Bókasafnið 35.árgangur

Bókasafnið35. árgangur • júní 2011

Landskerfi bókasafna hf.www.landskerfi.is

gegnir.is er vefviðmót bókasafnskerfis sem hýsir samskrá íslenskra bókasafna. Í samskránni eru einkum bækur, tímarit, tímaritsgreinar, tónlistarefni og myndefni. Allar prentaðar íslenskar bækur og íslensk tímarit eru skráð í gegnir.is. Kerfið veitir aðgang að upplýsingum um safnkost flestra bókasafna landsins, auk þess sem margvísleg þjónusta er í boði fyrir notendur.

bókasafnið 35. árg. 2011

Landskerfi bókasafna hf.www.landskerfi.is

gegnir.is er vefviðmót bókasafnskerfis sem hýsir samskrá íslenskra bókasafna. Í samskránni eru einkum bækur, tímarit, tímaritsgreinar, tónlistarefni og myndefni. Allar prentaðar íslenskar bækur og íslensk tímarit eru skráð í gegnir.is. Kerfið veitir aðgang að upplýsingum um safnkost flestra bókasafna landsins, auk þess sem margvísleg þjónusta er í boði fyrir notendur.

Efnisy� rlit

4 Baldur Sigurðsson Ritver og bókasafn – ást við fyrstu sýn?

9 Eva Ósk Ármannsdóttir Upplýsingaarkitektúr. Þú getur ekki notað það sem þú finnur ekki

17 Bragi Þorgrímur Ólafsson Lakasta bók Íslandssögunnar? Af ritdómi Jóns Sigurðssonar forseta 1844 22 Sigrún Klara Hannesdóttir Á leið til fagstéttar. Bókavarðafélag Íslands 50 ára 28 Sigrún Klara Hannesdóttir Það var jafnvel svolítill söknuður að fleygja allri spjaldskránni... Viðtal við Huldu Sigfúsdóttur 31 Kolbrún Björk Sveinsdóttir og Svanhildur Eiríksdóttir Sögupokar til að efla tengsl og örva ímyndunarafl

33 Steinvör Haraldsdóttir Upplýsingahegðun og óhefðbundnar heilsumeðferðir. Ritrýnd grein

40 Sólveig Þorsteinsdóttir Niðurskurður hjá Heilbrigðisvísindabókasafni Landspítalans. Áhrif á vísindavirkni og klínískt starf á Landspítalanum

45 Guðrún Hannesdóttir Aðföng. Ljóð

Frá ritstjóra

Í þessu hefti Bókasafnsins eru nokkrar greinar undir fyrirsögninni Bókasöfnin og kreppan. Óneitanlega hefur samdráttur undanfarinna ára haft áhrif á starfsemi bókasafna. Hér er ekki um skipulagða rannsókn að ræða, en í einni grein er þó sagt ítarlega frá því hvernig kreppan hefur haft áhrif á starfsemi Heilbrigðisvísindabókasafns Landspítalans. Og vissulega hefur kreppan líka áhrif á þetta rit, áskrifendum hefur fækkað og auglýsingar eru vandfengnari. En óþarft er að berja lóminn. Við höfum ekki þurft að kreista út ritsmíðar, þvert á móti komst ekki allt það efni fyrir sem ritnefnd stóð til boða. Blaðið þyrfti því að stækka, og reyndar hefur það löngum verið stærra en nú er, en það kostar líka meira.

Almennt er ekki verið að berja lóminn á sviði bókasafna og upplýsingafræða, þvert á móti lifum við spennandi tíma, að sönnu nokkuð ógnandi í bland, en til þess eru ógnir að mæta þeim. Miklar umræður eru á þessum vettvangi og má þar til dæmis nefna viðbrögð bókasafna við hinni rafrænu þróun, sem er í senn ógnandi og gefur líka fyrirheit um nýja möguleika: er hin efnislega bók að hverfa, leysast upp í raf-eindir, eru gælur fi ngurs við pappír að víkja fyrir köldum tökkum eða snertiskjá? Eru mannleg samskipti að breytast í rafboð, lyktarlausan sýndarveruleika? Nokkur íslensk almenningsbókasöfn eru í samvinnu við bókasöfn á hinum Norðurlöndunum farin að spá í „næsta bókasafn“ og þar er horft bæði til hinnar rafrænu byltingar og menningarlegs og félagslegs hlutverks bókasafnins. Efni bókasafnins er ekki bara að leysast upp í rafbylgjur, suður á Reykjanesi fá börnin sögur í poka.

„Frá bókasafni til samfélags-/menningarhúss“ var heiti á námskeiði á vegum Upplýsingar í vetur og í vor var viðfangsefni eins Morgunkorns Upplýsingar ímynd bókasafns- og upplýsingafræðinga og bókavarða. Í grein í tilefni 50 ára afmælis Bókavarðafélags Íslands er vikið að þróun bókavarða til fagstéttar en í annarri grein er meðal annars fj allað um starfsheitið „upplýsingaarkitekt“. Hulda Sigfúsdóttir rifj ar upp í viðtali þegar spjaldskrá Borgarbókasafns var hent og annars staðar er fj allað um registur yfi r Landsbókasafns Íslands frá miðri 19. öld og má segja að langur vegur sé milli þess og Gegnis nútímans. Skipulag upplýsinganna er mikilvægt sem og tæknin til að leita og hversu opinn aðgangurinn er. En hvað um þann sem leitar upplýsinga og vinnur úr þeim? Um það er fj allað annars vegar í grein um ritver og bókasöfn og hins vegar í fyrstu ritrýndu grein Bókasafnsins, grein um upplýsingahegðun græðara. Frá og með þessu hefti birtir Bókasafnið ritrýndar greinar í bland við aðrar.

Einar Ólafsson

Útgefandi: Upplýsing. Félag bókasafns- og upplýsingafræðaLyngási 18 | 210 Garðabæ | Sími 864 6220 | Netfang: [email protected] ang: www.upplysing.is

Prentun: GuðjónÓ – vistvæn prentsmiðja

Forsíðumyndin er bútasaumsteppi eftir Sigurbjörgu Júlíusdóttur, fyrrverandi bókavörð í Borgarbókasafni Reykjavíkur, Gerðubergi. Í Gerðubergi var öfl ugur bútasaumshópur um margra ára skeið og var Sigurbjörg mjög virk í honum. Um þessa starfsemi var fj allað í 19. árgangi Bókasafnsins árið 1995. Ljósmyndirnar í teppinu eru annars vegar af móður listakonunnar, Hildi Þorfi nnsdóttur, og vinkonu hennar, Hönnu Karlsdóttur, og hins vegar af ömmu listakonunnar, Steinunni Egilsdóttur.

Bókasafnið • 35. árgangur júní 2011 • ISSN 0257-6775

46 Ingibjörg Steinunn Sverrisdóttir Áhrif kreppunnar í Landsbókasafni Íslands – Háskólabókasafni

47 Guðbjörg Garðarsdóttir Skólasöfn á erfiðum tímum

48 Eyrún Ýr Tryggvadóttir Sá sem á garð og bókasafn þarfnast einskis frekar. Hugleiðingar um mikilvægi bókasafna

49 Áslaug Agnarsdóttir Skemman og Opinn aðgangur

54 Þórhallur Þórhallsson Tvö ljóð

55 Bækur og líf

58 Hólmkell Hreinsson Minning þriggja bókavarða

60 Ingibjörg Steinunn Sverrisdóttir Minning: Finnbogi Guðmundsson 1924-2011

61 Afgreiðslutími safna

66 Höfundar efnis

Ritnefnd:Einar Ólafsson, ritstjóri – [email protected]ín Ingunnardóttir, gjaldkeri – [email protected] B. Ólafsdóttir, ritari – [email protected]íður Hr. Kristjánsdóttir, – [email protected]Áslaug Óttarsdóttir – [email protected]ína Benedikz – [email protected]

Bókasafnið hefur frá árinu 1989 verið lyklað í Library & Information Science Abstracts (LISA)

4

Þótt undarlegt megi virðast glíma margir við mikla erfiðleika í sambandi við skrif, erfiðleika sem ekki há fólki í mæltu máli. Þetta geta verið einföld praktísk atriði um skráningu heimilda, vandi við málfar, stafsetningu eða málnotkun, skipulag fram-setningar í smáu eða stóru, hugmynda og hugsana, en alvar-legustu erfiðleikarnir tengjast sjálfu ritferlinu, því að skrifa. Skrif virðast geta valdið sálarkvölum og kvíða sem meðal annars birtist sem ritstífla frammi fyrir auðri síðu eða tómum skjá. Þessi einkenni ættu að vera lesendum að góðu kunn, því flestir lenda í svipuðum sporum einhvern tíma á lífsleiðinni.

Stúdentum í meistaranámi við Háskóla Íslands hefur fjölgað gríðarlega á síðari árum. Gerðar eru kröfur um töluvert umfangs-mikið skriflegt lokaverkefni til meistaraprófs og fyrir marga er það fyrsta verkefnið á lífsleiðinni þar sem reynir á að geta skrifað texta samkvæmt þeim kröfum sem fræðasamfélagið gerir. Þótt skólaganga flestra sé vörðuð mörgum ritunarverk-efnum, til dæmis allveglegu bakkalárverkefni (algengast er 10e verkefni á Menntavísindasviði), er eins og stúdentar hafi getað komist í gegnum þau án þess kunna sérstaklega mikið til verka. Meistaraverkefnið er umtalsvert stærra (yfirleitt 30e eða meira), kröfur um framsetningu eru farnar að nálgast það sem gerist í lífinu sjálfu, návígið við leiðsögukennarann er meira og stúd-entar þurfa að gera grein fyrir efni sínu frammi fyrir stærri hópi. Fyrir vikið verður gagnrýni óvægnari og umsagnir nákvæmari. Stúdentar, sem vanir er hinu verndaða umhverfi skólans, verða eðlilega fyrir áfalli, taka gagnrýnina nærri sér og fyllast óöryggi og kvíða. „Af hverju var manni ekki sagt þetta fyrr?“ spyr unga fólkið réttilega. Og þá verður kennurum ljóst hvað stúdentar þurfa raunverulega mikla aðstoð og stuðning við skrifin.

Af hverju ekki fyrr? Þetta er lykilspurning, og flestir virðast sam-mála um að við þurfum að leggja meiri rækt við að kenna ungu fólki að skrifa á faglegan og fræðilegan hátt um viðfangsefni sín allt frá fyrsta ári í háskóla. Leiðsögn um skrifin sjálf er hins vegar utan hins eiginlega hlutverks kennara í stóru námskeiði vegna þess að skrif eru sérstakt viðfangsefni, óháð því sem um er skrifað hverju sinni, og til að leiðbeina um skrif þarf að ræða við hvern og einn.

Stofnun ritvers á MenntavísindasviðiÁ Menntavísindasviði Háskóla Íslands var í nóvember 2009 sett á laggirnar ritver, miðstöð þekkingar og fræðslu um fræðileg skrif á sviðinu. Hlutverk þess er meðal annars að leiðbeina stúdentum um skrifleg verkefni, stuðla að því að stúdentar skrifi meira og betur um viðfangsefni sín í náminu og vera kennurum innan handar um hvers kyns hjálpargögn um fyrirlögn skriflegra verk-efna, yfirferð og mat. Höfundur þessarar greinar var ráðinn for-stöðumaður og eini starfsmaður í fjórðungsstarf gegn helmings-afslætti á kennsluskyldu. Með forstöðumanni starfar sex manna stjórn.

Ritverinu var valinn staður á bókasafninu. Innarlega á safninu var komið fyrir skrifborði með tölvu og síma og svæðið merkt með skilti: Ritver. Aðra aðstöðu þurfti ekki.

Bókasafn Menntavísindasviðs er rúmgott. Bókaskápar standa í röðum og afmarka misstór svæði þar sem komið er fyrir vinnu-borðum og stólum. Í hornum er gert ráð fyrir borðum til lestrar í „einrúmi“, en flestum húsgögnum er þannig fyrir komið að nem-endur geti unnið saman að lausn verkefna sinna, og í samræmi við það er heimilt að tala saman í safninu. Staðsetning ritvers á bókasafninu var engin tilviljun.

Ritver við háskóla eiga sér hartnær hálfrar aldar sögu (Ask, 2007; Elmborg og Hook, 2005). Á sjöunda áratug liðinnar aldar sáu fyrstu ritverin dagsins ljós við bandaríska háskóla (writing labs, síðar writing centers), sprottin af sama vanda og lýst var í inn-gangi, stúdentar þurftu meiri aðstoð við að skrifa en unnt var að veita innan þess ramma sem hefðbundin kennsla setti. Svo virtist sem skilvirk kennsla og aðstoð við ritun væri annars eðlis en hefð-bundin kennsla í hópi. Rannsóknir Sofiu Ask á því hvernig stúd-entar ná tökum á að skrifa fræðilegan texta benda til að hið eigin-lega nám í skrifum fari aðallega fram í samskiptum við kennara og aðra stúdenta þegar höfundar fást við eigin verkefni (Ask, 2007).

Ritver og bókasafn – ást við fyrstu sýn?

Baldur Sigurðsson

5


Hugmyndin um ritver sem hluta af starfsemi skóla breidd-ist snemma út um öll Bandaríkin, bæði á framhaldsskóla- og háskólastigi, og á tíunda áratug síðustu aldar nam hún land á Norðurlöndum og annars staðar í Evrópu, en hefur kannski fyrst komist á flug eftir þúsaldamótin. Nú starfa alþjóðleg samtök ritvera (IWCA) í mörgum undirdeildum eftir heims-álfum, svæðum og löndum. Evrópsku samtökunum (EWCA) hefur vaxið fiskur um hrygg síðustu árin og sama má segja um evrópsk samtök háskólakennara sem kenna fræðileg skrif (EATAW). Útgáfa bóka og tímarita á þessu sviði hefur farið vaxandi.

Við á Menntavísindasviði gátum sótt í digran sjóð reynslu og þekkingar um hvernig staðið skyldi að stofnun ritvers. Höf-undur þessarar greinar fór í kynnisferð til háskólans í Mary-land í Bandaríkjunum og aflaði sér gagna úr ýmsum áttum en skorinorðustu leiðbeiningarnar um stofnun nýs ritvers komu frá Lottu Rienecker, stofnanda og forstöðukonu ritversins við Kaupmannahafnarháskóla sem stofnað var árið 2002. Leið-beiningar hennar taka mið af stofnanagerð og hugsunarhætti sem við þekkjum í okkar menningu og því var nærtækt að fylgja þeim að svo miklu leyti sem þær áttu við hugmyndir okkar og aðstæður. Að öðru leyti var tekið mið af hálfrar aldar reynslu Bandaríkjamanna og annarra sem sett hafa ritver á laggirnar og svo af sérstöðu okkar, fámenni og takmörkuðum fjárráðum.

Þegar ritveri er valinn staður er mikilvægt að gera upp við sig hvers konar hlutverki það á að gegna. Möguleikarnir eru að minnsta kosti þrír.

• Í fyrsta lagi getur ritverið verið einhvers konar angi af íslenskudeild skólans, mannað íslenskukennurum sem fyrst og fremst hugsa um að stúdentar skrifi rétt og gott mál. Þegar fyrstu ritverin sáu dagsins ljós í bandarískum háskólum var algengt að þau tengdust enskudeildum skólanna og enn í dag eru mjög mörg þeirra (líklega flest, nákvæma tölu hef ég ekki) tengd starfsemi enskudeildar. Á stórri háskólalóð er ritverið þá gjarnan staðsett í námunda við enskudeildina. Þessi tenging er hluti þeirrar arfleifðar að móðurmálskenn-arar hvers lands hafa séð um ritgerðarkennsluna en víða hefur þessi arfur haft þær afleiðingar að tengslin við aðrar deildir og fræðasvið verða ekki sem skyldi.

• Í öðru lagi getur ritverið verið hluti af stoðþjónustu skólans, líkt og til dæmis þjónusta námsráðgjafa eða hjúkrunarfræðinga. Í samræmi við þá hugmynd er ritverið staðsett á sama gangi eða í sömu byggingu og námsráðgjöfin. Þessi tenging hefur það í för með sér að stúdentar líta á ritverið sem „úrræði“ fyrir þá sem eiga í sértækum örðugleikum og þorri stúdenta telur slíka þjónustu ekki eiga erindi við sig.

• Í þriðja og síðasta lagi getur ritverið verið hluti af almennri þjónustu skólans við stúdenta og kennara, líkt og bókasafn eða tölvuþjónusta, þjónusta sem allir þurfa á að halda, án þess endilega að eiga í sérstökum vandræðum.

Viðtölin fara fram við skrifborð forstöðumanns, fyrir opnum tjöldum, ef svo má segja. Fyrir framan skrifborðið er eitt af mörgum vinnusvæðum stúdenta á bókasafninu með nokkrum borðum og nemendur að störfum, en lágvær kliður í lofti af samræðum.

6


Frá upphafi var litið svo á að þjónusta ritvers væri af því tagi sem lýst er í þriðja lið, almenn þjónusta við alla, bæði stúdenta og kennara. Þess vegna var það staðsett á bókasafn-inu til þess að notendur litu á ritverið sem eðlilegan hluta af þeirri fjölþættu starfsemi sem þar fer fram. Starfsemi ritvers, að aðstoða fólk við að skrifa, koma þekkingu sinni á fram-færi á skipulegan hátt og samkvæmt viðurkenndum kröfum fræðasamfélagsins, er í beinu framhaldi af þeirri starfsemi bókasafna að greiða leið notenda að heimildum og þekkingu.

Í annan stað var tekin sú stefna að ritverið væri í sem nán-ustum tengslum við sem flest fræðasvið, kennara og náms-greinar innan Menntavísindasviðs. Þótt undirritaður, forstöðu-maður ritversins, sé íslenskukennari að upplagi er formaður stjórnar, Hafþór Guðjónsson, lífefnafræðingur og menntunar-fræðingur og aðrir stjórnarmenn úr ýmsum áttum. Sú tilviljun að fyrsta ritver á Íslandi skuli stofnað á Menntavísindasviði er í rauninni afar heppileg því sviðið er mjög þverfaglegt í eðli sínu og stúdentar almennt áhugasamari um fræðslu- og leið-sagnarhlutverk en gengur og gerist. Ritverið tengist því ekki íslensku eða íslenskukennslu sérstaklega, heldur almennt því hlutverki, sem segja má að sé meginþema sviðsins, að leið-segja og fræða. Því ætti að það að hafa alla möguleika á að ná til stúdenta og kennara í öllum greinum.

Starfsemi ritvers fyrsta áriðÍ undirbúningi að stofnun ritvers var áhersla lögð á að koma upp heimasíðu sem yrði andlit ritvers og auglýsing, miðill til samskipta og sá brunnur fróðleiks og þekkingar sem ritverið á að vera. Í samvinnu við Helgu Birgisdóttur, doktorsnema í íslensku, var vefur ritversins settur upp af vefþjónustu Há-skólans. Fyrir stofndaginn, 30. nóvember 2009, tókst að setja töluvert efni á síðurnar, en kannski aðallega safn af krækjum á slóðir erlendra ritvera og fróðleiksbrunna hér heima og erlendis.

Frá upphafi var gert ráð fyrir að starfsemin yrði þrenns konar og skal nú gerð grein fyrir henni.

Námskeið og fræðslufundirÍ fyrsta lagi var gert ráð fyrir námskeiðum og fræðslufundum um einstaka þætti fræðilegra skrifa sem haldin yrðu reglulega yfir veturinn. Samkvæmt niðurstöðum Ask (2007) og rann-sókna sem hún vísar til nýtast námskeið höfundi illa nema þau hitti höfund fyrir á réttum stað í ritunarferlinu. Tekin var sú stefna að leggja áherslu á stutta fundi, eina eða tvær kennslustundir um afmörkuð efni, sem yrðu endurteknir eftir þörfum og áhuga yfir misserið. Þessir níu fundir voru boðnir á vormisseri 2010:

1. Meðferð heimilda í EndNoteWeb.2. Gegnir: Uppbygging efnis og leitarmöguleikar. 3. Tímaritaskrá A-Ö: Leitarmöguleikar og gagnagrunnar. 4. Ritvinnsla stórra verkefna í Orði (Word). 5. Meðferð heimilda skv. APA-staðli. 6. Skipulag lokaverkefnis: Rannsóknarspurning og rann

sóknaráætlun.

7. Mál og málnotkun í fræðilegum ritsmíðum.8. Uppsetning og frágangur meistararitgerða. 9. Uppsetning og frágangur bakkalárritgerða.

Sumir fundirnir voru haldnir einu sinni, aðrir oftar, og reynt var að tímasetja þá með tilliti til þess að þeir hittu á réttan stað í ritunarferlinu fyrir þá stúdenta sem áttu að skila ritgerð sinni um vorið. Fundirnir voru skipulagðir í náinni samvinnu við Margréti Guðmundsdóttur, sem sér um notendafræðslu á vegum bókasafnsins.

Um vorið kom fram ósk frá stúdentum um stuðning við lokaverkefni um sumarið og sá ritverið þá um að skipuleggja samfellt námskeið um flesta þætti fræðilegra skrifa. Nám-skeiðið var haldið í júní og sá Ingibjörg Frímannsdóttir um að leiðbeina bakkalárnemum, en Veturliði Óskarsson kenndi meistaranemum. Í tengslum við þessa sumarfræðslu stóð bókasafnið fyrir kynningu á rafrænum gagnasöfnum og Mar-grét Guðmundsdóttir hélt fræðslufundi fyrir báða hópana um meðferð heimilda í EndNoteWeb. Fundirnir á vormisseri voru prýðilega sóttir, yfirleitt um 15 til 30 manns á hverjum fundi, og sama má segja um sumarnámskeiðin. Bakkalárhópurinn þynntist eftir því sem á leið en meistarahópurinn hélt vel út.

Námskeið nr. 4, Ritvinnsla stórra verkefna í Orði, var tekið upp í fjórum 30 til 45 mínútna þáttum sem settir voru á vef ritversins og getur hver og einn sótt sér þessa þætti eftir hentugleikum. Þar með er ekki talin þörf á að halda það nám-skeið sérstaklega aftur. Ekki er vitað hversu margir hafa tekið Word-námskeiðið á vefnum en ráða má af samtölum við fólk að námskeiðið hafi náð til allmargra og gert töluvert gagn. Stefnt er að því að gera fleiri þáttum skil í stuttum vefnám-skeiðum sem stúdentar geta sótt sér á vef eftir þörfum. Slíkt ætti að koma til móts við fjarnema.

Fræðslufundir voru ekki haldnir á haustmisseri vegna annarra verkefna, sjá síðar, en efni frá fundum vorsins er aðgengilegt á vef ritvers.

ViðtalsfundirÍ öðru lagi var gert ráð fyrir að stúdentar gætu pantað einstak-lingsviðtal um verkefni sín. Viðtalsþjónusta um skrifleg verk-efni af öllu tagi í náminu er eitt meginhlutverk ritvera víða um heim. Hér tókum við þá ákvörðun, þar sem undirritaður var eini starfsmaðurinn á vormisseri 2010, að veita viðtals-þjónustu einungis við lokaverkefni. Stúdentar geta pantað tíma á vef ritversins og fá klukkustund í senn. Þessi þjónusta var kynnt stúdentum sem hafa skráð sig í lokaverkefni og þeir leituðu töluvert til ritvers, sérstaklega stúdentar á meistara-stigi eins og búist var við.

Viðtölin fara fram við skrifborð forstöðumanns, fyrir opnum tjöldum, ef svo má segja. Fyrir framan skrifborðið er eitt af mörgum vinnusvæðum stúdenta á bókasafninu með nokkrum borðum og nemendur að störfum, en lágvær kliður í lofti af samræðum. Ef lagt er við hlustir má heyra hvað rætt er við næstu borð. Við óttuðumst í byrjun að stúdentar mundu verða feimnir við að ræða ritsmíðar sínar svo aðrir heyrðu en sá ótti hefur reynst ástæðulaus, að svo miklu leyti sem við

7


höfum kannað hug stúdenta til þessa atriðis. Við getum dreg-ið fram laust þil svo að ekki sjáist af vinnusvæðinu að skrif-borðinu, en sá möguleiki hefur ekki verið nýttur. Svo virðist sem stúdentar séu alvanir að vinna saman og einbeita sér að eigin verkefnum þótt aðrir séu að tala í kringum þá, og ef þetta fyrirkomulag reynist vandræðalaust ætti það að styrkja þá ímynd ritversins að þjónusta þess sé fyrir alla. Hugmyndin með því að vera ekki með viðtölin í sérstöku viðtalsherbergi heldur í opnu rými er sú að nemendur sjái að ráðgjöf um ritun snýst ekki um persónuleg vandamál heldur um fagleg atriði sem ekki eiga að þurfa að vera feimnismál. Að því leyti eru þau hliðstæð við samræðu við bókasafnsfræðing en gerólík þjónustu námsráðgjafa.

Í Bandaríkjunum er alsiða að stúdentar starfi við ráðgjöf í ritveri, að undangenginni fræðslu og þjálfun, en í Evrópu er meira um að akademískir starfsmenn gegni þessu hlutverki, til dæmis í Kaupmannahöfn og Árósum. Frá upphafi var stefnt að því að fá stúdenta til starfa í ritverinu að bandarískri fyrir-mynd. Fyrir því eru þrjár ástæður. Í fyrsta lagi eru stúdentar til-tölulega ódýr starfskraftur miðað við fasta starfsmenn og það er eina leiðin til að geta veitt þjónustu við önnur verkefni en lokaverkefni án þess að kostnaður fari úr böndum. Í öðru lagi hefur leiðsögn stúdenta hvers við annan allt önnur áhrif en þegar kennari leiðbeinir og fær stúdenta til að hugsa á annan hátt um viðfangsefni sitt. Í þriðja lagi getur það haft góð áhrif víða í námssamfélaginu, þar sem mikið er um hópvinnu og umræður, þegar meðal stúdenta eru einstaklingar sem lært hafa til verka í ritveri og hafa faglega þekkingu á því hvernig unnt er vinna með texta og bæta hann.

Á haustmisseri fékkst leyfi til að halda fimm eininga nám-skeið fyrir stúdenta sem veitir réttindi til að starfa sem ráðgjafi í ritverinu. Á námskeiðið voru lengst af skráðir 24 stúdentar en þegar á reyndi voru þeir einungis 11. Þessi litli hópur fékk grundvallarfræðslu um hvernig eigi að leiðbeina öðrum um fræðileg skrif en meginverkefnið var að leiðbeina fyrstaárs-stúdentum um tvær ritsmíðar, aðra í námskeiðinu Talað mál og ritað, hina í námskeiðinu Þroska- og námssálarfræði. Þessi vinna féll öll á fimm vikur frá lokum september og út allan október. Vegna þess hvað stúdentar á fyrsta ári voru margir en leiðbeinendur færri en reiknað var með, komu býsna margar ritgerðir í hlut hvers. Hér var um algera frumraun að ræða og sú reynsla sem þarna fékkst verður dýrmætt vega-nesti til næstu ára.

Vonir standa til að ritverið fái svolitla fjárveitingu á árinu 2011 svo unnt verði að ráða þessa stúdenta fáeina tíma í viku til að sjá um viðtalsþjónustu við öll önnur verkefni en lokarit-gerðir. Þegar fram líða stundir má vera að unnt verði að fela þeim að leiðbeina um lokaverkefni á bakkalárstigi, en ekki er talið ráðlegt að aðrir en akademískir starfsmenn leiðbeini um meistararitgerðir.

Málstofur fyrir kennara og nemendurÞriðji þátturinn í starfsemi ritvers á fyrsta ári var að vekja at-hygli og umræðu meðal starfsmanna um vanda þess að skrifa, mikilvægi góðrar leiðsagnar og þar með á starfsemi ritvers. Í því skyni gekkst ritverið fyrir einni málstofu á vormisseri, og annarri á haustmisseri. Báðar málstofurnar voru með því sniði að framsögu og umræðum var deilt á þrjú til fjögur skipti.

Hugmyndin með því að vera ekki með viðtölin í sérstöku viðtalsherbergi heldur í opnu rými er sú að nemendur sjái að ráðgjöf um ritun snýst ekki um persónuleg vandamál heldur um fagleg atriði sem ekki eiga að þurfa að vera feimnismál. Að því leyti eru þau hliðstæð samræðu við bókasafnsfræðing en gerólík þjónustu námsráðgjafa.

8


Á vormisseri var fjallað um hlutverk leiðbeinandans. Fyrsti frummælandi var Andrea Milde, sendikennari í þýsku við Háskóla Íslands og sérmenntuð í leiðsögn við skrif. Á haust-misseri var fjallað um skapandi hugsun í fræðilegum skrifum og þar var fyrsti frummælandi Sofia Ask frá Linnéháskólanum í Växjö, sem sérstaklega hefur rannsakað hvernig stúdentar í kennaranámi tileinka sér ritfærni um sérsvið sitt í háskóla. Aðrir frummælendur voru úr hópi kennara af Mennta- og Hugvísindasviði og tveir doktorsnemar af Menntavísinda-sviði.

Málstofurnar voru alveg þokkalega vel sóttar eftir því sem gengur og gerist og að mínu mati var ekki síst mikilvægt að heyra raddir doktorsnema og fá frummælendur úr öðrum skólum og af öðrum sviðum en Menntavísindasviði. Í okkar litla samfélagi er nauðsynlegt að heyra raddir annars staðar að og skiptast á hugmyndum og reynslu. Ef marka má við-tökur kennara hafa málstofurnar náð að vekja nokkra athygli á ritverinu og mikilvægi ritunarverkefna í námi eins og að var stefnt.

Sambúð ritvers og bókasafnsÞegar litið er yfir þetta fyrsta starfsár er óhætt að fullyrða að starfsemi ritvers og bókasafns fellur einkar vel saman. Hlut-verk ritversins er að styðja og styrkja stúdenta, eða hvaða höf-unda sem er, á öllum skrefum ritunarferlisins, frá söfnun hug-mynda og upplýsinga, gegnum úrvinnslu þeirra og skipulag framsetningar til endanlegrar birtingar og frágangs.

Við blasir að bókasafnið gegnir lykilhlutverki í fyrri hluta þessa ferlis. Í síðari hlutanum kemur meira til kasta kennara og leiðbeinenda, sérfræðinga um efni ritsmíðar og framsetn-ingu, málnotkun og útgáfu. Ekki er víst að öllum sé ljóst hvert hlutverk bókasafns er í síðari hlutanum en þar gegnir safnið vitaskuld hlutverki með sinn fjársjóð handbóka og leiðbein-inga, en umfram allt sem hið mikla forðabúr góðra fyrirmynda um það hvernig góðar ritsmíðar eiga að vera. Ritverið hefur rækt fræðsluhlutverk sitt í náinni samvinnu við bókasafnið, og Margrét Guðmundsdóttir bóksafnsfræðingur hefur séð um þriðjung þeirra námskeiða sem ritverið hefur auglýst.

Húsnæði bókasafns Menntavísindasviðs hentar einkar vel fyrir starfsemina. Opin vinnusvæði hér og hvar um safnið, frjálslega umgirt bókahillum, skapa mjög heppilega umgjörð fyrir samvinnu um verkefni og nám, og stúdentar líta á sam-vinnu og samræður á safninu sem sjálfsagðan hlut. Ritverið er staðsett á einu þessara svæða. Svæðið kringum ritverið er ekkert mjög stórt, hæfilega girt bókahillum og í miðju þess er lítið rautt sófasett sem gefur færi á að skapa ögn óformlegri umgjörð um samræðu en verður við skrifborð. Á þessu fyrsta starfsári hefur ekkert komið fram sem bendir til annars en stúdentar séu algerlega óþvingaðir í þessu umhverfi og ekki sé knýjandi þörf á að skipuleggja einstaklingsviðtöl í lokuðu rými.

Það að sitja með leiðbeinanda virðist vera jafn eðlilegt fyrir stúdenta og að ræða verkefni sitt við hvern annan eða leita til starfsmanna bókasafnsins. Þá daga sem starfsmaður sat við skrifborðið í ritveri, komu stúdentar sem áttu bókaðan tíma

en þess á milli leituðu stúdentar í safninu til ritvers með ýmsar fyrirspurnir eins ekkert væri sjálfsagðara.

Síðastliðið haust, þegar stúdentar leiðbeindu fyrstaárs-nemum með verkefni sín, var allt vinnusvæðið kringum ritver-ið undir lagt. Í ljósi þess hvernig safnið er skipulagt og hvaða hefðir hafa þar skapast um umgengni og nýtingu, reyndist bæði einfalt og sjálfsagt að taka frá eins mörg borð og þurfti hverju sinni fyrir ráðgjöf ritvers. Þegar ráðgjafar voru ekki að störfum nýttist vinnusvæðið með venjulegum hætti fyrir aðra gesti safnsins.

Ef ályktanir mínar af reynslu ársins eru réttmætar tel ég að ritverið hafi náð mjög mikilvægum áfanga í því að skapa starf-semi sinni þá ímynd sem að var stefnt í upphafi, nefnilega að ritverið sé eðlilegur þátttakandi í umræðu um ritsmíðar stúd-enta, en ekki sérúrræði fyrir þá eina sem eiga í einhverjum erfiðleikum.

Að lokumRitver Menntavísindasviðs er hið fyrsta sinnar tegundar á Ís-landi. Mörgum hér á landi er tamt að líta svo á að ráðgjöf við skrif snúist fyrst og fremst um að leiðbeina um málfar og leið-rétta mál- og stafsetningarvillur. Því er víðs fjarri, starfsemi rit-vers snýst að minnstu leyti um það. Á vef ritvers er gerð grein fyrir hlutverki þess og þar er líka gerð grein fyrir því hvaða þjónusta er ekki í boði:

Í ritveri er ekki unnt að fá … • prófarkalestur • ritgerð sína leiðrétta• vottorð um að ritsmíð sé í lagi og laus við

mál- og stafsetningarvillur• verkefni þýdd á annað tungumál• einkunnMarkmiðið er að styrkja stúdenta til sjálfshjálpar.

Við hæfi er að ljúka þessari umfjöllun með orðum sem Lotte Rienecker, forstöðukona Akademisk skrivecenter, notaði í bréfi til undirritaðs til að lýsa hlutverki ritversins við Kaupmannahafnarháskóla: „… vi arbejder især meget med hvordan de studerende kommer ind i studierne og ud af dem igen“.

Þessi orð höfum við haft að leiðarljósi þetta fyrsta starfsár.

HeimildirAsk, S. (2007). Vägar till ett akademiskt skriftspråk. Växjö University

Press, Växjö. Sótt 15. desember 2010 af http://lnu.diva-portal.org/smash/get/diva2:205075/FULLTEXT01

Elmborg, J. K. og Hook, S. (ritstj.). (2005). Centres for learning: Writing centres and libraries in collaboration. Chicago: Association of college and research libraries.

Á heimasíðu ritvers Menntavísindasvið Háskóla Íslands, http://vef-setur.hi.is/ritver er að finna krækjur á vefi nokkurra ritvera sem eru vel skipulögð náma fróðleiks og leiðbeininga.

9

Inngangur„Hver sem er getur sett vefsíðu á Veraldarvefinn án gæða-stjórnunar eða annars eftirlits“ (Kristín Ósk Hlynsdóttir, 1997, bls. 16).

Eftir að almenningur fór að nota Internetið árið 1995 varð sprenging í magni gagna sem sett voru á netið. Sambandið á milli innihalds (e. content) og samhengis (e. context) upp-lýsinganna gleymdist oft eftir því sem upplýsingarnar urðu flóknari og magn þeirra jókst. Þegar fólk fór að reiða sig á upp-lýsingarnar skapaði þetta vandamál fyrir notendur (Cumming, 2009). Fyrirtæki fóru að nota vefsetur (e. web site) til að kynna starfsemi sína og notkun tölvupósts varð hluti af vinnu skrif-stofumannsins (Cronin, 1995). Um aldamótin fór að bera á of-gnótt upplýsinga á vefnum og með Internetbólunni (e. Inter-net boom) varð gríðarleg aukning á vefsíðum (e. web pages) með lítilli stjórnun á innihaldi þeirra (Cumming, 2009).

Buttler Group er tölvufyrirtæki sem sérhæfir sig í rann-sóknum á sviði upplýsingatækni. Í rannsókn sinni komust þeir að því að þegar upplýsingaleitir starfsmanna skila ekki árangri hefur það bein áhrif á samkeppnisstöðu fyrirtækja. Þetta bæði skaðar fyrirtækin og setur þau í hættu. Allt að 10% af launa-kostnaði fer í að greiða fyrir ómarkvissa leit starfsmanna að áreiðanlegum upplýsingum. Rannsakendurnir segja að starfs-menn þjáist bæði vegna ofgnóttar upplýsinga sem og einnig vegna skorts á upplýsingum. Niðurstaðan er sú að hinn venju-legi starfsmaður eyðir hátt í einum fjórða á hverjum degi í leit að réttum upplýsingum til að geta unnið vinnuna sína (Dubie, 2006, Time spent searching cuts into company productivity). Niðurstöður annarrar rannsóknar sem Delphi Research fram-kvæmdi árið 2004 sýnir sömu niðurstöður (Palarchio, 2004).

