januari 1997 jaargang 8 nr. 37

booo •

L

nieuwsbrief

uniek zijn en

uitgangspunt om Vllll~~ •• ~~[fii~Ï!tWcqtl~;ecc)~9~dl het maar van dunne staalpJlaat methodiek, waarbij '~~ta

waarbij bij de oplossing: dfilbeperkt

D~envoorde~~~Ii~~~~~~~~""~~"~~

ontwerp voor een stalen-IIlWC hoge technische prel.tatJle-

t.a.v. hoge windlasten geluidsisolatie. Het leek maar het is gelukt met: met ConfOcI:: l~ Ii\"~' '',,~~

sandwichpanelen van 8 cm <likte en bm..Pt:;;~;iI

budget. Het totale project ovc:rsdb.tij~~lie1t ~

budget echter met 30 % en de tijd met twee jaar.

stichting industrieel bouwen nederland

,

..J

r 8 Crystal Pal ace Concert Platform naar een ontwerp van Jan Ritchie. In een park in Zuid Londen,

het Crystal Palace, bevindt zich in een vallei een meer waarin een concertpodium is geplaatst. lan

Ritchie ontwierp voor dit openluchttheater (voor 50.000 roeschouwers) een podium met klankbord

en accomodatie in cortenstaal. Het is 10 meter hoog en bevat allerhande

elektronische vernuftigheden. Dit kunstwerk is op praktische en economische uit­

voerbaarheid volledig berekend op de eigen constructie-afdeling van Van Dam.

o Verkeersplein VaRi, ontworpen door Mosht Zwarts. Bij het verkeersknooppunt ~

in Ridderkerk wordt hard gewerkt aan de bouw van twee nieuwe fly-overs. Langs de

wegen heeft M. Zwarts een sierbeplating ontworpen van roestvast staal met een

zuivere decoratieve functie over de gehele lengte van 4 km. Van Dam heeft het proro­

rype mee ontworpen en vervaardigd en heeft opdracht voor de verdere uitvoering.

15:00 15:15 16:00

16:30 16:45 17:00 17:30 18:00 19:00

Ontvangst

'Changing theory into reality', door ir Dirk Groeneve/á,

Rondleiding door de fabriek directeur Van Dam Plaatwerken fabriek

Korte pauze 'Een goed bestek', door Marc Malherbe de Juvigny,

Tegenlezing salesmanager van Conrock bij Rockwool Discussie

Hapje/drankje Slot

,

een attegrond als van

een vllegtulg en met 15000m2 panelen . zo vlak als Nederland

• Aankondiging Productontwikkelingsmeeting

op woensdag 12 maart 1997 in de TU te Delft.

wi ····~~ " v,~~~~~~·~· ~~~~·~· .~v~~.~Ä~meede~ouw 0

n 1991 was een aant Booostingleden waaronder Jouke Post, (Post ter vest Architecten), .;iè V:jedenburgh (Archipel Ontwerpers), Jan Font Freide (Corsmit Raadgeve d Ingenieursbureau) çn

co Brave (Krupe Bbmatex) dit beu en startten samen met Jaap van jaeijk (Bar-col Air) Fen ,r ductontwikkelingst~m. Vanuit de bestaande situatie van enkele h~ogbouwkantoren w'eiq " ocht ilà:!lf.a:n oplossing voor een sneller en kwalitatief beter ~ouwsyst 'em. Gong <

t:.' t monteren,van~ alle Jers,c.h. il .. I .. eI1~~ eleme : 1:~n zoals lucht, licht, koeling, el tra, brandPreventie .'.rc .. ·.; veel effiCJenter. We ~l''' ' IOstallateurs telkens weer ten t ele voeren en waar ce

~ . ij, en vlotte ~rlUng b l$Wh(;;,~~p '1 .. i;r . t zij elkaar.~n ~e weg zitten. Het PI - stelde zich, ~n

; ~~. e=:~~~~=I~b:~::K:~ne;;Oad:c~~~~U:~i~~:1~~:ht~~~~i~·d~;;r:~~~1:;:at~Y~n oP'~e tochtige bouwplaats. Een plafondsysteem dat bestaat uit een stijf frame waarin alle benodigde

installaties als stekkerklare, 'intelligente' componenten worden geïntegreerd.

Ten tweede is gezocht naar een systeem dat voldoet aan de eisen van maximale

prefab uni t flexibiliteit in mogelijkheden en gebruiksvriendelijkheid. De plafondkeuze kan na r--------------, vast -

1 icht

~ kl i maat ~

0

~

electra ~ 0

a; .D Itel emati cal co

<-co

aud10 >

enz ...

• het systeem

L

de oplevering plaasrvinden. Het PIP wordt immers voor het sluiten van de gevel, in

de ruwbouwfase geplaatst. De voordelen zijn naast een geschatte verkorting van de

totale bouwtijd van 25%, minder aIStemverlies tussen de verschillende partijen en

daarmee een verlaging van de totale bouwkosten, die naar vetwachting 5% kan

bedragen. Een bouwdoos op maat.

Op woensdag 12 maart krijgt u het protorype van het PIP-plafond te zien en zullen

de projecdeden de totsrandkoming van deze productontwikkeling toelichten. Dit

alles als aanzet voor het ter discussie stellen van het productontwikkelingsptoces in

het algemeen. De sterke en zwakke punten, de kansen en bedreigingen rondom de

ontwikkeling van een nieuw, industrieel te vervaardigen bouwproduct en de

totstandkoming daarvan zullen aan de orde komen. Waarom lukt het soms wel en

vaak niet een nieuw product te ontwikkelen? Harm Boomsma, directeur van Flex

Development te Delft zal uitleg geven over de strategische aanpak van product­

ontwikkeling van bouwproducten. Hun integrale keten benadering zal worden

toegelicht aan de hand van een gerealiseerd product. Flex Development heeft zich

als industrieel ontwerpburo onlangs aangesloten bij Booosting .

