: "Vi ste nam umjesto pastira poslali vukove..."Zadivljen njegovom mudrou i hrabrou, rimski car ga nije dao pogubiti, kako je to bilouobiajeno, nego ga je zadra o u Rimu. Jo jedan detalj iz ove pobune je vrijedno naznaiti. Naime,dio pobunjenika kraj Vranduka, svjestan da e izgubiti bitku protiv Rimljana, odluuje da se nepreda, ve ene i djeca skau u vatru zapaljenog grada, a mukarci su se meusobno izbolimaevima, naoigled zapanjenih i zadivljenih rimskih vojnika. Poslije ove pobune i dalje supostojali sukobi izmeu Ilira i Rimljana irom Bosne, a zadnja je pobuna protiv rimskih osvajaabila skrena 9. godine nove ere. Od tada cijelo podruje Bosne biva vrsto pod kontrolom Rimljana,koji potom uspostavljaju svoja naselja i mreu puteva irom Bosne. Ovi putevi su bili potrebniRimljanima za njihovo daljnje vojno napredovanje, a i za prijevoz zlata, srebra i olova koji seeksploatiu iz rudnika koje Rimljani otvaraju po cijeloj Bosni.Bosna je, kako je to u novijoj historijskoj literaturi nedvojbeno dokazano, najstarija junoslovenskaranofeudalna drava. Zaetak stvaranja dravne jezgre iz koje e izrasti mona bosanska dravaotpoeo je tokom 6. vijeka u vrij eme prvih nadiranja Slavena i Avara i njihovim dodirom sastarosjedilakim stanovnitvom Ilirima, koji su se ve prije na podruju Bosne izmijeali sa Gotimai Keltima.Kroz itav period od 6. do 10. vijeka, podruje Bosne je bilo izloeno doseljavanjima starih Slavenato je imalo i srazmjeran uticaj na dugotrajan proces formiranja Bonjaka kao naroda i Bosne kaodrave. U mnogim raspoloivim historijskim izvorima u periodu izmeu 6. i 10 vijeka podrujeBosne se vrlo esto naziva "Slavensko kraljevstvo" ili "Sklavinija" ("slavenska zemlja").Ti seuopeni nazivi za Bosnu pojavljuju i mnogo kasnije usporedo sa nazivom Bosna. Sklavinijama seuopeno nazivaju i druge junoslavenske zemlje, i to je dakle, tek jedan uopeni naziv, ali ono to jebitno jeste da se upravo na podruju Bosne formira prva Sklavinija, prva "Sla venska zemlja".Franjo Barii, razmatrajui hronologiju prvih avarsko -slavenskih naseljavanja, pozivajui se naProkopijeve podatke naseljavanja Balkana, je zakljuio da su se prva plemena st arih Slavenadoselila na podruje dananje Bosne jo sredinom 6. vijeka, to potvruju i neki arheoloki nalazi,kao npr. nalazi u Muiima kod Viegrada, kao i nalazi na lokaciji Dvorovi kod Bijeljine. Prema

Prokopijevim podacima se da zakljuiti da su se tada Stari Slaveni naselili na irem prostorudananje Bosne, ukljuujui i jezgru iz koje je izrasla bosanska drav a, odnosno sarajevsko-visokudolinu.U isto to vrijeme, polovinom 6.vijeka, tanije 567., 597 i 605 -615. godine dolazi i do prodora Avarana podruje Bosne, i iako su arheoloke potvrde avarske prisutnosti na podruju Bosne dostaoskudne, toponomastike su mnogo obilnije. Prema nekim historiarima podruje Bosne je od tada,te u 7. i 8. vijeku u sastavu Avarskog Kaganata. Historijski je nepobitno utvreno da ratnikaplemena Avari nisu bili brojni, ali su bili vjetiji ratnici od Slavena i starosjedilakog stanovnitva ijedino to ih je zanimalo je bilo nametnuti sv oju vlast, odnosno ubirati porez, to je vrlo bitno prirazmatranju injenica koje se tiu opstanka starosjedilakog stanovnitva Ilira, koji nisu biliodstranjeni sa podruja Bosne, nego su se vremenom stopili sa doljacima, o emu prvenstvenosvjedoi injenica da su podlogu prvim teritorijalnim organizovanjima, iz kojih e izrasti bosanskadrava, davale "upe", koje su obuhvatale jednu ili vie porodica i ujedno inile i vojnu jedinicu. I,iako sami naziv upa potjee od avarske titule "upan", njihov nastanak je nedvojbeno imao svojkorijen upravo u teritorijalnoj organizaciji bosanskog starosjedilakog stanovnitva Ilira. Mnogiilirski gradovi i tvrave irom Bosne nastavljaju postojati i fu nkcionisati i poslije prvog avarsko -slavenskog prodora na podruje dananje Bosne. Arheoloki