Uppspretta góðrar þekkingar kemur með góðum upplýs-ingum (Wurman, 1989). Í dag er aðgengi að allskonar gögnum nánast ótakmarkað en þar fara gæði og magn ekki endilega saman og við mikið magn upplýsinga að glíma. Ef notandinn veit ekki svarið við ákveðinni spurningu þá „gúgglar“ hann það bara. En hvernig eru gæði þeirra upplýsinga sem við fáum við upplýsingaleit, til dæmis á netinu? Finnum við alltaf það sem við leitum að?

Upplýsingaarkitektúr og tilgangur hansUpplýsingaarkitektúr snýst um að umbreyta gögnum í upp-lýsingar og gera þær aðgengilegar. Peter Morville og Louis Ro-senfeld (2006) útskýra upplýsingaarkitektúr á eftirfarandi hátt:

• Hönnun á upplýsingum sem er deilt, til dæmis á Internetinu.

• Samþætting á leit, leiðakerfi og nafnakerfi á vef setrum og innraneti.

• Listin og vísindin við að aðlaga upplýsingar og reynslu til að styðja við nytsemi og auka líkur á að finna efni á Veraldarvefnum.

• Styðst við meginreglur hönnunar á rafrænum miðlum, svo sem vefsetrum, gagnasöfnum og fleira.

„Upplýsingaarkitektúr snýst um að búa til áætlun um og skipuleggja uppsetningu gagna til að notendur geti náð mark-miðum sínum á skilvirkan hátt með gagnsæu notendaviðmóti“ (Anna Sveinsdóttir munnleg heimild glærur, 24. janúar 2008). Wurman lýsti upplýsingaarkitektúr svona árið 1996 í bók sinni Information Architects:

Upplýsingaarkitekt. 1) Einstaklingur sem skipu-leggur mynstur sem felst í gögnum eða gerir það flókna skýrt. 2) Einstaklingur sem býr til, byggir upp eða kortleggur upplýsingar sem gerir öðrum kleift að finna þeirra eigin veg í átt að vitneskju. 3) Vaxandi fagstétt 21. aldarinnar sem tekst á við öld þarfarinnar sem einblínir á skýrleika, skilning manneskjunnar, og vísindin á bak við flokkun upp-lýsinga. (Morville og Rosenfeld, 1998, bls. 10).

Eva Ósk Ármannsdóttir

UpplýsingaarkitektúrÞú getur ekki notað það sem þú finnur ekki

10


10

Tilgangurinn með góðum upplýsingaarkitektúr á vefsetrum er margþættur. Með góðum upplýsingaarkitektúr er til dæmis tryggt að hinn almenni notandi geti farið inn á vefsetur og séð um leið hvað er þar að finna. Vefsetrið þarf að vera augljóst og notandinn á ekki að þurfa að eyða tíma í að hugsa (Krug, 2006). Titill bókar Steve Krug segir þetta á afar einfaldan hátt, Ekki láta mig hugsa (e. Don´t Make Me Think). Hafa ætti í huga fjórar spurningar sem notandinn ætti að ná að svara á 25 sek-úndum.

• Hvar er ég?• Hvað getur vefsíðan gert fyrir mig?• Um hvað snýst fyrirtækið og hvað er það nýjasta í

vörum fyrirtækisins eða þróun þess?• Hverjir eru möguleikar mínir á vefsetrinu/vefsíðunni og

hvernig get ég nálgast það sem skiptir mig mestu máli? (Krug, 2006; Nielsen og Loranger, 2006).

Upplýsingaarkitektar hanna notendavænt viðmót þar sem aðferðir bókasafnsfræðinnar eru notaðar til að merkja (e. tag) og flokka innihald vefsetra. Með því að hanna vefsíður með þarfir og væntingar notenda í huga er hægt að stytta verulega þann tíma sem fólk eyðir í ómarkvissa leit á Internetinu og til þess þarf einmitt góðan upplýsingaarkitektúr.

Grafísk hönnun og forritun eru ekki hlutar af upplýsinga-arkitektúr. Upplýsingaarkitektar hvorki hanna vefsetur né út-færa virkni þeirra. Þó er línan þarna á milli oft hárfín og erfitt að segja hvar upplýsingaarkitektúrinn byrjar og forritun tekur við (Morville og Rosenfeld, 2006).

UpphafiðVið upphaf upplýsingaaldarinnar árið 1975 nefndi bandaríski arkitektinn Richard Saul Wurman orðið upplýsingaarkitektúr (e. Information Architecture) mjög líklega fyrstur manna (Kalbach, 2003). Hann talaði um upplýsingaarkitektúr út frá sjónarhorni arkitektsins og hvernig arkitektum bæri að huga að mörgum ólíkum þáttum í hönnun sinni. Wurman var upp-tekinn af orðinu upplýsingar (e. information) og hvað fælist í orðinu sem slíku, „upplýsingarnar sjálfar upplýsa ekki“ (Wur-man, 1989, bls 42). Það er ekki nóg að hafa mikið af gögnum, það þarf að breyta gögnunum í upplýsingar (Wurman, 1989) og það er það sem upplýsingaarkitektúr gerir. Wurman gerir því skýran greinarmun á gögnum (e. data) og upplýsingum. Þetta tvennt getur ekki verið án hvors annars. „Skilningur er brúin á milli upplýsinga og gagna“ (Wurman, 1989, bls 49). Við getum einnig átt erfitt með að greina góðar upplýsingar frá vondum þar sem við fáum svo mikið af þeim og að einblína á upplýsingarnar sem slíkar hefur leitt til upplýsingaofgnóttar (e. information overload). Magn upplýsinga fer ekki endilega saman við gæði þeirra heldur geta þær verið „upplýsingar með minni merkingu í stað þess að auka vitneskju“ (Wurman, 1989, bls. 42).

Wurman skrifaði bókina Information Anxiety (ísl. upp-lýsingakvíði) árið 1989 þar sem hann fjallar um þá erfiðleika sem fólk glímir oft við í upplýsingaleit sinni, til dæmis þegar

það veit að upplýsingarnar eru til en getur ekki fundið þær (Wurman, 1989). Þetta vandamál hefur aukist gríðarlega með tilkomu tölvunnar og Internetsins vegna þess að bæði í tölvum og á netinu er hægt að geyma endalaust magn gagna án stjór-nunar þeirra eða flokkunar. Eins og Wurman bendir réttilega á getur tölvan aldrei komið í staðinn fyrir manninn, því að mað-urinn býr yfir ákveðinni reynslu sem hann hefur öðlast í lífinu. Wurman tekur dæmi um klæðskerasaumaðar skyrtur sem geta enst í allt að 10 ár. Í dag geta vélar saumað skyrtur mun hraðar en mannshöndin en þær endast ekki eins vel (Wurman, 1989).

Wurman sá þörfina á skipulagningu upplýsinga í starfi sínu sem arkitekt. Hann skoðaði skipulag borga með tilliti til margra þátta, svo sem samgangna og þá hvernig þættirnir vinna hver með öðrum og hvernig fólk upplifir sig í borgunum. Wurman leit á starf arkitektsins sem vísindi og list við að hanna leiðbein-ingar fyrir notendur svo að þeir ættu auðveldara með að nota skilgreind rými. Wurman hannaði leiðakerfi fyrir lestakerfið í Tókýó. Þar sést vel hversu skipulagður Wurman er í framsetn-ingu upplýsinga.

Sjá Mynd 1 á næstu síðu

Wurman sagði að arkitektinn þyrfti að afla upplýsinga, skipuleggja þær og koma þeim á framfæri til að geta hannað byggingar sem fullnægðu ólíkum þörfum íbúanna. Þessi starfs-lýsing er mjög lík starfslýsingu bókasafnsfræðinga sem starfa sem upplýsingaarkitektar (Wyllys, 2000).

Hér að framan eru skilgreiningar Wurmans á upplýsingaarki-tektúr frá árinu 1989 og hafa ber í huga að þær eru settar fram fyrir daga almennrar netnotkunar. Svo kom Internetið og átti að bjarga öllu. Allt átti að vera aðgengilegt og ekkert mál að finna það sem fólk vantaði á netinu eða eins og Marinó G. Njálsson orðaði það „Netið er eins og risastórt bókasafn...“ (1995, bls 20). Upplýsingaarkitektar geta ekki tekið undir orð Marinós í dag.

InternetiðInternetið var fyrst notað á síðari hluta sjöunda áratugarins af bandaríska hernum. Tilgangurinn var sá sami og í dag, að deila upplýsingum og auka öryggi gagnanna (Clyde, 2004). Inter-netið gerði mönnum kleift að nálgast gögn frá mismunandi stöðum og tryggt að þótt ekki væri hægt að nálgast gögnin á einum stað var hægt að gera það annarsstaðar. Kerfið vatt upp á sig og fleiri tengdust því, svo sem háskólar og aðrar stofn-anir. Fyrstu tilraunir til að opna Internetið fyrir hinum almenna notanda voru gerðar í Háskólanum í Minnesota árið 1991. Ári seinna var Veraldarvefurinn (e. World Wide Web) þróaður í European Organization for Nuclear Research (CERN) í Sviss af Tim Berners-Lee og fleirum. Fram að þeim tíma þurfti fólk að kunna svokallaðar UNIX skipanir til að geta notað Internetið. Þó að netið hafi verið til frá síðari hluta sjöunda áratugarins náði það ekki vinsældum fyrr en um 1995 eða með tilkomu Veraldarvefsins. Þá kom á markaðinn notendavænni hugbún-aður og með tilkomu vefvafra (e. browsers) eins og Mosaic, Netscape og seinna Internet Explorer og Opera varð almenn Internetnotkun meiri (Clyde, 2004).

11


11

Í dag nota flestir Íslendingar netið á einn eða annan hátt og er það orðið órjúfanlegur þáttur af daglegu lífi fólks. Sam-kvæmt tölum Hagstofu Íslands fyrir árið 2009 nota 94% íbúa höfuðborgarsvæðisins Internetið. Talan er örlítið lægri fyrir landsbyggðina eða 91%. Internetnotkun eykst með hærra menntunarstigi en munurinn er þó ekki mikill þar sem 86% þeirra sem búnir eru með skyldunám nota Internetið að jafn-aði, um 94% þeirra sem eru búnir með stúdentspróf eða iðn-nám og um 98% háskólamenntaðra (Hagstofa Íslands, e.d., bls. 17).

Þróun starfsheitisins Á sama tíma og netið var að ná vinsældum var fólk farið að starfa við upplýsingaarkitektúr þó að orðið sjálft væri senni-lega ekki í starfslýsingu þeirra. Helstu frumkvöðlarnir á starfs-sviðinu eru Peter Morville og Louis Rosenfeld (2006). Þeir eru bókasafns- og upplýsingafræðingar að mennt og hafa unnið við skipulagningu vefsíðna frá 1994, vilja þeir meina að nám þeirra hafi nýst mjög vel í því starfi. Árið 1998 gáfu þeir út bók-ina Information Architeture for the World Wide Web sem fjallar um upplýsingaarkitektúr á vefsetrum og hvernig gera megi efni sem aðgengilegast fyrir notendur (Morville og Rosenfeld, 1998).

Upplýsingaarkitektúr varð að sérhæfðri starfsgrein um

aldamótin síðustu (Cumming, 2009). Opinber fæðing stétt-arinnar varð á fyrstu ráðstefnu upplýsingaarkitekta í Boston, sem haldin var árið 2000 af American Society for Information Science and Technology (ASIS&T) (Kalbach, 2003). Þar hittust sérfræðingar á sviði upplýsingaarkitektúrs í fyrsta skipti á ráð-stefnu sem tileinkuð var fag- og starfsheitinu. Margir af aðal-gúrúunum voru á fyrstu ráðstefnunni, svo sem Andrew Dillon, Louis Rosenfeld og Peter Morville (American Society for In-formation Science and Technology, 2000).

Travis (2000) sagði í grein sinni í Bulletin að ASIS&T samtökin hafi leitt saman á ráðstefnunni sérfræðinga á sviði upplýsinga-arkitektúrs og boðið þeim samastað þar sem upplýsingaarki-tektar gátu myndað tengsl og fengið tækifæri til að deila þekk-ingu. Andrew Dillon (2001) tekur enn sterkar til orða og talar um fundinn sem „sögulegan atburð“ (bls. 27) þó að hann efist um nauðsyn hugtaksins eða jafnvel vöntun á skilgreiningu á upplýsingaarkitektúr. Hann talar um að skilgreiningin sé óljós, sé í raun og veru bara enn eitt heitið á því sem bókasafnsfræð-ingar gera. Engu að síður hefur hugtakið upplýsingaarkitektúr veitt þeim auðkenni sem vilja tilheyra ákveðnum hópi á nýjum vettvangi sem Internetið er.

Andrew Dillon sagði líka árið 2001 að starfsheitið upp-lýsingaarkitekt heillaði marga, enda var blómatímabil upp-lýsingaarkitekta á þessum tíma og þótti fínt að vera upp-

Mynd 1 – Leiðakerfi fyrir lestakerfi í Tókýó sem Wurman hannaði

12


lýsingaarkitekt samkvæmt Morville og Rosenfeld (2002). Þó efaðist Dillon (2001) um skilgreiningu orðsins og réttlætingu á því að fólk sem vann á sviðinu takmarkaði sig með því að skilgreina starfsheitið eingöngu við Internetið. Fyrir honum var það eins og að skjóta sig í fótinn. Kalbach (2003) svarar Dillon og færir rök fyrir starfsheitinu. Hann byrjar á að benda á samband upplýsingaarkitektúrs við bókasafnsfræðina. Hann vitnar í rannsókn sem gerð var árið 2001 sem sýndi að upp-lýsingaarkitektar voru að stórum hluta bókasafnsfræðingar. Í ljósi þessa segir Kalbach í grein sinni eðlilegt að spyrja hver sé munurinn á starfsstéttunum. Niðurstöður Kalbach eru að stéttirnar séu ólíkar, á meðan upplýsingaarkitektinn einblínir á notendur og hvernig hægt sé að gera líf þeirra bærilegra þegar þeir nota Internetið einblínir bókasafnsfræðingurinn meira á safnkost bókasafnsins þó að þeir sinni að sjálfsögðu líka viðskiptavinum sínum. Kalbach lýkur greininni með því að benda á að þessar tvær stéttir ættu að vera duglegri að vísa í hvor aðra og læra af hvor annarri.

Morville og Rosenfeld gáfu út aðra útgáfu af bókinni Information Architecture for the World Wide Web árið 2002. Á milli útgáfu eitt og tvö varð gríðarleg fjölgun vefsetra á Internetinu vegna ofurtrúar á framtíð netsins á seinni hluta tíunda áratugarins. Á tímabilinu janúar 1994 til febrúar 2000 óx hlutabréfavísitala NASDAQ um 605% þegar hámarkinu var náð og höfðu hlutabréf tengd hátækni veruleg áhrif á þá aukningu (Gallbraith og Hale, 2004, bls. 2). Fyrirtæki Morville og Rosenfeld, Argus Associates, sem sérhæfði sig í upplýsinga-arkitektúr vefsetra óx hratt á sama tíma. Þegar þeir skrifuðu fyrstu útgáfuna árið 1998 störfuðu hjá þeim fimm bókasafns-fræðingar en þeim fjölgaði ört og voru orðnir 40 um alda-mótin. Mikil tengslamyndun varð á milli upplýsingaarkitekta og mikil sérhæfing varð til innan fagsins. Mikið bakslag varð í stéttinni þegar netbólan sprakk í mars 2000 (Shiels 2010) og fyrirtækið þeirra, Argus Associates, varð gjaldþrota fljótlega í kjölfarið. Allt viðskiptaumhverfið varð erfiðara og þættir eins og pólitík og menning fyrirtækja fór að hafa meiri áhrif á starf upplýsingaarkitekta. Að ráða sérfræðinga eins og upplýsinga-arkitekta varð munaður sem fyrirtæki höfðu ekki lengur efni á (Morville og Rosenfeld, 2002).

Þriðja útgáfa bókarinnar Information Architecture for the World Wide Web kom út árið 2006. Þá hafði Vefur 2.0 (e. Web 2.0) rutt sér til rúms þar sem samfélagssíður komu til sögunnar og fólk varð sífellt meiri þátttakendur á Internetinu (Morville og Rosenfeld, 2006). Nú gátu allir tekið þátt í að miðla upp-lýsingum t.d. á Wikipedia (Wikipedia, e.d.) en áður var upplýs-ingamiðlunin einhliða úr alfræðiorðabókum (e. Encyclopedia) á vefnum. Blogg og ýmsar samfélagssíður ruddu sér til rúms.

Morville og Rosenfeld velta fyrir sér í þriðju útgáfu bókar sinnar hvernig upplýsingaarkitektinn getur aðlagað sig að breyttum vef þar sem allir eru farnir að vinna vinnu bókasafns-fræðinga og geta flokkað (e. tag) upplýsingar á netinu. Áður

fyrr var slíkt eingöngu á ábyrgð bókasafns- og upplýsinga-fræðinga (Morville og Rosenfeld, 2006). Ef einhver ætlar að leita að pípara á Internetinu getur sá hinn sami fengið í sömu leitarniðurstöðunni símanúmer hjá pípara eða fundið mynd á Facebook af Jóa pípara blindfullum að skemmta sér. Þetta er afleiðing samfélagslegrar flokkunar Vefs 2.0.

Bókasafnsfræðingar virðast margir hverjir vera í tilvistar-kreppu um hvað þeir eigi að kalla sig í ljósi tæknivæðingar og tilkomu Internetsins. Bates (2009) sem er bókasafnsfræðingur til margra ára veltir fyrir sér hvert starfsheiti hennar er, hvað felst í því og hvað bókasafnsfræðingar gera og gera ekki. Hin-ton er upplýsingaarkitekt sem er enn að jafna sig eftir áfallið sem hann fékk þegar einn af stofnendum IA Institute, Jesse James Garrett, sagði á árlegri ráðstefnu ASIS&T árið 2009: „það eru engir upplýsingaarkitektar og það eru engir gagnvirkir hönnuðir... það eru aðeins notendaviðmótshönnuðir“ (Hin-ton, 2010, What am I?). Launakönnun sem IA Institute hefur framkvæmt undanfarin ár styður fullyrðingar Garrett.

Tafla 1 – Þróun starfa

Á töflu 1 og mynd 2 sést að vinsældir starfsheitisins upplýs-ingaarkitekt óx á árunum 2005 og 2006 en hefur verið á niður-leið frá árinu 2007. Þeim sem kölluðu sig gagnvirka hönnuði (e. Interaction Designers) fjölgaði frá árinu 2005 en þeim fækkaði árið 2009. Starfsheitið notendaviðmótshönnuður (e. User Experience Designers/Architect) er hins vegar greinilega að vinna á eins og Garrett heldur fram.

Ekki var spurt um menntun í launakönnuninni heldur mennt unarstig, svo sem háskólapróf, en flestir sem vinna á þessum starfssviðum hafa háskólamenntun (The Information Architecture Institute, 2010, Salary Survey, 2009; 2008; 2007; 2006; 2005).

Út frá þessum tölum frá IA Institute má draga þá ályktun að störf upplýsingaarkitekta og störf þeirra sem vinna við not-endaviðmótshönnun (e. User Experience) eru að renna saman í nýjan starfsvettvang sem er notendaviðmótshönnun/skipu-leggjandi/hönnuður/arkitekt (e.User Experience/Planner/Designer/Architect) (tafla 1 og mynd 2).

Morville og Rosenfeld könnuðu hvaða menntun fólk hafði sem starfaði sem upplýsingaarkitektar árið 2006 fyrir þriðju útgáfu bókarinnar Information Architecture for the World Wide Web. Í könnuninni kom fram að 48,6% (heildarsvör 327) svar-enda sögðust vera með háskólamenntun í upplýsingaarki-tektúr, af þeim hópi voru 40,3% (62 einstaklingar) sem voru með menntun í bókasafns- og upplýsingafræðum (The In-formation Architecture Insitute, 2006, Survey 5: IA Education for Practitioners).

13


Peter Morville og IA Institute stóðu saman að keppni í byrjun ársins 2010 þar sem fólk var beðið um útskýra upplýsingaarki-tektúr. Veitt voru peningaverðlaun fyrir bestu útskýringuna á upplýsingaarkitektúr, besta myndbandið sem lýsti heitinu og bestu skýringarmyndina. Þegar myndböndin og skýringar-myndirnar eru skoðuð sést að skilgreining á upplýsingaarki-tektúr er enn sú sama og Morville og Rosenfeld (2006) nota. Fyrstu verðlaun fyrir bestu útskýringuna fékk myndband þar sem risaeðlumamma er í smá erfi ðleikum með að útskýra fyrir unganum sínum hvað upplýsingaarkitektar gera. Í verðlaun-unum fyrir besta myndbandið er upplýsingaarkitektum líkt við Hróa Hött þar sem þeir „stela“ eða fá lánaðar hugmyndir og verkfæri annarra starfstétta til að gera vefsetur auðveld-ari í notkun fyrir notendur. Tveir fengu verðlaun fyrir bestu skýringarmyndina, önnur útskýrir að upplýsingaarkitektar tengi fólkið við innihald vefsetra og hin skýringarmyndin sýnir hvernig fi mm ára sonur keppandans lýsir á myndrænan hátt hvað pabbi hans gerir. Vinningshafarnir voru kynntir 21. febrúar 2010 og má sjá verk þeirra á vefsetri The Information Architecture Institute (2010, 21. febrúar).

Hvort þetta sé rétt aðferð til að hressa upp á starfsheitið skal ósagt látið en margar skemmtilegar tillögur bárust í keppnina. Á Íslandi hefur starfsheitið upplýsingaarkitekt ekki náð fótfestu á meðal bókasafns- og upplýsingafræðinga þó nokkrir starfi við það. Í könnun sem Óskar Þór Þráinsson gerði árið 2008 á starfsvettvangi bókasafns- og upplýsingafræðinga kom fram að tæp 17% vinna við kerfi svinnu (viðhald, hönnun eða þróun rafrænna upplýsinga) og tæp 25% vinna við vef-stjórnun (umsjón eða ritstjórn vefsíðu) (bls. 32).

Nothæfi Í allri umfj öllun um hvernig fólk notar Internetið er oftast vísað í orðið notendur. Hér er farið stuttlega yfi r hvað felst í orða-notkuninni.

Mýtan um meðalnotanda er í raun og veru röng, allir vefnotendur eru sérstakir og öll vefnotkun er sérkenni hvers og eins (Krug, 2006). Það sem skiptir máli er að fi nna út hver

markhópur viðkomandi vefsíðu er og fá notendur úr honum til að taka þátt í notendaprófunum (Thurow og Musica, 2009). Það er ekkert sem getur komið í stað notendaprófana (Krug, 2006). Fjallað verður nánar um notendaprófanir síðar.

Nielsen og Loranger (2006) skipta not-endum í tvo hópa eftir því hversu lengi fólk hefur notað Internetið. Þau miða við hvað fólk er að gera á netinu, til dæmis netspjall, setja inn nýjan vafra, hvort það noti bókamerkingar og fl eira. Þeir spyrja hvort fólk hafi búið til sína eigin vefsíðu, hvort það geti sjálft lagað vandamál tengt tölvunni og hversu mikið notendur eltast við allt það nýjasta á netinu. Notendur eru þó alltaf allir sem nota netið og þegar vísað er í notendur þá er nauðsynlegt að

hafa það í huga þegar vefsíður eru hannaðar.Samkvæmt ODLIS (e. Online Dictionary for Library and

Information Science) er nothæfi útskýrt sem:

„Hversu vel óvönum notanda líður við að nota tölvu-viðmót á skilvirkan og árangursríkan hátt. Það fyrsta sem huga þarf að við hönnun með notagildi að leiðarljósi er skýrt samræmt leiðakerfi með innihaldi“ (Reitz, 2007, Usability).

Nielsen og Loranger útskýra nothæfi á eftirfarandi hátt:

„Nothæfi er nokkurskonar gæðastimpill á hversu auð-velt er að nota eitthvað. Nánar tiltekið hversu fl jótt fólk getur lært það, hversu árangursríkt það er, hversu auðvelt er að muna það, hversu laust við villur það er og hversu vel notandinn naut þess að nota það. Ef fólk vill ekki eða getur ekki notað þá möguleika sem í boði eru, gætu þeir alveg eins ekki verið til“ (Nielsen and Loranger, 2006, bls. xvi).

Upplýsingahegðun notendaÞegar notkun leitarvéla er skoðuð kemur í ljós að notendur nota vefi nn ekki alltaf eins og búast má við. Margir slá inn vef-slóðir í leitarvélar í stað þess að slá það inn í vafrann. Spyrja má hvers vegna það sé? Svarið er að þetta virkar og er það oftast nóg fyrir fl esta þó að þetta sé lengri leið. Þetta á við um alla hópa og oft eru ótrúleg göt í þekkingu sérfræðinga rétt eins og nýgræðinga. Þetta snýst um fólk sem þarf að komast að settu marki og það skiptir það ekki máli hvernig það fer að því (Krug, 2006).

En er þetta þá ekki bara allt í lagi? Ekki samkvæmt Krug (2006) sem vill meina að þó að fólk nái oft að bjarga sér með þessum hætti þá er það ekkert sérlega árangursríkt fyrir not-andann sjálfan þegar upp er staðið. Þess vegna er mikilvægt að notendur skilji vefsetrin sem þeir vafra á því það eykur líkurnar á að þeir fi nni það sem þeir leita að. Þeir skilja einnig betur hvað er hægt að gera á viðkomandi vefsetri án þess að

Mynd 2 – Þróun starfa

14


treysta á Guð og lukkuna og að lokum hjálpar notendavæn vefsíða notandanum að líða betur með sjálfan sig.

Hægt er að komast upp með léleg vefsetur á meðan engin samkeppni ríkir, en hvað gerist þegar samkeppnisaðili býr til vefsetur sem er betra? Nielsen og Loranger (2006) segja að fólk í dag hafi minni þolinmæði gagnvart vefsetrum sem erfitt er að nota og fari annað sem þýðir ekkert annað en töpuð við-skipti fyrir viðkomandi fyrirtæki.

Dreifileiðir upplýsingaLeiðakerfi er eins og áttaviti, það hjálpar notandanum á ferð hans um vefsetrið. Segja má að „hönnun leiðakerfis snúist um að bæta við hurðum og gluggum“ (Morville og Rosenfeld, 2006, bls. 115). Markmiðið er að notendur geti komist af for-síðu vefseturs á áfangastað innan þess og aftur heim á forsíð-una og geti nálgast upplýsingar á vefnum frá mörgum hliðum hans án þess að villast eða að þurfa yfirleitt að hugsa (Krug, 2006).

Samhengi er það sem mestu máli skiptir við gerð leiðakerfis vegna þess að notendur geta komið inn á vefsetur hvaðan sem er, til dæmis frá leit í leitarvélum eða öðrum vefsetrum þar sem vísað er í þau. Þess vegna er mikilvægt að notendur átti sig á því um leið og þeir koma á vefsetrið hvar þeir eru (Morville og Rosenfeld, 2006; Nielsen og Loranger, 2006).

Dreifileiðirnar geta verið mismunandi, til dæmis leiðakerfi, brauðmolaslóð, veftré, lyklun, leiðbeiningar, leitir og nafna-kerfi.

AðgengiAðgengi (e. accessibility) á Internetinu snýst um jöfn tækifæri fyrir alla til að nota vefinn, einnig þá sem stríða við einhvers-konar skerðingu eða fatlanir. Þetta eru t.d. lesblindir, eldra fólk, fólk með lélega sjón, blindir eða fólk með einhverskonar hreyfihömlun sem gerir þeim erfitt um vik að nota tölvur og þar með netið. Það er í raun stórmerkilegt að ef vel er að vefnum staðið getur blindur maður án aðstoðar lesið efni hans með því að nota skjálesara (Krug, 2006).

World Wide Web Consortium (W3C) hannar staðla fyrir vef-inn sem nýtast fötluðum. Markmið þeirra er að allir geti notað Veraldarvefinn (W3C, 2009, -b). Tim Berners-Lee þróaði staðl-ana (W3C, 2009, -a), sá sami og þróaði Veraldarvefinn (Clyde, 2004).

Web Content Accessibility Guidelines (WCAG) 2.0 er önnur út-gáfa staðals frá W3C sem inniheldur ráðleggingar um hvernig hægt er að gera innihald á vefnum aðgengilegra. Ef farið er eftir ráðleggingunum mun það auka aðgengi fatlaðra og jafn-framt bæta aðgengi almennt að vefnum (W3C, 2008). Margir eru farnir að nota netið í gegnum síma og ef vefsetur eru gerð eftir stöðlum W3C er auðveldara að skoða þau í símum (Krug, 2006).

Árið 1998 setti bandaríska þingið lög, Section 508, sem gera kröfu um gott aðgengi á rafrænum miðlum fyrir fatlaða. Lög-unum er ætlað að brjóta múra fatlaðra einstaklinga og gefa þeim jöfn tækifæri og hvetja til þróunar á rafrænum miðlum. Lögin gera þá kröfu á opinberar stofnanir í Bandaríkjunum að

starfsmenn og viðskiptavinir sem eru fatlaðir geti fengið sömu upplýsingar og aðrir (Section 508, e.d.).

Framkvæmdastjórn Evrópusambandsins lagði fram til-lögur um bætt aðgengi sem byggir á þremur stoðum sem ganga út á að ríkið kaupi tæknibúnað sem er aðgengilegur og sýni þannig gott fordæmi, skoði vottun á aðgengismálum og hvernig aðlaga megi lagaumhverfi með tilliti til aðgengis. En í breskri könnun frá árinu 2005 kemur fram að 70% vefsetra Evrópubandalagsins fá falleinkunn (UT vefurinn, e.d., Aðgengi fyrir alla, reglur).

Á Íslandi eru ekki til lög sem eru eins vel skilgreind og Sec-tion 508. Þó eru til Lög um málefni fatlaðra nr. 59/1992. Mark-mið þeirra er að fatlaðir hafi rétt og lífskjör til jafns við aðra þjóðfélagsþegna. Í Netríkinu Ísland 2008-2012 sem er stefna ríkistjórnarinnar um upplýsingasamfélagið á Íslandi segir: „Opinberir vefir fullnægi skilyrðum um aðgengi fatlaðra (a.m.k. kröfur W3C um A-vottun)“ (Forsætisráðuneytið, 2008, bls. 9).

Kannanir sem fyrirtækið Sjá gerði fyrir Forsætisráðuneytið árin 2005, 2007 og 2009 sýna að aðgengi opinberra vefja batn-aði mikið á milli áranna 2005 og 2007 en stendur því miður í stað árið 2009 (UT vefurinn, e.d.).

Fyrirtækið Sjá ehf sér um aðgengisvottun á vefsíðum í sam-vinnu við Öryrkjabandalag Íslands sé þess óskað. Hægt er að fá þrjár vottanir allt eftir því hversu langt á að fara í aðgengi á vefsíðu. Uppfylla þarf vottun I til að fá vottun II og vottun II til að fá vottun III (Sjá, e.d.-a).

Vefsetur sem fá vottun hjá Sjá og Öryrkjabandalaginu fá merki sem sett er á vefsetrin og gildir vottunin í eitt ár.

Mjög fá fyrirtæki á Íslandi eru með aðgengisvottun frá Sjá og einungis eitt fyrirtæki, Tryggingamiðstöðin, er með vottun I, II og III (Sjá, e.d.-b).

LokaorðUpplýsingaarkitektúr hefur verið notaður við gerð vefsetra frá því að Internetið náði vinsældum almennings árið 1995. Starfs-heitið upplýsingaarkitekt varð þó ekki til fyrr en um síðustu aldamót. Vísbendingar eru um að upplýsingaarkitektúr sé orð-inn samofinn stétt þeirra sem vinna við notendaprófanir, sem eru til dæmis fólk sem vinnur með samskipti manns og tölvu (e. Human Computer Interaction) enda eru skilin þarna á milli afar óskýr og starfsstéttirnar ungar.

Svo virðist vera sem færri noti eingöngu upplýsingaarkitekt í starfstitli sínum. Fleiri nota í dag notendaviðmótshönnun. Þar sem engin könnun hefur verið gerð á hvaða menntun fólk hefur í faginu eftir árið 2006 er ómögulegt að segja með ein-hverri vissu um hvort starfið sé að færast frá bókasafns- og upplýsingafræðingum yfir á aðrar stéttir. Bókasafnsfræðingar voru í meirihluta í starfsstéttinni í könnun sem gerð var árið 2001 og þeir voru um 40% stéttarinnar í könnun sem gerð var árið 2006.

Á Íslandi hefur starfsheitið ekki náð fótfestu en hins vegar eru margir meðvitaðir um mikilvægi þess að vefsíður séu vel skipulagðar og aðgengilegar.

Eftir að Vefur 2.0 varð til og þátttaka almennings í skipu-lagningu gagna á vefnum jókst verður sífellt meiri þörf á

15


markvissu skipulagi. Leitarvélar skila þúsundum niðurstaðna af gögnum í misjöfnum gæðum sem fólk alls staðar í heim-inum hefur merkt og flokkað. Því verður sífellt erfiðara fyrir hinn venjulega notanda að finna áreiðanlegar upplýsingar og að geta skilið góðar upplýsingar frá vondum. Upplýsingalæsi hefur aldrei verið jafnmikilvægt og í dag.

Bókasafns- og upplýsingafræðingar hafa heilmargt til að leggja í gerð vefsíðna. Þeir læra flokkunaraðferðir, lyklun og kerfisbundna efnisorðanotkun til að lýsa innihaldi. Ekkert annað háskólanám fer eins djúpt í þessi mál og bókasafns- og upplýsingafræðin. Bókasafns- og upplýsingafræðingar þurfa að vera duglegri við að minna á sig, vera meira áberandi og koma með tillögur að úrbótum þar sem þeir starfa. Mikilvægt er að bókasafns- og upplýsingafræðingar séu með í vefteym-um þar sem það á við þar sem þeir eiga fullt erindi í þau.

Abstract

Information Architecture. You cannot use what you cannot findThe intention of this article is to analyse the origin of the concept Information Architecture and its definition. Who was the first to use the concept and in which circumstances did it emerge from? The article describes the early days of the Inter-net and demonstrates that Information Architecture has been used to make web pages more accessible since the Internet became popular. The article follows the development of the job title, from when it emerged 10 years ago, describes the development taking place today and accessibility on the web.

HeimildaskráAmerican Society for Information Science and Technology. (2000).

Conferences. Sótt 7. mars 2010 af http://www.asis.org/Conferences/Summit2000/Information_Architecture/ index.html

Bates, M. E. (2009). Do I look like a librarian? Online, 33(5), 64. Sótt 3. apríl 2010 af http://proquest.umi.com/pqdweb?did=1857454581&-sid=1&Fmt=3&clientId=58032&RQT=309&VName=PQD

Clyde, L. A. (2004). An introduction to the Internet, course manual v.12.0. Perth: Netweaver.

Cronin, M. J. (1995). Doing more business on the Internet: how the electronic highway is transforming American companies. New York: Van Nostrand Reinhold.

Cumming, M. (2009). Information architecture. Interaction-Design.org. Sótt 4. mars 2010 af http://www.interaction-design.org/encyclopedia/information_architecture.html

Dillon, A. (2001). I think therefore IA? Bulletin of the American Society for Information Science, 27(2), 27-28. Sótt 16. mars 2010 af http://www3.interscience.wiley.com/cgi-bin/fulltext/109861961/PDFSTART

Dubie, D. (2006). Time spent searching cuts into company producti-vity. NetWorkWorld. Sótt 18. mars 2010 af http://www.networkworld.com/news/2006/102006-search-cuts-productivity.html

Forsætisráðuneytið. (2008, maí). Netríkið Ísland: Stefna ríkisstjórnar Íslands um upplýsingasamfélagið 2008-2012. Sótt 3. apríl 2010 af http://www. forsaetisraduneyti.is/media/frettamyndir/NETRIKID_ISLAND_stefnuskra.pdf

Gallbraith, J. K. og Hale, T. (2004). Income distribution and the inform-ation technology bubble. Sótt 17. apríl 2010 af http://utip.gov.utexas.edu/papers/utip_27.pdf

Hagstofa Íslands. (e.d.). Ísland í tölum 2009-2010. Sótt 1. apríl 2010 af http://hagstofan.is/lisalib/getfile.aspx?itemid=10652

Hinton, A. (2010, 26. mars). What am I? Sótt 6. apríl af http://www.ink-blurt.com/2010/03/26/ what-am-i/

Kalbach, J. (2003). IA, therefore I am. Bulletin of the American Society for Information Science and Technology, 29(3), 23-26. Sótt 5. apríl 2010 af http://www3.interscience.wiley.com/cgi-bin/fulltext/109861514/HTMLSTART

Kristín Ósk Hlynsdóttir. (1997). Upplýsingavefur Kópavogs þarfagrein-ing. Óbirt BA-ritgerð: Háskóli Íslands, Félagsvísindadeild.