,

.J

r

NAAM

BEDRIJF

I I I ADRES

POsrcoDE

TELEFOON

Het Booostingbesruur is voornemens tijdens deze bijeenkomst

-wederom- een impuls te geven aan de vorming van nieuwe product­

ontwikkelingsteams. Zoals bekend is één van de voornaamste

doelstellingen het bevorderen van de Omwikkeling, het Onderzoek en

het Ontwerp van industriële (gebouw)delen. Aan u, als Booosting­

aangeslotene, de vraag, wetend dat u boordevol ideeën zit, deze

wensen en hersenspinsels kenbaar te maken wdat wij deze voor de

meeting kunnen vergaren en als aanzet gebruiken voor de vorming van productontwikkelingsteams.

Graag uw reactie naar het secretariaat vóór 1 maart a.s.

PRO G RAM MAP ROG RAM MAP ROG RAM MAP ROG RAM M A 16:00

16:15

16:45

17:15 18:00

19:00 20:00

Ontvangst en korte introductie

'Productontwikkeling in de bouw; een specifieke uitdaging',

door ir. Jrs. Harm BoomsmA, directeur Flex: Devdopment

'De totstandkoming van PIP', door ir. Jouke Post,

directeur Post ter Avest Architecten en voorzitter van Booosting

PresentaÛe van het plafond

Pauze met versnapering

Vorming van productontwikkelingsteams

Einde

Geïnteresseerd in deelname? Inschrïvin via de antwoordkaart.

I

WOONPLAATS

o Komt op dinsdag 18 februari naar Van Dam Plaatwerken te Ridderkerk van Booosting 15.00 tot 19.00 uur met personen. (zi,pag. 01-02)

c

'" > Cl)

c

'­OJ o > +-'

:::l

OJ '­OJ .n o V>

c OJ OJ

o Komt op woensdag 12 maan naar de Productontwikkelings-bijeenkomst op de TU te Delft van 16.00 - 20.00 uur met personen. (zi, pag. 03-04)

Postbus 10197 3004 AD Rotterdam

o Ontvangt graag informatie over participatie bij Booosting.

o Bestelt het boek Participanten: f 25,00

Niet-participant",: f 39,50

L.

o 'Boooscing in beeld' (1994/95) o 'Boooscing in bedrijf (1992) o 'Tussen traditie en experiment' (1989)

..J

•

L

Verslag van het bedrijfsbezoek aan Polynorm Bouwproducten B.V. op 15 oktober 1996

Een schuifdeur • • neemt ruimte . ln

Op 15 oktober 1996 was Booosting te gast bij Polynorm b.v. in Bunschoten. Er was om te beginnen een ontvangst met de gebruikelijke koffie en toebehoren in het nieuwe kantoorgebouw, dat zoals later bleek van de hand van het buro van Groosman en Partners was.

Jouke Post deed de aftrap met een woord van welkom, gelardeerd met een vertoning van drie overigens

niet direct aan het middagthema gerelateerde uitvindingen. Hij ging hiermee terug in de geschiedenis

van het bouwen: allereerst een lopende-bandwoning uit 1921, vervolgens de bekende (beton)gietbouw­

woning van Edison uit 1908 en tenslotte een secretaire met ingebouwd vluchtsysteem (via de gevel!)

uit 1878. Hierna kondigde hij de gastheer van de middag aan, de heer L. Metz, directeur van Polynorm

Bouwproducten B.v., die vertelde, dat het bedrijf sinds de oprichting in 1948 in allerhande

noodruimten was gehuisvest en thans sinds kort de trotse bewoner was van een nieuw op maat

gemaakt kanroor. De heer Metz gaf vervolgens een uiteenzetting van de historie van het bedrijf, dat

ooit met behulp van gelden uit het Marshall Plan van start was gegaan als de N.v. Ontwikkelings­

maatschappij Polynorm met als doel het ontwikkelen van woningen in staal. Er was in die tijd spral<e

van opdrachtgeving vanuit de centrale overheid met als rechtstreeks gevolg een enorme seriegrootte,

waardoor massafabricage in beeld kwam. Uit deze tijd zijn eigenlijk alleen de kozijnen nog

overgebleven. De decentralisatie van de woningbouwopgave betekende het einde van Polynorm in de

gegroeide toestand. De idee van de massawoningbouw viel weg en vanaf die tijd werd van alles en nog

wat van staal geproduceerd. In 1956 werden de persen van Verblifa overgenomen. Hierdoor konden

grote series uit plaat geperste elementen worden vervaardigd. Voor alle automobiel industrieën, met

uitzondering van die uit Italië, worden carrosserieonderdelen vervaardigd. Uir deze tijd stamde onder

meer de z.g. 'helmen' affaire. Halverwege de jaren '80 werd ook Vlamco overgenomen. Polynorm

beschikt over de grootste persstraat van Europa. Platen van 4,5 x 2,5 m. kunnen worden verwerkt.