dokazi tome sasvim jasno svjedoe.Kontinuitet kulta i izgradnje grobalja i dalje postoji. Doljaci preuzimaju od bosanskihstarosjedilaca Ilira i tehniku obrade metala, emu su dokazi i vie nego jasni: brojne metalne alatke ikuni predmeti izraeni na isti nain kao i kod Ilira. Takoer i pri izradi kua koje su pravilidoljaci mogu se zapaziti jaki uticaji starosjedilakog stanovnitva, smatra se da je i samo imeBosna ilirskog porijekla. Brojna su i bosanska srednjovjekovna imena ilirskog i keltskog porijeklato su se ouvala u Bosni i u doba razvijenog feudalizma, npr.ime jedne od najvanijih bosanskihvladarskih porodica Kotromani, kao i brojni toponimi i rom Bosne. Svi ovi starosjedilakipolitiki, kulturoloki i tehnoloki uticaji nepobitno ukazuju na blizak i prijateljski kontakt koji jeuspostavljen izmeu starosjedilakog i doseljenikog stanovnitva irom Bosne.upe su se postepeno jae povezivale i stvarale politiku jedinicu (zemlju) koja se u historijskimizvorima vrlo esto uopeno nazivala "Sklavinija". U samom poetku se na prostoru Bosne formirane jedna nego vie "Sklavinija" i to na podruju sarajevsko -visoke doline (prvobitna Bosna), te napodruju koje su zauzimali Usora i Donji Kraji. Najranije se formirala "Sklavinija" koja sedjelimino podudara sa podrujem ilirskog plemena Desidijata (prvobitna Bosna), kojoj se kasnijepridruuju i "Sklavinije" (zemlje) nastale na podruju koje su zauzimali Usora i Donji Kraji.Anto Babi o uspostavljanju bosanske drave kae da je tok uspostave srednjovjekovne bosanskedrave zapoeo sa raspadanjem rodovske organizacije i drutvenom diferencijacijom ve u prvimvijekovima poslije doseljenja Slavena. (Anto Babi, O pitanju, 57-79). Jedan od najcjenjenijihhistoriara po pitanju historije svih junoslavenskih zemalja, Nada Klai, o tom istom pitanju kaesljedee: "Nema razloga mijeati bilo hrvatsku bilo srpsku jezgru u proces nastajanja bosanskedrave samo zato to je povremeno dolazilo do osvajanja Bosne s jedne ili druge strane... Babi jeuvjerljivo pokazao da Bosna u spomenuto doba ima ustaljeni i organizirani teritorij, to znai daima atribute dravne organizacije." (N. Klai, Iz problematike, 17-79).Poetkom 9. pa do sredine 10. vijeka podrujem Bosne vrlo organizovano vladaju domai vladari,dok su u istom periodu zabiljeene j o dva velika doseljavanja Slavena: jedna selidbena strujadolazila je sa krajnjeg ruskog sjevera i dogodila se tokom treeg desetljea 9. vijeka, a druga jeuslijedila na samom poetku 10.vijeka iz Velike Moravske. U "Ljetopisu popa Dukljanina", koji jeu stvari kompilacija razliitih starih hronika u poglavljima 4. do 10., latinske i hrvatske redakcije,koji su nastali na bazi hronike koja je po miljenju nekih historiara nastala puno ranije, negdje naprostoru Bosne, detaljno su opisane prilike na podruju Bosne tokom 9. i 10 vijeka. Prostor Bosnese u ovoj hronici naziva uopeno "Slavenskim kraljevstvom" "Sklavinija", to nije nitaneuobiajeno jer se taj naziv zadrava za Bosnu dugo vremena, ak i u vremenu kada je ime zazemlju Bosna, doivjelo svoju punu afirmaciju. Od 4. do 10. poglavlja tog ljetopisa navode seopirni podaci o politikim i vjerskim prilikama na podruju Bosne tokom 9. i 10. vijeka. Po tomeljetopisu, podrujem Bosne je poetkom 9. vijekavladao vladar po imenu Silimir i nije bio kranin,