Krug, S. (2006). Don´t make me think: A common sense approach to web usability (2. útgáfa). Indianapolis: New Riders.

Lög um málefni fatlaðra. nr. 59/1992. Sótt 29. mars 2010 af vef Alþingis: http://www.althingi.is/lagas/nuna/1992059.html

Marinó G. Njálsson. (1995). Internetið í viðskiptalegum tilgangi. Reykjavík: Framtíðarsýn: Viðskiptafræðistofnun Háskóla Íslands.

Morville, P. og Rosenfeld, L. (1998). Infromation architecture for the world wide web. Sebastopol, CA: O’Reilly & Associates.

Morville, P. og Rosenfeld, L. (2002). Infromation architecture for the world wide web (2. útgáfa). Sebastopol: O’Reilly.

Morville, P. og Rosenfeld, L. (2006). Infromation architecture for the world wide web (3. útgáfa). Cambridge: O’Reilly.

Nielsen, J. og Loranger, H. (2006). Prioritizing web usability. Berkeley, CA: New Riders.

Óskar Þór Þráinsson. (2008). Rannsókn á starfsvettvangi bókasafns- og upplýsingafræðinga. Óbirt BA-ritgerð: Háskóli Íslands, Félagsvísindadeild. Sótt 4. apríl 2010 af http://skemman.is/bitstream/1946/4127/1/BA_Verkefni_Oskar_Thor_Thrainsson_fixed.pdf

Palarchio, M. I. (2004). Time spent searching for information. mip´s scan. Sótt 18. mars 2010 af http://www.mipsscan.com/2004/05/time_spent_sear.html

Reitz, J. M. (2007). ODLIS: Online dictionary for library and information science, Libraries Unlimited (Usability). Sótt 5. apríl 2010 af http://lu.com/odlis/search.cfm

Section 508. (e.d.). 508 Law. Sótt 29. mars 2010 af http://www.sec-tion508.gov/index.cfm

Shiels, M.. (2010, mars). Where were you on 10 March 2000? Sótt 17. apríl 2010 af http://www.bbc.co.uk/blogs/thereporters/maggies-hiels/2010/03/where_were_you_on_march_10_200.html

Sjá. (e.d.-a). Aðgengisvottun. Sótt 2. apríl 2010 af http://sja.is/adgeng-isvottun/

Sjá. (e.d.-b). Forgangur I, II og III. Sótt 2. apríl 2010 af http://sja.is/adgengisvottun/ forgangur-i-ii-og-iii/

The Information Architecture Insitute. (2006, ágúst). Survey 5: IA Education for Practitioners. Sótt 1. apríl 2010 af http://iainstitute.org/en/learn/research/survey_5_ia_education_for_practitioners.php

The Information Architecture Insitute. (2010). Salary survey 2005. Sótt 1. apríl 2010 af http://iainstitute.org/en/learn/research/salary_sur-vey_2005.php

The Information Architecture Insitute. (2010.) Salary survey 2006. Sótt 1. apríl 2010 af http://iainstitute.org/en/learn/research/salary_sur-vey_2006.php




The Information Architecture Institute. (2010, 21. febrúar). Explain IA winners announced. Sótt 6. apríl 2010 af http://iainstitute.org/news/001084.php

16


Thurow, S. og Musica, N. (2009). When search meets web usability. Berkeley, CA: New Riders.

Travis, I, L. (2000). ASIS summit 2000: a special report. Bulletin of the American Society for Information Science, 26(5), 7-8. Sótt 16. mars 2010 af http://www3.interscience.wiley.com/cgi-bin/fulltext/109864028/PDFSTART?CRETRY=1&SRETRY=0

Tryggingamiðstöðin. (e.d.). Forsíða. Sótt 21. apríl 2010 af http://www.tm.is/

UT vefurinn: Vefur um upplýsingatækni. (e.d.). Aðgengi fyrir alla, reglur. Sótt 29. mars 2010 af http://www.ut.is/adgengi/reglur/

UT vefurinn: Vefur um upplýsingatækni. (e.d.). Hvað er spunnið í opin-bera vefi 2009? Sótt 3. apríl 2010 af http://www.ut.is/media/utvefur-skjol/HESIOV_skyrsla_2dalka.pdf

W3C. (2008). Web content accessibility guidelines (WCAG) 2.0. Sótt 3. apríl 2010 af http://www.w3.org/TR/WCAG20/

W3C. (2009, -a). About W3C. Sótt 2. apríl 2010 af http://www.w3.org/Consortium/

W3C. (2009, -b). WAI Mission and organization. Sótt 29. mars 2010 af http://www.w3.org/ WAI/about.html

Wikipedia. (e.d.). Forsíða. Sótt 26. apríl 2010 af http://en.wikipedia.org/wiki/Main_Page

Wurman, R. S. (1989). Information anxiety. New York: Doubleday.Wyllys, R.E. (2000). Information architecture. The University of Texas at

Austin Graduate School of Library and Information Science. Sótt 5. apríl 2010 af http://www.gslis.utexas.edu/%7El38613dw/readings/InfoArchitecture.html

Háskóli Íslands Háskólatorgi S. 570 0777 - Háskólinn í Reykjavík Sólinni Nauthólsvík S. 599 6469 [email protected]

www.boksala.is

17

InngangsorðÁrið 1844 birtist ítarlegur ritdómur í Nýjum félagsritum eftir Jón Sigurðsson. Til umfjöllunar var tæplega 200 blaðsíðna bók sem kom út í Viðey tveimur árum áður. Bókin lét ekki mikið yfir sér og við fyrstu sýn mætti ætla að innihald hennar gæfi ekki tilefni til mikilla deilna. Í ritdóminum fann Jón um-ræddri bók þó allt til foráttu og sagði hann einfaldlega að hún væri „sú bók sem eg hefi séð ljótasta og verst af hendi leysta hingaðtil, og eg má fullyrða, að engin bók hefir komið lakari á prent á Íslandi þegar á allt er litið“ (Jón Sigurðsson, 1844, bls. 133).1 Ritdómurinn var allur á þessa leið og var svo hvass að honum hefur jafnvel verið líkt við frægan ritdóm Jónasar Hallgrímssonar um Tristans rímur Sigurðar Breiðfjörðs í þriðja árgangi Fjölnis árið 1837 (Jón Jacobsson, 1919-1920, bls. 53; Jónas Hallgrímsson, 1837). Bókin sem vakti þessi hörðu við-brögð Jóns var skrá yfir bókaeign Stiftisbókasafnsins sem kom út árið 1842. Í þessari grein verður litið stuttlega á þenn-an harðorða ritdóm Jóns.

Starf Jóns innan bóka- og skjalasafnaÍ ár er haldið upp á 200 ára fæðingarafmæli Jóns Sigurðs-sonar. Þó að hann sé þekktastur fyrir stjórnmálaferil sinn vann hann stóran hluta starfsævi sinnar innan bóka- og skjalasafna, einna helst að útgáfu ýmissa fornrita og heimildasafna, upp-skrift handrita og öðru því tengt, allt frá því hann var nítján

Bragi Þorgrímur Ólafsson

Lakasta bók Íslandssögunnar?Af ritdómi Jóns Sigurðssonar forseta 1844

ára gamall í þjónustu Steingríms Jónssonar biskups í Laugar-nesi, til starfa sinna innan Árnasafns og ýmissa fræðafélaga í Kaupmannahöfn á fullorðinsárunum.2 „Skrár, bréf og skjöl eru, eins og allir vita, hinn vissasti og áreiðanlegasti grund-völlr sögunnar í hverju landi sem er“ skrifaði Jón í fyrsta bindi Íslensks fornbréfasafns árið 1857, enda byggði hann bæði stjórn mála- og fræðaferil sinn á sögulegum grunni (Jón Sigurðsson, 1857-1876, bls. iii). Allt fræðastarf Jóns og heimildaútgáfa krafðist verulegrar þekkingar á uppbyggingu og forða bóka- og skjalasafna, enda segir Páll Eggert Ólason í ævisögu sinni um Jón að hann „hefir bersýnilega haft allt til þess að bera að verða yfirburðamaður í þjónustu skjalasafna eða bókasafna, hvort heldur var“ (Páll Eggert Ólason, 1929, bls. 287). Páll bætir ennfremur við að „[betri] forstöðumann slíkra safna en Jón myndi ekki auðið að finna, frá hverri hlið sem á væri litið“ (bls. 288). Jóni var líka annt um að öflug bóka- og skjalasöfn væru byggð upp á Íslandi. Hann barðist til dæmis fyrir því að endurreist Alþingi yrði háð í Reykjavík en ekki á Þingvöllum, meðal annars vegna þess að í Reykjavík væri betra aðgengi að bóka- og skjalasöfnum, og eftir endur-reisn þingsins 1845 vann hann að stofnun sérstaks bókasafns

1. Í beinum tilvitnunum er stafsetning tekin upp óbreytt.2. Sjá um fræðastörf Jóns Sigurðssonar t.d. Einar Laxness, 1979, bls. 137-150.

Jón Sigurðsson var afkastamikill fræðimaður og vann alla sína starfsævi að ýmsum texta

og heimildaútgáfum til hliðar við stjórnmálastarf sitt. Hann

hafði góða þekkingu á uppbyggingu bóka og skjalasafna og vildi veg þeirra sem mestan.

18


þess (Bragi Þorgrímur Ólafsson, 2008, bls. 33-35). Þá keypti hann og gaf bækur til Stiftisbókasafnsins (hér eftir kallað Landsbóka-safn) í svo miklu magni að bókavörður þess sagði árið 1859 að Jón væri einhver staðfastasti velgjörðarmaður þess (Jón Jacobsson, 1919-1920, bls. 87-88). Jón var því kröfuharður notandi og velunnari bóka- og skjalasafna og vissi hvernig standa ætti að skráningu þeirra, flokkun og uppbyggingu svo þau kæmu að sem mestum notum og væru aðstandendum til sóma.

Landsbókasafnið árið 1844Árið 1844 var aðsetur Landsbókasafns á lofti Dómkirkjunnar og taldi um 7.500 rit.3 Safnið hafði verið stofnað 26 árum áður (1818), en var þó ekki aðgengilegt til almennrar notkunar fyrr en haustið 1825, þegar búið var að koma fyrir bókahillum og öðrum búnaði á lofti kirkjunnar. Um nokkurra ára skeið hafði staðið til að gefa út ítarlega skrá yfir bókaeign safnsins, en fyrsta skrá þess efnis kom út árið 1828, sem Jón taldi að hefði verið „vel samið og greinilegt“ (Jón Sigurðsson, 1844, bls. 132; Registr yfir Íslands Stiftisbókasafn, 1828). Síðan þá hafði bókakostur safnsins vaxið umtalsvert svo nauðsynlegt var talið að gefa út nýja skrá. Stjórnarnefnd safnsins fór að undirbúa hana um 1838 og leit hún dagsins ljós í desember 1842 (Jón Jacobsson, 1919-1920, bls. 49-52). Í nefndinni sátu þeir Steingrímur Jónsson biskup, Torkil A. Hoppe stiftamtmaður, Jón Thorstenssen landlæknir og Þórður Jónassen, síðar dómstjóri. Nefndin virðist hafa verið ánægð með útkomuna og ákvað að senda velunnara safnsins, Carl Christian Rafn, tíu eintök af skýrslunni, enda var Rafn einn af frumkvöðlum að stofnun þess árið 1818 og studdi dyggilega við það alla sína ævi með rausnarlegum bókagjöfum og annarri aðstoð.4 Í bréfi sem nefndin sendi með skránni til Rafns segir að hún muni auka og glæða áhuga landsmanna á safninu og gera þeim það notadrýgra en áður. Óskuðu nefndarmenn að Rafn dreifði skránni meðal velgjörðarmanna safnsins erlendis og þeirra sem láta sig stofnunina varða, enda var það nokkuð kappsmál fyrir safnið að fá bókagjafir erlendis frá (Jón Jacobs-son, 1919-1920, bls. 52).

Viðtökur bókarinnarRafn skrifar nefndinni í lok árs 1843 og þakkar fyrir skrána og segist ánægður að sjá að mörg góð og gagnleg ritverk hafi bæst við safnið. Hann bætir þó við og segir hreinskilnislega:

þessi bókaskrá er verk, sem ekki fullnægir kröfum tímans. Það er áreiðanlega mikil óregla í þessari skrá, sem allir hljóta að reka augun í, þótt þeir að eins fletti henni lauslega. Ég hygg því, að það mundi ekki verða stofnuninni að nokkru gagni, þótt ég sendi skrána vinum hennar erlendis. Á Íslandi getur hún vitanlega orðið að nokkrum notum, svona eins og hún er, en út fyrir landsteinana ætti áreiðanlega ekki að hleypa nokkru einstaki, því stofnuninni mundi enginn greiði með því gerður (Jón Jacobsson, 1919-1920, bls. 54).

Rafn orðar þetta mjög varfærnislega og á kurteisan hátt eins og hans var von og vísa. Eflaust hefur svar hans orðið nokkuð áfall fyrir stjórnarnefndina, en það var þó ekkert í líkingu við gagnrýni Jóns Sigurðssonar. Jón var þá orðinn vel kunnugur Rafni og fékk eintak af skránni hjá honum eins og hann lýsir í bréfi til Páls Melsteð í október 1844: „Eg vissi ekki neitt um þessa ófreskju fyrri en eg fékk hana hjá Rafni, og vissi ekki einusinni hver höfundur var þegar eg skrifaði próduktið [ritdóminn], nema eg heyrði gizkað á Jónassen [Þórður Jónassen, sem sat í stjórnarnefnd safnsins]“ (Minn-ingarrit aldarafmælis Jóns Sigurðssonar 1811-1911, 1911, bls. 88). Jóni hefur augljóslega blöskrað vinnubrögðin við skrána og tók til við að skrifa ítarlegan ritdóm til birtingar í tímarit sitt, Ný félagsrit. Hér á eftir verður vitnað í ritdóminn og Jóni gefið orðið að miklu leyti.

RitdómurinnÍ upphafi ritdómsins byrjar Jón á því að fræða lesendur almennt um gildi bókasafna. Þar kemur skýrt fram hvaða hug hann ber til þeirra:

Allir mentaðir menn og bókavinir finna það að vísu, eins á Íslandi og annarstaðar, hversu ómetanlegt gagn er að bókasöfnum. Enginn einstakur maður hefir efni á að útvega sér allar þær bækur sem hann þarf með, ef hann er vísindamaður, og þó fáeinir gæti það, þá er samt auðsætt, hversu miklu nytsamara er og jafnvel sparnaðarmeira, að hafa bókasafn, sem margir geta haft not af. Engin þjóð er nú til í veröldinni, sem siðuð vill heita, að hún leggi ekki stund á að eiga góð bókasöfn, og enar bezt mentuðu þjóðir verja ærna peningum úr almennum sjóði til að auka og prýða söfn þessi sem mest, og kaupa til þeirra það sem ekki fæst með öðru móti (Jón Sigurðsson, 1844, bls. 131).

Jón bendir í framhaldinu á að það sé nauðsynlegt að til séu prentaðar skrár yfir bókaeign safnanna svo þau komi fólki að almennilegum notum. Ef slíkar skrár séu vel frágengnar geta

Carl Christian Rafn var mikill Íslandsvinur og hvatti til stofnunar bókasafns á Íslandi árið 1818. Honum var umhugað um safnið eftir stofnun þess og sendi því fjölmargar bækur og tímarit til eignar. Þegar skrá yfir bókaeign safnsins kom út árið 1842 lýsti hann yfir vonbrigðum með hana og taldi ekki heppilegt að sýna hana erlendum velgjörðarmönnum. (Málverk eftir C.C. Andersen).

3. Í árslok 1840 (Jón Jacobsson, 1919-1920, bls. 51).4. Sjá um hann: Aðalgeir Kristjánsson, 1996, bls. 22-52.

19


þær einnig hvatt fólk til að gefa safninu bækur, enda votti þær um að vel sé hugsað um safnkostinn og framsetningu hans. Aftur á móti segir Jón: „[e]f það er illa samið og óþokkalega frá því gengið, þá álykta allir menn svo, að þeir séu hirðulausir sóðar sem fyrir safninu eigi að sjá, og sú þjóð, sem ekki hirðir um bókasöfn sín, sé ekki orðin svo mentuð að hún kunni að meta nokkur andleg gæði, og sé þessvegna ekki verð þess að menn styrki hana“ bls. 132). Jón telur að bókaskráin 1842 falli í þennan fl okk, enda er það „bæði ófullkomið, illa niðurskipað, rángt og ruglingslegt, og svo er vitleysunni haugað saman hverri ofaná aðra, bæði í nöfnum, tölum og bókatitlum, að það verður ekki sannari dómur sagður, enn að bókin sé öll-saman ekki annað enn ein einasta afskræmisleg prentvilla“ (bls. 133-134). Jón hefst því næst handa við að telja upp þær villur og þá vankanta sem hann fi nnur á ritinu „mest eptir lausri skoðun um fáeinar klukkustundir “ (bls. 134). Skipta má þessum athugasemdum Jóns í nokkra fl okka.

Höfundur: tómthúsmaður eða þaðan af minna?Jón vekur athygli á því að enginn höfundur sé tilgreindur að verkinu. Hann segir að lesendur bókarinnar myndu líklega álíta að einhver af stjórnarmönnum safnsins hefði tekið hana saman: „en þegar menn fara að fl etta bæklingnum mun það fl jótt verða augljóst hverjum manni, að enginn ment-aður maður mun hafa gjört það, því síður nokkurr af stjórnar-mönnunum, heldur muni höfundurinn vera tómthúsmaður eða þaðan af minna ...“ (bls. 133). Jón gefur því ekki mikið

fyrir vísindalega hugsun þess sem tók skrána saman og telur í kjölfarið það furðu sæta að stjórnarmenn vilji senda bókina til erlendra velgjörðarmanna: „en væri það á Hornströndum, þá segði menn það væri svo til komið, að bókin væri umskipt-ingur, sem illur vættur hefði sent í stað ens rétta registurs, til að koma inn hjá útlendum mönnum forakti á Íslendíngum, og aptra þeim frá að sýna því landi nokkra velvild, en allrahelzt frá því að gefa þangað bækur“ (bls. 133). Hér kemur aftur fram sú hugsun hjá Jóni að nauðsynlegt sé að afl a safninu dyggra stuðningsmanna erlendis frá og því þurfi að vanda til verka við skrá sem þessa.

Flokkun og röðunÍ ritdómnum fræðir Jón lesendur um það hvernig fl okka eigi bækur á bókasöfnum. Jón segir: „Menn skipta ... bók-unum fyrst í aðalfl okka (guðfræði, lögspeki o.s.frv.) og síðan hverjum aðalfl okki í aðra minni (t.a.m. guðfræði í: biblíufræði, trúarfræði, siðalærdóm, o.s. frv.). Því næst setja menn en al-mennu rit og aðalrit eða samfellurit fremst í hvern fl okk, þar sem þau eru til, og síðan en einstaklegu á eptir“ (bls. 137). Jón bendir á að ekki sé fyllilega farið eftir þessum venjum í umræddri bókaskrá. Í guðfræðifl okknum megi t.d. fi nna alls óskylt efni, svo sem skýrslu frá Myntfræðifélaginu í London (Proceedings of the Numismatic Society), í sagnfræðifl okknum sé slegið saman bókum, tímaritum og landakortum, og forn-sögur komi bæði á undan og eftir tímaritunum í þeim fl okki, þar sé að fi nna skáldsögu (Sagan um þá tíu ráðgjafa af Rask [Historien om de ti Vezirer og hvorledes det gik dem med Kong Azád Bachts Søn]) og loks séu handrit ekki aðskilin frá prent-uðum bókum. Það er því ekki furða þegar Jón segir að „eng-inn veit hvar hann á að leita, nema hann fl etti blað fyrir blað allri bókinni, og þó höfundurinn vísi manni á hvern aðalfl okk ... þá skyldi enginn maður því treysta eða fylgja þeirri bend-ingu“ (bls. 137).

SkráningJón bendir á að ekkert samræmi sé í skráningu safnkostsins: „Það er almenn venja, að rita nöfn höfunda fyrst, síðan sjálfan titil bókarinnar stutt og greinilega, þvínæst nafn staðar þess sem bókin er prentuð á, og seinast brotið ... hér er það allt andhælis ... Nöfn höfundanna standa hér ýmist fremst eða aptast, og stundum er þeim sleppt, þó nöfn þeirra standi á bókunum og sé til færð í enu eldra registri, en stundum eru þau raung, og það nöfn frægra manna, sem allir mentaðir menn þekkja“ (bls. 139).

Skrá yfi r bókaeign Stiftisbókasafnsins, útgefi n 1842. Lakasta bók Íslandssögunnar að mati Jóns, sem kallaði hana eina allsherjar prentvillu og taldi að brenna ætti upplag hennar og gefa út nýja skrá.

„Allir mentaðir menn og bókavinir fi nna það að vísu, eins á Íslandi og annarstaðar, hversu ómetanlegt gagn er að bókasöfnum. Enginn einstakur maður hefi r efni á að útvega sér allar þær bækur sem hann þarf með, ef hann er vísindamaður, og þó fáeinir gæti það, þá er samt auðsætt, hversu miklu nytsamara er og jafnvel sparnaðarmeira, að hafa bókasafn, sem margir geta haft not af.“ Jón Sigurðsson, 1844

20


Villur: mannanöfn, titlar, útgáfuár, brotÍ ritdómnum tekur Jón nokkur dæmi um villur.

Í fyrsta lagi tilgreinir hann mannanöfn og bendir til dæmis á að P.E. Müller biskup á Sjálandi sé bæði kallaður Møller og R. Møller, sjófarinn Kort Adeler er kallaður Adler, sagnaritarinn Riegels er kallaður Niegels, Munthe sagnaritari er kallaður Mynthe, Oelszner er kallaður Ollsern og Katrín önnur í Rúss-landi er kölluð Katrín ellefta og svo mætti lengi telja (bls. 139-140).

Í öðru lagi eru fjölmargir bókatitlar rangir, til dæmis „M. Stephensens om Skaptafjeldet i Island“ sem á að vera „M. Stephensen; Kort Beskrivelse over den nye Vulcans Ildsp-rudning i Vester-Skaptefjelds Syssel“, „Nokkrar Íslendinga sögur“ á að vera „Ágætar fornmanna sögur“ og „Kristjaníu lýsing“ (to-pographie) er breytt í „Kristjaníu prentsmiðja“ (typographie)!

Í þriðja lagi segir Jón að ekki sé rétt greint frá broti fjölda bóka eða að þær upplýsingar vanti „og á einum stað, (bls. 70) er það rángt á 3 bókum af 11 á einni hálfri blaðsíðu, og eru þær allar íslenzkar sögubækur, sem allir ætti að þekkja“ (bls. 140).

Loks eru mörg röng ártöl í skránni sem Jón segir að sé í nokkrum tilfellum hlægilegt, svo sem þegar bók er sögð vera gefin út árið 1330 – „sem mun þá vera elzt allra prentaðra bóka“ segir Jón, eða á ókomnum árum, svo sem í lok nítjándu aldar – eða jafnvel á ókomnum öldum! (bls. 139-140).

GloppurJón bendir á að erfitt sé að sjá tölur yfir heildarbókaeign safnsins. Við fyrstu sýn mætti ætla að ritin séu 3.718 talsins, (og hafi þá fækkað um 59 frá 1828!), en í raun sé skráin sé svo ruglingsleg að engin leið sé að átta sig á þessum tölum. Jón segir:

engum manni er auðið að sjá af því hversu stórt safnið sé, eða bera það saman við hið fyrra. Þar er nú fyrst slengt í böggla (eða „bundt“) heilum flokkum, sem taldir eru upp greinilega í enu eldra registri (t.a.m. dispútazíum); þar-næst er mörgum bókum slengt saman undir eina tölu, og merkt með bókstöfum sumstaðar, en sumstaðar ekki með neinu ... er þá bágt að telja á fingrunum þegar bindin eru frá a og til ggg ... allrahelzt þegar menn vita ekki hvort höf-undurinn telur eptir íslenzku stafrófi, eða dönsku, eða lat-ínsku ... þá er og stundum sett sama bók á tvo (eða fleiri) staði, og veit enginn hvort er ein eða tvær eða enn fleiri ... (bls. 136).

Þá tilgreinir Jón að það vanti fjölda bóka sem voru í skránni

1828, til dæmis innan læknisfræðinnar þar sem vanti um þrjátíu bækur. „Frá þessu ætti skírt að vera, svo menn vissi á hvern veg bækurnar hefði týnzt, verið seldar safninu til gagns ... eða á hvern veg þær væri horfnar; þegar slíka skírslu vantar, hugsar hverr maður að slíkt komi af vanhirðingu og trassa-skap“ (bls. 136-137). Þá sé ekkert getið um fjölmörg landakort og koparstungur í eigu safnsins, sem voru 359 talsins í skrá safnsins 1828 og loks er ekkert minnst á bókagjafir Frakkans Paul Gaimard til safnins, en hann ferðaðist um landið árið 1836 og gaf safninu fjölda franskra bóka. Jón telur að þetta sé „að öllu leyti óviðurkvæmilegt og ósæmilegt“ enda mikil-vægt að sýna erlendum gefendum þá virðingu að bókagjafa þeirra sé getið í skrám safnsins (bls. 135).

ÚtlitLoks segist Jón ekki vera ánægður með útlit bókarinnar, enda segir hann að það sé engu líkara en að prentarinn hafi verið „drengur, sem hafi verið að leika sér að setja saman ljótustu stafina úr allrahanda letri, sem hafi legið fyrir honum í hrúg-um“ (bls. 133). Lítið samræmi sé í stafagerðunum, latínuletrið sé ýmist beint eða skáletrað, stórir stafir í gotneska letrinu eigi sjaldan við, og sumir stafir séu úr stærra letri og „standa einsog fleigar í orðunum“. Hið eina jákvæða sé að pappírinn sé sæmilegur (bls. 141).

Viðbrögð við ritdómnumÍ fyrrnefndu bréfi sem Jón skrifaði til Páls Melsteð í október 1844 má sjá að harður ritdómur hans hefur vakið umtal meðal manna og einhverjir hafa furðað sig á því að lærður maður hafi látið svo þung orð falla. Jón var vissulega harðorður, enda segir hann sjálfur að „Rafn aumínginn er skælandi yfir trassa-dómi þessum, og það er von, því ekkert er sorglegra en að vera að berjast við að safna í höndurnar á þeim, sem maður feygja og svívirða það alltsaman viljandi, og geta svo ekkert við gjört“ (Minningarrit..., , 1911, bls. 87-88). Í ritdómnum segir Jón ennfremur að „frumkvöðull safnsins og velgjörðarmaður, eta[t]zráð Rafn, þorir nú ekki að sýna bókina neinum manni, enn síður að senda hana nokkrum þeim, sem hann ímyndar sér að muni líta í hana, heldur læsir hana niður, og er það góð-mannlega gjört, og tekur mikla svívirðing af bókasafninu og Íslendingum“ (Jón Sigurðsson, 1844, bls. 141-142). Jón telur það heppilegt að erlendir velgjörðarmenn safnsins sjái ekki skrána, því þeir myndu ekki dæma hana „eins vægilega og vér gjörum“(!) (bls. 141).

En átti ritið þessi hörðu orð skilið? Jón rökstyður orð sín vissulega ítarlega í ritdómnum og nafni hans Jacobsson segir

„Engin þjóð er nú til í veröldinni, sem siðuð vill heita, að hún leggi ekki stund á að eiga góð bókasöfn, og enar bezt mentuðu þjóðir verja ærna peningum úr almennum sjóði til að auka og prýða söfn þessi sem mest, og kaupa til þeirra það sem ekki fæst með öðru móti.“Jón Sigurðsson, 1844


21

í sögu Landsbókasafns að stóryrði Jóns séu „því miður alt of sönn og vel rökstudd með fjölmörgum dæmum“ (Jón Jacobs-son, 1919-20, bls. 53) og Páll Eggert Ólason segir að bókin sé „í fám orðum að segja hin mesta ómynd að öllu leyti“ (Páll Eggert Ólason, 1929, bls. 346). Það liðu enda aðeins fjögur ár þar til ákveðið var að gera nýja skrá yfir safnið. Hún kom þó ekki út fyrr en þjóðhátíðarárið 1874.5

Að lokumJón lýkur ritdómi sínum á þessum orðum: „þetta registur ætti að brenna upp, svo það verði engum til ásteytíngar, nema mönnum þætti hæfa að geyma eitt af þeim í safninu sjálfu til sýnis handa eptirkomendunum“ (Jón Sigurðsson, 1844, bls. 142). Það má geta til gamans að í safninu eru nú varðveitt þrjú eintök af þessu margumrædda riti, þar á meðal eintakið sem Jón Sigurðsson átti sjálfur með athugasemdum hans. Þetta eintak er núna til sýnis á sýningu um fræðastörf Jóns Sigurðs-sonar í Landsbókasafni Íslands - Háskólabókasafni í tilefni af 200 ára fæðingarafmæli hans.

5. Skrá yfir prentaðar íslenzkar bækur og handrit í Stiptisbókasafninu í Reykjavík, 1874. Sjá um hana: Jón Jacobsson, 1919-1920, bls. 62 og 65.

HeimildirAðalgeir Kristjánsson. (1996). „Carl Christian Rafn. Tveggja alda

minning.“ Ritmennt. Ársrit Landsbókasafns Íslands – Háskólabókasafns. 1. ár, bls. 22-52.

Bragi Þorgrímur Ólafsson. (2008). „Endurreisn Alþingis 1845 og aðgangur að skjala- og bókasöfnum.“ Bókasafnið 32. ár, bls. 33-35.

Einar Laxness. (1979). Jón Sigurðsson forseti 1811-1879. Reykjavík.Jón Jacobsson. (1919-1920). Landsbókasafn Íslands 1818-1918. Minn-

ingarrit. Reykjavík.Jón Sigurðsson. (1857-1876). „Formáli.“ Diplomatarium Islandicum.

Íslenzkt fornbréfasafn, sem hefir inni að halda bréf og gjörninga, dóma og máldaga og aðrar skrár, er snerta Ísland eða íslenzka menn. I. bindi, bls. iii-xii. Kaupmannahöfn.

Jón Sigurðsson. (1844). „Registr yfir Islands stiftisbókasafn. Videyar klaustri. Prentad á kostnað stiftisbókasafnsins 1842. 8.“ [Ritdómur] Ný félagsrit 4. ár, bls. 131-142 .

Jónas Hallgrímsson. (1837). „Um rímur af Tristrani og Indíönu.“ Fjölnir 3. ár, bls. 18-29.

Minningarrit aldarafmælis Jóns Sigurðssonar 1811-1911. [Bréf Jóns Sigurssonar. Úrval]. (1911). Reykjavík.

Páll Eggert Ólason. (1929). Jón Sigurðsson. I. bindi. Reykjavík.Registr yfir Íslands stiftisbókasafn. (1828). Kaupmannahöfn.Registur yfir Íslands stiftisbókasafn. (1842). Viðey.

Skrá yfir prentaðar íslenzkar bækur og handrit í Stiptisbókasafninu í Reykjavík. (1874). Reykjavík.

22

Í desember 2010 voru 50 ár liðin frá því Bókavarðafélag Íslands var stofnað. Hér verður lítillega fjallað um skilgreiningar á fag-stétt, sagt frá elstu félögum bókavarða og skoðað hvernig ná-grannaþjóðirnar skipulögðu sín fagfélög. Síðan verður skoðað hvernig stofnun Bókavarðafélagsins fellur inn í skilgreiningu um fagstétt og hvaða viðfangsefni Bókavarðafélagið setti á oddinn á fyrstu 10 árum starfsemi sinnar og hver voru helstu baráttumál þess fólks sem vann í bókasöfnum á Íslandi fyrir 50 árum.

Frá starfsstétt til fagstéttarBókavarðastéttin er ekki gömul í mannkynssögunni þótt bókasöfn séu með elstu stofnunum hvers samfélags. Lengi vel voru það lærðir menn og sérfræðingar ýmiss konar sem taldir voru best hæfir til starfa við bókasöfn. Rökin voru þau að þeir þekktu alla þá þekkingu sem í ritum var fólgin og sem geymd var í viðkomandi safni.

Eftir miðja síðustu öld var mikið rætt um stöðu fagstétta innan margra greina þar sem menntun og fagleg vinna var að aukast. Þar með hófust tilraunir til að skilgreina hvað þyrfti til að venjuleg starfsstétt gæti orðið að fagstétt og voru bókaverðir meðal þeirra sem fundu þessa þörf. Í tilraunum til að skilgreina fagstétt má finna nokkur mismunandi atriði en þessar skilgreiningar eru þó nokkuð samhljóma. Fagstétt hefur verið skilgreind sem stétt sem sinnir starfi sem byggist

á sérhæfðri þekkingu á ákveðnu, takmörkuðu sviði og krefst akademísks undirbúnings. Fagleg störf kalla á vinnubrögð sem grundvallast á kerfisbundinni þekkingu og færni.

Í bók sinni Introduction to Librarianship1 frá 1976 telur höf-undur, Jean Key Gates, upp sex þætti sem séu grundvöllur að skilgreiningu á fagstétt: 1) kerfisbundin hugmyndafræði, 2) sérhæfing, 3) viðurkenning samfélagsins, 4) siðareglur, 5) faglegt umhverfi og 6) skilgreint þjónustuhlutverk. Á Wi-kipediu má finna svipaða skilgreiningu þótt uppröðunin sé nokkuð önnur, það er skilgreind menntun og prófgráða, sam-eiginleg hugmyndafræði, fagfélög, afmörkuð og lokuð stétt, lögverndun og siðareglur.2

Í báðum þessum skilgreiningum eru fagfélög talin sem ein af kjarnastoðum í þeirri viðleitni að auka fagmennsku í störfum. Því er ekki úr vegi að skoða stofnun elstu bókavarða-félaganna og bókavarðafélaga í nágrannalöndum okkar.

Melvil Dewey og stofnun American Library Association 1876Við skoðun á þróun frá almennu bókavarðastarfi yfir í fagstétt á alþjóðavettvangi koma til mörg þekkt nöfn. Þó er á engan hallað þótt Melvil Dewey sé hér fyrst nefndur, en hann fæddist 1851 í New York í Bandaríkj-unum. Hann er best þekktur fyrir flokkunarkerfi hans sem út kom árið 1876 og notað er víða um heim. Kerfið hlaut fádæma vinsældir strax og það kom út vegna þess hve einfalt það var í notkun. Ekki verður ferill Dewey rakinn hér en aðeins minnst á þátt hans í því að stofna elsta bókavarðafélag í heimi, Amer-ican Library Association. Fyrst var gerð tilraun til að stofna til félagsskapar bókavarða í Bandaríkjunum árið 1853 þegar

Sigrún Klara Hannesdóttir

Melvil Dewey, einn af stofnendum American Library Association.

Á leið til fagstéttarBókavarðafélag Íslands 50 ára

1. Gates, Jean Key: Introduction to Librarianship. New York, McGraw Hill, 1976.2. http://en.wikipedia.org/wiki/profession

23


bókavarðaráðstefna var haldin í New York borg og sótt af um 80 karlmönnum. Ætlunin var að halda næsta þing ári seinna en af því varð ekki. Þegar heimssýningin var haldin í Phila-delphiu 1876 var efnt til fundar þar sem 103 bókaverðir, 90 karlmenn og 13 konur, sóttu fund sem kallaður var „Conven-tion of Librarians“ og var haldinn 4.-6. október það ár. Þátt-takendur komu víða að, allt frá Chicago til Bretlands. Meðal þeirra sem fundinn sóttu var Melvil Dewey. Niðurstaða þessa fundar var stofnun American Library Assocation. Tilgangur félagsins var að gera bókavörðum störf þeirra auðveldari og ódýrari. Afmæli American Library Assocation er miðað við 6. október 1876.3

Breska bókavarðafélagið stofnað 1877Breska bókavarðafélagið (Library Association) var stofnað 1877 og árið 1899 fékk félagið leyfi (Royal Charter) til að gefa meðlimum félagsins faglegan (chartered) stimpil. Árið 1986 fékk það endurnýjað leyfi og hlutverk þess og markmið voru færð til nútímahorfs. Í lögum félagsins, sem sett voru eftir nýja leyfið 1986, segir að það sé formælandi og faglegur vett-vangur fyrir fólk sem vinni við eða hafi áhuga á bókasöfnum og upplýsingaþjónustu (represent and act as the professional body for persons working in or interested in library and in-formation services).