Dat deze persen voor de bouw helaas minder interessant zijn moge blijken uit de gemiddelde prijs van

een persmatrijs, die al gauw zo'n f 1.000.000,- bedraagt. Bij 5000 dezelfde elementen komt dat neer

op f 200,- matrijskosten per element.

nieuw product: garage-roldeur In 1996 bestaat Polynorm uit drie divisies en een aantal werkmaatschappijen met in totaal zo' n 2000

medewerkers. Eén van deze divisies is Polynorm Bouwproducten. Verreweg het bekendste product

voor de bouw is het plaatstalen kozijn, dat al vele jaren zowel als montagekozijn als ook als

inmetselkozijn op de markt wordt gebracht. Wat voor Ford destijds zwart was, is hier de kleur

,

.. . .J

r Ral 1013: afwijkende kleuren zijn beperkt mogelijk, maar liever niet. Hoewel thans nog wekelijks een

toraal van 25000 exemplaren wordt geproduceerd en uitgeleverd, waarvan 80% voor de export, ziet

men dit product op termijn toch als een aflopende zaak. Een nieuw product is de garage-roldeur, welke

aan diverse partijen wordt geleverd. Anno 1996 wenst het bedrijf een ontwikkeling die meer in de

breedte gaat, in de richting van systeemleverancier. Waar thans nog het zwaartepunt ligt op de

productie van kozijnen, wil men uitbreiding in de richting van enerzijds de deur en anderzijds de

richting van de binnenwand. Oude Esprit-ontwikkelingen, die thans in de ijskast liggen, wil men weer

oppakken. Men wil ook af van het imago, uitsluitend standaardproducten te leveren. Wellicht liggen

hier nieuwe kansen voor verdergaande samenwerking met de productontwikkeling in de bouw, waar

veelal projectgebonden kleine en middelgrote series aan de orde zijn.

terugwinning van zink Het bedrijf geeft aan, de nodige aandacht voor de milieuproblematiek te hebben. Binnen het

zogenaamde duurzaam bouwen is verduurzamen met zink een probleem. Het is zaak iedereen ervan

te overtuigen, dat terugwinning van zink bij de recycling van staal niet alleen nodig is maar ook

mogelijk. Polynorm heeft in een boekje over het milieu e.e.a. uit de doeken gedaan. Hierin is de

uitspraak opgenomen, dat de producten van vandaag niet alleen minstens 50 jaar houdbaar zijn, maar

daarna ook voor 100% recyclebaar zijn. Tot zover de inleiding van de heer Metz. Vervolgens werd

een videofilm gedraaid, waarin een helder overzicht werd gegeven van de nationale en internationale

activiteiten van de onderscheiden divisies.

Het bezoek kreeg een vervolg in de vorm van een rondleiding door de productie van Bouwproducten,

waarbij ook een 'blik' werd gegund in de afdeling Automotive (carrosseriedelen). De aanwezigen

werden geconfronteerd met pers-, wals-, stans- en andere massa-plaatbewerkingstechnieken alsmede

met de techniek van het coaten in één en soms in een andere kleur. Het aantal kozijnen, dat gedurende

de rondleiding werd geproduceerd, was indrukwekkend. Interessant was ook de productie van de

garage-roldeur, een in vergelijking met de torale productie kleine lijn.

schuifdeuren Eén van de nieuwe producten, die Polynorm in ontwikkeling heeft is een schuifdeur. In verband

hiermee was een gastspreker uitgenodigd in de persoon van de heer Taneja, architect bij het buro

Hartsuijker Architecten te Amsterdam. De heer T aneja heeft een aantal woningen ontwikkeld, waarbij

door adekwate toepassing van schuifdeuren niet alleen 'flexibele' plattegronden ('gesystematiseerde

... woningen te Rotterdam,

flexibiliteit') werden verkregen, maar ook een bijzondere

ruimtelijke meerwaarde aan de woningen kon worden

gegeven. Op deze wijze ontstaat tevens een schijnbare

overmaat in de krapbemeten woningplattegrond.

Spreker liet een serie voorbeelden zien, waaruit e.e.a.

duidelijk naar voren kwam. Dat hij impliciet een geheel

eigen invulling gaf aan de uitspraak van Aldo van Eyck,

dat alleen schuifdeuren tot het domein van de

architectuur kunnen worden gerekend, aangezien de

naar binnen draaiende deur eigenlijk aan het interieur en

de naar buiten draaiende deur aan de stedebouwkunde

Hartsuyker Architekten (I (I Cl .. omloop <;::::= kljkUJnon toebehoort, was voor insiders een aardig surplus.

,

r

L

•

I I

I

1 I ~~~e~.n""~'rI'j I

-j--"- - ---"''----------'0/---. . --- 1 f&9~______ -------{_

te Hilversum • 'GF' gesystematiseerde flexibiliteit woningen te Assen,

Hartsuyker Architekten

Nadat de heer Taneja was uitgesproken, werd een kort bezoek gebracht aan de schuifdeur in

ontwikkeling. E.e.a. werd toegelicht door de ontwerper zelf. Een opvallend detail aan deze deur is het

nieuw ontwikkeJde 'schuifslot, dat niet in de stijl, maar in de dorpel aangrijpt.

Automotive en Bouw aan el kaar knopen Het programma werd vervolgd met een tegenlezing van

Eduard Böhtlingk, directeur van BöhtlingkArchitecten

te Maasland, die zich daarin, nadat hij tevoren door

Polynorm uitvoerig was geïnformeerd, afvroeg, waar

hij eigenlijk tegen moest zijn. Het nastelkozijn bleek

zijn steen des aanstoots. Hij achtte het overigens een

uitdaging voor ontwerpers om Automotive en Bouw

aan elkaar te knopen. Of deze droom tot resultaten

zal kunnen leiden zal voorlopig nog wel een

open vraag blijven. • in één klap een woning uit een plaat staal?

minder 'poly'

In de afsluitende discussie, waarvoor Prof Ir A. van Randen door de voorzitter als bijzondere gast was

uitgenodigd, kwam ook het nastelkozijn nog aan de orde. Polynorm zou wat minder 'poly' moeten

worden om voor de ontwikkelingen in de bouw meer te kunnen betekenen. Een voortreffelijk

aangekleed broodje beëindigde de gastvrije ontvangst en het leerzame bezoek.