bio je paganin. Prilike u kojima je vladao su bile dosta teke, posebno za krane koji su u to dobabili progonjeni. Meutim, Silimir je bio dosta tolerantan prema njima. Silimirova vladavina jesvakako vana etapa u zaecima bosanske drave. Zato su u pravu neki stari pisci, kao npr. IvanFrano Juki, koji Silimira naziva prvim bosanskim vladarom. (Ivan Frano Juki, Zemljopis ipoviestnica Bosne, Zagreb 1851).Poetkom treeg desetljea 9. vijeka, Silimira je naslijedio njegov sin Bladin za koga se kae uLjetopisu da je vladao na slian nain kao i njegov otac, doslovno "gospodovao redom i putom otcasvoga Silimira". Za vrijeme Bladinove vladavine, koja je trajala od poetka do priblino krajemtreeg desetljea 9. vijeka, Ljetopis navodi podatke o velikom doseljenju Slavena na podrujeBosne koji su se ubrzo pokorili Bladinovoj vlasti. Zanimljivo je da se pri opi su Bladinove vladavinespominje i njegov sin Knez Ratimir kao neka vrsta suvlastodrca.Ratimir vlada krajem treeg desetljea 9. vijekado 838. godine. Ljetopis ga prikazuje kaonemilosrdnog zatiraa kranstva, to je bio veliki zaokret u odnosu na politiku mira i tolerancijekoju su provodili njegovi prethodnici Silimir i Bladin. Ratimir se kao vladar "Kraljevstva juno odSave" spominje 838. godine u franakim spisima, kao i u drugim izvorima. Neki historiari su gaproglasavali "hrvatskim vladarom" bez ikakvog uporita. Svi raspoloivi historijski izvori govore daje Ratimir bio vladar nezavisnog "Slavenskog Kraljevstva" koj e je zauzimalo prostor Bosne, a neHrvatske. O tome uveni historiar Marko Vego kae: "ini mi se da je Hadijahi na vrimtemeljima kada je poredio franake analiste iz 838. godine ko ji su spomenuli nekog Ratimira ija jeregija smjetena izmeu Franake i Bugarske, juno od rijeke Save. To je upravo Bosna. Ovo ga jenavelo da zakljui da je vjerovatno Dukljaninov Ratimir istovjetno lice sa ovim Ratimirom uBosni... Mislim da e nauka ovu posljednju tvrdnju usvojiti i prihvatiti kao injenicu." (Osloboenjeod 29. 8. 1972., Muhamed Hadzijahi, "Povijes t Bosne u IX i X stoljeu", Sarajevo, 2004) . Ratimirnije ostavio sina, a u vlasti ga je naslijedio neki njegov srodnik ""jedan od njegova kolina".Ljetopis ne navodi imena etiri sljedea vladara, koji su slijedili Ratimira i vladali na podrujuBosne od 838. do 860. godine nego ih naziva skupno etiri Nepravedna Kralja, opisujui ih kaoizrazito neprijateljskim prema kranima. Da su krani u ovom periodu na prostoru Bosne zaistanaputali kranstvo i vraali se paganstvu govore i drugi historijski izvori. O tome govori iTeofanov Nastavlja koji govori o odbacivanju kranstva i vraanju paganstvu mnogih ujunoslavenskim zemljama upravo u to doba, u periodu od 820. do 867. godine. (TheophanesContinuatus, 288-289). Jedna od primjera vladavine ova "etiri Nepravedna Kralja" sastoji se utome da se za njihovog vremena na podruju Bosn e prekida kontinuitet vladavine prijenosom vlastisa oca na sina.Poslije "etiri Nepravedna Kralja" na vlast 860. godine dolazi Satimir koji je vladao do 877.godine, koji se spominje i pod imenom "Svetimir". Spominje ga i dubrovaki hroniar Resti "re diBossina padre di Svetopelek o sia Svetopilo" (J. Resti, Chronica Ragusina,21) . U mnogimsrednjovjekovnim dubrovakim spisima, koji su nasta li kasnije, a odnose se na podruje Bosne uperiodu 9. i 10. vijeka, podruje Bosne se izriito naziva bosanskim imenom. Period Satimirovevladavine karakteriu njegovi izrazito prijateljski odnosi sa Dubrovnikom i tolerancija premakranima. Satimir sklapa trgovaki ugovor izmeu Bosne i Dubrovnika koji dubrovaki hroniarResti stavlja u 831. godinu. Datiranje tog ugovora, koje navodi Resti, je utvreno kao kasniji inetaan podatak. Satimir se obavezao davati Dubrovniku 500 ovnova, 50 volova i 200 tovara ita iosigurati Dubrovanima potpunu slobodu trgovine u Bosni. Dubrovani su mu zauzvrat poklonili14 lakata skrleta i jedan plat "alla bosnese" (J. Resti, Chronica Ragusina,21) . O ovom ugovorugovore i druge, starije hronike, tj. Anonimova i Ragninina, ali ne spominju ime bosanskog vladara.Satimira je naslijedio njegov sin Budimir koji je vladao od decembra 877. do marta 917. godine.Postoje odreene indicije da je Budimir vladao vrlo velikim prostorom, i to prostorom ue Bosne,Podgorja, Neretve i Duklje. Postoji vie lokaliteta u Bosni koja nose njegovo ime. Tako npr. usarajevskom polju postoji naselje "Butmir", poznatom po predhistorijskom nalazitu ("butmirskakultura"). Zahvaljujui turskim de fterima iz 15. vijeka znamo da je se to naselje tada zvalo"Budimir". Godine 1455. to naselje je zabiljeeno kao "Budmir", a 1485. kao "Budimire" (V. Klai,Narodni sabor, 8, O selu Butmir vidi: H. Sabanovi, Bosansko krajite, 1448 -1463). Nema, dakle,