Árið 1958 var stofnað annað félag á Bretlandi, The Institute of Information Scientists, sem í voru aðallega þeir sem störfuðu á einhvern hátt við tölvuvæðingu upplýsinga, eða svokallaða documentation. Þeir litu svo á að þeirra störf væru mjög ólík gömlu bókavarðastörfunum og þeir ættu því litla samleið með gamla félaginu. Alls voru um 2200 félagar í IIS þegar vegur þess var sem mestur en margir breskir bókaverðir voru í báðum félögunum.

Eftir nokkuð langt samningaferli voru þessi tvö félög sam-einuð og 1. apríl 2002 var stofnað nýtt félag á grunni þessara tveggja félaga. Það er kallað CILIP: the Chartered Institute of Li-brary and Information Professionals og er sá félagsskapur sem í dag stendur vörð um réttindi og skyldur bókavarða, bóka-safnsfræðinga og upplýsingafræðinga á Bretlandi.4

Danska bókavarðafélagið stofnað 1905Danska bókavarðafélagið (Danmarks Biblioteksforening) er eftir því sem best er vitað elsta bókavarðafélag á Norðurlönd-unum. Það voru einkum almenningsbókaverðir sem að því stóðu enda hefur Danska bókavarðafélagið haft mikil áhrif á þróun almenningssafna í Danmörku og einnig mikil pólitísk áhrif enda eru stjórnmálamenn meðlimir félagsins. Persónu-legir meðlimir eru nú um 500 en auk þess fjöldi stofnana og flest sveitarfélögin.5

Stofnfundur Bókavarðafélags Íslands. Á myndinni eru: Ólafur Hjartar, Björn Sigfússon, Jón úr Vör, Jóhann Sveinsson, Bjarni Vilhjálmsson, Aðalgeir Kristjánsson, Hilmar Jónsson, Kristín Bjarnadóttir, Kristín Þorsteinsdóttir og Haraldur Sigurðsson.

3. http://www.ala.org/ala/aboutala/missionhistory/history/index.cfm4. http://www.cilip.org.uk/about-us/history/unification/Pages/default.aspx#library5. http://www.dbf.dk/Default.aspx?ID=98Library

24


Norska bókavarðafélagið stofnað 1913Norska bókavarðafélagið (Norsk bibliotekforening – NFB) er opið fyrir alla sem starfa við bókasöfn, heimildavinnu eða upplýsingastarfsemi en í Noregi starfar einnig Norsk fagbiblio-tekforening (NFF) en allir meðlimir þar eru líka tengdir Norska bókavarðafélaginu. Félaginu er skipt upp í svæðisbundnar einingar eftir landfræðilegri skiptingu og hafa þær eigin stjór-nir. Í félaginu eru um 3200 félagar.6

Sænska bókavarðafélagið stofnað 1915Sænska bókavarðafélagið (Svensk Biblioteksförening) var stofnað 1915 undir heitinu Svenska Allmänna Biblioteksfö-reningen (SAB). Árið 1921 var sett á stofn annað félag undir heitinu Svenska bibliotekariesamfundet (SBS). Þessi tvö félög voru svo sameinuð árið 2000. Bókavarðafélagið er nú félags-skapur allra bókavarða og taldi árið 2009 um 3700 félaga sem eru bæði einstaklingar og stofnanir.7

Bókavarðafélag Íslands stofnað 1960Það liðu mörg ár frá því bókaverðir formuðu sín félög í kringum okkur og í þeim löndum sem við berum okkur helst saman við og þar til tími var til kominn til að stofna félags-skap fyrir íslenska bókaverði. Aðstæður hér á landi voru mjög ólíkar því sem tíðkaðist á hinum Norðurlöndunum, einkum hvað snerti almenningsbókasöfnin. Hjá okkur var útgáfa bóka lengi vel svo takmörkuð að vel lesinn maður gat mjög vel innt af hendi þjónustu við almenning. Langt fram eftir síðustu öld var almenningsbókasöfnunum stýrt af sjálfboðaliðum, rit-höfundum eða „bókfróðum“ einstaklingum sem tóku að sér að lána út bækur úr litlum lestrarfélögum eða bókasöfnum. Árið 1955 voru fyrstu lög um almenningsbókasöfn sett eftir að Guðmundur G. Hagalín hafði ferðast um landið til að gera úttekt á stöðu almenningsbókasafna. Í þessum fyrstu lögum var stofnað til embættis bókafulltrúa ríkisins og fyrsti bóka-fulltrúi ríkisins var einmitt Guðmundur G. Hagalín.

Árið 1956 hóf Björn Sigfússon að kenna bókasafnsfræði við heimspekideild Háskóla Íslands og var kennslan miðuð við þá sem ætluðu sér að starfa í Landsbókasafni eða Háskólabóka-safni og höfðu gráðu í íslensku eða sagnfræði. Engin áhersla var lögð á þjónustu almenningsbókasafna.

Í ritinu Á leið til Upplýsingar8 fjallar höfundurinn, Friðrik G. Olgeirsson, um stofnun Bókavarðafélags Íslands en hann segir einnig að lítið sé til af upplýsingum um aðdragandann að stofnun félagsins og af hverju þessi sérstaki tímapunktur var valinn. Hann telur þó að heimsókn Magnus K. Kristoffer-sen, sem hingað kom frá Bandaríkjunum þetta sama ár til að

halda námskeið fyrir almenningsbókaverði, gæti hafa orðið hvatinn sem þurfti til að koma félagsskapnum af stað.9 Einnig hafði Guðmundur G. Hagalín ferðast um allt land og kynnt sér stöðu bókasafna og kynnst þeim sem í bókasöfnunum störf-uðu og gat því haft beint samband við þá og látið þá vita um fyrirhugaða stofnun félagsins. Í skemmtilegu viðtali við Guð-mund G. Hagalín10 segir hann frá afskiptum sínum af bóka-söfnunum, tilurð fyrstu skýrslu um almenningsbókasöfnin og fyrstu lögum um almenningsbókasöfn og skipun sinni í embætti bókafulltrúa ríkisins.

Það var sunnudaginn 4. desember 1960 að bókaverðir víða að af landinu hittust í Bókasafni Hafnarfjarðar við Mjósund 12 til að stofna félag. Herborg Gestsdóttir frá Borgarbókasafni Reykjavíkur var fundarstjóri, Haraldur Sigurðsson frá Lands-bókasafni var fundarritari en fundurinn hófst með frásögn Guðmundar G. Hagalíns af störfum hans við að undirbúa stofnfundinn. Alls höfðu 37 aðilar gefið til kynna að þeir vildu gerast stofnfélagar.11

Í fyrstu lögum félagsins eru ýmis merkileg ákvæði fyrir utan tilgang og félagsaðild:

Tilgangur félagsins er: 1. Að vekja sem víðtækastan skilning ráðamanna þjóðar-

innar og alls almennings á hlutverki bókasafna og gildi þeirra og koma því til leiðar að löggjöf um bókasöfn, fjárveitingar til þeirra og aðbúnaður allur verði þannig að starfsemin geti orðið sem víðtækust og fjölþættust.

2. Að vinna að aukinni menntun og hæfni bókavarða, stuðla að bættum kjörum þeirra og standa á verði um réttindi þeirra og aðstöðu.12

Rétt til þátttöku í félaginu hafa allir, sem hafa á hendi bóka-vörzlu í bókasöfnum og skjalasöfnum, sem eru kostuð af al-mannafé. Enn fremur þeir, sem lokið hafa bókavarðaprófi frá háskóla eða annarri kennslustofnun, er félagsstjórn tekur gilda.13

Það er athyglisvert að svo lítið félag skuli hafa sérstaka grein sem veitir félagsstjórninni heimild til að skipta félaginu upp í deildir sem hafi þó eigi færri en 10 félaga. Þessar fjórar deildir virðast í raun vera sérstök félög og skulu þær hafa sér-stakar stjórnir og starfsreglur. Þessar deildir eða félög hafa eftirfarandi nafngiftir:

1. Félag bæjar- og héraðsbóka- og skjalavarða.2. Félag sveitarbókavarða.3. Félag bókavarða í skólum og hælum.4. Félag bóka- og skjalavarða í ríkisstofnunum.14

6. http://www.norskbibliotekforening.no/7. http://www.biblioteksforeningen.org/8. Í þessari grein er mikið stuðst við rit Friðriks G. Olgeirssonar. Á leið til Upplýsingar. Saga Bókavarðafélags Íslands, aðildarfélaga þess og Félags

bókasafnsfræðinga. Reykjavík. Upplýsing, 2004. 9. Friðrik G. Olgeirsson, sama rit, s. 38.10. S[teingrímur] J[ónsson]: Bókavörður og bókafulltrúi. Viðtal við Hagalín. Bókasafnið 6 (1982) 1, s. 4-10.11. Lista yfir alla stofnfélagana er að finna í Á leið til Upplýsingar bls. 40-41.12. Lög BVFÍ 1960, gr. 2.13. Lög BVFÍ 1960, gr. 3.14. Lög BVFÍ 1960, gr. 4.

25


Það má túlka þessa grein um að skipta megi félaginu upp í deildir sem fyrirboða þess að menn hafi frá upphafi talið að verkefni og viðfangsefni félagsmanna væru svo ólík að erfitt gæti verið að láta eitt og sama félagið annast þau öll enda voru í upphaflega hópnum starfandi bókaverðir í almennings-söfnum, bæði í Reykjavík og annars staðar á landinu, á Lands-bókasafni, Háskólabókasafni og skjalaverðir í Þjóðskjalasafni. Rætt var um hvort skjalaverðir skyldu fá að vera félagar og virtust engar mótbárur hafa komið upp gegn þeirri tilhögun enda segir í 4. grein að skjalavörðum sé heimil þátttaka.

Í fyrstu stjórn Bókavarðafélagsins var Herborg Gestsdóttir kosin formaður, Haraldur Sigurðsson ritari, Anna Guðmunds-dóttir varaformaður, Ólafur Hjartar féhirðir og Hilmar Jónsson meðstjórnandi, það er tveir frá Landsbókasafni og þrír al-menningsbókaverðir.

Á þessum fyrsta fundi var jafnframt samþykkt ályktun til stuðnings frumvarpi um almenningsbókasöfn sem lagt hafði verið fram á Alþingi. „Skora fundarmenn á ríkisstjórnina að leggja fyrrgreint frumvarp fyrir Alþingi það sem nú situr og tryggja því framgang.“15 Má telja víst að þessi ályktun eigi rætur að rekja til áhuga Guðmundar G. Hagalíns á málefnum almenningsbókasafnanna.

Í fundargerðabók Bókavarðafélags Íslands fyrstu 10 árin kemur fram hver voru helstu áherslumál stéttarinnar og má leiða að því líkur að þau hafi verið það sem mest brann á bókavörðum á Íslandi á þessum tíma og verða hér talin nokk-ur fyrstu verkefnin sem eru býsna metnaðargjörn.

Flokkun og skráningÁ stjórnarfundi í febrúar 1961 lagði Björn Sigfússon fram beiðni um „kosningu undirbúningsnefndar til þess að ganga

frá reglum um samræmingu tugakerfisins fyrir íslensk bóka-söfn.“ Þá þegar var skipuð nefnd til að vinna að þessu verkefni og í nefndina völdust Björn Sigfússon Háskólabókasafni, Ólaf-ur Hjartar Landsbókasafni, Anna Guðmundsdóttir Bókasafni Hafnarfjarðar og Hulda Sigfúsdóttir Borgarbókasafni. Haustið 1969 virtist flokkunarkerfið vera tilbúið til útgáfu en þá kom upp mikil misklíð um í hvaða formi skyldi gefa það út, hvort það ætti að vera í lausblaðaformi eða prentað. Talsverður hiti var í stjórnarmönnum varðandi þetta mál og gengu tveir úr stjórn þegar ákveðið var að prenta flokkunarkerfið. Flokkunar-kerfi fyrir íslenzk bókasöfn var síðan gefið út, prentað af Bóka-fulltrúa ríkisins, árið 1970.

Á aðalfundi Bókavarðafélagsins 1961 var borin upp tillaga frá Hilmari Jónssyni, Bókasafni Keflavíkur, um að huga að skráningarreglum sem fylgi flokkunarkerfinu. Þessi tillaga er samþykkt einróma en ekki var skipað í þessa nefnd fyrir en 1966. Í grein sem Ólafur Pálmason skrifaði í Árbók Landsbóka-safns16 segir hann að í nefndinni hafi starfað Einar Sigurðsson Háskólabókasafni, Gróa Björnsdóttir Borgarbókasafni og Ólafur Pálmason Landsbókasafni í alls fjögur ár. Aðaltilgangur útgáfunnar var að samræma skráningarhætti íslenskra bóka-safna. Skráningarreglurnar voru gefnar út í lausblaðaformi sem bráðabirgðaútgáfa árið 1970.

Fræðsla og menningMjög fljótlega eftir stofnun félagsins voru flutt menningarleg og fræðandi erindi um hin ólíkustu málefni. Má þar nefna Guð-mund Böðvarsson sem flutti erindi um bóklestur og menn-ingu og hlutverk bókasafna á því sviði. Haraldur Sigurðsson flutti erindi um elstu frásagnir af Íslandi og helstu ferðabækur sem um Ísland fjalla til loka 17. aldar. Guðmundur G. Hagalín

Fjórir formenn Bókavarðafélags Íslands. F.v.: Else Mia Einarsdóttir (19711973), Herborg Gestsdóttir (19601963), Haraldur Sigurðsson (19651969), Óskar Ingimarsson (19701971).

15. Fundargerð Bókavarðafélags Íslands. Stofnfundur.16. Ólafur Pálmason, Skráningarreglur bókasafna, Árbók Landsbókasafns 1970, s. 157-167.

26


fjallaði um alþýðumenningu, bóklestur og bókasöfn. Þor-steinn M. Jónsson flutti erindi um bókagerð og bókaást Ís-lendinga. Páll Jónsson sýndi litmyndir af ferðum sínum víðs vegar um landið. Ólafur Pálmason flutti erindi um Magnús Stephensen og bókmenntastarfsemi hans og Vigdís Björns-dóttir flutti erindi um vörslu skjala og bóka og viðgerðir á gögnum, auk þess sem hún sýndi sýnishorn af viðgerðu efni. Þessi upptalning gefur sýnishorn af því hversu ríkt menn-ingarhlutverk félagsins var frá upphafi.

Árið 1962 var lögð fram tillaga í stjórn félagsins um að sett yrði á laggirnar nefnd til að koma á námskeiðum fyrir bóka-verði og einnig væru haldin bókavarðaþing, til dæmis annað hvert ár þar sem flutt væru fræðandi erindi og efld kynning á bókasöfnum. Fenginn var til landsins K. C. Harrisson yfir-bókavörður frá Westminster bókasafninu í London og flutti hann fyrirlestra um starfsemi almenningsbókasafna árið 1967. Fleiri erlendir fyrirlesarar komu til landsins, svo sem Barbara U. Westby frá Bandaríkjunum svo einhver dæmi séu tekin.

LaunamálUmræður um kjaramál voru talsverðar á fyrstu árum Bóka-varðafélagins. Strax árið 1962 var rætt um nauðsyn þess að samræma launakjör bókavarða og sérstök nefnd vann launa-flokkaskiptingu fyrir bókaverði í almenningssöfnum. Haldnir voru sérstakir fundir þar sem fjallað var um launakjör. Rætt var um þörf þess að stofna stéttarfélag og einnig var kannað hvort Bókavarðafélagið gæti gerst aðili að BSRB, en þeirri umleitan var endanlega hafnað af BSRB árið 1968 á þeim for-sendum að félagið væri ekki kjarafélag og launamál félaga í Bókavarðafélagi Íslands væru í mjög ólíkum farvegi. Launa-nefnd var síðan skipuð af félaginu 1970 til að vinna að bættri stöðu almenningsbókavarða.

LandsfundirÁ fundi 1969 lagði Eiríkur Hreinn Finnbogason fram tillögu um landsfund. Tilgangur svona landsfunda átti að vera þrí-þættur: Að efla stéttarvitund, að auka menntun bókavarða og vekja athygli á starfi safnanna eða „að það hafi áróðursgildi“ eins og segir í bókun. Fyrsti landsfundur Bókavarðafélags Ís-lands var haldinn 1970 og var þriggja daga ráðstefna. Um 70 bókaverðir mættu á fundinn og var mikið um dýrðir. Mennta-málaráðherra, Gylfi Þ. Gíslason, og borgarstjórinn í Reykja-vík, Geir Hallgrímsson, fluttu báðir ávörp og kaffisamsæti var haldið í Höfða í boði borgarstjórans. Dagskráin var fjöl-breytt og fjallað um íslensk rannsóknarbókasöfn og almenn-ingsbókasöfn, flokkunarreglur og skráningarreglur, íslensk skjalasöfn og handritadeild Landsbókasafns. Einnig hittust almenningsbókaverðir sérstaklega og ræddu um lög um al-menningsbókasöfn og launakjör. Rannsóknarbókaverðir ræddu um samskrá um safnkost og bókakaup þeirra. Á þriðja degi var svo fjallað um þjónustu safna fyrir hina ýmsu hópa og einnig töluðu Páll Líndal og Þórhalldur Vilmundarson

sem notendur og sögðu frá reynslu sinni. Loks var móttaka í ráðherrabústaðnum við Tjarnargötu fyrir alla ráðstefnugesti. Landsfundir hafa verið haldnir með reglulegu millibili annað hvert ár og haustið 2010 var landsfundur haldinn í Stykkis-hólmi en þangað var boðið fyrrverandi forseta IFLA, Claudiu Lux frá Þýskalandi, svo segja má að enn hafi landsfundir yfir sér sérstakan brag.

Fréttabréf og útgáfaUmræður um útgáfu félagsrita má rekja til 1966 en þá var rætt um möguleika á að gefa út tímarit til fróðleiks fyrir bókaverði og kynningar á starfsemi bókasafna. Árið 1971 hófst útgáfa Fregna sem þá var fjölfaldað og hét Fréttabréf Bókavarðafélags Íslands. Það kom svo út með nýju heiti, Fregnir, 1975. Árið 1974 kom út fyrsta hefti Bókasafnsins og var sú útgáfa í samvinnu við bókafulltrúa ríkisins, Stefán Júlíusson, en embættið hafði hafið útgáfu á Bókasafnstíðindum. Gekk það blað inn í útgáfu Fregna. Upphaflega komu út tvö hefti á ári en undanfarið hefur Bókasafnið aðeins komið út í einu árlegu hefti.

Skemmtanir og ferðalögFélagið bauð félögum sínum í skemmtiferðir og voru þessar skemmtiferðir nokkuð reglulegur viðburður. Heimsóttir voru staðir nálægt Reykjavík og einu sinni farið til Vestmannaeyja. Voru þessar skemmtiferðir yfirleitt mjög vel sóttar.

KynningarmálTillaga um að sýna kvikmyndir af erlendum bókasöfnum var lögð fram árið 1962. Árið 1967 bar Kristín H. Pétursdóttir fram tillögu um að gerðir yrðu sjónvarpsþættir frá bókasöfnum til að kynna starfsemi þeirra. Gerður var sérstakur þáttur sem sýndur var í sjónvarpinu, auk þess sem átak var gert í að kynna bókasöfn bæði í blöðum og útvarpi. Má þar sérstaklega nefna eitt hefti af Samvinnunni sem helgað var bókasöfnum með fjölda greina sem fjölluðu á einn eða annan hátt um nútíma-starfsemi bókasafna.

Önnur viðfangsefniMargt bar á góma á fundum félagsins. Til viðbótar því sem áður er nefnt má geta um tillögu um að skoða möguleika á innkaupasambandi fyrir almenningsbókasöfn sem gætu sameinast um að kaupa inn bækur en ekkert varð af því.

Erlend samskiptiÞegar Bókavarðafélagið var stofnað 1960 var þegar nokkur samvinna milli Landsbókasafns og norrænu systursafnanna og því ekki óeðlilegt að starfsmenn í rannsóknarbókasöfnum yrðu þeir fyrstu sem fyndu þörf fyrir sérstakan vettvang. Nor-diska Vetenskapliga Bibliotekarförbundet (NVBF) hafði verið stofnað 1947 og var mjög virkur vettvangur fyrir norræna starfsmenn háskóla- og rannsóknarbókasafna. Finnbogi Guðmundsson landsbókavörður sat ársfund NVBF árið 1964 og leiddi það til þess að árið 1966 var fyrsta deildin innan Bókavarðafélagsins stofnuð - Deild bókavarða í rannsóknar-bókasöfnum - sem hafði að megintilgangi að efla samstarf bókavarða í íslenskum rannsóknarbókasöfnum. Deildin hafði

27


later in Iceland than in the neighbouring countries, such as the Nordic count-ries. The Association was founded by 37 individuals from public libraries, the University Library, the National Library and the National Archives. During the first 10 years the Association was very active, focused on professional issues such as an Icelandic version of the Dewey Decimal Classification System as well as Icelandic cataloguing rules. Furthermore they were concerned with education and training of librarians, publications of a newsletter and later a journal, annual conferences and PR-activities to emphasize the importance of libraries. Gradually the Association was divided into three special groups, research librarians, public librarians and school librarians. By the 1980s the Association became an umbrella for the three groups that became special association. By 2000 all the factions were united into one association, Upp-lysing - the Icelandic Library and Information Science Association.

talsvert mikið sjálfstæði frá upphafi og kom fram sem íslenskur fulltrúi í norrænni samvinnu án mikillar samvinnu eða samráðs við Bókavarða-félagið. Deild starfsfólks í almenningsbókasöfnum (DESTAL) var stofnuð 13. júní 1976 og var Hilmar Jónsson, bókavörður frá Keflavík, fyrsti formað-ur þess, en alls voru 12 stofnendur. Deild skóla-safnvarða (DESKÓ) var stofnuð 10. mars 1982 og voru stofnendur 26 og fjölgaði upp í 32 um mitt ár. Fyrsti formaður deildarinnar var bókasafns-fræðingurinn Jónína Guðmundsdóttir. Þar með voru deildirnar orðnar þrjár.

Bókavarðafélagið breytir um skipulagÞegar hér var komið sögu vann Bókavarða-félagið mestmegnis í þremur deildum með mis-munandi virkni. Félag bókasafnsfræðinga (FB) var stofnað 10. nóvember 1973 og voru margir félagar í einni eða fleiri deildum innan BVFÍ og jafnframt í FB. Því var kallað eftir skipulagsbreyt-ingum og á árunum 1982-1983 var Bókavarða-félagið í sinni upprunalegu mynd lagt niður og gert að regnhlífarsamtökum þriggja sjálfstæðra félaga þar sem deildirnar þrjár voru gerðar að sjálfstæðum félögum. Þannig starfaði félagið um skeið en sífelld vandkvæði voru á skipan í stjórnir þessara félaga þannig að enn var kallað eftir breytingum.

Upplýsing verður til árið 2000Til að gera langa sögu stutta má segja að þróun félaga fyrir starfsmenn bókasafna hafi orðið sambærileg á Íslandi og í nágrannalöndunum þótt tímaramminn sé annar og Bókavarðafélag-ið stofnað miklu seinna en elstu félögin í þessum löndum. Þau félög sem störfuðu á Íslandi annars vegar og á Norðurlöndunum hins vegar voru ólík að uppbyggingu og inntaki en á svipuðum tíma og Upplýsing var stofnuð árið 2000 var líka verið að sameina ólíka hópa í eitt félag, bæði á Bretlandseyjum og í Svíþjóð. Með stofnun Upp-lýsingar var komin lending í þeirri þróun að mismunandi áherslur í starfsemi bókasafna og upplýsingamiðstöðva ættu sér altént sameigin-legan, heimspekilegan og faglegan grunn sem fælist í skipulagningu og miðlun upplýsinga án tillits til starfsvettvangs.

Fundargerð stofnfundar með hendi Haraldar Sigurðssonar.

Abstract

The Icelandic Library Association (Bókavarða-félag Íslands) was founded on December 6, 1960 and is therefore 50 years old. The foundation of an association for librarians came about much

28

Hulda fæddist 24. júlí 1929 í Reykjavík. Foreldrar hennar voru Sigfús Sigurhjartarson, alþingis-maður og borgarfulltrúi og Sigríður Stefánsdóttir frá Brett-ingsstöðum í Laxárdal. Systkin Huldu eru Adda Bára Sigfúsdóttir veðurfræðingur og Stefán Sigfús-son landgræðslufulltrúi. Hulda gekk fyrst í Mýrarhúsaskóla á Sel-tjarnarnesi en þegar hún var 12 ára flutti fjölskyldan af Nesinu til Reykjavíkur og settist að í Mið-stræti og fór hún þá í Miðbæjar-skólann.

Fyrsta íslenska konan fer til náms í bókasafnsfræði „Tilviljun réði að ég fór í þetta nám. Adda Bára systir mín var að læra veðurfræði í Osló og hún skrifaði mér einu sinni að hún hefði hitt konu sem sagði henni frá systur sinni. „Og veistu hvað. Hún er að læra bókasafnsfræði. Heldurðu að það gæti ekki verið eitthvað fyrir þig.“ Aðstæður mínar voru þá þannig að ég veiktist þegar ég var í 6. bekk Menntaskólans í Reykjavík og þurfti að liggja heilan vetur í rúminu. Ég lauk því stúdentsprófinu utanskóla í ársbyrjun 1950 og vissi í raun ekki hvað mig langaði að gera. Það varð úr að Adda Bára kynnti sér þetta nám nánar og skrifaði mér um það. Mér leist bara vel á en ég hafði engar eiginlegar fyrirmyndir. Ég hafði þó oft komið í Borgarbókasafnið sem þá var til húsa í Ingólfsstræti 12. Pabbi fór með mig á safnið strax og við fluttum í bæinn til að fá lánsskírteini fyrir mig svo ég gæti fengið bækur að láni. En þegar ég hafði skoðað upplýsingarnar frá Öddu fór pabbi á stúfana og útvegaði mér vinnu sem nema í eitt ár til að prófa starfið. Ég var í almennri afgreiðslu í safninu, raðaði bókum, lánaði út og sá alla vega hvernig þetta starf var.“

Þegar Hulda byrjaði í safninu vorið 1950 var Snorri Hjart-arson borgarbókavörður. Hún man aðeins eftir af hafa séð

Sigurgeiri Friðrikssyni rétt bregða fyrir þegar hún var barn í heimsókn á bókasafninu, en hann hætti við safnið árið sem hann lést eða 1942. Sigurgeir var fyrsti íslenski bókasafns-fræðingurinn og varð jafnframt fyrsti borgarbókavörður, eða bókavörður Alþýðubókasafnsins eins og það hét þá.

Eftir árið á Borgarbókasafninu skrifaði Hulda út og sótti um að komast í nemastöðu á Deichmanske bibliotek í Osló. Námið var þannig skipulagt að hver nemandi þurfti að vera tvö ár sem nemi í safni áður en hægt var að hefja nám við Statens bibliotekskole sem síðan var eitt ár. Þetta gekk allt eftir og hún fékk árið á Borgarbókasafninu metið.

Námið í NoregiHulda fór út með Gullfossi til Kaupmannahafnar og síðan með lest til Osló. Flugið var rétt að byrja en það þótti samt sjálfsagt að fara með skipi. En það var nokkuð ævintýralegt og hún var týnd um tíma! Íslensk kona átti að taka á móti henni í Kaup-mannahöfn, en þegar skipið lagðist að bryggju var enginn á staðnum svo hún var þarna vegalaus. Þá sá hún fyrir tilviljun tvær íslenskar stúlkur sem hún kannaðist við og þær buðu henni heim til sín. Seinna um daginn fóru þær út að ganga og þá hittu þær Íslending sem þekkti til og gat sagt henni hvar þessi vinkona hennar ætti heima og þær fundu hana. Vin-konan hafði sent aðra fyrir sig til að taka á móti Huldu þar sem hún sjálf hafði þurft að vinna, en fyrir klaufaskap sendiboðans fórust þær á mis.

Það var ævintýralegt að koma á Deichmanske bibliotek, borgarbókasafnið í Osló. Það var gríðarlega stórt og mikið. Fengin var stúlka til að fara með Huldu um allt safnið og sýna henni allar deildir og jafnvel geymslurnar og allt þetta virkaði yfirþyrmandi. „Ekki láta mig hræða þig svo þú komir ekki aftur,“ sagði stúlkan. Hún hefur trúlega séð að Huldu var nokkuð brugðið. „Ég fór til náms án þess að vita í raun hvað ég var að fara út í, en þegar maður er ungur eru svona hlutir ekki svo skelfilegir.“ Allt var spennandi og Huldu fannst ekki eitt starf eða deild meira spennandi en önnur. Allt var framandi og við fyrstu sýn var bókasafnið ótrúlega stórt og flókið, til

Það var jafnvel svolítill söknuður að fleygja allri spjaldskránni...Sigrún Klara Hannesdóttir ræðir við Huldu Sigfúsdóttur,fyrstu íslensku konuna sem lærði bókasafnsfræði

Hulda Sigfúsdóttir, fyrsta íslenska konan sem lærði bókasafnsfræði.

29


dæmis voru spjaldskrárnar svakalega stórar. „Allir voru mjög góðir við mig, sérstaklega fullorðnu konurnar sem unnu á bókasafninu og þær fóru með mig um allt til að sýna mér sem mest. Mér hefur alltaf fundist Norðmenn sérstaklega vinalegir og vingjarnlegir gagnvart Íslendingum. Norskan var mér ekki erfið og ég gat fljótt bjargað mér með skóladönskuna mína.“

„Á Deichmanske bókasafninu var ég fyrst á barnadeild, síðan fór ég í útibú og eitthvað fleira. Það voru margar deildir, tekniska avdelingen, og musik avdeling og ég gekk á milli deildanna til að kynnast starfseminni sem best.“

En svo hófst hið eiginlega nám við Statens biblioteks-skole haustið 1952 og lauk vorið 1953. Bókasafnið var jafn-framt kennslustaður og kennslustofan var á efstu hæðinni í bókasafninu. „Við vorum um 30 nemendur í bókavarðaskól-anum og ég var fyrsti og eini útlendingurinn. Við fórum tvo daga í viku í háskólabókasafnið sem var einnig kennslusafn. Sérhæfing var lítil en þó var hægt að sérhæfa sig svolítið á síðasta hluta námsins. Þá gat maður valið á milli tveggja lína, almenningsbókasafna og rannsóknarbókasafna. Í mínum huga var aldrei nein spurning að ég var ákveðin í því að velja almenningsbókasafnið. Ég sá alltaf fyrir mér vinnu á Borgar-bókasafninu í Reykjavík.“

Námsgreinarnar í Statens biblioteksskole á þessum tíma voru flokkun og skráning, norsk bókfræði, erlend bókfræði, upplýsingaþjónusta (referansearbeid), norskar bókmenntir og efnisskráning (emnekatalogisering).

Í Osló leigðu systurnar saman á pensionati, en í Osló kynnt-ist Hulda manninum sínum, Flosa Hrafni Sigurðssyni, sem var að læra veðurfræði í Osló á þessum tíma. Þau Flosi giftu sig á Þorláksmessu 1953, en hann var þá enn við nám. Þau bjuggu svo saman eftir að Hulda fór út aftur. Börn Huldu og Flosa eru Ágústa Hjördís doktor í hafvísindum og löggiltur skjalaþýð-andi og Sigurður tónlistarmaður og yfirkennari við jazzdeild Tónlistarskóla FÍH.

Heim á ný„Ég kom heim eftir námið vorið 1953 en þá hafði Borgarbóka-safnið verið lokað og húsnæðislaust í ár. Það hafði verið borið út úr Ingólfsstræti 12 sem var leiguhúsnæði og flutt í geymslu borgarinnar í Skúlatúni 2. Um haustið fékk ég vinnu á safninu, en þá var verið að flytja inn í Esjuberg sem borgin hafði keypt fyrir safnið. Esjuberg var flott einbýlishús sem hafði verði lag-fært til að henta betur starfsemi safnsins, en var í raun strax of lítið og á margan hátt óhentugt.“

Árið 1955 fékk Hulda launalaust leyfi frá Borgarbóka-safninu og vann þá við Deichmanske bibliotek í Osló, fyrst í aðalútlánsdeildinni og síðan við upplýsingaþjónustu á lestr-arsalnum. Hún telur þetta ár hafi verið mjög lærdómsríkt og góð viðbót við skólalærdóminn.

Hulda kom heim í ársbyrjun 1956 og fór strax að vinna í Borgarbókasafninu, aðallega við flokkun og skráningu, en flokkunarkerfið sem safnið notaði var danskt afbrigði af De-wey sem Sigurgeir Friðriksson hafði komið með til Íslands frá sínu námi. Flokkunarkerfi Borgarbókasafns var sambland af þessum venjulega Dewey og danska Dewey. Sigurgeir hafði haldið dönsku aðaltölunum, til dæmis var landafræðin í 400 flokknum, en hann notaði samt þrjár tölur fyrir framan punktinn þar sem í Danmörku er punktur settur eftir annan staf. „Oft hafa komið upp þær hugmyndir að breyta um kerfi, en endurflokkun er mikið mál og því hefur ekki verið ráðist í hana. Núna eru flokkstölur mestmegnis uppröðunartæki og ef til vill lítill tilgangur að leggja í þá miklu vinnu sem endur-flokkun er. Efnisleit fer nú mest fram í tölvu eftir efnisorðum en ekki flokkstölum.“

Ekki var margt starfsfólk í safninu þegar Hulda byrjaði. Lára Pálsdóttir hafði starfað í safninu um langt árabil, en auk hennar voru þarna Katrín Magnúsdóttir, Páll Jónsson, Kristín Bjarnadóttir, Páll Sigurðsson, Jóhann Sveinsson og Herborg Gestsdóttir. Herborg var nokkurs konar framkvæmdastjóri

Nemendahópurinn við Statens biblioteksskole 19521953. Hulda er í öftustu röð, önnur frá hægri.

30


og gegndi embætti borgarbókavarðar stuttan tíma eftir að Snorri Hjartarson hætti og áður en Eiríkur Hreinn Finnboga-son tók við árið 1966.

Fyrsti vísir að upplýsingaþjónustu varð til á þessum fyrstu árum Huldu með því að skrifaðar voru niður í möppu tilvís-anir í heimildir sem skólafólk gæti notað við ritgerðasmíð. Þetta kom sér oft vel því lítið var til af skrám og efnisorða-lyklum tímarita. Á þessum árum var einnig gerð flokkuð skrá yfir bókakost safnsins. Gerður var efnisorðalykill við skrána og nýttist þessi skrá vel í upplýsingaþjónustunni sem þá var verið að koma á fót í útlánadeildinni. Elísabet Halldórsdóttir og Þóra Sigurbjörnsdóttir unnu þetta verk að hluta til sem lokaverkefni í bókasafnsfræðinni við Háskóla Íslands en verkið var strax nýtt í Borgarbókasafninu.

Ekki var nein samvinna milli almenningsbókasafna og rannsóknarbókasafna, hvorki um tölvukerfi, um þróun efnis-orða á íslensku né annað. Svo einkennilegt sem það var virtust þetta tveir aðskildir heimar sem ekki studdu hvor annan á nokkurn hátt.