Jan van der Woord, TU Delft en secretaris van Booosting

7 .J

•

L

Verslag van het bezoek aan Pittsburgh Corning Europe op 6 november 1996.

brOOOd-nodig Op 6 november verzamelde zich

een twintigtal Booosters in de ontvangstruimte van Pittsburgh

Corning in Tessenderlo (België). Na een lunch op Belgisch niveau

stond een bezoek centraal aan de fabriek van de marktleider van

cellulair glas.

... grinding of glass in a ball'rolling mill

In de isolerende functie gaat het bij Foamglas

om de stilstaande lucht die perfect wordt

opgesloten in de miljoenen glazen celwanden,

waaruit het materiaal is opgebouwd. Net als bij

gebouwen: het gaat om de ruimte, maar je

koopt in feite de materie er omheen. Het werd

dus een luchtige excursie.

duurzaam en vormvast Foamglas onderscheidt zich van andere isolatie­

materialen door de hoge druksterkte en de

verwaarloosbare vervorming ten gevolge van een

belasting. Daardoor is het zeer geschikt voor

parkeerdaken, industrievloeren en ondergrondse

toepassingen. Overigens heb je voor het dragen

van lasten niet zoveel aan stilstaande lucht. Juist

de celwanden (de materie) vervullen dan de

gevraagde functie. Het standaard product is T4. Soms gaat er wat meer glas in en dus wat

minder lucht, waardoor wat isolatiewaarde

wordt ingeleverd voor drukvastheid. Dit pro­

dukt is met 53 of F gecodeerd. Deze producten

zijn ook als board (600 x 1200 mm) te koop.

Board bestaat uit standaard platen, welke

worden gekoppeld en bijeengehouden door een

cachering. Foamglas is duurzaam en vormvast en

behoudt z'n eigenschappen in de tijd. Dit geldt

ook voor de hoge dampdiffusieweerstand en

waterdichtheid .

,

.J

r

L

broodvorm Onze gastheren, de heren Van Mierlo en Stultiem, begeleidden ons door de fabriek, waar met veel

energie glas wordt gesmolten en via een aantal

stappen in een 'broodvorm' wordt opgeschuimd

door een chemische reactie. Het broodje wordt in

plakken gesneden (gesneden brood). De aldus

gesneden platen zijn 450 x 600 mmo Soms worden

er zuinige plakjes gesneden (40 mm) en soms ook

erg dikke boterhammen. Ze zijn dan maximaal

150 mm dik (dikte van het broodje).

Vanuit Tessenderlo wordt geheel Europa bediend.

Na een demonstratie 'verwerking op het platte

dak' in het trainingscentrum, werden in het

laboratorium de eigenschappen gevisualiseerd door

middel van enkele demonstratie-opstellingen. De

discussie leek hier even bijna net zo te verhitten

als het productieproces zelf toen onze j.R.

(Johan Riezebos, penningmeester Booosting, red.) al

improviserend alsnog een soort tegen lezing gaf. De

vrucht hiervan was dat we samen tot het inzicht kwamen dat de positieve eigenschappen van

schuimglas voor andere constructies ook een nadeel kunnen zijn. Voor het werken tussen balken wil

je immers liever een veerkrachtig materiaal en soms is dampdoorlatendheid zeer gewenst.

Pittsburgh Corning laat die markten dan ook bewust liggen en excelleert in de genoemde specifieke

marktsegmenten. Voor kwaliteit moet wel betaald worden. Foamglas zit qua prijs namelijk duidelijk

boven in de markt. Het is maar welke eisen je aan een constructie stelt en per celletje valt de prijs

eigenlijk ook wel mee.

In de discussies voor, tijdens en na het fabrieksbezoek ontstonden onmiddellijk creatieve gedachten

over de toepassing van schuimglas:

• als foamglas waterdicht is, zou het dan denkbaar zijn om

de dakbedekking achterwege te laten?

• Waarom geen bouwblok uit cellulair glas?

• Kun je er geen schoorsteenelementen van maken,

bijvoorbeeld voor de renovatie?

Jan v.d. Woord die onze voorzitter Jouke Post verving, nam

circa 5 uur na onze komst nog eenmaal het woord om onze

gastheren te bedanken voor een excursie die zeker niet uit

'gebakken lucht' bestond.

Jos Lichtenberg, Buro A+ en algemeen bestuurslid Booosring

"

V)

<U

•

0> E <U o

CL

<:: <U > +J .>< <U <U E QJ

0>

o 0. V)

T

.J

Productontwikkeling en Duurzaam Bouwen He:t Pro je:ct J{J{

Zes Booosting-parrijen (producenten, ontwerpers en onderzoekers) hebben een ontwikkeling

opgezet, waarin de mogelijkheden tot de realisatie van een kantoorgebouw met een levensduur van

twintig jaar worden onderzocht. De investeerder van een kantoorgebouw loopt in de praktijk tegen

een aantal problemen op:

• kortlopende huurkontrakten van in het algemeen vijf jaar

• aanpassing van plafonds, wanden, gevels en soms installaties, veelal al na vijf tot tien jaar, teneinde

nieuwe huurders te verleiden tot het sluiten van een nieuw kontrakt.