nita sluajnog u injenici da se Budimirovo ime javlja upravo na pod ruju gdje se nalazila jezgranajstarije bosanske drave. (A. Benac, Sarajevo kroz arheoloke spomenike) . Budimirova vladavinaje bila dosta duga, trajala je punih etrdeset godina i tri mjeseca i karakterie je tolerantnost premakranima. Za njegove vladavine mnogi stanovnici Bosne prelaze sa paganstva na kranstvo, to jepredstavljalo veliki zaokret u vjerskim prilikama na prostoru Bosne. Takoer, to podvlai iinjenicu da se kranstvo na prostoru Bosne najkasnije proirilo na iroke slojeve naroda, te suzbog toga u Bosni najmanje zastupljena kranska imena naselja od svih junoslavenskih zemalja.Tome je naravno kasnije znaajno pridonijelo i irenje bogumilstva, kao i islama.Poslije Budimira na vlast dolazi Svetolik -Stjepan koji je vladao od marta 917. do 932. ili 934.godine. Ragnina se, pripovjedajui o Svetoliku -Stjepanu, oslanja na starije, anonimne anale ispominje samo ime Svetolik, dok Anonim govori samo o "bosanskom kralju Stjepanu". Objehronike govore o tome kako je bosanski kralj Stjepan pozvao i sveano primio u Bosnidubrovakog upnika "Dum Srdja" ("Don Sergio") i bogato nagradio velikom svotom zlata i srebrai naloio da se u Dubrovniku podigne crkva sv. Stjepana, koja je zaista podignuta dvije godinekasnije. Ragnina doputa mogunost da je tu crkvu Svetolik -Stjepan samo obnovio, a ne sagradio.Obje hronike opirno piu i o kraljevoj eni Margariti, koja je Dubrovnik obdarila sre brom za izradurelikvijara. Potom se pripovijeda o tome kako je kralj sa kraljicom i svojim velikaima posjetioDubrovnik, gdje je najsveanije doekan. Tom prilikom obdario je milostinjom sveenike i sirotinjusa vie od 2.000 dukata (po Ragnini - perpera). Po selima je izgradio crkvice u ast sv. Stjepana.Kada je oko 934. godine umro kralj Stjepan, Dubrovani su ga uz najvee poasti oalili, kao da jebio gospodar Dubrovnika. Svetolik Stjepan nij e ostavio potomstvo, a po njegovoj smrti njegovaena Margarita se stalno nastanila u Dubrovniku, gdje se zaredila. Darovala je Dubrovniku 200libara srebra i podigla crkvicu posveenu sv. Margareti. Umrla je u Dubrovniku. U njenu ast suDubrovanini 1571. godine postavili natpis u kojem se kae: "Bosanska kraljica Margareta podiglahram djevici Margareti u nekad blaenom vremenu." Neki historiari su formirali i miljenje da suDubrovani podigli taj natpis vie na osnovu legende, a ne na osnovu stvarnih injenica, zbogodreenih kontradikcija koje se javljaju po ovom pitanju u historijskim izvorima, tako da to pitanjejo uvijek nije u potpunosti rasvijetljeno.Dubrovaki izvori izriito govore d a Svetolik-Stjepan nije ostavio nasljednika, to je najvjerovatnijeizazvalo politiku krizu u zemlji, i upravo u to vrijeme, polovinom 10.vijeka, Bosna je prvi put uhistoriji dola pod vlast jedne strane zemlje - Hrvatske. U Ljetopisu popa Dukljanina se opisujekako je hrvatski vladar Kreimir opustoio Uskoplje, Luku i Plevu i da je se bosanski ban tomprilikom sklonio u zatitu kod ugarskog kralja. Tu se, najvjerovatnije, misli na hrv atskog kraljaKreimira II koji je vladao od 949. do 969.godine. Njega je naslijedio njegov sin Stjepan (969 -997),koji se poistovjeuje sa Stjepanom Drislavom, za koga se kae da je vladao Hrvatskom i Bosnom,dok su njegovi nasljednici, prema istom izvoru, vladali Hrvatskom, ali ne i Bosnom. Smrubosanskog vladara Svetolika -Stjepana, oko 934. godine, dolazi dakle do izvjesne krize domaevlasti u Bosni, koja e potrajati praktino do 1180. godine i bana Kulina, koji napokon uspijevaponovo uspostaviti nezavisnost Bosne.