Bókavarðafélagið og flokkunarnefndinBókavarðafélag Íslands var stofnað 1960 og var Hulda einn af stofnendum þess. Stofnfundurinn var haldinn í Hafnarfirði og var Guðmundur G. Hagalín einn af helstu hvatamönnunum að stofnun félagsins. „Það var sérstakt að halda fundinn í safninu hennar Önnu Guðmundsdóttur í Hafnarfirði og okkur þótti safnið ákaflega fínt,“ segir Hulda. Stofnfélagarnir voru nálægt 40 þar af átta konur, allar úr almenningsbókasöfnum. „Stemningin var góð á stofnfundinum en mér fannst þetta ekkert merkilegt, meira bara sjálfsagt.“

Eitt af því fyrsta sem Bókavarðafélagið beitti sér fyrir var að setja á laggirnar flokkunarnefnd til að þýða og aðlaga Dewey-kerfið að íslenskum aðstæðum. Í flokkunarnefndinni voru Björn Sigfússon, háskólabókavörður, Ólafur Hjartar af Lands-bókasafni, Anna Guðmundsdóttir yfirbókavörður á Bókasafni Hafnarfjarðar og Hulda. „Björn Sigfússon var upphaflega formaður flokkunarnefndarinnar. Hann var stórmerkilegur maður. Hann hlustaði alltaf á rök og var oft snöggur að fallast á þau, þótt hann hefði áður haft aðra skoðun og var fyrstur manna til að meta það sem fram var lagt. Hann var minnugur og fróður og það var sko ýmislegt sem bar á góma í þessari flokkunarvinnu, sem var bráðskemmtileg.“

Mikil vinna var lögð í þessa útgáfu en þegar átti að gefa ritið út urðu miklar deilur út af því í hvaða formi þessi bók ætti að vera. „Við í nefndinni vildum að bókin yrði prentuð, en tveir úr stjórn Bókavarðafélagsins kröfðust þess að kerfið yrði gefið út ódýrt í lausblaðaformi. Niðurstaðan var samt sú að flokkunarkerfið var gefið út prentað á vegum Bókafulltrúa ríkisins árið 1970. Þetta varð svo mikið hitamál að þessir tveir gengu úr stjórninni í mótmælaskyni.“

Horft um öxlFyrir utan þrjú ár við nám og störf við Statens biblioteksskole og Deichmanske bibliotek í Osló starfaði Hulda alla sína starfs-ævi við flokkun og skráningu í Borgarbókasafninu. Þegar hún

er spurð hvað henni finnist hafa verið merkilegast á starfsferl-inum er hún fljót að svara að það sé tölvuvæðingin. „Gríðarleg vinna var við gerð spjaldskrárinnar. Við fórum í leiðangra úr skráningardeildinni til að raða spjöldum inn í skrár útibúanna. Okkur fannst mikil framför þegar við fengum spjaldafjölritara svo hægt var að fjölga spjöldunum en þurfa ekki að vélrita þau endalaust upp. Vinnan við spjaldskrárnar var gríðarlega mikil og tímafrek og það urðu mikil straumhvörf þegar tölv-urnar tóku við og hægt var að leggja af alla þessa spjalda-vinnu. Aldrei hefði verið hægt að ímynda sér í upphafi að hægt yrði að henda allri spjaldskránni og allri þeirri vinnu sem fór í að byggja upp skrárnar. Það var jafnvel svolítil eftirsjá í því að fleygja allri þessari vinnu, en svona er tæknin.“

Hulda lét af störfum við Borgarbókasafnið 1. maí 1999 og voru þá liðin 50 ár frá því hún hóf þar fyrst störf.

Abstract

It was almost sad to see the card catalogue disappearHulda Sigfúsdóttir was the first Icelandic woman to study li-brarianship. She got her degree from Statens bibliotekskole (Norwegian Library School) in Oslo, Norway where she stu-died 1952-1953. Before that she had worked at the Reykjavik Public Library for a year and in the Deichmanske bibliotek (Oslo Public Library) another year but the entrance require-ments for the Library School in those days were two years of practicum before being accepted into the year-long studies. After her studies Hulda returned to Iceland and became one of the key persons in Technical Services for the Reykjavik Pu-blic Library creating the card catalogue for the Main Library and all the branches. Hulda was one of the founders of the Icelandic Library Association (Bókavarðafélag Íslands) in 1960 and she was also a member of a three-person committee that created the first Icelandic version of an abridged version of the Dewey Classification System in 1970. She retired in 1999 and that year there were 50 years from the time she had star-ted working in the Reykjavik Public Library.

Starfsfólk Borgarbókasafns í janúar 1954. Frá vinstri Páll Jónsson, Kristín Bjarnadóttir, Lára Pálsdóttir, Snorri Hjartarson, Hulda Sigrúsdóttir, Katrín Magnúsdóttir og Herborg Gestsdóttir.

31

Kolbrún Björk Sveinsdóttir og Svanhildur Eiríksdóttir

Í norrænu bókasafnavikunni 2009 kynnti starfsfólk Bókasafns Reykjanesbæjar nýjan þjónustuþátt fyrir börn og foreldra, sögupoka. Markmið sögupokanna er að efla tengsl foreldra og barna og að gera söguna meira lifandi og skemmtilegri með hlutum henni tengdri. Í hverjum sögupoka er bók og dót sem lesandinn notar til að þroska skynjun barnanna og örva ímyndunarafl.

Kynntust verkefninu hjá leikskólaSögupokunum kynntumst við í leikskólanum Tjarnarseli í Reykjanesbæ en þar eru pokarnir notaðir bæði til skemmt-unar og í markvissu lestrarnámi. Verkefninu kynntist starfsfólk skólans í námsferð til Edinborgar árið 2006 og fór að huga að því fljótlega eftir heimkomuna. „Okkur fannst þetta stórkost-legt, sögur í poka,“ sagði Margrét Kolbeinsdóttir leikskóla-kennari og deildarstjóri í Tjarnarseli í samtali við greinarhöf-unda.1 Viðbrögðin hjá börnunum eru ekki síður stórkostleg, þau verða spennt og setjast prúð og stillt líkt og þau séu að fara að upplifa leiksýningu eða horfa á bíómynd. Draumurinn er að lána pokana heim til barnanna um síðir.

Það sem er ekki síst heillandi við sögupokana er einfald-leikinn í kringum þá. Leikskólinn á gamla saumavél og við hlið skólans er vefnaðarvöruverslun sem hefur gefið honum

efnisafganga í pokana. Af bókum er nóg í hillum og þegar búið er að ákveða hvaða saga á að fara í viðkomandi poka er farið um allan skólann og fundnir hlutir sem tengjast sögunni. Ef ekkert finnst er það búið til. Leikskólinn á nú 20 sögur sem notaðar er á öllum deildum, meðal annars í markvissri lestrar-þjálfun en leikskólinn hefur unnið með hana allt frá árinu 2003 og fengið foreldraverðlaun Heimilis og skóla fyrir. Af öðrum lestrarverkefnum má nefna orðaspjall innan þróunar-verkefnisins „Bók í hönd og þér halda engin bönd“2 og bækur eru notaðar eins og hvert annað leiktæki í skólanum, að sögn Ingu Maríu Ingvarsdóttur leikskólastjóra.

Sögupokar á fjölskyldudögumAðstæður á almenningsbókasafni eru öðruvísi en í leikskóla svo lítið hefði gagnast að ganga um safnið og tína saman hluti í sögupoka. Eitthvað nýttist þó af því sem til var en greinar-höfundar brugðu á það ráð að gefa gömlu dóti nýtt líf með því að fara í verslun Rauða krossins í Reykjanesbæ, Kompuna og Góða hirðinn í Reykjavík. Sami hlutur er gjarnan notaður í fleiri en einn poka og ef ekkert finnst er reynt að búa það til. Árangurinn er 10 sögupokar, misstórir eftir sögu og líkt og í Tjarnarseli eru pokarnir heimasaumaðir. Þær sögur sem Bóka-safn Reykjanesbæjar á í sögupokum eru: Rauðhetta og úlfur-inn, Lata stelpan, Pétur og úlfurinn, Lína langsokkur, Vinaleitin, Allir saman nú, Stjarnan hennar Láru, Örkin hans Nóa og Þrír litlir grísir. Að auki á bókasafnið gamla lúna ferðatösku með bók Bjarkar Bjarkadóttir, Allra fyrsti atlasinn minn, og munum og kortum sem tengjast ferðalögum. Ferðataskan er tekin fram á sumrin.

Tveir sögupokar eru hengdir á þar til gerða snaga í hnokka-deild Bókasafnsins á föstudögum, en þá er mesta umferð fjöl-skyldufólks á safninu. Pokarnir eru einungis ætlaðir til notk-unar á safninu, þar sem sýnt þykir að erfitt verður að halda utan um innheimtu hluta sem kunna að lenda með öðru dóti á heimilinu. Oft og tíðum þekkja börnin sögurnar það vel að bókin getur staðið á borði til hliðar og úr verður lítið leikrit,

Sögupokar til að efla tengsl og örva ímyndunarafl

1. Samtalið fór fram í leikskólanum Tjarnarseli 19. nóvember 2010. Auk Margrétar ræddi Inga María Ingvarsdóttir við greinarhöfunda.2. Sjá upplýsingar um verkefnið á vef leikskólans, http://tjarnarsel.is/Leikskolinn/Bok_i_hond. Sótt 19. nóvember 2010.

32


ennfremur hægt að velja hluti sem tilheyra ákveðinni sögu, t.d. hluti sem tilheyra sögunni um Rauðhettu og úlfinn, hluti sem tengjast ákveðnu þema eða hluti af handahófi.6

Eins og lesa má í þessari grein hafa sögupokar margþætta notkunarmöguleika og auðvelt er að búa þá til án mikils til-kostnaðar. Bókasafn Reykjanesbæjar er stolt af því að geta boðið upp á þá tegund samverustunda sem sögupokarnir gefa möguleika á.

þar sem handbrúður og hlutir sem fara vel í hendi eru gjarnan notaðir. Með þessu móti má auka gæðasamverustundir fjöl-skyldunnar og njóta skemmtilegrar upplifunar við iðju sem kostar ekki neitt.

Nýting hérlendis sem erlendisÞað var breski kennarinn og rithöfundurinn Neil Griffiths sem átti hugmyndina að sögupokunum (e. storysacks) en honum fannst að hægt væri að gera lestrarupplifun meira lifandi og áhugaverðari fyrir börn og foreldra. Honum leist ekki á hvað foreldrar og kennarar lögðu of lítinn metnaði í að segja sögu.3

Á undanförnum árum hefur notkun sögupoka í leikskól-um, skólum og bókasöfnum aukist til muna og það tíðkast í Bretlandi að sveitarfélög láni út sögupoka, t.d. til mennta-stofnana, og leikskólar og bókasöfn til almennings.4 Sögu-pokar hafa verið notaðir af bókasöfnum til að ná til félagslega einangraðra samfélagshópa, svo sem í fátækrahverfum og fólks af ólíkum uppruna, sem er einangrað vegna tungumála-örðugleika.5

Einnig hefur tíðkast að nota sögupoka í sérkennslu til að efla lestrarfærni og auka áhuga á sögum og lestri og ekki síður í kennslu tvítyngdra barna. Það er meðal annars gert hjá Reykjavíkurborg og í verkefni frá Huldu Karen Daníelsdóttur, „Við kunnum að kenna íslensku“, eru sögupokar nefndir undir góðum ráðum fyrir þá sem kenna íslensku sem annað mál:

Notið sögupoka með hjálparhlutum. Útbúið sögupoka með heimilishlutum, verkfærum, fötum, snyrtivörum, fígúrum eða hverju öðru sem hægt er að nota til að styðja við sögur og bækur. Í sögupokann er

Mæðginin Svala Björk Reynisdóttir og Tómas Tómasson voru með þeim fyrstu að nota sögupokana á Bókasafni Reykjanesbæjar. Hér bregða þau á leik með Rauðhettu og úlfinn.

Í sögupokanum með Örkinni hans Nóa er grænt og blátt efni úr saumakassa starfsmanna fyrir land og haf, plastörk og plaststigi sem fannst á markaði sem seldi notaðan fatnað og dót, Ficher Price tré sem kom úr dótasafni sona starfsmanns og hluti af leikmunum úr stórri tréörk sem innihélt Nóa og frú og par af nokkrum dýrategundum og var til á safninu.

3. Af http://www.nationalliteracytrust.net/Pubs/griffiths2.html. Sótt 22. nóvember 2010.4. Af http://www.cambridgeshire.gov.uk/leisure/libraries/children/storysacks.htm. Sótt 22. nóvember 2010.5. Af http://www.nationalliteracytrust.net/socialinclusion/earlyyears/storysackspractice.html. Sótt 22. nóvember 2010.6. Af http://www.rvk.is/desktopdefault.aspx/tabid-2332/4197_view-74. Sótt 19. nóvember 2010.

33

Inngangur Umfjöllunarefni þessarar greinar er upplýsingahegðun græðara. Græðarar veita heilsumeðferðir sem eru oftast kall-aðar óhefðbundnar, heildrænar eða viðbótarmeðferðir. Þær eiga sammerkt að þær eru almennt stundaðar utan ramma opinbera heilbrigðiskerfisins. Vegur óhefðbundinna heilsu-meðferða fer vaxandi um hinn vestræna heim. Sama þróun á sér stað hér á landi. Samkvæmt nýlegri rannsókn Landlæknis-embættisins á notkun óhefðbundinnar heilbrigðisþjónustu á Íslandi, hafði ríflega þriðjungur þátttakenda gengist undir óhefðbundnar heilsumeðferðir. Að mati rannsakenda fer sá hópur stækkandi (Björg Helgadóttir, Rúnar Vilhjálmsson & Þóra Jenný Gunnarsdóttir, 2010).

Samfara aukinni notkun óhefðbundinna heilsumeðferða má telja víst að margir séu á höttunum eftir upplýsingum um þessi efni. Jafnframt má ætla að sá hópur fólks sem leitar upp-lýsinga um óhefðbundnar heilsumeðferðir sé margbreyti-legur. Þrátt fyrir vísbendingar um að ofangreindur hópur sé fjölmennur og fari sístækkandi hefur raunverulegt umfang hans og eðli lítið verið kannað. Að sama skapi hafa fáar rann-sóknir verið gerðar á upplýsingahegðun1 fólks í tengslum við óhefðbundnar heilsumeðferðir. Hins vegar hafa fjölmargar rannsóknir verið gerðar á upplýsingahegðun sjúklinga og almennings í tengslum við heilsutengd málefni (Case, 2002) og á upplýsingahegðun hinna ýmsu starfsstétta innan heil-

brigðiskerfisins (Case, 2002; Detlefsen, 1998; McKenzie, 2004). Aftur á móti takmarkast rannsóknir á upplýsingahegðun heil-brigðisstétta í tengslum við óhefðbundnar heilsumeðferðir við upplýsingaleit lækna og læknanema (Owen & Fang, 2003; Lie & Boker, 2006) og rannsóknir á upplýsingahegðun með-ferðaraðila sem veita óhefðbundnar heilsumeðferðir eru telj-andi á fingrum annarrar handar (Steinvör Haraldsdóttir, 2010).

Efni þessarar greinar er sótt í MLIS-ritgerð mína sem ber heitið: „Minn sannleikur“ upplýsingahegðun græðara og áhugafólks um óhefðbundnar heilsumeðferðir. Ritgerðin bygg-ir á eigindlegri rannsókn sem var gerð undir handleiðslu dr. Jóhönnu Gunnlaugsdóttur.

Markmið og aðferðirÞekking á upplýsingahegðun í tengslum við óhefðbundnar heilsumeðferðir er af skornum skammti. Hér á landi hefur engin rannsókn verið gerð á því hvernig meðferð eða notkun upplýsinga á þessu sviði er háttað. Megintilgangur rann-sóknarinnar var að bæta úr ofangreindum þekkingarskorti með því að varpa ljósi á helstu einkenni upplýsingahegðunar græðara í tengslum við óhefðbundnar heilsumeðferðir.

Í rannsókninni var leitað svara við fjórum meginspurn-ingum. Í fyrsta lagi var rýnt í upplýsingaþarfir þátttakenda og spurt hvaða aðstæður í lífi þeirra lágu að baki því að þörf fyrir upplýsingar um óhefðbundnar heilsumeðferðir vaknaði og í hverju upplýsingaþarfir þeirra fólust. Í öðru lagi var skoðað hvernig upplýsingaöflun þátttakenda var háttað og hvaða tegundir upplýsinga þeir nýttu sér. Í þriðja lagi var sjónum beint að upplýsingamiðlun þátttakenda og kannað hvaða tilgangi hún þjónaði og hvernig hún fór fram. Loks, í fjórða lagi var leitast við að greina helstu þætti sem settu mark sitt á upplýsingahegðun þátttakenda.

Eins og fyrr sagði er ennþá margt á huldu um upplýsinga-hegðun einstaklinga í tengslum við heilsumeðferðir sem eru stundaðar utan opinbera heilbrigðiskerfisins. Þess vegna hentuðu eigindlegar rannsóknaraðferðir viðfangsefninu einkar vel þar sem styrkur þeirra felst meðal annars í því að

Steinvör Haraldsdóttir

Upplýsingahegðun og óhefðbundnar heilsumeðferðirRitrýnd grein

1. Allt hátterni mannsins sem snýr að upplýsingum og aðgangi að upplýsingum (Wilson, 2000).

34


þær gera rannsakandanum kleift að afla víðtækrar innsýnar í persónuleg sjónarmið og markmið þátttakenda og að draga fram áhrifaþætti sem móta hugsunarhátt og ákvarðanir fólks (Taylor & Bogdan, 1998).

Í þessari rannsókn var gagna aflað með opnum, hálfstöðl-uðum viðtölum við átta viðmælendur og með einni þátt-tökuathugun. Val á þátttakendum í rannsókninni miðaðist við að viðkomandi hefði á einhverju tímabili haft lifibrauð sitt af ástundun óhefðbundinna heilsumeðferða og væri aðili að Bandalagi íslenskra græðara.2 Alls tóku sjö græðarar þátt í rannsókninni; tveir höfuðbeina- og spjaldhryggsjafnarar, tveir heilsunuddarar og tveir hómópatar. Auk þess var rætt við hómópata sem kom á fót upplýsingavefsíðu um óhefð-bundnar heilsumeðferðir. Í samanburðarskyni var einnig rætt við einn notanda óhefðbundinna heilsumeðferða. Auk ofan-greindra viðmælenda komu fjórir nafngreindir einstaklingar við sögu sem rannsakandi hitti við þátttökuathugun sem gerð var á heilsusetri.

Viðmælendur voru nær eingöngu konur, það er að segja utan eins karlkyns græðara sem rætt var við í þátttökuathug-

un. Kynjahlutfallið í rannsókninni endurspeglar þá staðreynd að allflestir græðarar á Íslandi eru konur.

Eigindleg rannsóknarhefð byggir á svonefndri aðleiðslu þar sem hlutverk rannsakandans felst í að draga ályktanir af upplýsingum sem gögnin geyma. Í framhaldi af því eru niðurstöður settar fram (Esterberg, 2002). Í byrjun, þegar efni rannsóknarinnar var ákvarðað, var ætlunin að einskorða hana við könnun á upplýsingahegðun græðara. Við greiningu rannsóknargagna kom auk þess ýmislegt í ljós sem varðaði upplýsingaþarfir og upplýsingaleit viðmælenda áður en þeir gerðust græðarar. Í kjölfarið var ákveðið að bæta við um-fjöllun um upplýsingahegðun þátttakenda á meðan þeir voru enn í sporum áhugafólks um óhefðbundnar heilsumeðferðir. Þar með gáfu niðurstöðurnar innsýn í sjónarmið bæði græð-ara og notenda óhefðbundinna heilsumeðferða.

Það ber að hafa í huga að niðurstöður rannsóknarinnar endurspegla vitanlega aðeins sjónarhól fáeinna einstaklinga og því ber að forðast að draga almennar ályktanir af þeim. Samt sem áður eru niðurstöður lýsandi fyrir skoðanir þátt-takenda og gefa vísbendingar um stöðu mála.

UpplýsingaþarfirFimm af átta viðmælendum greindu frá því að áhugi þeirra á óhefðbundnum heilsumeðferðum hafi kviknað þegar traust þeirra á opinbera heilbrigðiskerfinu beið hnekki. Í rösklega helmingi tilvika tókst ekki að ráða bót á heilsukvillum sem viðmælendur eða börn þeirra áttu við að etja með hefðbund-um læknismeðferðum. Í máli viðmælenda kom einnig fram að úrræða- og skilningsleysi sem þeir upplifðu af hálfu lækna og hjúkrunarfólks átti þátt í að þeir leituðu á náðir óhefðbund-inna meðferðaraðila. Sem dæmi um slíkt fundu tveir þeirra til vanmáttarkenndar þegar þeim var vísað frá einum lækni til annars, án árangurs. Í tveimur tilvikum þóttu svör lækna mis-vísandi og stöku sinnum voru umkvartanir viðmælenda ekki teknar trúanlegar. Tvær kvennanna urðu fyrir vonbrigðum með harkalega framkomu heilbrigðisstarfsfólks í sinn garð þegar þær létu í ljós efasemdir um gagnsemi bólusetninga.

Það voru ekki einungis vonbrigði með þjónustu heil-brigðiskerfisins sem ollu því að viðmælendur beindu sjónum að óhefðbundnum heilsumeðferðum. Í máli eins viðmælenda kom fram að hann hafi ávallt verið fullur efasemda um óskeik-ulleika ríkjandi gilda og stofnana. Sú sannfæring birtist meðal annars í áhuga hans á svokölluðum hjávísindum eða fræðum sem falla ekki að kenningum viðurkenndra vísinda. Ennfrem-ur sögðu þrír viðmælenda að áhugi þeirra á óhefðbundnum heilsumeðferðum hafi vaknað samhliða því að þeir tileinkuðu sér hugmyndir og lífstíl sem miðaði að því að lifa í takt við náttúruna. Loks ber að nefna að þrír viðmælenda töldu að

2. Græðarar tilheyra starfsstétt sem veitir heilsumeðferðir sem eru oftast nefndar óhefðbundnar eða heildrænar. Samkvæmt lögum nr. 34/2005 er fé-lögum í Bandalagi íslenskra græðara heimilt að nota auðkennið græðari auk fagheitis. Skilyrði fyrir aðild að Bandalagi íslenskra græðara er að með-ferðaraðili fullnægi menntunar- og hæfniskröfum fagfélags sem hann tilheyrir. Þær kröfur eru breytilegar eftir einstökum fagfélögum. Níu fagfélög eru aðilar að Bandalagi íslenskra græðara; Aromatherapyfélag Íslands, CranioSacralfélag Íslands, Cranio, félag höfuðbeina- og spjaldhryggsjafnara, Félag lithimnufræðinga, Organon, fagfélag hómópata, Svæðameðferðafélag Íslands, Samband svæða- og viðbragðsfræðinga á Íslandi og Shiatsufélag Ís-lands (Bandalag íslenskra græðara, 2009).

35


þörf þeirra fyrir upplýsingar á sviði óhefðbundinna heilsu-meðferða mætti rekja til fróðleiksþorsta þeirra og löngunar til þess að menntast og öðlast aukinn persónulegan þroska.

Í kjölfar þess að viðmælendur hófu að starfa sem græð-arar breyttust upplýsingaþarfir þeirra í þá veru að þeir sóttust fyrst og fremst eftir hagnýtum upplýsingum sem gerðu þeim kleift að mæta þörfum og óskum skjólstæðinga.

Í tilvikum viðmælenda sem störfuðu einir fléttaðist upplýs-ingaþörf við þörf til þess að hafa samskipti við jafningja sem deildu sömu aðstæðum og þeir. Þátttaka viðmælenda í nám-skeiðum og í öðrum mannamótum á vegum græðara hafði þar af leiðandi þann tilgang að afla nýrra upplýsinga samhliða því að njóta samskipta við starfsystkini.

Loks ber að nefna að í tilvikum þriggja viðmælenda fólst ein ástæða upplýsingaþarfar í ríkri þörf fyrir að miðla öðrum af þekkingu sinni um óhefðbundnar heilsumeðferðir. Hin sterka þörf fyrir að veita upplýsingar leiddi þannig af sér löngun til þess að afla upplýsinga.

Upplýsingaleit og upplýsingabrunnarEins og áður segir hófst upplýsingaleit flestra þátttakenda í kjölfar þess að þeim varð ljóst að hefðbundin meðferðarúr-ræði dugðu ekki til þess að vinna bug á sjúkleika sem þeir sjálfir eða ættingjar þeirra glímdu við. Í fyrstu vissu viðkom-andi hvorki hvar né hvort úrræði væru fyrir hendi og gátu þar af leiðandi ekki leitað upplýsinga með virkum hætti. En þá greip tilviljun inn í gang mála. Sem dæmi um það bárust við-

mælendum upplýsingar um óhefðbundnar heilsumeðferðir til eyrna í samtölum við vini og ættingja. Einnig voru dæmi um að þeir rákust á viðtöl við græðara og á aðra umfjöllun um starfsemi þeirra í fjölmiðlum. Í framhaldi af því leituðu konurnar meðferða hjá græðara. Góður og óvæntur árangur af heilsumeðferðunum vöktu hrifningu þeirra og áhuga á að kynna sér óhefðbundnar heilsumeðferðir nánar.

Viðmælendur áttu allir sammerkt að hin sterka jákvæða reynsla og áhugi sem kynni af óhefðbundnum heilsumeð-ferðum vöktu með þeim urðu vendipunktar í upplýsingaöflun þeirra um þessi efni. Í framhaldinu markaðist leit þátttakenda ekki eingöngu af tilviljunum heldur varð hún mun markviss-ari.

Viðmælendur nýttu sér margvíslegar leiðir til þess að nálgast markmið sín. Þeir lögðu áherslu á mikilvægi þess að afla sér greinargóðra upplýsinga á hefðbundnum jafnt sem óhefðbundnum heilsumeðferðum í bókum, á námskeiðum og með hjálp netsins. Vinsælustu og aðgengilegustu upp-lýsingauppsprettur þátttakenda voru netið og samskipti við fólk sem hafði þekkingu og reynslu á sviði óhefðbundinna heilsumeðferða. Vinsældir þess að afla upplýsinga í samtölum fólust í því að samtöl voru aðgengilegur upplýsingabrunnur og höfðu í för með sér samskipti við aðra á sömu bylgjulengd. Það veitti stuðning og hvatningu.

Netið naut vinsælda sökum þess hversu auðvelt og fljót-legt var að nálgast yfirgripsmiklar upplýsingar. Það mátti greina þrenns konar aðferðir sem viðmælendur notuðu til þess að nálgast upplýsingar á netinu. Í fyrsta lagi heimsóttu þeir ákveðna vefi sem þeir þekktu fyrir. Í öðru lagi reikuðu við-mælendur um netið á tilviljanakenndan hátt. Þá nýttu þeir sér bæði Google-leitarvélina og vefsíður, sem þeir þekktu fyrir, sem upphafsreit leitarinnar. Í þriðja lagi nýttu tveir þeirra sam-skiptamöguleika netsins til þess að skiptast á upplýsingum við aðra notendur.

Viðmælendum var einnig tíðrætt um gildi þess að sækja fyrirlestra og námskeið. Ennfremur höfðu allir þátttakendur viðað að sér bókum í tengslum við græðarastarfið. Að þeirra sögn kom námsefni og uppflettirit sem fjölluðu um mataræði, bætiefni, líkamsstarfssemi og fleira því tengt, að mestum notum í starfi. Aftur á móti minntist einungis einn viðmælandi á að hann sæktist eftir að kynna sér umfjöllun tímarita á sviði óhefðbundinna heilsumeðferða. Loks er vert að geta þess að þrír viðmælenda höfðu nýtt sér þjónustu bókasafna við upp-lýsingaleit í tengslum við græðaranám eða -starf. En takmark-að úrval upplýsinga sem bauðst á þessu sviði og fyrirhöfn við að sækja þjónustu almenningsbókasafna dró úr áhuga þeirra á að nýta safnkost bókasafnanna. Þess má geta að það hvarfl-aði ekki að neinum viðmælenda að upplýsingar um óhefð-bundnar heilsumeðferðir væri að finna á háskólabókasöfnum.

Þrír viðmælenda sögðu að skráðar upplýsingar nægðu þeim ekki einar og sér þar sem þær kæmu ekki í stað persónu-legrar reynslu. Þar af leiðandi töldu þeir mikilvægt að kynna sér verkun heilsumeðferða og náttúrulyfja af eigin raun þar sem það gerði þá betur í stakk búna til þess að ráðleggja fólki um notkun þeirra.

36


UpplýsingamiðlunÍ viðtölum við græðarana kom fram að upplýsingamiðlun þeirra þjónaði tvenns konar tilgangi. Annars vegar fólst hún í ráðgjöf til einstakra skjólstæðinga og hins vegar þjónaði upplýsingamiðlun því hlutverki að kynna þjónustu græðara á opinberum vettvangi.

Í hugum allflestra viðmælenda var upplýsingamiðlun sjálf-sagður þáttur í daglegu starfi þeirra og óaðskiljanlegur hluti samskipta á milli græðara og skjólstæðinga. Upplýsingamiðl-unin fólst einkum í ráðgjöf í tengslum við meðferðir sem skjól-stæðingar gengust undir og átti sér bæði stað í samtölum og í tölvupósti.

Þátttakendur töldu að samfara vaxandi áhuga fólks á að axla ábyrgð á eigin heilsufari væri brýnt að græðarar veittu skjólstæðingum traustar upplýsingar. Jafnframt litu viðmæl-endur svo á að hlutverk þeirra fælist ekki eingöngu í því að svara spurningum skjólstæðinga heldur bæri þeim einnig að vekja skjólstæðinga til vitundar um mikilvægi þess að taka fulla ábyrgð á ákvörðunum sem snertu heilsuna.

Viðmælendum var einnig tíðrætt um miðlun upplýsinga á opinberum vettvangi. Hún átti sér einkum stað á manna-mótum, á netinu, í fjölmiðlum, í kynningum og í upplýsinga-bæklingum. Á opinberum vettvangi fólst meginmarkmið upplýsingamiðlunar viðmælenda í að auglýsa heilsumeð-ferðir sem þeir veittu. Kynningin fór fram á tvenns konar máta, annars vegar með virkri þátttöku viðmælenda og hins vegar án beinna afskipta þeirra, í formi afspurnar. Græðararnir töldu afspurn og persónulegar reynslusögur fólks af óhefð-bundnum heilsumeðferðum áhrifamestu kynningarleiðina. Að mati flestra viðmælenda kom netið einnig að góðu gagni við að koma upplýsingum um óhefðbundnar heilsumeðferðir á framfæri.

Allflestir viðmælendur álitu fjölmiðla vel til þess fallna að koma upplýsingum um óhefðbundnar heilsumeðferðir á framfæri. Einn þátttakenda sem hafði sjálfur skrifað greinar í dagblöð, taldi mikilvægt að gæta varkárni í umgengi við fjölmiðla, þar eð þeim hætti til þess að afbaka upplýsingar og sýndu neikvæðri umfjöllun um óhefðbundnar heilsu-meðferðir mestan áhuga. Annar viðmælandi var á öndverðu meiði. Hann taldi hvers kyns umtal af hinu góða því að sam-kvæmt reynslu hans hafði neikvæð fjölmiðlaumfjöllun um meðferðategund sem hann veitti, vakið athygli á störfum hans og hafði aukna aðsókn í för með sér.

Á heildina litið fólst megintilgangur upplýsingamiðlunar græðara, hvort sem hún átti sér stað á milli græðara og skjól-stæðings eða á opinberum vettvangi, í því að koma áreiðan-legum upplýsingum varðandi óhefðbundnar heilsumeðferðir á framfæri. Í máli þriggja græðara kom auk þess skýrt fram að það var þeim mikið hugsjónamál að fræða fólk um óhefð-bundnar heilsumeðferðir.

Áhrifaþættir á upplýsingahegðunHér á undan hefur verið gerð grein fyrir ferlinu sem hegðun viðmælenda fylgdi í leit og miðlun að upplýsingum. Af því má ráða að fyrir tilstilli tilviljunar sem og ríkrar innri sannfæringar

viðmælenda um að þeir hefðu fundið þörfum sínum farveg, tóku þeir ákvörðun um að hefja markvissa leit að frekari upp-lýsingum um óhefðbundnar heilsumeðferðir.

Það mátti greina tvo meginþætti sem höfðu áhrif á mark-vissa upplýsingaleit og upplýsingamiðlun viðmælenda. Annars vegar voru það einstaklingsbundnir eiginleikar og sjónarmið viðmælenda og hins vegar aðstæður sem ríktu í umhverfi þeirra.

Áhrifaþættir á upplýsingahegðun sem áttu rætur að rekja til persónulegra eiginleika birtust í fyrsta lagi í því hvernig viðmælendur mátu áreiðanleika upplýsinga. Almennt mátu viðmælendur gæði upplýsinga meira ef þær voru í takt við fyrri þekkingu þeirra og samræmdust viðurkenndum kenn-ingum fræðanna. Auk þess réð persónuleg reynsla og ekki síst innri sannfæring, sem einn viðmælanda kallaði: „minn sann-leikur“ miklu um það hvort þátttakendur töldu upplýsingum treystandi.

Annars konar persónubundinn áhrifaþáttur fólst í við-brögðum þátttakenda við ofgnótt upplýsinga á netinu, í fjöl-miðlum og víðar. Oftast olli hún minniháttar truflun og pirr-ingi meðal viðmælenda. Í einu tilviki brást viðmælandi við því sem hann kallaði innihaldsrýrt upplýsingaflóð netsins með því að sniðganga netið alfarið.

Í máli fimm þátttakenda kom fram sannfæring þeirra um að forsjónin gegndi mikilvægu hlutverki í upplýsingaleit. Þeir sögðust oftsinnis hafa upplifað að nauðsynlegar upplýsingar hafi rekið á fjörur þeirra af einskærri tilviljun. Þeir voru sann-færðir um að þar hafi forsjónin gripið inn í gang mála og fyrir tilverknað hennar hafi réttar upplýsingar borist þeim á háréttu augnabliki.

Helstu utanaðkomandi aðstæður sem höfðu áhrif á upp-lýsingahegðun þátttakenda og hvöttu þá til þess að afla upp-lýsinga var gott aðgengi að upplýsingum á netinu og fjöldi námskeiða og funda sem bauðst um málefni á sviði óhefð-bundinna heilsumeðferða.

Á hinn bóginn leiddi rannsóknin í ljós að ótti við gagnrýni af hálfu almennings og heilbrigðisstarfsfólks takmarkaði upp-lýsingaleit og upplýsingamiðlun þátttakenda. Það lýsti sér í því að að þátttakendur fóru gætilega í allri umræðu um störf græðara. Í tveimur tilvikum treystu þeir sér ekki til þess að vekja máls á óhefðbundnum heilsumeðferðum ef þeir þekktu ekki afstöðu viðmælenda í garð óhefðbundinna meðferða. Einnig voru tvö önnur dæmi um að reynsla þátttakenda af harkalegum viðbrögðum heilbrigðisstarfsfólks þegar óhefð-bundnar heilsumeðferðir bar á góma hafi leitt til þess að þeir forðuðust alfarið að bera spurningar eða vangaveltur sem tengdust óhefðbundnum heilsumeðferðum undir lækna eða hjúkrunarfræðinga.

Loks má geta þess að viðmælendur mættu ekki einungis hindrunum í leit og miðlun upplýsinga í samskiptum við utanaðkomandi aðila. Einn græðari taldi sig skynja tregðu starfsfélaga sinna við að miðla þekkingu til starfssystkina. Ástæðuna rakti hann til samkeppni sem ríkti innan hópsins.

37


UmræðurLjóst er að notkun á þjónustu græðara er í sókn hér á landi. Ástæður þess eru vafalaust margar. Niðurstöður rannsókna erlendis (Jonas,1998; Chao, Wade, Kronenberg, Kalmuss & Cushman, 2006) benda til þess að helstu skýringar á því hvers vegna fólk leitar á náðir græðara séu þær að viðteknar lækn-ingar hafa ekki gagnast því sem skyldi. Samkvæmt rannsókn Zollmann og Vickers (1999) fólst sú óánægja ekki síst í því að fólki þótti skorta bæði tilfinningalegan stuðning heilbrigðis-starfsfólks og skilning á þörf sjúklinga fyrir að taka virkari þátt í eigin meðferð og ákvörðunum sem snertu hana. Í rann-sókninni sem er hér til umfjöllunar voru niðurstöður á sama veg. Fimm af átta þátttakendum hófu að leita upplýsinga um óhefðbundnar heilsumeðferðir vegna óánægju með þjón-ustu almenna heilbrigðiskerfisins sem stafaði annars vegar af því að læknismeðferðir báru ekki tilætlaðan árangur og hins vegar mislíkaði viðkomandi skilningsleysi og totryggni sem þeir töldu sig hafa mætt í samskiptum sínum við lækna og hjúkrunarfólk.

Annar helsti drifkraftur að baki upplýsingaleitar þátttak-enda um óhefðbundnar heilsumeðferðir var ákafur fróðleiks-þorsti og löngun til þess að menntast og að efla persónulegan þroska. Það rímar við niðurstöður upplýsingafræðingsins Thomas D. Wilson (2006) sem áleit að upplýsingaþarfir fólks væru ekki einvörðungu byggðar á þörf fyrir að leysa tiltekið vandamál eða á þörf fyrir að koma til móts við líkamlegar þarfir heldur mætti ekki síður rekja þær til tilfinningalegra

hvata sem fólust í þrá eftir öryggi og sjálfsvirðingu. Jafnframt spila vitsmunalegar þarfir inn í sem ýta undir löngun til þess að skipuleggja fram í tímann og löngun til þess að læra eitt-hvað nýtt.