• recycling van de 'oude' elementen

De gemeente daarentegen draagt de wrg bedrijfSterreinen lang, meesral30 jaar aantrekkelijk te houden

l~~=~~~E!:!~~ voor gebruikers, teIWijl veel gebruikers na 10 tot 15 jaar vaal< al weer een 1= ander onderkomen hebben verkozen. De leden van het Ptoject XX gaan uit

J;~44:::b===== van een referentieproject (een vrijstaand kantoorgebouw van 2500 ro'), waarvan het functionele programma van eisen gehandhaafd dient te worden. Het doel van de

srudie is het ontwikkelen van een technisch programma van eisen waarin de economische

levensduur optimaal is afgestemd op de technische levensduur. Een tweede eis is dat dit

technisch programma van eisen genoeg ontwerpvrijheid biedt voor een architectonisch

kwalitatieve uitwerking naar een prototype 'kantoorgebouw voor twee decennia'. Een

ecotech-gebouw dat een nieuwe dimensie aan het concept 'duurzaamheid' geeft, dus. In een

ideale siruatie wu het gebouw op het berekende moment van 20 jaar in zijn geheel tot stof

vergaan. Hiernaar toe werkend wordt getracht een kantoor met een levensduur van 20 (XX)

jaar te ontwikkelen met een lagere energiebehoefte en geringere milieubelasting dan

gebruikelijk. G=cht wordt naar het gebruik van een combinatie van materialen met een gelijke

levensduur. Huidige

bouwwijze na 50 jaar

Huidige ontwikkeling

na 50 jaar

Project XX

De productontwikkelingsgroep bestaat uit: C. Hamam - Rockwool, M. Maurer -

TU Eindhoven, J Post - Post-Ter Avest Architecten, B. Rouwenhorst - CVK, G. Verweij­

Wereldhave, E. Vreedenburgh - Archipel Ontwerpers en J Westra - TU Eindhoven

Naar veIWachting zal belegger Wereldhave N.V. het gebouw in de loop van 1997 realiseren.

Wij zullen u op de hoogte houden van de ontwikkelingen.

Jouke Post

Activiteiten 1997 18 februari Van Dam Plaatwerken te Ridderkerk

12 maart Productontwikkelingsbijeenkomst TU Delft (A VA)

10 april Zoontjes Beton

1 mei Unicom

5 mei - 27 juni Technology Transfer TU Delft

27 mei 'Booosting in Scheveningen'

Bezoek aan gieterij Konings te Swalmen en bezoek N. Fosterpanden te Duisburg en KlimaatgeveI­

panden te Essen is verplaatst naar een nog nader te bepalen tijdstip.

(A VA) staat voor Alleen Voor Aangeslotenen

••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••

b t · In mei 1988 is de Stichting Industrieel Bouwen Nederland, o 0 0 5 I n 9 Booost~ng, opgericht vanuit een gecombineerd initiatief ~an s tic h tin 9 mdustrIc, omwerpers en architecten. De voornaamste doelsrellmg

industrieel van Booosring is her bevorderen van her ontwerpen, ontwikkelen, onderzoeken en

b 0 uwe n toepassen van industrieel te vervaardigen bouwproducten en gebouwdelen, ter verhoging

ne der I a n d van de kwaliteit van de gebouwde omgeving. Op de antwoordkaart kum u aangeven of

• • • • • • • • • • u geïmeresseerd bem in meer informatie over de activiteiten van Booosting.

: • f f

..

L

Booosting colofon

Hoogmadestraat 57 postbus 10197 3004 AD Rotterdam

telefoon 010 4156304 telefax 010 4157409 E-mail paarch@pi.net

Contactpersoon Jolanda Steenhouwer,

bereikbaar: di en wo van 9.00 tot 17.00 uur en op do van 9.00 tot 13.00 uur

Redactie: Jolanda Steenhouwer

Vormgeving: Patricia Brouwer Design

Druk: Drukkerij Hans Truijen

Met dank aan: Jos Lichtenberg, Marc Maurer, Jouke Post,

Matthijs Schaap (Goudstikker -De Vries), Anton Tapper, Jan van der Woord

Voorzitter Jouke Post Post Ter Avest Architecten

Vice voonitter Eric Vreedenburgh Archipel Ontwerpers

Secretaris Jan van der Woord TU Delft Penningmeester Johan Riezebos CVK Kalkzandsteen

Lid Jos Lichtenberg BuroA+

Lid Henk van Laarhoven Hubert-Jan Henket Architecten

Lid Jaap Koning Jaap Koning Industrial Design

.J

• , _Mm~iiili._ pa rt i ci pa nten

Nieuwe participanten 1996 Goudstikker - De Vries b . v. Contactpersoon: ing. H. C. Remmerswaa I

Storkstraat 4 Postbus 25 2700 AA Zoetermeer T 079-3319312 F 079-3422643 F 0183 -630630

adjunct-directeur Zoetermeer

Goudstikker - De Vries, ingenieursbureau voor bouw­

techniek is 42 jaar geleden opgericht en heeft momenteel

circa 80 medewerkers in dienst bij de vestigingen in

Almere, Emmen, Den Bosch en Zoetermeer.

De kern van de bedrijfsactiviteiten bestaat uit het maken van bouwkundige constructieberekeningen en -

tekeningen. Tevens worden adviezen uitgebracht over bouwmethode, materialen, constructieve vormgeveing,

dimensionering en bouwfysica.

Wij hebben aansluiting gezocht bij Booosting vanwege het innovatieve karakter van de stichting. Wij vinden

daarin iets terug van de vernieuwingsgedachten die geregeld opborrelen bij onze medewerkers. In het contact

met andere Booostingleden kan een wisselwerking ontstaan tussen de eigen ideeën en de buiten ons bedrijf

gegenereerde ideeën. Aldus worden beiden versterkt en ontsraat naar wij hopen een klimaat waarin het

bouwkundig vakgebied als geheel en ons bureau in het bijzonder zich steeds verder ontwikkelen.

AUianc~ Europ~ Bik Bouwproducun Bra/ui Interimr Gro~p Bruynutl Kmkms m Kmun CV/( &/kzandstem Fabri~k van Plmltw"km H. van Dam EnilOr Hoesch Bouwsyst=m N~dnland Hokc Syst=m 6- Componmun Hoogov~ns Gro~p Hunur Douglas Kömm"ling Bm~/ux J.j.Kr= Krupe Bomarex NBM-Amsulland Woningbouw Octatub~ Spau Structum Pieurman Hardglas Plastica Plmlt Polydak Polynorm R=aBudel Reynotrmk Rockwool Lapinus Somfj N~dnland Saint-Roch Glas Struik en Hammlag Bouw Tmpa Inurnational

Unicom N~duland Wolvega Pan~kn ZoontjN BelOn

Ad van B"w Industrial Design Jaap Koning Industrial D~sign Fkx Dro~wpmmt Holland Processing Landmark D~sign 6- T~chnoWgy TNOlndustri~

Archip~1 Ontwerpm Architecunbur~au Böhtlingk Jan Brouw" Associaus Bullhorst Architecun m St~dmbouwm CEPEZED EGM Architecun Hubm-Jan Hmket bna architecten Post T" Avm Architectm Jan Timmm Tjïm Design Tuns+Horsting Archiucun V"burg Hoogmdijk Architekun Architektmburo ViIs" &Burman ir Frank van WaN,

A + Bureau voor Bouwproduktontwikk~/ing

AdviesburMu voor Bouwuchni~k ABT Architecten m Consultants A&c ACN Construcuurs Bureau Angment BDA Groep Corsmit Raadgromd Ingmimrsbureau Ing. &rel H. D~kk" Ftlfad~ Consulting 6- Enginuring GeNie Consult Goudstikku - de Vries Ir A. Ho~k CS Bouwkundig Ingmimrs Hogeschool Ensch~de Hog~school Midden-Brabant Hi=ch Enginuring &nlOor van d~ To~komst Nationak Woningraad Staalbouwinstituut Stichting Aluminium Cmtrum TU Delft TU Eindhovm V"miging Nednlandse

C=mtindustrie H. de Wit Consultancy IngmimrsburMu Zonnro~1d

L Ubbink N~dnland Buro voor Archiuktuur

ir Daan P~urs .J

•

L

mOOOi mijns inziens

mOGGi: Goed . mOOOl

Mooi is niet altijd goed mooi. Goed mooi getuigt van bouwkundig en bouwfYsisch inzicht en van

kennis van materialen. Goed mooi is wrgvuldig en aandachtig. Goed mooi is synoniem voor kwaliteit.

Niet goed mooi getuigt daarentegen van gebrek aan vakmanschap, geldgebrek en tijdgebrek.

Wie ben ik, de techneut, om mij een oordeel aan te matigen over het begrip mOOOi? Nee, ik laat

dat graag over aande esthetici (de architecten?) in ons midden. Maar ik permirteer mij wel een mening

te hebben over kwaliteit (een begrip dat wij allen -te pas en te onpas- in de mond willen nemen) en

over vakmanschap (een begrip dat heden ten dage helaas wat op de achtergrond is geraal<t). En toch

zijn het deze aspecten, kwaliteit en vakmanschap, die een directe relatie hebben met mooi en niet mooi

(of lelijk). Ik heb het hier in het bijwnder over gevels (mijn discipline), waar de esthetische kwaliteit

(mOOOi?) in hoge mate wordt bepaald door de kwaliteit van her ontwerp en het vakmanschap van

de uitvoering. Daarom wil ik wel graag uit de doeken doen wat ik goed mooi vind (en wat ik versta

onder niet goed mooi). Eerst moet ik er op wijzen dat gevels (ttaditioneel, hedendaags of'high-tech')

zijn blootgesteld aan milieu-invloeden, die de verschijning er van in de loop der jaren kunnen doen

veranderen. De fYsische en chemische eigenschappen van het toegepaste gevelmateriaal zijn hierbij erg

belangrijk: baksteen wordt rustiek, hout wordt grijs, koper en zink krijgen patina. Bij een goed ontwerp

kunnen deze materiaaleigenschappen worden uitgebuit; de gevel is levendig (organisch?) en de

veranderingen zijn bedoeld, gewenst en dus goed (mooi).

Hedendaagse gevels van aluminium, glas, keramiek en natuursteen zijn echter in principe niet bedoeld

om te veranderen; de eerder genoemde eigenschappen worden dan als negatief ervaren: aantasting,

vetwering, kleutverlies, vervuiling, veroudering, corrosie. Het architectonische ontwerp (met name de

materiaalkeuze en de derails) van dergelijke hedendaagse façades is zonder meer bepalend voor het

behoud van de esthetische kwaliteit. Slechte details hebben Wt gevolg dat gevels snel vervuilen,

plaatselijk worden aangetast en hun waarde verliezen. Als je om je heen kijkt, dan moet je helaas

vasrstellen dat vele moderne gevels onnodig vervuilen door een slecht (detail)onrwerp. Vooral

raam dorpels, dalmimmen en boeiboorden worden door eigenwijze architecten hardnekkig (0 0 0,

tegen 'de leer van Jellema') verkeerd ont­

worpen. Hetzelfde geldt voor 'verkeerde' steen­

verbanden en dilatatievoegen in buiten-metsel­

werk, 'foute' ontwateringskapjes (ze zouden

eigenlijk verboden moeten worden) en 'knullige'

ledikanthaken in metalen plaatgevels. Let wel:

indien de schroeven in het zicht moeten komen,

dan is dat een te respecteren esthetische keuze.