Í máli þriggja þátttakenda mátti greina að það var þeim mikið áhugamál að deila þekkingu sinni og reynslu af óhefð-bundnum heilsumeðferðum. Þarna birtist knýjandi tilfinninga-leg þörf til þess að miðla upplýsingum. Það kemur heim og saman við kenningar upplýsingafræðingsins Ken Rioux (2006) um að upplýsingamiðlun fólks stafar ekki síst af tilfinningalegri fullnægju og ánægju sem hlýst af því að uppfræða aðra.

Eins og við var að búast breyttist upplýsingaöflun þátt-takenda í kjölfar þess að þeir hófu að stunda óhefðbundnar heilsumeðferðir. Hún varð markvissari og beindist að hag-nýtum upplýsingum sem nýttust beinlínis í starfi. Græðararnir sem rætt var við sögðust einkum afla upplýsinga í bókum, á námskeiðum og á netinu. Rannsóknir á upplýsingahegðun græðara í bæði Ástralíu og í Bandaríkjunum sýndu að, rétt eins og þátttakendur í rannsókninni, leituðu þeir aðallega upplýs-inga í skráðum heimildum (Burns, 2007; Smith o.fl., 2005). Hins vegar leituðu erlendu græðararnir fyrst og fremst upplýsinga í fagtímaritum og í rafrænum gagnasöfnum. Í ljósi þess kom á óvart að einungis einn viðmælandi í rannsókninni nefndi að hann læsi reglulega fagtímarit á sviði óhefðbundinna heilsu-meðferða. Enginn þeirra kannaðist við að hafa nýtt sér rafræn gagnasöfn eða háskólabókasöfn en þrír höfðu gert tilraun til þess að afla sér upplýsinga á almenningsbókasöfnum.

Aftur á móti töldu þátttakendur í rannsókninni óformlega upplýsingaöflun þeim mun mikilvægari. Þeir voru á einu máli um að ein helsta leiðin til þess að afla sér nýrrar þekkingar í fræðunum væri að ræða við starfssystkin og aðra sem þekktu til á sviðinu og einnig kom fram mikilvægi þess að afla nýrrar þekkingar í faginu með því að prófa heilsumeðferðir og nátt-úrulyf af eigin raun.

Rannsóknin leiddi í ljós að upplýsingahegðun þátttakenda mótaðist af ýmsum áhrifaþáttum, bæði einstaklingsbundnum sem og utanaðkomandi. Áhrif sem mátti rekja til persónulegra eiginleika fólust meðal annars í viðmiðum sem þátttakendur notuðu til þess að meta gagnsemi og gæði upplýsinga. Sam-kvæmt þátttakendum ákvörðuðust gæði heimilda einkum af fyrri þekkingu og reynslu og af því hvort þær rímuðu við sann-færingu þeirra. Það kemur heim og saman við niðurstöður sál-fræðirannsókna sem sýna að upplýsingar öðlist fremur hljóm-grunn þegar þær samræmast fyrri skoðunum, þekkingu og gildum einstaklingsins (Wilson, 1997).

Upplýsingahegðun þátttakenda mótaðist auk þess ber-sýnilega af utanaðkomandi áhrifaþáttum og þá ekki síst af neikvæðum viðbrögðum sem þátttakendur sögðust hafa mætt meðal almennings og heilbrigðisstarfsfólks. Það hafði í för með sér að viðkomandi þátttakendur héldu áhuga sínum á óhefðbundnum heilsumeðferðum og upplýsingum um starfsemi sína innan afmarkaðs hóps fólks sem það treysti. Það er umhugsunarefni hvort að sama máli gegni almennt um áhugafólk og notendur óhefðbundinna heilsumeðferða og þá einkum í ljósi tilmæla Landlæknisembættisins:

38


Landlæknisembættið hefur ávallt lagt á það áherslu að fólk sem er haldið einhverjum sjúkdómi og leitar til þeirra sem stunda óhefðbundna meðferð geri það með vitund síns heilbrigðisstarfsmanns, læknis, hjúkrunar-fræðings, sjúkraþjálfara o.s.frv. (Landlæknisembættið, 2009).

Í niðurstöðum rannsóknarinnar komu fram ýmis líkindi við niðurstöður rannsókna bandaríska upplýsingafræðingsins Elfreda Chatman (1991) sem rannsakaði einkum upplýsinga-hegðun jaðarhópa, það er hópa fólks sem deila ekki kjörum og/eða ríkjandi skilningi meirihluta fólks. Einstaklingur sem tilheyrir jaðarhópi býr við hömlur sem eru skapaðar af fólki valdahópum og draga úr möguleikum viðkomandi til þess að tjá hugsanir sínar, tilfinningar og þarfir og koma í veg fyrir að hann njóti og þroski eigin hæfileika. (Young, 2000). Þrátt fyrir að rannsóknir Chatman beindust í flestum tilvikum að fólki sem tilheyrði lægri stéttum og höfðu mun minni almenna menntun en íslenskir græðarar, komu fram ýmis sameiginleg einkenni með þátttakendum rannsóknarinnar og hópum sem Chatman rannsakaði. Sem dæmi bjuggu meðlimir hóp-anna yfir sameiginlegri heimssýn sem utanaðkomandi kunna að eiga erfitt með að skilja (Chatman, 1991). Það sama átti að vissu leyti einnig við um þátttakendur rannsóknarinnar sem voru sannfærðir um tilvist ákveðinna krafta eða lögmála sem hafa áhrif á gang náttúrunnar og mannslíkamann þar með talinn þó svo að viðurkennd nútímavísindi hafi ekki fært sönnur fyrir þess konar lögmálum.

Chatman (1991) taldi ennfremur að fólk sem tilheyrði jaðar-hópum hefði tilhneigingu til þess að takmarka upplýsinga-leit við óformleg og persónuleg samskipti við fólk sem það treysti. Áþekka tilhneigingu mátti glöggt greina í upplýsinga-öflun viðmælenda. Þeir leituðust við að afla upplýsinga með óformlegum hætti og þá einkum í samræðum við jafningja eða aðra sem deildu svipuðum viðhorfum til óhefðbundinna heilsumeðferða.

Annað sameiginlegt einkenni upplýsingahegðunar við-mælenda og einstaklinga sem tilheyrðu jaðarhópum birtist í trú græðaranna á að forsjónin stýrði upplýsingaleit að ein-hverju leyti. Þrír þeirra greindu frá reynslu sinni af því að hafa rekist á gagnlegar upplýsingar fyrir tilstilli forlaganna. Það má spyrja hvort að skýringa á forlagatrú þátttakenda í upp-lýsingaleit sé að leita í kenningum upplýsingafræðinganna Natalya Godbold (2006) og Elfredu Chatman. Samkvæmt þeim er trúin á mátt forsjónar í upplýsingaleit afleiðing áhrifa-leysis og vanmáttakenndar sem fólk í jaðarhópum upplifir. Þær tilfinningar leiða til þess að viðkomandi treystir sér ekki í upplýsingaleit heldur reiðir sig á að forsjónin færi þeim nyt-samar upplýsingar.

LokaorðRétt er að minna á að niðurstöður rannsóknarinnar endur-spegla vitanlega aðeins sjónarhól fáeinna einstaklinga og lýsa fyrst og fremst skoðunum og reynslu þátttakenda. Því ber að forðast að draga almennar ályktanir af niðurstöð-

unum þó í þeim felist óneitanlega vísbendingar um upplýs-ingahegðun græðara og um áhrifaþætti sem móta hana. Í framhaldinu mætti nýta niðurstöðurnar til þess að rýna enn frekar í einstaka þætti upplýsingahegðunar græðara hér á landi, til dæmis í því augnamiði að bæta aðgengi græðara, skjólstæðinga þeirra og annarra að upplýsingum sem varða óhefðbundnar heilsumeðferðir. Hugsanlega mætti sameina ofangreind markmið með þróun og gerð upplýsingakerfis. Slíkt kallar óhjákvæmilega á frekari rannsóknir upplýsinga-fræðinga á mögulegum notendahópum kerfisins og þörfum þeirra.

Abstract

Information behaviour and complementary and alternative medicineIn spite of increased use and practice of complementary and alternative medicine (CAM), research of information needs, information seeking and information sharing is lacking in this field. The aim of this study was to provide insight into the in-formation behavior of individuals who have both received and practiced CAM. Their information needs, information seeking and information sharing as well as the effects of intervening variables which are rooted in personal caracteris-tics and in the social context of each person, were examined.

The research was based on a qualitative research. Research

39


material consists of interviews with eight individuals and of one participant observation which was conducted in a health center for CAM.

The findings of this study indicate that, in the beginning, the main motivations for seeking information on CAM was the need for solving health issues and/or a strong interest in theories and methods applied in CAM. Originally participants mainly encountered information on CAM by accident, either in conversations with friends and relatives or in the media. These encounters led 7 of 8 participants to complete studies in diverse health treatments and to begin practicing alterna-tive medicine. After the participants began practicing CAM the nature of their information seeking became increasingly goal oriented with practical information regarding their oc-cupation as the main objective. Their principal information sources were personal experience of the effects of divers healing methods, conversations with colleagues and the Internet, as well as books, courses and lectures. Participants had little or no experience of information seeking in libraries or in electronic databases.

The information sharing of participants took place in rela-tion to their practice of CAM. The aim of their information sharing was patient consultation and promotion of CAM.

The majority of the participants had experienced harsh cri-ticism among the general public, medical doctors and nurses concerning their use and practice of CAM. As a consequence participants were cautious when discussing these topics. For example, they generally avoided to bring up matters concerning CAM when they consulted health professionals. On the whole participants had a strong penchant for const-ricting information seeking and information sharing to those initiated in the theories and use of CAM.

It is important to bear in mind that this study reports only the experience and opinions of a limited number of individu-als. Therefore it is inadvisable to make general assumptions based on this study.

HeimildaskráBandalag íslenskra græðara (ódagsett). Bandalag íslenskra græðara –

fyrir hvað stendur það? Sótt þann 15. febrúar 2009 af http:/big.is

Björg Helgadóttir, RúnarVilhjálmsson, Þóra Jenný Gunnarsdóttir

(2010). Notkun óhefðbundinnar heilbrigðisþjónustu á Íslandi. Lækna-

blaðið 96(4), 267-273.

Burns, A.M. (2007). A Study of Information Seeking Behavior of Integra-

tive Medicine Professionals. Óútgefin meistaraprófsritgerð, The School of

Information and Library Science of the University of North Carolina at

Chapel Hill, North Carolina.

Case, D.O. (2002). Looking for Information: A Survey of Research in In-

formation Seeking, Needs and Behavior. Amsterdam: Academic Press.

Chao, M., Wade, C., Kronenberg, F., Kalmuss, D. & Cushman, L.F. (2006).

Women’s Reasons for Complementary and Alternative Medicine Use:

Racial/Ethnic Differences. The Journal of Alternative and Complementary

Medicine, 12(8), 719-720.

Chatman, E.A. (1991). Life in a small world: Applicability of gratification

theory to information seeking behavior. Journal of the American Society for

Information Science, 42(6), 438-449.

Detlefsen, E.G. (1998). The information behaviors of life and health

scientists and health care providers: Characteristics of the research literat-

ure. Bulletin of the Medical Library Association, 86(3), 385-390.

Esterberg, K.G. (2002). Qualitative Methods in Social Research. Boston:

McGraw Hill.

Foster, A. (2003). Serendipity and information seeking: An empirical

study. Journal of Documentation, 59(3), 321-340.

Godbold, N. (2006). Beyond information seeking: Towards a general

model of information behavior. Information Research, 11(4).

Landlæknisembættið (2009). Óhefðbundin meðferð. Sótt þann 16.

febrúar 2011 af http://landlaeknir.is/?PageID=387

Lie, D.A. & Boker, J. (2006). Comparative survey of complementary and

alternative medicine (CAM) attitudes, use, information-seeking behavior

among medical students, residents & faculty. BMC Medical Education,

6(58).

Jonas, W.B. (1998). Alternative medicine - Learning from the past,

examining the present, advancing to the future. Journal of the American

Medical Association, 280(18), 1616-1618.Kaptchuk, T.J. & Eisenberg, D.M.

(1998). The persuasive appeal of alternative medicine. The Annals of Inter-

nal Medicine, 129(12), 1061-1065.

McKenzie, P.J. (2004). Positioning theory and the negotiation of in-

formation needs in clinical midwifery setting. Journal of the American

Society of Information Science and Technology, 55(8), 685-694.

Rioux, K. (2006). Information acquiring-and-sharing. Í Karen E. Fischer,

Sandra Erdelez, & Lynne McKechnie (ritstj.), Theories of Information Be-

havior. Medford. New Jersey: Information Today, Inc., 169-173.

Smith, C., Martin, K., Hotham, E., Semple, S., Bloustien, G. & Rao, D.

(2005). Naturopaths practice behavior: Provision and access to inform-

ation on complementary and alternative medicines. BMC Complementary

and Alternative Medicine, 5(15).

Steinvör Haraldsdóttir (2010). „Minn sannleikur“ upplýsingahegðun

græðara og áhugafólks um óhefðbundnar heilsumeðferðir. Óútgefin

meistaraprófsritgerð, Háskóli Íslands, Reykjavík.

Taylor, S.J. & Bogdan, B. (1998). Introduction to Qualitative Research

Methods. A Guidebook and Resource (3. útg.). New York: John Wiley & Sons.

Wilson, T.D. (1997). Information behavior: An interdisciplinary per-

spective. Information Processing & Managing, 33(4), 551-572.

Wilson, T.D. (2000). Human information behavior. Informing Science,

3(2), 49.

Wilson, T.D. (2006). On user studies and information needs. Journal of

Documentation, 62(6), 658–667.

Young, I. M. (2000). Five faces of oppression. Í Maurianne Adams,

(ritstj.), Readings for Diversity and Social Justice. New York: Routledge,

35-49.

Zollmann, C. & Vickers, A. (1999). Complementary medicine and the

patient. British Medical Journal, 319(7223), 1486-1489.

Myndskreytingar með þessari grein eru sóttar í Flóru Íslands eftir Stefán Stefánsson, 2. útg., Kaupmannahöfn 1924.

40

Sólveig Þorsteinsdóttir

ÚtdrátturVísindastarf hefur aukist um 900% á Íslandi á tímabilinu 1994-2008. Rannsóknir og vísindi á heilbrigðissviði eru um 58% af vísindum á Íslandi og er Landspítalinn þar framarlega. Mæl-ingar sýna að í samanburði við aðrar þjóðir er Ísland í efstu sætunum hvað snertir fj ölda tilvísana í birtar ritrýndar greinar í heilbrigðistímaritum (1, 2). Aukning á birtingu erlendra rit-rýndra greina frá Landspítalanum var 52% á tímabilinu 2001-2009 (3). Fjöldi vísindamanna sem birti ritrýndar erlendar greinar árið 2009 frá Landspítalanum var um 190. Helstu erlendu samstarfsaðilar Landspítalans í greinaskrifum eru Svíþjóð, Bandaríkin og Bretland. Á fj ögurra ára tímabili 2007-2010 voru 70% samstarfsaðila vísindamanna frá Landspítal-anum erlendir. Starfsumhverfi vísindamanna er mikilvægt og skiptir miklu að hafa greiðan aðgang að upplýsingum. Á síðustu þremur árum hefur niðurskurður verið mikill á Heil-brigðisvísindabókasafni LSH. Vísindatímarit eru mikilvægasti hluti safnkostsins en á þessu tímabili hefur hann verið skorinn niður um 25%. Þessi niðurskurður ásamt fækkun starfsfólks á LSH og sú hætta að ungir læknar sem hafa lokið námi erlendis skili sér ekki til starfa á Landspítalanum gæti haft áhrif á vís-indavirknina hjá LSH á komandi árum.

InngangurFjallað verður um vísindastörf á Landspítalanum á tímabilinu 2001-2010. Gróska í vísindastörfum hefur verið mikil á þessum tíma. Samtímis hefur aðgangur að rafrænu efni frá bókasafn-inu aukist og einnig þjónusta. Fjallað verður um hugsanlegt

samhengi þarna á milli. Greint er frá erlendri samvinnu vís-indamanna LSH, tilvísanatíðni, aðgangi að vísindagreinum þeirra og birtingu þeirra í opnum aðgangi og fj allað um mikil-vægi birtingar á greinum á íslensku og hlutverk bókasafnsins við að koma íslenska efninu á framfæri. Einnig er fj allað um erlendu vísindagreinarnar og mikilvægi þess að birta á er-lendum tungumálum.

Að lokum er fj allað um niðurskurð hjá safninu frá því að kreppan skall á og hugsanleg áhrif á vísinda- og klínísk störf á Landspítalanum.

Tímabilið 2001-2010 – vísindi og rafrænn aðgangurTafl a 1 sýnir birtingar ritrýndra vísindagreina, bóka og bóka-kafl a á níu ára tímabili. Aukning á birtingum erlendra ritrýndra greina frá Landspítalanum var 52% á tímabilinu 2001-2009. Fjöldi vísindamanna sem birtu ritrýndar erlendar greinar árið 2009 frá Landspítalanum var um 190.

Tafl a 1: Ritrýndar greinar og bókakafl ar LSH 2001-2009

Samkvæmt samantekt frá Rannís (1), eru áhrif greinaskrifa vísindamanna í heilbrigðisvísindum á Íslandi hæst í ríkjum OECD að meðaltali á tímabilinu 2003 til 2007. Hlutur Íslands í birtingum greina innan Norðurlandanna og á heimsvísu er stór miðað við mannfj ölda. Klínískar læknisfræðirannsóknir

Niðurskurður hjá Heilbrigðisvísindabókasafni Landspítalans Áhrif á vísindavirkni og klínískt starf á Landspítalanum

41


eru stærsta rannsóknarsviðið á Íslandi. Þriðjungur birtinga á Íslandi er á því sviði(1). Landspítalinn er þar fremstur í fl okki.

Til að bera saman tilvísunartíðni Landspítalans við helstu háskólasjúkrahús á Norðurlöndunum var gerð leit í gagna-safninu Web of Science frá ISI (WOS). Tafl a 2 sýnir þann sam-anburð.

Samanburðartímabilið var 2007-2010. Fjöldi greina frá Landspítala eru færri en í töfl u 1. Í töfl u 1 var framkvæmd kembileit að öllum greinum frá Landspítalanum og þannig fundust greinar eftir starfsmenn Landspítalans sem höfðu ekki skráð nafn Landspítalans rétt í greinum sínum og fund-ust þær ekki þegar leitað var að Landsp* í WOS. Þar sem leitast var við að gera sambærilega leit fyrir hin samanburðar sjúkra-húsin voru aðeins teknar með í töfl u 2 greinar þar sem nafnið Landspítali kom fyrir í heiti stofnunar. Sama gildir um töfl u 4.

Tafl a 2 sýnir að meðal tilvísunartíðni ritrýndra greina Land-spítalans eru fl estar í WOS en þriðja í röðinni þegar allt efni er tekið með í samanburðinum.

Meðal tilvísunartíðni, *allar birtingar 2007-2010

Meðal tilvísunartíðni á ritrýnda grein eða yfi rlitsgrein

Landspitali University Hospital 7.62 (Allar birtingar 790) 10.98 (Greinar 535)

University Copenhagen Hospital 7.54 (Allar birtingar 1.224) 9.85 (Greinar 885)

Karolinska University Hospital 5.97 (Allar birtingar 5.817) 7.48 (Greinar 4.399)

Sahlgrenska University Hospital 8.34 (Allar birtingar 3.390) 6.32 (Greinar 2.419)

Helsinki University Central Hospital 8.13 (Allar birtingar 923) 6.21 (Greinar 1.246)

*Allar birtingar (greinar, ritstjórnargreinar, útdrættir, ráðstefnurit, yfi rlitsgreinar, bréf og leiðréttingar)

Tafl a 2: Fjögur helstu sjúkrahúsin á Norðurlöndunum í samanburði við tilvísunartíðni í ritrýndar greinar á Landspítalanum

Erlend samvinna í vísindumErlend samvinna er mikilvæg fyrir litlar þjóðir eins og Ísland. Í samanburði við aðrar þjóðir er samvinna Íslendinga í vísind-um mikil og er hún um það bil 25% hærri en á hinum Norður-löndunum. Þetta gæti verið hluti af skýringunni hvers vegna Landspítalinn er með hærri tilvísanatíðni en norrænu sjúkra-húsin í töfl u 2. Birting á móðurmálinu er mikilvæg en skilar lægri tíðni í gagnasöfnum eins og WOS.

Samvinna þjóða er mikil þeirra á meðal en einnig þar fyrir utan og er samvinnan mikil við ESB-löndin og Bandaríkin (1). Sama gildir um Landspítalann.

Tafl a 3 sýnir alþjóðlega samvinnu Landspítalans. Mest er samvinnan við Svíþjóð, Bandaríkin og Bretland í þessari röð.

Tafl a 3: Alþjóðleg samvinna Landspítalans

Samvinna Landspítalans er aðeins önnur en alþjóðleg sam-vinna allra vísindamanna á Íslandi en helstu samvinnuþjóðir Íslands eru Bandaríkin, Svíþjóð og England í þessari röð (2).

Tungumál, skráning og aðgangur Tafl a 4 sýnir ritrýndar greinar í Hirslunni sem er varðveislusafn Landspítalans en af þeim greinum eru 70% greina birtar í er-lendum tímaritum. Læknafélag Íslands gefur út Læknablaðið og þar eru hlutfallslega fl estar greinar sem birtast um heil-brigðismál á Íslandi, eða 65% af heildarfj ölda. Af þeim 600 er-lendu ritrýndu vísindagreinum eru 535 vísindagreinar skráðar í WOS eða 89%. Af þessum greinum í WOS eru 73% birtar í samvinnu við stofnanir utan Íslands og 23% við aðrar íslenskar stofnanir. Aðeins 4% vísindagreina eru eftir höfunda sem eru allir starfandi á Landspítalanum.

Ritrýndar vísindagreinar í Hirslunni frá Landspítalanum

2010 2009 2008 2007

Greinar birtar í erlendum tímaritum 152 157 141 150 70%

Greinar birtar í íslenskum tímaritum

52*(38)

61*(45)

75*(47)

59*(31) 30%

Ritstjórnargreinar Læknablaðið 22 20 21 21

Ritstjórnargreinar í erlendum tímaritum 2 2 1 1

Samtals 228 240 238 231

* Læknablaðið

Tafl a 4: Hlutfall ritrýndra vísindagreina sem hafa birst í erlendum og innlendum tímaritum frá Landspítalanum og skráðar í Hirsluna

42


Flestar greinar eru birtar á ensku eða 70% greina og á ís-lensku 30% greina. Greinar birtar á ensku hafa hærri tilvís-anatíðni í WOS. Aðeins eitt íslenskt tímarit í heilbrigðisvísind-um, Læknablaðið, er skráð í PubMed, Scopus og WOS. Aðeins hluti greina sem birtast í blaðinu eru skráðar í WOS en það eru aðeins ritrýndar vísindagreinar. Vísað var aðeins 12 sinnum í þær 52 greinar sem skráðar voru í WOS frá Landspítalanum í Læknablaðinu á tímabilinu 2007-2010. Meðal tilvísunartíðni var 0,23.

Ef Læknablaðið væri ekki skráð í WOS væri meðal tilvísunar-tíðni á hverja grein frá Landspítalanum í WOS fyrir sama tíma-bil 11,81. Aðeins útdrættir greina í Læknablaðinu eru á ensku og áhrifastuðullinn í WOS er lágur. Það er mikilvægt að lítil þjóð eins og Ísland birti á móðurmálinu bæði til að viðhalda sínu fræðimáli í heilbrigðisvísindum og auðvelda þeim sem lesa ekki ensku að fræðast um heilbrigðismál á móðurmáli sínu. Enskan er mikilvægt birtingarform fyrir íslenska höfunda með-al annars til að auka tilvísunartíðni. Tilvísanatíðni er til dæmis mikilvæg þegar sótt er um erlenda styrki. Íslenskur höfundur sem skrifar um sama efni og gefur út bæði í Læknablaðinu og einnig í erlendu tímariti gæti fengið fj ölda tilvísana í erlendar vísindagreinar en enga í sambærilega grein í Læknablaðinu. Læknablaðið hefur neikvæð áhrif á meðaltal tilvitnana á grein-ar í WOS. Meðal tilvísunartíðni fyrir allar greinar LSH í WOS yfi r fj ögur ár er 10,98. Með því að sleppa Læknablaðinu væri meðal tilvísunartíðnin 11,81. Munurinn er 0,83 í lægri meðaltilvísana-tíðni. Læknablaðið hefur aðeins í nokkur ár verið skráð í al-þjóðleg gagnasöfn og áhrif tímaritsins eru enn mjög lítil í WOS.

Vísindagreinar frá Landspítalanum í erlendum tímaritum, sem birtast í opnum aðgangi, eru enn mjög lítill hluti greina. Leit var gerð í PubMed og var leitin takmörkuð við greinar frá Landspítalanum á tímabilinu 2007-2010. Af þeim 226 greinum sem voru frá Landspítalanum í þessari leit voru einungis 14% í opnum aðgangi. Af þessum 14% greinum voru 75% í opnum aðgangi í PubMedCentral og 25% í opnum aðgangi frá útgef-endum þar sem höfundar höfðu greitt fyrir birtingu. Þetta hlutfall er lægra en opinn aðgangur í heilbrigðisvísindum á heimsvísu sem er um 22% (4).

Allar íslenskar heilbrigðisvísindagreinar eru í opnum að-gangi. Þessar íslensku greinar eru varðveittar í Hirslunni. Ís-lenskir útgefendur hafa gert samkomulag við Hirsluna um birtingu í opnum aðgangi greina sem vistaðar eru í Hirslunni.

Vísindaráð Íslands undirritaði Berlínar-yfi rlýsinguna varð-andi opinn aðgang í maí 2010. Vonandi verður það til þess að íslenskir vísindamenn fara að leyfa birtingu greina sinna í opnum aðgangi.

Allar ritrýndar greinar, sem hafa birst í erlendum tímaritum frá Landspítala, eru skráðar og efnisteknar í Hirsluna og síðan er tengt í allan textann hjá útgefenda eða í erlend varðveislu-söfn eins og t.d. PubMed Central eða UK PubMed Central. Að-eins 14% eru aðgengilegar í opnum aðgangi og 2% þeirra eru varðveittar í Hirslunni.

Heimsóknir í Hirsluna hafa aukist á einu ári um 60%. Árið 2010 voru heimsóknir 135.000 og helmingur gesta kom erlendis frá.

Íslenskar greinar, sem hafa birst í íslenskum heilbrigðis-tímaritum, eru mikið sóttar í Hirslunni. Það sýnir að vísinda-greinar sem eru skrifaðar á íslensku þjóna Íslendingum vel. Því er mikilvægt að höfundar skrifi bæði á íslensku og ensku.

Niðurskurður og hugsanleg áhrifNiðurskurður hefur verið mikill hjá Heilbrigðisvísindabóka-safni LSH frá 2008. Hefur þetta haft áhrif á þjónustu safns-ins þar sem safnkostur hefur verið skorinn niður og starfs-mönnum fækkað. Frá því að kreppan hófst hefur gögnum verið sagt upp og sparað í mannafl a fyrir 63 milljónir króna. Tímaritsáskriftir hafa verið að skornar niður um 25%. Miklar breytingar hafa átt sér stað á tíu árum varðandi útgáfu tíma-rita. Áskriftir breyttust frá því að vera á prenti yfi r í rafrænar áskriftir. Tafl a 5 sýnir fækkun prentaðra tímarita hjá LSH. Á tímabilinu 2001-2009 fj ölgaði rafrænum tímaritum um 90% en prentuðum fækkaði í sama hlutfalli.

Tafl a 5: Fjöldi prentaðra tímarita í áskrift hjá LSH 2001-2009

Innkaupahættir breyttust yfi r í miðlæg innkaup að hluta til en hluti af safnkostinum er keyptur eingöngu fyrir Landspítal-ann. Samlög voru stofnuð eins og til dæmis Landsaðgangur-inn og önnur minni samlög sérfræðibókasafna. Til sögunnar komu pakkainnkaup tímarita frá útgefendum þar sem greitt var fullt verð fyrir tímarit sem höfðu verið í prentaðri áskrift hjá söfnunum en fj öldi annarra tímarita fylgdu með í pakk-anum sem þurfti aðeins að greiða lítið fyrir, til dæmis 5% - 7% af fullu verði. Núna þegar kemur að niðurskurði reynist erfi tt að skera niður þessa pakka. Útgefendur stilla verðinu þannig að ef valið er að taka aðeins hluta af pakkanum í áskrift þá lækkar verðið lítið. Aðgangur að aukatímaritunum lokast við uppsögn.

Almennt hafa notendur verið mjög ánægðir með rafræna aðganginn og hafa nýtt hann vel. Því eru það vonbrigði að snúa þurfi þessari jákvæðu þróun við. Rafrænu tímaritin eru mikið notuð. Tafl a 6 sýnir aukningu á sóttum greinum hjá notendum LSH á tímabilinu 2003-2008. Árið 2003 voru sóttar greinar rúmlega 70 þúsund en árið 2008 voru sóttar 201.895 greinar. Á tímabilinu 2009-2010 fækkar sóttum greinum um 35% og árið 2010 voru sóttar 73.000 færri greinar en 2008

43


þegar uppsagnir hófust. Þessi fækkun er meiri en uppsagnir tímarita sem eru 25%.

Tafl a 6: Sóttar greinar hjá notendum LSH frá árunum 2003-2010

Til að byrja með var tímaritum sagt upp sem voru með lægstu notkunartíðnina samkvæmt notkunartölum frá útgef-endum. Einnig var haft samband við notendur til að kanna hvaða tímaritum mætti segja upp án þess að skerða verulega klíníska þjónustu, kennslu og vísindi. Þegar niðurskurðarkröf-urnar jukust var ekki hægt að nota þessi viðmið lengur og fl est þau tímarit, sem var sagt upp árið 2010, voru ekki talin skipta sköpum en í fl estum tilfellum voru þau mjög dýr. Má þar nefna tímaritið Science sem hefur verið í áskrift hjá Landspítalanum í mörg ár. Rafrænn aðgangur hafði verið í tíu ár og þegar tíma-ritinu var sagt upp missti safnið aðgang að öllum fyrri árgöng-um. Sumir útgefendur veita ekki aðgang að eldri heftum eftir uppsögn og kemur það sér mjög illa fyrir notendur. Ef tímarit-ið hefði verið á prenti hefðum við ekki misst þennan aðgang. Verðið á rafrænni áskrift fyrir Science var komið upp í 700 þúsund krónur á ári. Landsaðgangurinn hefur enn ekki verið skorinn niður og er það léttir á þessum niðurskurðartímum hjá safninu. Heilbrigðisvísindatímarit í Landsaðgangi beint frá útgefendum eru 1573 talsins. Tímarit í heilbrigðisfræðum eru líka aðgengileg frá EbscoHost og ProQuest Central og eru þau 2563. Sum eru líka í áskrift frá útgefendum. Þessi tímarit henta oft ekki vísindamönnum, sem þurfa aðgang að ritinu um leið og þau koma út eða jafnvel fyrr, en þessi tímarit eru sum með birtingartöf frá sex til tólf mánuðum. Landspítalinn er eftir niðurskurðinn 2010 með 714 tímarit í áskrift sem eru fl est á rafrænu formi. Þessi tímarit eru ekki í Landsaðgangi þar sem þau eru mjög sérhæfð og dýr og henta því ekki samlagi eins og Landsaðgangi. Flest þessi tímarit eru ekki aðgengileg nema hjá Landspítalanum og þeim stofnunum sem eru með þjónustusamning við safnið. Opinn aðgangur vísindatímarita er að aukast og vonandi heldur sú þróun áfram.

Áskriftum að nokkrum gagnasöfnum hefur verið hætt. Þar á meðal er gagnasafnið Md Consult. Þegar því var sagt upp missti safnið aðgang að 27 tímaritum varanlega þar sem eng-inn aðgangur er að eldra efni en þetta var áskrift í gegn um gagnagrunn. Einnig missti safnið aðgang að 66 rafrænum bókum, sem voru mikið notaðar.

Örfáar bækur hafa verið keyptar síðastliðin þrjú ár. Bóka-safnið hefur á undanförnum árum byggt upp rafrænan bóka-kost um 400 bóka en litlu hefur verið bætt við það safn síðan kreppan skall á. Sumum af rafbókunum sem voru í áskrift og þurfti að endurnýja árlega hefur verið sagt upp. Þær bækur sem keyptar voru til eignar eru um 300. Þessar bækur hverfa ekki og kemur það sér vel að hafa aðgang að þeim þótt þær muni úreldast fl jótlega.

Millisafnalánaþjónustan hefur verið öfl ug hjá safninu frá stofnun þess árið 1968. Tafl a 7 sýnir fækkun millisafnalána. Eftir að tímaritin voru aðgengileg í rafrænum aðgangi og fj ölgun tímarita með Landsaðganginum og pakkasamning-um, fækkaði millisafnalánum mikið.

Tafl a 7: Millisafnalán á Heilbrigðisvísindabókasafni LSH frá árinu 2001-2009

Millisafnalán eru að verða mjög dýr þar sem höfundaréttur er orðinn mjög virkur og skilar sér inn í verð greina. Vegna takmarkana frá útgefendum er ekki hægt að afgreiða sumar greinar í lit og ekki á rafrænu formi. Greinar sem eru keyptar beint frá útgefanda eða frá öðrum söfnum þurfa að uppfylla ýmsar kröfur. Í sumum tilfellum má aðeins einn notandi opna greinina í lit. Einnig er greinum eytt úr tölvu notandans eftir stuttan tíma þar sem hugbúnaður tengdur við greinina þegar hún er seld, getur eytt greininni úr tölvu kaupandans sam-kvæmt reglum útgefenda. Bókasöfn sem hafa þurft að skera niður tímaritsáskriftir hafa reynt að bjóða upp á aðgang að greinunum í staðinn með því að kaupa eða fá lánaðar greinar. Í mörgum tilfellum hafa söfnin ekki getað það vegna mikils kostnaðar. Meðalverð á grein frá útgefenda er kr. 3.000,-.

Safnið bauð upp á vinsæla þjónustu þar sem einstakar greinar voru keyptar beint frá útgefanda áður en þær voru gefnar út. Vísindamenn nýttu þessa þjónustu vel en nú hefur þessi þjónusta verið lögð niður vegna niðurskurðar.

Í nóvember 2010 var gerð notendakönnun meðal starfs-manna LSH. Ein af spurningunum kannaði hvort niðurskurður tímarita hafi komið niður á störfum þeirra. Sumir notendur höfðu ekki yfi r neinu að kvarta en bæði kennarar og vísinda-menn höfðu áhyggjur af niðurskurðinum og fannst þetta skerða þjónustu safnsins. Vísindamönnum, sem voru vanir að fá aðgang að greinum á rafrænu formi frá bókasafninu, fannst það tímafrekt að nota millisafnalánaþjónustuna og voru tregir til þess. Sumir voru farnir að kaupa greinar af eigin ráð-

44


stöfunarfé eða biðja höfunda um að senda sér greinar. Þetta er aðferð sem tíðkaðist áður fyrr. Aðrir sem höfðu nýlega flutt frá Norðurlöndunum þar sem þeir stunduðu nám, gátu enn nálgast greinar í gegnum gamla bókasafnið sitt á Norðurlönd-unum. Töldu þeir þennan aðgang gera þeim kleyft að stunda rannsóknir á Íslandi. Fyrir mörgum árum þurftu íslenskir vís-indamenn að fara til útlanda til að stunda rannsóknir þar sem upplýsingar voru ekki aðgengilegar á Íslandi. Vonandi verður það ekki aftur raunin.

Eftir þriggja ára samdrátt á bókasafninu stóðu vonir til að þessu færi að linna en á þessu ári 2011 tekur ekki betra við. Safnið verður að skera niður um 26,6% af fjárveitingu til safns-ins. Heilbrigðisvísindabókasafn LSH er stærsta heilbrigðisvís-indabókasafn landsins og er aðeins eitt slíkt starfandi á Íslandi en það er Fagbókasafn FSA á Akureyri. Það má búast við að slíkur samdráttur geti haft víðtæk áhrif á næstu árum.