Maar deze schroeven moeten dan wel regelmatig

worden aangebracht (=vakmanschap) en niet

lukraak, zoals je maar al te vaak zier.

Abrupt eindignuk vmicak lijsten (ontwerp) en verkeerd gepl4atste stoot-voegen (uitvoering) gevm vuil- T strepen op glazen borstweringspanelm. De aantasting is reeds begonnm.

,

.J

L

Eén van de veel voorkomende esthetische

aspecten van gevelbekledingen (aluminium,

srrucrural glazing, naruursteen en keramiek) is de

voegindeling. Hoe gladder en strakker het

bekledingsmateriaal, hoe regelmatiger het

patroon, hoe groter de aan de voegen te stellen

esthetische eisen. Dit geldt vooral voor de

hedendaagse (ook voor mij) favoriete 'open

voeg' -beldedingen, met voegafmetingen van 6,

8, 10 of 12 mmo Eric Vastere heeft er een goed

boek over geschreven (Maatbeheersing. Het afipreken van visueel toelaatbare maatafwijkingen. Uitgave: UCB- TUE).

spouw, in 1 Uiteraard moeten er to eranties zijn, maar contact ma tk natuursteen bekleding (open floegm); fll!rhoogtk waterbelarting flan tk spouw, afwijkingen moeten wel random worden accumulatie m stagnam flan water in tk minuak verdeeld. Geconcentreerde afwijkingen zijn

woL Decapil/arittit Ma tk rest. altijd slecht (dus niet mooi). Meestal ontstaan

deze afwijkingen door een slecht ontwerp. zelden door gebrekkig vakmanschap. De hedendaagse

bouwkundig ontwerper. die relevante bouwkundige toleranties negeere. geeft blijk van gebrek aan

meesterschap, te meer omdat traditioneel vakmanschap verloren is gegaan. De bouw is immers

geëvolueerd tot het in hoog tempo assembleren van bouwelementen en bouwcomponenten, welke

fabrieksmatig zijn geprefabriceerd. De kwaliteit wordt daardoor meer en meer verlegd van de

uitvoering naar het ontwerp; ruwbouw en bouwcomponenten van diverse (afbouw)disciplines moeten

in het ontwerp op elkaar worden afgestemd, met de nodige consequenties voor maarroleranties en

dilataties.

De vervuiling en de degradatie van gevels worden in hoge mate bepaald door de vlakheid. Deze wordt

doorgaans wél bepaald door de kwaliteit van de uitvoering, mits in het ontwerp voldoende

stelmogelijklleden worden ingebouwd. Goed mooi zijn uiterst vlakke gevels, met een hoog

zelfreinigend vermogen; het (vervuilde) hemelwater kan goed afspoelen en zich eventueel

concentreren op belijningen welke daartoe zijn ontworpen. Indien de afspoeling aan het toeval wordt

overgelaten, dan zijn de gevolgen niet te overLien.

Bij het ontwerp van gevels moeten eveneens de fYsische wenen worden gerespecteerd; thermische

uitzettingen van materialen, thermische traagheid van consrructiedelen, vochtopname, capillariteit en

condensatie moeten worden onderkend. Zo niet. dan kan worden gerekend op scheuring,

onthechting, vlekvorming, aantasting en corrosie.

In essentie draait alles om de details. Niet alleen de zichtbare details, maar ook de verborgen details

van verankeringen, verbindingen en de waterhuishouding van de gevel moeten goed zijn ontworpen

en uitgevoerd. Hier komt dus al.les samen; kwaliteit en vakmanschap. Een gevel kan alleen goed mooi

blijven als het ontwerp tot stand komt door bouwkundig inzicht, kennis van materialen en met liefde

voor het detail. Helaas wordt de gevel maar één keer (bij de oplevering) beoordeeld op de esthetische

kwaliteit. Maar al te weinig wordt aandacht gegeven aan het veranderingsproces in de jaren daa·rna.

Toch heeft de opdrachtgever recht op een gevel die, bij notmaal onderhoud (kosten) zijn esthetische

waarde behoudt. Helaas wordt er door architecten meer aandacht gegeven aan het ontwerp van . Wel

,

..J

r mOOOi mijns inziens 1': •

stroming van hnnelwaur over ha geve/vhf, een betonnen derpel zonder druip­rand: de baksteen zuigt zich vol ma watc'. De rkgradatie is een feit

Op de tekentafel (of beeldscherm) wordt de basis gelegd voor de

esthetische én functionele kwaliteit. Onrwerpen is niet louter

vormgeven, maar ook prioriteiten stellen, kiezen. Maar

vervolgens kunnen de beste (mooiste?) ontwerpen om zeep

geholpen worden door slecht vakmanschap. Het argumenr, dat

de fmanciële middelen onvoldoende zijn, moet in beginsel

worden verworpen. Goede details behoeven per definitie niet

duurder te zijn. Inregendeel, veelal zijn goede details op den

duur goedkoper. Indien de ontwerper en de uitvoerder naar

elkaar luisteren en elkaar inspireren, dan kan dit leiden tot

betaalbare perfectie. Het andere argumenr, dat men tijd te kort

komt, moet wél serieus worden genomen. Maar architecten

hebben dat meesral aan zichzelf te wijten: door de gebruikelijke

wijze van aanbesteden wordt de uitvoerende gevelbouwer

vrijwel altijd van meet af aan met tijdnood opgezadeld, met alle

gevolgen van dien. Echter, indien het resultaat van de samen­

werking leidt tot een goed functionerende gevel, dan is deze

eerder 'goed mooi', dan een mooie gevel die lekt.