Notendahópur safnsins er stór þar sem safnið þjónar auk starfmanna Landspítalans Heilbrigðisvísindasviði Háskóla Ís-lands. Einnig hefur safnið gert þjónustusamninga við 11 heil-brigðis - og vísindastofnanir víða um land. Allar reiða þær sig á þjónustu safnsins. Á 15 árum hefur heilbrigðisvísindabóka-söfnum fækkað um 82% hér á landi. Árið 1995 voru þau 11. Árið 2011 eru þau tvö eins og áður er getið. Fjögur heilbrigðis-vísindabókasöfn sameinuðust í Heilbrigðisvísindabókasafn LSH. Tafla 8 sýnir þessa þróun.

Ø 1995-1996. Sjúkrahús Reykjavíkur. Samruni Borgarspítalans og St. Jósefsspítala Landakoti

Ø 3. mars 2000. Samruni Sjúkrahús Reykjavíkur og Landspítali háskólasjúkrahús

Ø 2001. Geðdeildarsafn LSH, Bókasafn LSH, Bókasafn Borgar-spítala og Landakotssafnið = Bókasafn Landspítala háskóla-sjúkrahúss

Ø 2001. Bókasafns- og upplýsingasvið (BUSV)

Ø 2009. Heilbrigðisvísindabókasafn

Ø Þjónustusamningar við Krabbameinsfélagið 2001. Land-læknisembættið 2004. Reykjalundur 2004. Söfn lögð niður

Ø 2010. Heilsugæslan í Reykjavík. Vinnueftirlitið

Tafla 8: Fækkun heilbrigðisvísindabókasafna frá árinu 1995

Bókasafns- og upplýsingafræðingum sem störfuðu á þessu sviði hefur fækkað að sama skapi. Við samruna sjúkrahússafn-anna 2001 í eitt safn störfuðu á safninu 24 starfsmenn. Árið 2011 starfa á safninu 12 manns í 11 stöðugildum.

Starfsmönnum Landspítalans hefur fækkað á síðustu þremur árum um 600. Sumir læknar hafa flutt frá Íslandi, sér-staklega yngri kynslóðin. Læknar sem hafa lokið sérfræðinámi erlendis eru tregir til að flytja aftur til Íslands á þessum verstu tímum. Það kemur fyrir að auglýstar eru stöður sérfræðinga á Landspítalanum sem enginn sækir um. Þetta er breyting frá því fyrir nokkrum árum þegar það var eftirsóknarvert að

snúa aftur heim til Íslands og vinna á Landspítalanum. Fjöldi vísindagreina í WOS eða Hirslunni árið 2010 eru aðeins færri en árið 2009. Samdráttur hefur ekki sett mark sitt á birtingu vísindagreina ennþá, en takmarkaður aðgangur að vísinda-greinum hlýtur að hafa áhrif á rannsóknir á Landspítalanum.

Nýlegar mælingar sýna gildi og arðsemi bókasafna og hafa niðurstöður sýnt að fjárhagslegur ávinningur fyrir hvern dollar sem er fjárfest í háskólabókasafni þar sem stunduð eru vísindi sé $1.6 eða 60% (5). Ein af forsendum þess að árangur náist í vísindum er að hafa aðgang að upplýsingum. Könnun sem gerð var hjá Elsevier árið 2007 sýnir samhengi milli aðgangs að vísindagreinum og útgáfu vísindagreina. Góður aðgangur að vísindagreinum frá bókasöfnum leiðir til betri upplýsinga og vísindamenn ná betri árangri í fræðistörfum sínum.

Ø Notkun - 54% aukning á hverju ári frá 2001-2006

Ø Tekið mið af fjölda íbúa (höfðatölu) – Notkun tvisvar sinnum hærri en hjá öðrum þjóðum

Ø Fjöldi útgefinna vísindagreina frá Íslandi endurspegla notkun rafrænna gagna

Samantekt frá Elsevier árið 2007 um Ísland

Skortur á fjármagni gæti haft neikvæð áhrif á Landspítal-ann. Háskólasjúkrahúsum sem tekst að laða til sín framúrskar-andi starfsmenn ná betri árangri í vísindum og þá um leið góðum framgangi. Stuðningur við vísindastarf og þróunar-verkefni er eitt af hlutverkum sérfræðisafna. Árangur byggist á því að niðurstöður rannsókna séu aðgengilegar og nýttar í starfi. Eitt af hlutverkum safnsins hefur verið að skrá útgefið íslenskt efni í heilbrigðisfræðum. Þetta hefur meðal annars verið gert með því að lykla íslensku heilbrigðistímaritin og skrá þau í Hirsluna og Gegni. Einnig hafa starfsmenn safnsins séð um að halda utan um öll vísindaskrif starfsmanna LSH og gera þau aðgengileg. Starfsmenn hafa byggt upp safnkostinn í samræmi við þarfir spítalans og gert hann aðgengilegan. Háskólasjúkrahús eins og Landspítalinn þarf öflugt safn til að styðja við vísindi, kennslu og klínískt starf.

Brottflutningur starfsmanna til annarra landa og glötuð tækifæri til að laða ungt fólk aftur til starfa á Íslandi að loknu framhaldsnámi erlendis gæti haft áhrif á afköst í rannsóknum. Ef ekkert heilbrigðisvísindabókasafn er til staðar gæti svo farið að framúrskarandi starfsmenn kæmu ekki heim.

Niðurstaða Rannsóknir á Íslandi í heilbrigðisvísindum hafa aukist mikið á síðustu tíu árum. Aukningin í birtingu vísindagreina eftir vísindamenn frá Landspítalanum er svipuð og hjá öðrum norrænum háskólasjúkrahúsum. Aukning hjá öðrum Norður-landaþjóðum hefur verið í staðbundnum ritum en hjá Land-spítalanum einnig í erlendum ritum. Meðaltal tilvísanatíðni vísindagreinar frá Landspítalanum er há í samanburði við önnur norræn sjúkrahús. Greinar, sem eru birtar, eru mun

45


færri en hjá hinum Norðurlandaþjóðunum en fjöldi birtinga er mikill ef tekið er mið af höfðatölu. Alþjóðlegar greinar frá Landspítalanum eru skrifaðar á ensku. Greinar í Læknablaðinu eru einu íslensku greinarnar sem eru skráðar í erlenda gagna-grunna. Þær eru skrifaðar á íslensku með útdrætti á ensku. Læknablaðið hefur ekki mikil áhrif í alþjóðlegum gagna-grunnum en er vel tekið á Íslandi. Alþjóðlegt samstarf er mikil-vægt í vísindastarfi og birtingu vísindagreina. Vísindagreinar í opnum aðgangi eru færri á Íslandi en á alþjóðavísu. Klínísk vís-indi eru öflug á Landspítalanum og samstarf við erlenda aðila er mikið og áhrifastuðull vísindagreina er hár á alþjóða vísu. Niðurskurður á Heilbrigðisvísindabókasafni Landspítalans er mikill og hversu mikil áhrif sá niðurskurður hefur á rannsóknir og klínískt starf á sjúkrahúsinu á eftir að koma í ljós.

Heimildir1. Rannsóknir og þróunarstarf á Íslandi 2009. Rannsóknarmiðstöð

Íslands - Rannís; 2009

2. Ritrýndar birtingar og áhrif þeirra, samantekt um árangur Íslands.

Reykjavík: Rannsóknarmiðstöð Íslands - Rannís; 2010.

3. Vísindastarf LSH 2009: Landspítali 2010.

4. Scalas E, Björk B-C, Welling P, Laakso M, Majlender P, Hedlund T, et

al. Open Access to the Scientific Journal Literature: Situation 2009.

PLoS One. 2010;5(6):e11273.

5. Tenopir C, King D, Mays R, Baer A, Wu L. Measuring value and

return on investment of academic libraries. Serials. 2010; 23

(3):182 - 90.

Guðrún Hannesdóttir

Aðföng

ég hef hlustaðmeð öðru eyranuá ljúfan söngúr skugganumvið bókaskápinn

á slitrótt stefum lítil sundfitheyrist mérmóðurástdúnmjúka bringusveip í krúnuhrjúfa klaufskaunaðstungu

svo rennur upp stundiner hljóð taka að skýrastog mér fipast við lesturinn

það kveður viðnýjan skerandi tónsarg og dauðahryglu

brotnir hálsarbrostin augurifnar fanirog fjaðurstafir

rjúkandi húðumog stýfðum vængjumer staflað á völlblóðkollum hlaðiðí háan haugundan brekkunniníðingsverkin komin á fullan skriðlöngu áður en stafur er kominn á bók

ég græt þauþurrum tárumlæt fórnarblóðiðsem vind um eyru þjótales sögurnar fagnandiaftur og aftur...

Landsbókasafn Íslands – Háskólabókasafnhttp://www.facebook.com/pages/Reykjavik-Iceland/Landsbokasafn-Islands-Haskolabokasafn/49834298059

Handritasafnhttp://www.facebook.com/pages/Reykjavik-Iceland/Handritadeild-Landsbokasafns-Islands-Haskolabokasafns/358872531088

Tón- og myndsafnhttp://www.myspace.com/ton_og_myndsafn

46

Bókasöfnin og kreppan

Ingibjörg Steinunn Sverrisdóttir

Áhrif kreppunnar í Landsbókasafni Íslands – Háskólabókasafni

Í Landsbókasafni Íslands – Háskólabókasafni hefur starfs-fólk þurft að hagræða og skera niður útgjöld eins og aðrir í þjóðfélaginu. Stefnan hefur verið að skerða grunnþjónustu eins lítið og unnt er. Þar má nefna afgreiðslutíma, mönnun í afgreiðslum, aðgang að tölvum og interneti, útlán, millisafna-lán, prentun, ljósritun o.fl. Þá hefur hækkunum á gjaldskrá verið stillt mjög í hóf. Mikil áhersla var lögð á að halda Lands-aðgangi óbreyttum eftir bankahrunið og með samstilltu átaki allra hagsmunaaðila tókst að tryggja óbreyttar áskriftir út árið 2012. Unnið hefur verið að verkefnum skv. stefnu safnsins en ljóst er að sum þeirra dragast, bæði vegna kostnaðar en einnig vegna færri starfsmanna.

Árið 2009 lagði ríkisstjórnin fram áætlun um jöfnuð í ríkis-fjármálum sem miðaði að því að ná jafnvægi í ríkisfjármálum og jöfnuði í rekstrarafkomu ríkisins árið 2013. Áætlunin hefur verið endurskoðuð en safnið eins og aðrar ríkisstofnanir þurfa að skera verulega niður útgjöldin. Niðurskurðurinn hefur ekki verið flatur, heldur mismunandi eftir málaflokkum og hjá safninu var hann um 3% árið 2009, 6,5% árið 2010 og 10% árið 2011. Gert er ráð fyrir áframhaldandi niðurskurði um 5% árin 2012 og 2013.

Þessu hefur verið mætt með ýmsu móti. Ársverkum í safn-inu hefur fækkað úr 82,55 í árslok 2007 í 76,55 í árslok 2010 eða um sex. Þar sem margir þeirra sem hafa hætt hafa verið í hlutastarfi þá hefur starfsmönnum fækkað um 11. Ekki hefur verið ráðið í störf sem hafa losnað nema brýna nauðsyn beri til. Verkefnum hefur verið skipt á aðra starfsmenn og fundnar leiðir til að gera hlutina öðru vísi en áður. Nokkrir hafa farið í lægra starfshlutfall og öll yfirvinna og vaktavinna endurskoð-uð. Kostnaður vegna ferða og funda hefur verið skorinn mjög niður og miðast við nauðsynlega fundi vegna þátttöku í sam-starfsverkefnum. Risna og veitingar á fundum eru í lágmarki,

veitingar við móttökur og opnun sýninga eru mjög hóflegar og rafræn jólakort hafa verið send síðustu ár.

Nýjar og hagkvæmari leiðir í upplýsingatækni hafa verið teknar í notkun, til dæmis hafa prentmál verið tekin til gagn-gerrar endurskoðunar. Áður voru 30-35 starfsmannaprentarar í húsinu en nú er ein prentmiðstöð á hverri hæð með prent-ara, ljósritunarvél, faxi og öðrum nauðsynlegum tækjum. Kostnaður og utanumhald hefur minnkað umtalsvert og pappírsnotkun minnkað um helming. Símkerfið er í endur-skoðun og verður meðal annars útvistað til að spara kostnað og utanumhald og sömuleiðis skjalastjórnarkerfið.

Innkaup á efni hafa verið endurskoðuð, sérstaklega hafa áskriftir tímarita og ritraða verið grisjaðar verulega og var það í rauninni þarft verk. Þá hafa verkferlar verið endurskoðaðir til að koma í veg fyrir skörun í innkaupum.

Þá hafa mjög margir samningar sem safnið hefur við ýmsa þjónustuaðila verið endurskoðaðir, svo sem ræsting og garð-yrkja, og dregið hefur verið úr rafmagnsnotkun, meðal annars með því að slökkva á öllum tölvum í húsinu á nóttunni. Stór hluti viðgerða- og viðhaldsverkefna, svo sem yfirdekking og bólstrun á stólum fer fram innanhúss.

Endurnýjun á tölvum hefur verið frestað en venjulega eru þær endurnýjaðar á 3-4 ára fresti. Hins vegar hafa diskastæður sem geyma stafræn gögn verið stækkaðar en lítið hefur verið bætt við af hillum þar sem kerfisbundið hefur verið grisjað í safninu undanfarin tvö ár.

Á móti niðurskurðinum hefur safninu tekist að afla aukinna sértekna, meðal annars með þátttöku í ýmsum samstarfs-verkefnum og stafrænni endurgerð. Flestir starfsmenn eru mjög meðvitaðir um sparnaðarráð og með augun opin fyrir leiðum til að spara. Sem dæmi má nefna að borga alla reikn-inga á réttum tíma til að forðast dráttarvexti, að borga marga erlenda reikninga saman eða litla reikninga með Visa korti, leita bestu verða, tilboða og samninga, nýta hlutina betur og hafa í huga að margt smátt gerir eitt stórt.

47


eyðurnar með því að fara á bókamarkaði. Það segir sig sjálft að þegar upp er staðið hafa allir tapað og ég hef sterklega á tilfinningunni að þarna sé verið að spara eyrinn fyrir krónuna.

MillisafnalánÉg komst að því í vetur að á sama tíma og okkur á skólasöfn-unum var gert að spara eins og unnt er í bókakaupum var ekki sjálfgefið að við fengjum áfram sömu þjónustu á Borgar-bókasafninu. Sú leið var stundum valin að leita þangað til að bjarga sér fyrir horn og fylla upp í skort á bókum fyrir kennara í tengslum við kennsluna og nemendur með annað tungu-mál en íslensku. Við þurftum ekki að hafa áhyggjur af dag-sektum þar sem samkomulag var um að skólasöfnin hefðu rýmri útlánstíma og sektir voru ekki inn í dæminu. Nú var lánstíminn styttur og útlit fyrir að við lentum í dagsektum og þá spurði maður sig hvaða vit væri í þessu, að taka úr hægri vasanum (Reykjavík) til að setja í þann vinstri (Reykjavík) með þeim kostnaði sem því fylgdi. Um tíma ríkti óvissa um þetta en sem betur fer hefur skynsemin enn fengið að ráða.

ÆsifregnirNú um stundir lifum við ansi undarlega tíma þar sem mikið er um feitletraðar fyrirsagnir í æsifregnastíl í dagblöðum um stórfelldan niðurskurð í starfsemi skólasafnanna. Miklar áhyggjur hafa skapast í kjölfarið og eru allir kvíðnir gagn-vart því hvað framtíðin beri í skauti sér og óvissan mikil þar sem enginn veit neitt en þó vita allir að frekari niðurskurður er óumflýjanlegur. Minnkar starfshlutfallið? Verða skólarnir sameinaðir og hvað tekur þá við? Það er erfitt að vinna í slíku starfsumhverfi og er óskandi að þessu óvissuástandi fari að linna svo hægt verði að halda áfram því góða starfi sem hefur verið til staðar á skólasöfnunum, nemendum og starfsfólki skólanna til gagns og ánægju.

Guðbjörg Garðarsdóttir

Skólasöfn á erfiðum tímum

Ég útskrifaðist í bókasafns- og upplýsingafræði frá Háskóla Íslands 2006 og hef starfað síðan í 350 barna grunnskóla í Reykjavík. Ég er í fullu starfi og þar sem ég er eini starfsmaður safnsins er oft ansi mikið annríki, en umfram allt er þetta ein-staklega skemmtilegt og gefandi starf. Síðastliðin ár hefur ekki verið komist hjá miklum sparnaði í rekstri grunnskólanna og skólasafnið hefur lent undir niðurskurðarhnífnum eins og svo margt annað í rekstri skólans. Ég ætla í þessari umfjöllum að nefna nokkur atriði sem koma að daglegum rekstri safnsins.

UpplesturÉg hef nokkuð reglulega staðið fyrir upplestrum á safninu, þar sem eldri nemendur lesa upp fyrir þá sem yngri eru og það er alltaf vinsælt. Einnig höfum við fengið rithöfunda í heimsókn til að lesa upp úr nýjustu bókum sínum og segja frá starfi rithöfundarins og nemendur hafa verið mjög ánægðir með þessar heimsóknir. Nú má segja að þessar heimsóknir séu úr sögunni í bili þar sem það kostar of mikla peninga. Rithöf-undar hafa þó komið af og til og lesið upp úr bókum sínum án þess að fá greitt fyrir (Þorgrímur Þráinsson er þar fremstur í flokki) og er það alltaf mjög vel þegið og ég held að allir séu sáttir við sitt: Nemendur fá að hlusta á góðan upplestur og um leið tækifæri til að spjalla við höfundinn. Rithöfundar fá að sama skapi góða kynningu og allar bækur eftir viðkomandi höfund staldra stutt við á safninu næstu vikurnar.

KennslaÞar sem oft er mikið um að vera á safninu og lítill tími gefst til að ganga almennilega frá bókum í hillur hef ég að hluta til leyst það með því að virkja nemendur til að aðstoða mig á safninu í bókasafnstímum með því að skanna út bækur og ganga frá í hillur. Þetta er í beinni tengingu við það nám sem fram fer á safninu þar sem ég meðal annars kenni nemendum á flokkunarkerfið (Dewey) og á Gegni.is. Allir nemendur skól-ans koma reglulega í tíma á safnið og er kennsla samkvæmt námskrá grunnskólanna. Það hefur reynst nemendum mjög gagnlegt að „vinna“ við það sem þau eru að læra og ekki síður fyrir safnið sem nýtur góðs af.

SafnkosturHvað safnkostinn varðar hef ég ætíð látið það ganga fyrir að kaupa sem flestar bækur eftir íslenska höfunda og síðan keypt þýddar bækur ef afgangur er af bókakvóta hverju sinni. Þetta hefur gefist ágætlega. Ég varð fljótlega vör við það eftir að kreppan skall á hversu lítið var um peninga til bókakaupa og um tíma var ekkert keypt. Þetta er mjög slæmt og illt í efni þegar eyða fer að myndast í safnkostinum þar sem ekki er hægt að halda honum eðlilega við ár eftir ár. Í dag kaupi ég einungis eitt eintak af hverri bók sem er óviðunandi fyrir þetta stóran nemendahóp og síðan reyni ég að fylla upp í stærstu

48


Við sem störfum á almenningsbókasöfnum vitum að þau voru síst ofalin á tímum hins svokallaða góðæris og því varla af nokkru að taka. Það er erfiður róðurinn víða þar sem þörfin fyrir þjónustuna hefur aukist á sama tíma og allsstaðar er klipið af, hvort sem er af stöðugildum eða innkaupum safn-gagna. Hér á Húsavík er staðan með þeim hætti að áætlaðar fjárveitingar til safnsins 2011 eru minni að krónutölu en var árið 2007, svo niðurskurðurinn er mikill ef litið er á verð-lagsþróun síðustu ára. Öll innkaup eru skorin við nögl, stöðu-gildum fækkað og opnunartími skertur. En það er ljós í myrkr-inu: Útlán hafa víða aukist, komum á bókasöfn fjölgar, fleiri sækja í ódýra afþreyingu, kyrrð og ró hefur náð vinsældum á ný. Því felst í ástandinu ákveðið tækifæri til að efla bókasöfn, auka starfsemi þeirra, teygja sig til þeirra sem orðið hafa illa úti í kreppunni svokölluðu. Margt er hægt að gera án mikils kostnaðarauka og náist aukin nýting safna mun það án efa styrkja okkur öll í baráttunni um fjárveitingarnar. Nú er því lag að bjóða notalegt umhverfi og uppbyggilega iðju fyrir unga sem aldna, bjóða jafnt upplýsingar sem afþreyingu og augnabliks flótta frá veruleikanum inn bækurnar þar sem hægt er að sökkva sér niður í ævintýraheima fjarri dagsins önn. Það er nefnilega svo að það þarf ekki að kosta mikið að láta sér líða betur og gera sér dagamun. Það er mín reynsla sem og margra annarra að séu lítil börn spurð hvert þau langi að fara er svarið ansi oft: Á bókasafnið.

Eyrún Ýr Tryggvadóttir

Sá sem á garð og bókasafn þarfnast einskis frekar1

-Hugleiðingar um mikilvægi bókasafna

Bókasöfn hafa verðugu og margþættu hlutverki að gegna í nútíma samfélagi. Þau veita ekki aðeins upplýsingaþjónustu og varðveita söguna, heldur veita þau skemmtun og afþrey-ingu fyrir unga sem aldna. Þau eru kyrrlátt skjól í lífsins ólgusjó þar sem allir eru boðnir velkomnir og engum má mismuna eftir kyni, kynþætti, trú eða öðru, allir landsmenn skulu eiga kost á að njóta þjónustu almenningsbókasafna samkvæmt lögum nr. 36/1997.

Bókasafn hvers sveitarfélags er sameign íbúanna allra og líklega fáir sem vildu missa þau úr samfélaginu. Nú ríður því á að starfsmenn bókasafna, ráðamenn og almenningur allur standi vörð um bókasöfnin í landinu, þegar niðurskurðar-hnífnum er sveiflað sem aldrei fyrr og bókasöfn eiga víða und-ir högg að sækja. Þau eru nefnilega þess eðlis að enginn tekur eftir þeim fyrr en hann þarf á þeim að halda, þau eru hljóðlát og lítt áberandi, en þó mikilvægir máttarstólpar í baklandinu sem enginn vill vera án.

Ekkert bendir til þess í dag að mikilvægi bókasafna sé að minnka, þvert á móti verður krafan um upplýsingar og þjón-ustu sífellt háværari á tímum þar sem allir eru í námi, allir vilja fylgjast með á öllum vígstöðvum, taka þátt í umræðunni, skipta máli. Bókasöfnin eru jú kjörinn vettvangur fyrir fólk til að leita sér heimilda, tilvitnana, samheita og hvaðeina. Hversu margir góðir ræðumenn skyldu lesa bækur? Og fræðimenn-irnir, menntafólkið? Svarið við því er augljóst og þarf ekki að tíunda hér en það eru ekki aðeins sérfræðisöfn og háskóla-bókasöfn sem eru mikilvæg fyrir þjóðina. Nei, almennings-bókasöfnin eru ekki síður mikilvæg enda þar að finna afþrey-ingu ekki síður en fræði fyrir unga sem aldna. Og það er kjarni málsins. Almenningsbókasöfn eru hvort tveggja fræðslustofn-anir og menningarstofnanir. Þau hafa í gegnum tíðina oft ver-ið kölluð háskóli alþýðunnar og margir þeir sem ekki hafa átt kost á formlegri menntun hafa sótt sína menntun á bókasöfn. Þau eru staður þar sem sækja má þekkingu, menningu og menntun, almenningi til ánægju og andans eflingar.

Hér á landi hafa stjórnvöld margoft lýst þeirri stefnu sinni og framtíðarsýn að bókasöfn hafi mikilvægu hlutverki að gegna í þróun upplýsingasamfélagsins. Upplýsingar og að-gengi að þeim eru einn af hornsteinum þróaðra samfélaga, aðgengi að þekkingu er forsenda allrar þróunar og nýsköp-unar. Því skýtur skökku við nú, að um leið og stjórnvöld telja rétt að leggja áherslu á menntun landsmanna og nýsköpun sem leið út úr efnahagsþrengingunum, er mikið skorið niður á bókasöfnum, inn að beini og jafnvel lengra.

1. Cicero, sjá www.tilvitnun.is

49

Með hugtakinu „opinn aðgangur“ er átt við það að afrakstur vísindastarfs, sem kostaður er af opinberu fé, sé aðgengilegur öllum á veraldarvefnum. Þar er fyrst og fremst um að ræða rannsóknir sem unnar eru af fræðimönnum og sérfræðingum, meðal annars akademískum starfsmönnum háskóla, og þeim sem hljóta styrki úr opinberum rannsóknar- eða samkeppnis-sjóðum. Opinn aðgangur að vísindalegu efni er mikið hags-munamál allra sem stunda einhvers konar rannsóknir eða almenna upplýsingaleit, ekki síst háskóla- og fræðimanna. Helsti tilgangur opins aðgangs er að miðla þekkingu en höf-undarréttur breytist hvorki né skerðist. Það er mikilvægt að háskólar móti sér stefnu um opinn aðgang og oftast vinna há-skólar og háskólabókasöfn saman að því að ná því markmiði.

Hugtakið Opinn aðgangur (e. Open access) og hugmynda-fræðin sem því fylgir var mótuð á ráðstefnu sem haldin var í Búdapest í desember 2001. Þar var samþykkt yfirlýsing sem kölluð hefur verið Búdapest-yfirlýsingin (e. The Budapest Open Access Initiative).1 Tæplega 5400 einstaklingar og rúmlega 540 stofnanir hafa skrifað undir samþykktina, meðal annars Harvard háskóli í Bandaríkjunum.2 Tæpum tveimur árum síðar eða í október 2003 var svo samþykkt önnur yfir-lýsing um opinn aðgang að rannsóknarupplýsingum í Berlín,

Berlínaryfirlýsingin (e. The Berlin Declaration on Open Access to Scientific Knowledge).3 Í júní 2010 skrifaði Vísinda- og tækniráð undir Berlínaryfirlýsinguna, fyrst íslenskra stofnana. Vísinda- og tækniráð hefur líka tekið afstöðu með opnum aðgangi í stefnu sinni fyrir árin 2010-2012 þar sem segir meðal annars. „Gerðar verði kröfur um að niðurstöður rannsókna sem njóta opinberra styrkja verði birtar í opnum aðgangi og mótuð verði opinber stefna þar að lútandi,“ og „Efnt verði til almennrar vitundarvakningar innan vísinda- og nýsköpunar-samfélagins um mikilvægi opins aðgangs að rannsóknarnið-urstöðum.“ 4

Margir erlendir háskólar hafa mótað stefnu um opinn aðgang að vísindalegum upplýsingum en enn hefur enginn íslenskur háskóli samþykkt slíka stefnu. Í viku opins aðgangs í október síðastliðnum unnu rektorar Háskólans í Reykjavík, Háskólans á Bifröst og Listaháskóla Íslands að sameiginlegri viljayfirlýsingu um mótun stefnu um opinn aðgang en ekki tókst að ganga endanlega frá yfirlýsingunni. Háskóli Íslands hefur ekki skrifað undir þær alþjóðlegu samþykktir sem í boði eru en hefur sett sér það markmið í stefnu sinni fyrir árin 2011-2016 að móta stefnu um opinn aðgang að rannsóknarniður-stöðum og lokaverkefnum. 5

Nefndar eru tvær leiðir við útgáfu í opnum aðgangi, „gullna leiðin“ og „græna leiðin“.

Gullna leiðin (open access publishing) felur í sér að grein er gefin út í viðurkenndu tímariti í opnum aðgangi. Sumir út-gefendur bjóða upp á þennan möguleika en aðrir taka gjald fyrir að leyfa opinn aðgang að greininni. Kostnaðurinn við birtinguna er oftast greiddur sem hluti af rannsóknarkostnaði af þeim aðilum sem styrktu rannsóknina. Stundum greiða höfundar sjálfir kostnaðinn.

Ef græna leiðin (open access repository) er farin er greinin gefin út í opnum aðgangi í varðveislusafni sem oftast er rekið

Áslaug Agnarsdóttir

Skemman og Opinn aðgangur

1. Budapest Open Access Initiative. Sótt 30. desember 2010 á http://www.soros.org/openaccess2. Budapest Open Access Initiative. Signatures. Sótt 30. desember 2010 á http://www.soros.org/openaccess/view.cfm3. Berlin Declaration on Open Access to Knowledge in the Sciences and Humanities. Sótt 30. desember á http://oa.mpg.de/lang/en-uk/berlin-

prozess/berliner-erklarung/4. Byggt á styrkum stoðum. Stefna Vísinda- og tækniráðs 2010 til 2012, bls. 18. Sótt 30. desember 2010 á http://www.vt.is/files/Stefna_VTR_2010-

2012_198837433.pdf5. Stefna Háskóla Íslands 2011-2016. (2010). Reykjavík: Háskóli Íslands.

50


af þeirri rannsóknarstofnun sem höfundur starfar hjá. Flestir háskólar á Vesturlöndum hafa til að mynda komið sér upp slíkum varðveislusöfnum. Á Íslandi eru nú starfrækt tvö varð-veislusöfn, Skemman6 og Hirslan7 (sjá nánar hér fyrir neðan).

Landsbókasafn Íslands – Háskólabókasafn hefur tekið þátt í norræna verkefninu Nordbib frá árinu 2006. Nordbib verk-efnið var sett á laggirnar eftir að NORDINFO, norrænt ráð um vísindalegar upplýsingar, var lagt niður. Markmið NORDINFO var að stuðla að bættu aðgengi að upplýsingum í þágu vís-inda og fræða á Norðurlöndum og markmið Nordbib hefur fyrst og fremst verið að vinna að kynningu opins aðgangs og veita styrki vegna verkefna sem tengjast því.

Þátttaka safnsins í þessari vinnu hefur leitt til þess að undirrituð tók að sér að kynna hugtakið opinn aðgangur hér-lendis ásamt Sólveigu Þorsteinsdóttur, forstöðumanni Bóka-safns Landspítalans, og Ian Watson og Nirði Sigurjónssyni lektorum við Háskólann á Bifröst. Saman höfum við myndað áhugahóp sem hefur unnið að kynningu opins aðgangs með skrifum, málþingum og viðræðum við ýmsa aðila sem málið varðar. Landsbókasafn hefur staðið fyrir tveimur málþingum um opinn aðgang, hið síðara var undirbúið af áhugahópnum. Safnið hefur einnig sett upp drög að vefsíðu um opinn að-gang til kynningar.8 Eins og áður segir eru tvö varðveislusöfn starfrækt hérlendis, Hirslan og Skemman. Hirslan er rafrænt varðveislusafn sem vistar, varðveitir og miðlar því vísinda- og fræðsluefni sem starfsmenn Landspítala − Háskólasjúkrahúss hafa gefið út. Landsbókasafn rekur og hýsir Skemmuna sem er rafrænt varðveislusafn háskólanna í landinu.

Kostir opins aðgangs eru margir. Í grein sem Sólveig Þor-steinsdóttir skrifaði í Bókasafnið 2005 segir hún á bls. 17: „Opið aðgengi að vísindagreinum er svar vísindasamfélagsins og bókasafna við þeim gífurlega kostnaði sem bókasöfn og fræðimenn hafa þurft að leggja af mörkum til að fá aðgang að tímaritum.“ 9 Hún nefnir einnig að opinn aðgangur styrki vís-indaþróun og að fræðimenn fái fleiri tilvísanir í verk sín. Peter Suber, einn helsti talsmaður opins aðgangs í Bandaríkjunum, hefur að auki meðal annars nefnt eftirfarandi kosti: greiðari aðgangur fræðimanna að rannsóknarniðurstöðum og aukinn sýnileiki rannsóknarvirkni háskóla.10 Opinn aðgangur nýtist sem sagt bókasöfnum, háskólum, fræðimönnum, sérfræðing-um og almenningi sem vill kynna sér niðurstöður rannsókna sem eru unnar fyrir opinbert fé.

SkemmanSkemman veitir aðgang að lokaritgerðum nemenda Háskóla Íslands, Háskólans á Akureyri, Háskólans í Reykjavík, Listahá-skóla Íslands, Háskólans á Bifröst og Landbúnaðarháskóla Ís-lands. Skemman varðveitir einnig rannsóknarrit kennara og fræðimanna og hýsir ráðstefnurit og tímarit í opnum aðgangi. Þegar þetta er skrifað í lok nóvember 2010 eiga tæplega 7000 höfundar efni í Skemmunni. Langflestir höfundar eru nem-endur. Í Skemmunni er einnig að finna 23 doktorsritgerðir, eitt raftímarit með 68 greinum (Nordicum-Mediterraneum), eitt ráðstefnurit með 178 greinum (Rannsóknir í félagsvísindum 2010), bækur, meðal annars ráðstefnurit, ljóðabók, skýrslur og fleira. Ef ritgerðasafnið er skoðað kennir ýmissa grasa. Hægt er að finna ritgerðir um bankahrunið, kreppuna, kirkjutónlist, Kárahnjúkavirkjun, Facebook og blogg, svo dæmi séu nefnd, auk hefðbundnari ritgerða í flestum námsgreinum. Hægt er að fletta upp eftir höfundum, titlum, efnisorðum eða leið-beinendum en einnig er hægt að leita innan ákveðinna sviða eða deilda. Í Gegni er að finna tengingu við allar ritgerðir sem eru í opnum aðgangi. Nýtt efni bætist við svo til daglega.

Skil nema við Háskóla Íslands á rafrænu eintaki í Skemm-una byggir á samþykkt Háskólaráðs frá því í febrúar 2008.11 Þar var erindi frá samstarfsnefnd Háskóla Íslands og Lands-bókasafns Íslands − Háskólabókasafns um rafræn skil og varð-veislu lokaritgerða nemenda samþykkt einróma. Ákveðið var að nemandinn skyldi hafa val um opinn eða lokaðan (tíma-bundinn eða ótímabundinn) aðgang að ritgerð sinni og velja sjálfur aðganginn í skilaferlinu. Hafist var handa við að safna ritgerðum í október sama ár. Reyndar hafði Kennaraháskólinn (nú Menntavísindasvið Háskóla Íslands) hafið söfnun ritgerða fyrr ásamt Háskólanum á Akureyri en þeir skólar áttu frum-kvæði að Skemmunni. Bókasafn Menntavísindasviðs sér enn um skil nemenda á því sviði en Landsbókasafn hefur umsjón með hinum fjórum sviðum Háskóla Íslands. Nú hafa um 4300 nemendur Háskóla Íslands skilað inn lokaritgerð sinni. Hér eftir verða skil nemenda við Háskóla Íslands á lokaritgerðum í Skemmuna veturinn 2009-2010 skoðuð og viðhorf nemenda til opins aðgangs könnuð eftir sviðum og deildum út frá tölum sem miðast við brautskráningu í júní 2010. Það væri áhugavert að gera sams konar könnun í öðrum háskólum og bera saman við Háskóla Íslands og vonandi verður það gert í náinni framtíð.

6. Skemman. Sótt 7. janúar 2011 á http://skemman.is/7. Hirsla, vísinda- og fræðsluefnissafn Landspítalans. Sótt 30. desember 2010 á http://hirsla.lsh.is/lsh/.8. Opinn aðgangur – Open access. Sótt 30. desember 2010 á http://openaccess.is/9. Sólveig Þorsteinsdóttir. (2005). Opið aðgengi og rafræn geymslusöfn vísindagreina. Bókasafnið 2005, bls. 17-23.10. Málþing um opinn aðgang. Glærur fyrirlesara. (Peter Suber. Open Access Policies for Icelandic Universities.) Sótt 30. desember 2010 á http://

openaccess.is/index.php?mact=News,cntnt01,detail,0&cntnt01articleid=2&cntnt01returnid=5611. Háskólaráðsfundur 21. febrúar 2008. Sótt 30. desember 2010 á http://www.hi.is/is/skolinn/haskolaradsfundur_21_februar_2008

51


Tölfræði fyrir Háskóla ÍslandsVið tölfræðivinnsluna voru notaðir útskriftarlistar frá síðast-liðnum vetri,12 en Háskóli Íslands brautskráir nemendur þrisv-ar á ári, í október, febrúar og júní. Tölur miðast við fj ölda nem-enda sem skiluðu inn ritgerð en ekki fj ölda ritgerða. Stundum eru fl eiri en einn höfundur að ritgerð. Nemendum á útskriftar-listunum var fl ett upp í Skemmunni, athugað hvort skil hefðu átt sér stað og hvort ritgerðin væri opin eða lokuð. Talsvert margir nemar skila ekki ritgerð (t.d. nemendur í diplómanámi og nemendur í grunnnámi í verkfræði) og voru þeir því ekki taldir með. Í sumum greinum í grunnnámi á Verkfræði- og náttúruvísindasviði hafa nemendur val um skil og voru þeir taldir með. Þess ber að geta að talning fór að mestu leyti fram sumarið og haustið 2010. Síðan hafa nokkrir nemendur beðið um breyttan aðgang að ritgerð sinni; fl estir hafa beðið um lokun en örfáir hafa viljað opna aðganginn.