Anton Tapper, FAÇADE, Adviseurs voor Gevelbouw B.v.

_M".hiiilo_ nieuws ,---------------------Wonen light

Georganiseerd door het Staalbouw Instituut maakte begin december een groep belangstellenden een

excursie naar Zweden. Het bezoek stond in het teken van 'steelframe' -bouwen aanleiding was een

project in Hässelby, een randgemeenre van Stockholm. Het project betreft twee woongebouwen van

elk 28 wooneenheden verdeeld over 7 verdiepingen, waarbij afgezien van een betonnen kern, zowel

vloeren, gevels als wanden bestaan uit dragende constructies gebaseerd op lichtgewicht koudgewalste

staalprofielen. Veel aandacht is besreed aan de bouwfysische aspekten zoals thermische isolatie (gevel

Rc= 5 m'K/W1), geluidsisolarie en brandwerendheid (R = 90 minuten).

Onder invloed van de factor 'milieu' (duurzaam bouwen) komt 'licht bouwen' steeds meer in de

belangstelling re staan. Steeds meer ervaring wordt opgebouwd om zodanig re bouwen dat ook de

markt een licht gebouw in het gebruik zal beleven als volwaardig. Dir geldt voor lucht- en

conractgeluid, warmte maar ook voor het binnenklimaat in zomersituaties. Om er één detail uit te

lid1ten: in de gevel werd gebruik gemaakt van profielen met een thermische onderbreking door in het

lijf een bepaald perforatiepatroon aan re brengen. De profielen gedragen zich daaronder vergelijkbaar

met hout. Zoals zo vaak blijken juist buitenlandse excursies zeer inspirerend. Opgesloten in de

nationale bouwwereld is het verrassend om te zien hoe veranderingsprocessen in een houtskelet- en

isolatieland als Zweden plaatsvinden. Jas Lichtenberg

•

L __________ ~_~ --------------~-------~

•

L

Fiscale aftrek voor energiebesparing

Vanaf volgend jaar zal een nieuwe belastingaftrek

voor energiebesparende investeringen worden in­

gevoerd. De aftrek komt naast de al bestaande

mogelijkheid van vrije afschrijving voor bepaalde

energie-investeringen op grond van de Vamil­

regeling. Een drietal bewindslieden hebben dit mee­

gedeeld in een brief aan de Tweede Kamer. Hoewel

het wetsontwerp waarin dit wordt geregeld nog

moet worden ingediend bij de Tweede kamer, is

het de bedoeling dat de aftrekmogelijkheid al op

1 januari ingaat. Deze nieuwe fiscale aftrek komt in

de plaats van de mogelijkheid van teruggaaf van de

energiebelasting, die is geregeld in de bestaande Wet

belastingen op milieugrondslag. Bij de behandeling

van deze wet in de Tweede Kamer is vorig jaar deze

mogelijkheid in de wet opgenomen, omdat grote

energieverbruikers vaak al op vrijwillige basis af­

spraken met de overheid hebben gemaakt voor

energiebesparende investeringen. De energieheffing

heeft voor deze groep dan weinig effect, terwijl de

grote energieverbruikers ook geen voordeel hebben

van de lastenverlaging die begin dit jaar is ingevoerd

als compensatie van de energieheffing. De bewinds­

I ieden hebben echter vastgesteld, dat de vormgeving

van de teruggaafmogelijkheid bijzonder ingewikkeld

zou worden. Bovendien zou het effect van de terug-

-------------

gaaf maar beperkt zijn, omdat de energieheffing aan

een maximum is gebonden. Om deze redenen

hebben de bewindslieden besloten de energieafrrek

(die overigens al voor 1998 gepland was) per

1 januari a.S. te laten ingaan. De nieuwe aftrek zal inhouden, dat ondernemers een bepaald percentage

van het investeringsbedrag -naast de normale of

eventueel vrije afschrijving- van de belastbare winst

kunnen aftrekken. Vereist is hiervoor wel dat de

investering vermeld staat op een door de overheid

vastgestelde lijst, een systeem dat ook geldt voor de

Vamil-regeling en in het verleden ook voor de toen­

malige energietoeslag in de WIR. Voor de non­

profitsecror, die geen voordeel heeft van een

belastingaftrek, zal een afzonderlijke regeling opgezet

worden.

WBSO (Wettelijke bepalingen inzake Speur- en

Ontwikkelingswerk) Het momenr waarop een

wbso-aanvraag bij Senrer in Zwolle moet worden in­

gediend is uitgesteld. Hoogstwaarschijnlijk zal de

sluitingsdatum 11 februari 1997 zijn.

? Voor meer informatie kunt

u contact opnemen met

Pouwer & Stevers

010 - 452 11 22.

~ ffi1t~ Jfif t ffi tfll'l ------------

vooraankondiging Op donderdag 10 april vindt van 15.00 tot 19.00 uur een bedrijfSbezoek plaatst bij Zoontjes Beton

in Tilburg. De laatste innovaties op het gebied van beronregelsystemen voor parkeerdaken,

dakbestraring en grond bestrating zullen u dan door deze 'jonge' Booosting-aangeslotene uit de doeken

doen. Ons advies: reserveren die 10 april!

Het Booosting

inventief bestuur wenst

en gezond u een

1997 zeer toe I

,

.J