Mynd 1. H.Í. 2009-2010 – hlutfall heildarskila í okt., feb. og júní og hlutfall ritgerða í opnum aðgangi.

Á mynd 1 má sjá að skil jukust jafnt og þétt úr 81% í október 2009 upp í 93% í júní 2010. Hlutfall ritgerða í opnum aðgangi jókst einnig lítillega. Nokkur munur er á milli sviða og enn meiri munur á milli deilda innan sviða, bæði hvað varðar skil og hlutfall opins aðgangs og verður hvert svið skoðað nánar hér á eftir. Ef skipting á milli grunnnáms og meistaranáms þeirra sem útskrifuðust í júní 2010 er skoðuð óháð sviði kemur í ljós að skil voru svipuð eða annars vegar 93% (grunnám) og hins vegar 94% (meistaranám). Fleiri nemendur í grunnnámi völdu opinn aðgang (73%) heldur en nemendur í framhalds-námi (65%). 27% þeirra sem útskrifuðust í júní voru meistara-nemar en 73% útskrifuðust úr grunnnámi.

Samanburður milli sviðaBæði í október og febrúar voru skil best á Menntavísindasviði. Í júní voru aftur á móti Félagsvísindasvið og Heilbrigðis-vísindasvið með hæstu skilaprósentuna (sjá mynd 2). Hvað

varðar opinn aðgang er hann misjafn eftir útskriftum og erfi tt að koma auga á einhverja reglu þar (sjá mynd 3). Til dæmis var Verkfræði- og náttúruvísindasvið með hátt hlutfall ritgerða í opnum aðgangi bæði í október og febrúar en talsvert lægra hlutfall í júní. Hugvísindasvið var með hærra hlutfall í febrúar en í október en lækkaði svo aftur í júní. Heilbrigðisvísindasvið var aftur á móti með lægra hlutfall í febrúar en hækkaði tals-vert í júní. Menntavísindasvið hækkaði sitt hlutfall talsvert eft-ir því sem leið á veturinn en Félagsvísindasvið minnkaði sitt hlutfall lítillega. Sama má segja ef opinn aðgangur er borinn saman í deildum innan sviða og er mikill munur þar enda afar mismunandi námsframboð innan fl estra sviða.

Mynd 2. Hlutfall skila nemenda við H.Í. í Skemmuna 2009-2010. Samanburður milli sviða.

Mynd 3. Opinn að gangur að ritgerðum nemenda við H.Í. í Skemmunni 2009-2010. Samanburður milli sviða.

Opinn aðgangur eftir deildumNú verður opinn aðgangur hjá hverri deild skoðaður nánar. Tölfræðiúrvinnsla miðast hér eftir fyrst og fremst við út-skriftina í júní 2010 en hún var langfj ölmennust að vanda. Innan sviga er fj öldi útskrifaðra nemenda sem skiluðu ritgerð í Skemmuna.

12. Brautskráning kandídata 24. október 2009, 27. febrúar 2010 og laugardaginn 12. júní 2010. Sótt 30. desember 2010 á http://www.hi.is/skolinn/brautskraning_kandidata_24_oktober_2009, http://www.hi.is/skolinn/brautskraning_kandidata_27_febrúar_2010 og http://www.hi.is/skol-inn/brautskraning_kandidata_laugardaginn_12_juni_2010.

52


Opinn aðgangur eftir deildum

Alls Meistaranám Grunnnám

Lagadeild (89) 24% 24% 23%

Lyfjafræðideild (16) 44% 44% 0

Matvæla- og næringarfræðideild (2) 50% 50% 0

Guðfræði- og trúarbragðafræðideild (8) 50% 50% 50%

Viðskiptafræðideild (105) 58% 56% 61%

Íþrótta-, tómstunda- og þroskaþjálfadeild (99) 63% 67% 63%

Uppeldis- og menntunarfræðideild (27) 67% 89% 13%

Líf- og umhverfisvísindadeild (40) 68% 67% 68%

Hagfræðideild (37) 70% 55% 77%

Kennaradeild (251) 71% 92% 69%

Iðnaðarverkfræði-, vélaverkfræði- og tölvunarfræðideild (7)

71% 83% 0%

Íslensku- og menningardeild (58) 72% 50% 77%

Umhverfis- og byggingarverkfræðideild (4) 75% 75% 0

Læknadeild (30) 77% 69% 82%

Félagsráðgjafardeild (60) 78% 87% 76%

Félags- og mannvísindadeild (74) 78% 79% 78%

Sálfræðideild (56) 80% 82% 79%

Stjórnmálafræðideild (41) 76% 83% 70%

Sagnfræði- og heimspekideild (35) 86% 73% 92%

Raunvísindadeild (15) 87% 83% 89%

Jarðvísindadeild (9) 89% 80% 100%

Deild erlendra tungumála, bókmennta og málvísinda (39)

90% 100% 89%

Hjúkrunarfræðideild (93) 97% 100% 96%

Rafmagns- og tölvuverkfræðideild (1) 100% 100% 0

Tafla 1. Opinn aðgangur eftir deildum og námsstigum að ritgerð-um nemenda sem útskrifuðust í júní 2010 úr Háskóla Íslands.

Í töflu 1 má sjá að fjöldi útskrifaðra nemenda úr hverri deild er afar mismunandi og þær deildir þar sem flestir nemendur völdu opinn aðgang að sínum ritgerðum eru ekki á sama sviði. Innan sviða er víða mikill munur á milli deilda. Fjöldi út-skrifaðra nemenda er líka afar mismunandi og minna er að marka hlutfallstölur þegar um fáa nemendur er að ræða.

Það er áberandi að meirihluti nemenda í lagadeild velur lokaðan aðgang að ritgerð sinni og á það bæði við um nem-endur í grunnnámi og framhaldsnámi. Nemendur í lyfjafræði

velja sömuleiðis flestir lokaðan aðgang. Í deild erlendra tungu-mála, bókmennta og málvísinda og hjúkrunarfræðideild velja aftur á móti langflestir nemendur opinn aðgang.

FélagsvísindasviðFrá Félagsvísindasviði útskrifuðust hlutfallslega fleiri meist-aranemar en frá öðrum sviðum. 43% þeirra sem útskrifuðust í júní voru meistaranemar en 57% útskrifuðust úr grunnnámi. Innan Félagsvísindasviðs eru sex deildir með ólíku námsfram-boði. Deildirnar eru félagsráðgjafardeild, hagfræðideild, laga-deild, stjórnmálafræðideild, viðskiptafræðideild og félags- og mannvísindadeild.

Í félags- og mannvísindadeild og í félagsráðgjafardeild voru 78% ritgerða í opnum aðgangi. Í stjórnmálafræðideild voru 83% ritgerða í opnum aðgangi og í hagfræðideild 70%. Í viðskiptafræðideild voru 58% ritgerða í opnum aðgangi en lagadeild skar sig verulega úr. Þar voru einungis 24% ritgerða í opnum aðgangi og á það bæði við meistaraprófsritgerðir og ritgerðir í grunnnámi. Á Félagsvísindasviði var því allt frá 24% upp í 83% ritgerða í opnum aðgangi.

Í félags- og mannvísindadeild eru kenndar fjórar náms-greinar, bókasafns- og upplýsingafræði, félagsfræði, þjóð-fræði og mannfræði. Auk þess er hægt að taka meistarapróf í blaða- og fréttamennsku, fötlunarfræði, náms- og starfsráð-gjöf, safnafræði, þróunarfræði o.fl. Í grunnnáminu voru 78% ritgerða í opnum aðgangi (bókasafns- og upplýsingafræði 67%, félagsfræði 87%, mannfræði 73% og þjóðfræði 86%). Það er athyglisvert að í bókasafns- og upplýsingafræði sem hefur heimildaöflun og upplýsingamiðlun að leiðarljósi skuli hlutfallið vera lægst; aðeins 67% nemenda velja opinn aðgang að ritgerð sinni á meðan önnur fög deildarinnar eru með talsvert hærra hlutfall.

HeilbrigðisvísindasviðÁ Heilbrigðisvísindasviði var hlutfall ritgerða í opnum að-gangi 84%, sem er vel yfir meðallagi. Meistaranemar voru 32% þeirra sem útskrifuðust í júní en nemar í grunnnámi 68%. Hlutfall meistaranema á Heilbrigðisvísindasviði var næsthæst af sviðunum á eftir Félagsvísindasviði. Innan Heilbrigðisvís-indasviðs eru sex deildir: hjúkrunarfræðideild, lyfjafræðideild, læknadeild, matvæla- og næringarfræðideild, sálfræðideild og tannlæknadeild. Enginn útskrifaðist úr tannlæknadeild. Fjöldi útskrifaðra er lágur miðaður við önnur svið, nema í hjúkrunarfræðideild (samtals eru nemar í þessari deild 96 eða 47% nema á öllu sviðinu), og eru hlutfallstölur þess vegna ekki eins marktækar í öðrum deildum.

Mikill munur var á milli deilda hvað varðar opinn aðgang. Í lyfjafræðideild skila nemendur eingöngu meistaraprófs-ritgerðum og voru aðeins 44% ritgerða í opnum aðgangi. Hjúkrunarfræðideild skar sig nokkuð úr varðandi bæði skil og opinn aðgang en 97% ritgerða í hjúkrunarfræði voru í opnum aðgangi, þar af allar ritgerðir meistaranema. Á Heilbrigðis-vísindasviði var því allt frá 44% upp í 97% ritgerða í opnum aðgangi.

53


HugvísindasviðHlutfall ritgerða í opnum aðgangi á Hugvísindasviði var 79%, sem er yfir meðallagi. Einungis 65% meistaranema á Hug-vísindasviði velja opinn aðgang að sínum ritgerðum en 82% nema í grunnnámi. Á Hugvísindasviði voru meistaranemar aðeins 21% þeirra sem útskrifuðust í júní en nemar í grunn-námi 79%.

Innan Hugvísindasviðs eru fjórar deildir með fjölbreytt námsframboð. Deildirnar eru deild erlendra tungumála, bók-mennta og málvísinda, guðfræði- og trúarbragðafræðideild, íslensku- og menningardeild og sagnfræði- og heimspeki-deild. Innan þessara deilda, sérstaklega íslensku- og menn-ingardeildar eru margar ólíkar námsgreinar, svo sem kvik-myndafræði, listfræði, táknmálsfræði og þýðingafræði. Hvað varðar opinn aðgang var talsverður munur milli deilda í júní en hér gildir hið sama og á Heilbrigðisvísindasviði að tölur eru lágar í sumum greinum. Í deild erlendra tungumála, bók-mennta og málvísinda luku til að mynda einungis þrír nem-endur meistaraprófi og voru allar ritgerðirnar þrjár í opnum aðgangi. Opinn aðgangur var líka algengur meðal nema sem útskrifuðust úr grunnnámi eða 89%. Á Hugvísindasviði voru allt frá 50% upp í 90% ritgerða í opnum aðgangi.

MenntavísindasviðÁ Menntavísindasviði var hlutfall ritgerða í opnum aðgangi 68% í júní 2010 sem er nokkuð undir meðallagi. Innan Menntavísindasviðs eru þrjár deildir: íþrótta-, tómstunda- og þroskaþjálfadeild, kennaradeild og uppeldis- og mennt-unarfræðideild. Ef skipting milli grunnnáms og meistaranáms hvað varðar opinn aðgang er skoðuð kemur í ljós að 88% meistaranema á sviðinu velja opinn aðgang að ritgerðum sínum en aðeins 66% nema í grunnnámi. Hér ber að nefna að meistaranemar eru hlutfallslega mjög fáir á þessu sviði, aðeins 37 eða 9% af heildarfjölda útskrifaðra af sviðinu.

Hvað varðar opinn aðgang var nokkur munur milli deilda í júní, en hlutfall ritgerða í opnum aðgangi var ýmist undir eða yfir meðaltali. Opinn aðgangur að ritgerðum nemenda í grunnnámi allra deilda sviðsins var undir meðaltali í júní eða 63%-71% (íþrótta-, tómstunda- og þroskaþjálfadeild 63%, kennaradeild 71% og uppeldis- og menntunarfræðideild 67%).

Verkfræði- og náttúruvísindasviðÁ Verkfræði- og náttúruvísindasviði var hlutfall ritgerða í opnum aðgangi 75% sem er aðeins yfir meðallagi. Hlutfall rit-gerða í opnum aðgangi minnkaði eftir því sem leið á veturinn. Ef skipting milli grunnnáms og meistaranáms hvað varðar op-inn aðgang er skoðuð í júní kemur í ljós að 79% meistaranema á Verkfræði- og náttúruvísindasviði völdu opinn aðgang að sínum ritgerðum og 73% nema í grunnnámi. Hér ber að nefna að meistaranemar eru hlutfallslega fáir í öllum deildum, að-eins 31 alls (eða 28% af heildarfjölda útskrifaðra af sviðinu). Sama má segja um nemendur í grunnnámi en einungis 78 útskrifuðust af sviðinu í júní og af þeim skiluðu ekki nema 48 ritgerð í Skemmuna. Þess ber einnig að geta að í sumum

greinum á þessu sviði geta nemendur valið hvort þeir skila lokaritgerð eða ekki og er því eðlilegt að skilatölur séu lágar miðað við önnur svið.

Innan Verkfræði- og náttúruvísindasviðs eru sex deildir. Þær eru iðnaðarverkfræði-, vélaverkfræði- og tölvunarfræði-deild, jarðvísindadeild, líf- og umhverfisvísindadeild, raf-magns- og tölvuverkfræðideild, raunvísindadeild og um-hverfis- og byggingarverkfræðideild. Fjöldi útskrifaðra nema er lágur í flestum deildum og hlutfallstölur um skil og opinn aðgang segja því lítið. Í raunvísindadeild geta nemendur víða valið hvort þeir skila ritgerð og sama á til dæmis við í tölvun-arfræði en þar skilaði aðeins einn nemandi ritgerð af þeim sjö sem útskrifuðust.

Á Verkfræði- og náttúruvísindasviði voru 71%-100% rit-gerða í opnum aðgangi: (iðnaðarverkfræði-, vélaverkfræði- og tölvunarfræðideild 71%, jarðvísindadeild 89%, líf- og um-hverfisvísindadeild 68%, rafmagns- og tölvuverkfræðideild 100% (1 nemandi), raunvísindadeild 87% og umhverfis- og byggingarverkfræðideild 75%). Eins og áður segir er lítið hægt á álykta út frá þessum tölum þar sem fáir nemendur liggja að baki tölfræðinni.

Viðbrögð við SkemmunniSkemman hefur vakið almenna ánægju meðal flestra not-enda. Borið hefur á jákvæðri umfjöllun hjá nemendum, kenn-urum og almenningi. Oftar en einu sinni hefur höfundur ritgerðar bent á það í fjölmiðlum að ritgerðin sé aðgengileg í Skemmunni. Alloft berast fyrirspurnir frá nemendum sem út-skrifuðust áður en Skemman kom til sögunnar um hvort þeir geti skilað inn ritgerð sinni. Það er jákvætt en vandkvæðum háð því tryggja þarf að ritgerðin sem skilað er inn sé óbreytt frá þeirri sem skilað var inn á sínum tíma sem prentað eintak. Oftast hefur verið gripið til þess ráðs að biðja leiðbeinanda viðkomandi nemanda að staðfesta að um óbreytt eintak sé að ræða.

Þó að viðbrögð við Skemmunni hafi að mestu leyti verið góð hafa einnig heyrst neikvæðar raddir. Einn kennari skrif-aði bréf með efnisheitið „Skemmustarfsemi – skemmdar-starfsemi“ og fór fram á að ritgerð nemanda sem hann hafði umsjón með væri fjarlægð úr Skemmunni. Nemandinn hafði valið opinn aðgang. Annar kennari vildi láta loka ritgerð nem-anda síns og taldi sig eiga höfundarétt að efni ritgerðarinnar þar sem rannsókn nemandans hafði verið unnin af teymi. Nokkrir nemendur hafa neitað að skila inn rafrænu eintaki af ritgerð sinni. Ástæðurnar eru eflaust margvíslegar en oftast er engin skýring gefin. Til bóta væri að Háskóli Íslands setti skýrar reglur um skil og aðgang.

SamantektEf deildir og svið Háskóla Íslands eru borin saman í júní sést að ekkert eitt svið sker sig úr og deildirnar eru líka mjög mis-munandi hvað varðar opinn aðgang. Það virðist því enn vera að mörgu leyti handahófskennt hvaða nemendur velja opinn aðgang og hverjir velja að loka aðgangi að ritgerð sinni. Innan Félagsvísindasviðs er munurinn einna mestur þar sem laga-

54


deildin er aðeins með 24% ritgerða sinna í opnum aðgangi en stjórnmálafræðideildin með 83%. Það er líka mikill munur á Heilbrigðisvísindasviði. Þar nær hjúkrunarfræðideildin 97%, sem er mjög hátt hlutfall, en lyfj afræðideildin er aðeins með 44% ritgerða í opnum aðgangi. Lagadeild og lyfj afræðideild skera sig verulega úr hvað þetta varðar. Ein ástæðan gæti ver-ið ótti við hugverkastuld. Innan þessara greina er samkeppnin mikil. Aðrar ástæður nefndar fyrir lokuðum aðgangi eru: fyrirhuguð birting í ritrýndu tímariti, útgáfa í bók, viðkvæmar persónuupplýsingar og viðkvæmar fj ármálaupplýsingar. Þó eru margar ritgerðir lokaðar þar sem engin þessara ástæðna er fyrir hendi. Einn nemandi orðaði það svo að honum þætti tilhugsunin um að aðrir væru að lesa eitthvað eftir hann á netinu óþægileg.

En opinn aðgangur vinnur hægt og bítandi á og ef Háskóli Íslands og aðrir íslenskir háskólar setja sér stefnu um opinn aðgang munu æ fl eiri efl aust velja að veita almenningi að-gang að rannsóknum sínum á netinu í framtíðinni.

Lengri gerð þessarar greinar er að fi nna í Skemmunni

Abstract

Skemman and Open AccessSkemman is an institutional repository used by six Icelandic universities to archive and preserve electronic copies of aca-demic research as well as students‘ theses. In late November 2010 a total of nearly 7000 authors had submitted their work to Skemman. This article examines the percentage of theses submitted by students at The University of Iceland during the academic year 2009-2010 as well as the percentage of open access theses. Students are required to submit an electronic

copy of their fi nal thesis but can choose between open or closed access.

The University of Iceland Council voted to make the sub-mission of electronic copies of fi nal theses mandatory in Fe-bruary 2008. Later that year The National and University Li-brary took over the running of the repository and started to archive electronic copies of theses from the University of Ice-land in October 2008. The fi rst academic year of 2008-2009 was not very successful since the repository lacked both formal rules and the necessary publicity. Students graduate from The University of Iceland three times a year, in October, February and June. Results for the academic year 2009-2010 were as follows: In October 81% of those graduating submit-ted their theses to Skemman. Of these 67% were open access. In February 86% of the graduates submitted their theses and 71% of these were open access. In June 93% of all graduates submitted their theses and again 71% were open access. Whereas the percentage of submissions went up 12%, the percentage of open access theses only increased 4%.

There is not an obvious diff erence between the fi ve schools of The University of Iceland as regards open access but if faculties within the schools are examined a huge diff erence appears. In June 2010 only 24% of those graduat-ing from the Faculty of Law chose open access as opposed to 97% of those graduating from the Faculty of Nursing.

The University of Iceland has not implemented a policy of open access but plans to do so in 2011 which is the 100th anniversary of the foundation of the University. A formal po-licy is expected to raise the percentage of open access theses as well as encourage academic staff to make their research available to the public in the repository.

Þórhallur Þórhallsson

Sigling

Fangaskipsiglir fyrirvindum lífsins.

Sekkur ígráa eyðimörk.

Siglum áframí dagskímunni.

Þú og égá nýju skipifegurðarinnarmeð veruleikannað baki.

Draumar

Þar sem draumarnir dveljaí hvítu eggi tröllsinsþar sefur sakleysiðblátt, skínandieins og fugl fæðisttil að fl júga, fl júga.

55


Bestu vinkonur

Bækur og líf

Bókin heitir Leyndarmál og höf-undurinn er Jaqueline Wilson. Þóra Sigríður Ingólfsdóttir þýddi hana. Bókin kom út árið 2006 og í henni eru 196 blað-síður. Aðrar bækur eftir Jaquel-ine Wilson eru meðal annars Stelpur í stuði, Stelpur í stressi, Stelpur í tárum, Stelpur í stráka-leit, Sagan af Tracy Beaker, Lóla Rós, Vinkonur að eilífu og Koss.

Sagan fj allar um tvær stelpur sem heita Indía og Perla. Þær búa báðar í London. Þær eiga ekki svo marga vini og eiga báðar sín fj ölskylduvandamál. Indía lítur upp til Önnu Frank sem var gyðingastelpa og þurfti að fela sig í leyniherbergi með fj ölskyldu sinni í seinni heimsstyrjöldinni. Hún skrifaði dagbók á meðan hún var þar. Indía skrifar líka í dagbók og býr í ríku hverfi því foreldrar hennar eru ríkir. Mamma Indíu, Moya, á fatafyrirtæki sem heitir Moya Upton-föt og er fyrir stelpur á aldur við Indíu en henni líkar ekki við þau og mamma hennar segir að hún sé í stærri kantinum svo hún komist hvort sem er örugglega ekki í þau. Moya er svo horuð að það lítur út fyrir að það sé hægt að brjóta hendurnar hennar og fætur í tvennt með handafl i. Pabbi hennar er framkvæmdastjóri í stóru verktakafyrirtæki sem heitir Hámarks árangur. Indíu fi nnst hún ekki fá nógu mikla athygli frá þeim og líður eins og hún sé ekki elskuð. Hún er með eldrautt, krullað og hrokkið hár og fi nnst hún sjálf vera feit.

Perla býr við slæmar aðstæður þar sem kærasti mömmu hennar sem heitir Terry beitir hana ofbeldi stundum og svo í eitt skipti þegar hann meiðir hana illa með belti fer hún til ömmu sinnar og fær að búa þar. Amma hennar heitir Ríta og er með sítt ljóst hár og er mjög ungleg. Hún er mjög góð við Perlu en þær búa í Latimer-hverfi nu sem foreldar Indíu sögðu að væri ógeðslegt hverfi . Perla skrifar dagbók sem hún er vön að kalla Terry-tæklaður, sem hún fann upp á til þess að beita á hann pyntingum. Perla er horuð og föl.

Fjölskyldan hennar Indíu er með vinnukonu sem heitir Vanda. Hún er dularfull með sítt svart nornahár og er næpu-hvít. Hún sækir Indíu daglega í skólann en eitt skipti þegar hún gleymir því ákveður Indía að ganga heim og þarf að ganga í gegnum Latimer-hverfi ð sem Perla býr í. Þarna hittir Indía Perlu fyrir tilviljun og þær verða bestu vinkonur. Stuttu seinna hringir mamma Perlu og segist vilja fá hana hana aftur heim en hún vill það ekki vegna Terry en mamma hennar seg-ist ætla að sækja hana og er sama hvort hún vilji það eða ekki. Þegar þau Terry koma að sækja hana er Indía búin að fi nna handa henni felustað svo þau fi nna hana ekki.

Seinna skilja foreldrar Indíu svo pabbi hennar fl ytur í litla leiguíbúð en Indía býr samt að mestu heima hjá mömmu sinni. Perla fær á endanum að vera áfram hjá ömmu sinni því bæði langar hana ekki að hitta Terry aftur og svo veit hún að mamma hennar getur ekki hugsað um hana því hún á fyrir tvö börn með Terry.

Bókin gerist í nútímanum og mér fannst hún skemmtileg og frekar spennandi vegna Perlu og hvort hún hefði sloppið frá Terry og hvernig. Mér líkaði við aðalpersónurnar og mér fannst söguþráðurinn skemmtilegur. Hún er mjög raunveru-leg og nánast allir atburðir sem gerast í henni geta gerst í raunveruleikanum. Vandamálin sem koma fram í sögunni eru hvernig Perla gat sloppið frá Terry og hún gerði það með hjálp Indíu sem sýndi henni felustað og líka hjálp ömmu sinnar sem gerði hvað sem var til að Perla gæti búið hjá sér. Einnig hvernig Indía og Perla gátu eignast vini og það gerðist fyrir tilviljun að þær hittu hvor aðra og það var líka vandamál hjá Indíu að hún fékk ekki næga athygli og foreldrar hennar voru búnir að vera pirraðir við hana undanfarið. Það leystist þegar foreldrar hennar skildu því í raun og veru voru foreldar hennar pirruð á hvort öðru og voru ekki ánægð saman og tóku það út á Indíu. Ég hefði ekki leyst neitt af vandamálunum í þessari bók á annan hátt. Hún hentar fyrir stelpur á aldrinum tíu til þrettán ára.

Boðskapur sögunnar er hvað það er mikilvægt að eiga góða vini sem geta hjálpað manni í gegnum erfi ðar stundir.

Jasmín Soff ía Siggeirsdóttir

AthugasemdÍ 34. árgangi Bókasafnsins birtist grein um Dewey fl okkunarkerfi ð og notkun þess á Íslandi eftir Þórdísi Þórarinsdóttur. Þar segir „að ekki ýkjamikið hafi verið skrifað um fl okkun á íslensku“ (bls. 23), en hún nefnir þó til sögunnar nokkur verk. Þar láðist höfundi að nefna ritgerð mína, Dewey-fl okkunarkerfi ð fyrir bókasöfn, frá árinu 1994. Ég tel mikilvægt að halda þessu til haga í umfj öllun um kerfi ð hér á landi, enda var ritgerðin notuð árum saman til kennslu um fl okkun í bókasafnsfræði við HÍ. Þar er á 62 síðum rakin saga Dewey kerfi sins, gerð grein fyrir helstu fl okkunarkerfum öðrum, en höfuðáhersla er lögð á einkenni, þróun, álitamál, kosti og galla Dewey kerfi sins. Auk þess er rakin saga notkunar þess hér á landi. Virðingarfyllst, Bryndís Ísaksdóttir

56


Ég les eiginlega alltaf í rúminu, sofna helst aldrei án þess að lesa aðeins áður. Það liggja alltaf ein-hverjar bækur á náttborðinu og frekar en að lesa ekkert les ég sömu bækurnar aftur. Stundum vakna ég þegar bókin dettur, svo bækurnar mega helst ekki vera of stórar, ævisaga Gunnars Thoroddsen var til dæmis of stór.

Þegar ég var lítið barn var ein af uppáhaldsbókunum mínum

Sagan af honum Nóa eftir Loft Guðmundsson. Bæði las mamma hana fyrir mig og síðar las ég hana sjálf. Ég dáðist mest að því í þeirri sögu að það var í henni kona sem hellti upp á kaffi með annarri hendinni og prjónaði með hinni. Síðan hef ég verið meðvituð um þann eiginleika kvenna að geta gert margt í einu.

Ég notaði bókasafnið við Hólsveg í Kleppsholti. Þar réði ríkjum Magnús stormur Magnússon. Þá mátti maður bara taka þrjár bækur í einu. Svo ætla ég að gera pínulitla játningu, að þrjár bækur dugðu mér ekki alveg, þannig að ég tók stundum aukabækur og setti inn undir úlpuna, svo fór maður og skilaði þeim seinna. Stundum gleymdist að skila bókum þótt maður færi á bókasafnið en þá var bara komið heim og bækurnar sóttar. Magnús var oft með vini sína inni á bókasafninu þann-ig að hann var ekki alltaf að fylgjast mikið með manni, það sátu hjá honum svona kallar og drukku kaffi og kannski eitt-hvað sterkara út í, stundum kaupstaðalykt inni á bókasafninu. Þegar ég stækkaði fórum við líka að sækja bókasafnið niðri í bæ, í Þingholtsstræti og var þá farið í strætó.

Sem krakki las ég Dórubækurnar eftir Ragnheiði Jóns-dóttur, líka þýddar bækur eins og bækurnar um Beverly Gray. Svo las ég bækur eftir Slaughter og Cronin og allar bækurnar eftir Guðrúnu frá Lundi. Móðir mín var nú ekki mjög hrifi n af þessu bókavali og ég var eiginlega ekki búin að lesa neinar bækur sem voru heima, fannst þær svo erfi ðar og þungar, til dæmis Þrúgur reiðinnar, bækur Kiljans og Þórbergs og svo ljóðabækur höfuðskáldanna, ekki þó Davíð og Tómas sem þóttu of borgaralegir. Mömmu ofbauð bókavalið hjá mér og þegar ég var tólf ára skipaði hún mér að lesa Atómstöðina og skýrði hana út fyrir mér. Hún sagði mér hver væri litli feiti maðurinn á svölum alþingishússins sem sveik landið. Þetta er mín uppáhaldsbók og tel að hún ætti að vera skyldulesning með skýringum mömmu minnar.

Sjálf las móðir mín fyrir okkur þegar við vorum lítil áður en við lærðum að lesa. Til dæmis sögu Jónasar Hallgrímssonar um það þegar drottningin á Englandi fór yfi r til Frakklands að heimsækja kónginn þar.

Táningurinn Sigríður las líka mikið af rósrauðum rómönum. En ég og vinkona mín, við lágum oft á sitt hvorum dívaninum inni í herbergi heima hjá henni, það var meira pláss þar en heima hjá mér, og við lásum hvor fyrir sig tímunum saman án þess að tala neitt, en fundum fyrir vináttu og nálægð við lesturinn. Þetta var á tímum þegar var tvískiptur skóli þannig að börn höfðu frið á daginn til að gera eitthvað annað en að vera í skipulögðu skóla- og tómstundastarfi , fengu að vera í friði fyrir fullorðnu fólki.

Þegar ég fermdist fékk ég margar góðar gjafi r, meðal ann-ars Tuttugu smásögur eftir Einar H. Kvaran sem ég hélt mikið upp á þá. Einhvern veginn glataðist bókin en ég er nýlega búin að kaupa hana aftur hjá Braga. Sögurnar hans Einars eru margar mjög snjallar, ein sú besta er um manninn sem var alltaf að tapa en hafði tapað mest þegar hann giftist kon-unni sinni. Ég var lengi að skilja þá sögu. En það var auðvitað þannig að hann tapaði aleigunni því hann keypti konuna frá gömlum manni sem hún átti að giftast vegna skuldar föður hennar við hann og lét allar ærnar sínar, aleigu sína, í staðinn.

Þegar ég eltist fór ég að meta Kiljan mikils og hef líka gaman af Þórbergi. Hjá ættingjum mínum voru alltaf miklar umræður í jólaboðunum um hvaða bækur væru bestar og yfi rleitt höfðu þeir félagarnir vinninginn, sumir máttu ekki vatni halda yfi r Sálminum um blómið eða Brekkukotsannál. Ég hef haft fyrir sið seinni ár að gefa barnabörnum og barna-barnabörnunum Íslandsklukkuna í skírnargjöf.

Ég hef alltaf stundað bókasafnið, raunar mismikið eftir því sem tími hefur verið til. Ég á líka mikið af bókum sem ég les eftir hendinni. En þegar ég var ein með dætur mínar nokkur ár þá gaf ég sjálfri mér alltaf bók, var svo hrædd um að ég fengi ekki bók í jólagjöf. Ég pakkaði henni alltaf inn eins og þetta væri mikið leyndarmál. Á aðfangadagskvöld, þegar stelpurnar voru sofnaðar, tók ég bókina svo upp og fór að lesa. Ég gaf mér yfi rleitt bók eftir Guðberg Bergsson. Fékk mér svolítið sérrí og konfekt með en oftast var ég orðin svo uppgefi n að ég sofnaði fl jótlega, eins og venjuleg þreytt hús-móðir, en hafði þá bókina á jóladag.

Ég les bækur oft í einum rykk. Maðurinn minn heldur því fram að ég lesi ekki nema aðra hverja blaðsíðu en ég er fl jótlæs. Svo er ég oft með margar bækur í einu og les þær til skiptis þegar ég fer að sofa.

Bækur og líf

Hvernig ég hef notað bókasafnið gegnum tíðina

Sigríður Kristinsdóttir

57

Núna förum við á Borgarbókasafnið nánast í hverri viku. Búum svo vel að eiga heima skammt frá Aðalsafninu. Það er mjög gaman að ganga um safnið og sjá hvernig fólk nýtir sér aðstöðuna. Það eru alltaf einhverjir að lesa blöðin eða fl etta bókum, sumir taka jafnvel í prjóna. Margir foreldrar koma með

börnin sín og venja þau þannig á bókasafnið. Svo er þarna gott barnahorn. Mér fi nnst líka gaman að sjá hvað starfsfólkið fylgist vel með tímanum með því að draga fram bækur sem eiga við atburði hverju sinni.

Ekki skal ég fullyrða hvenær ég varð læs, en áreiðanlega var ég farinn að lesa bækur 6 ára og bóklestur var eiginlega eina afþreyingin sem stóð til boða heima á Sauðárkróki í bland við óskalagaþætti, útvarpsleikrit og skemmtiþætti (kl. 9 á sunnudags-kvöldum) á gömlu Gufunni og bíó klukkan 5 á sunnudögum. Ég held ég hafi verið alæta á bækur, ef hægt er að taka svo til orða.

Ég las nefnilega líka stelpubækur ef annað var ekki að hafa og eitthvað grautaði ég svo í fullorðinsbókum sem til voru á heimilinu. Ég man til dæmis vel eftir Öldinni okkar og sér-staklega myndinni af líkum áhafnarinnar og vísindamann-anna á Pourquoi Pas? vestur á Mýrum og lík dr. Charcots í forgrunni. Ég á enn auðvelt með að kalla þessa mynd fram í hugann og með sínum hætti vakti hún með mér ugg fyrir dauðanum sem birtist m.a. með þeim hætti, að væri fl aggað í hálfa stöng á Króknum þá fór ég ekki stystu leið í heimsókn til ömmu Stefaníu sem var upp með gamla spítalanum og fram hjá líkhúsinu sem stóð þar á bak við.

Eitthvað á ég enn af bókum frá þessum árum en fl estar fóru þær til systurbarna minna og þaðan áfram til næstu kynslóð-ar. Einni hef ég þó glatað og það þeirri sem síst skyldi, nefni-lega sögunni um selinn Snorra. Ég lá lengi í mislingum ein-hvern vetur í æsku og gat ekki lesið sjálfur, en hún Sigurlaug amma las fyrir mig Selinn Snorra og ég gaf myndunum auga. Ég tók slíku ástfóstri við þessa bók - og kannski sérstaklega selinn - að ég litaði ísbjörninn Voða rauðan til þess að hann sæist betur á ísnum og ég klippti tennurnar úr háhyrningnum Glefsi til þess hann ynni nú engum skaða. Svona geta bækur og daglegt líf runnið saman í raunveruleik hvort sem menn eru ósjúkir eða með mislinga.

Biblían er ekki bögglað roð

Sölvi Sveinsson

Stefanía amma mín var oft með Biblíuna í kjöltu sér og ævinlega á sunnudagsmorgnum og las þá kafl a og kafl a. Ekki las ég þá bók í æsku nema valda endursagða kafl a í biblíusögutímum í skólanum og vitaskuld kann hver maður þær goðsagnir. Fyrir nokkrum árum varð ég að láta gera við fæturna á mér og þurfti að liggja og einsetti mér að lesa Biblíuna spjalda á milli og gerði það; skal þó játa að ég fl etti býsna hratt ýmsum köfl um með ættartölum eða útlistunum á lögmáli gyðinga og víst ýmsu fl eira. Þetta var ánægjulegur lestur af ýmsum sökum. Í Biblíunni eru tugir rita, misgóð eftir atvikum, en í bland stórkostlegar og fj ölbreyttar bókmenntir. Ótalmargir íslenskir talshættir eiga rætur í Biblíunni og alveg burtséð frá því hvort fólk er trúað eða ekki, þá er menningar-heimur þessarar bókar sprelllifandi í nútímanum. Hvað ætli mörg listaverk séu beinlínis vaxin úr ritum Biblíunnar, mál-verk, skáldsögur, leikrit, ljóð, kvikmyndir? Ótal tákn í málinu sem við notum á hverjum degi eru þaðan komin og svo mætti lengi rekja. Eiginlega væri alveg þess virði að láta gera meira við fæturna á sér til þess að fá nokkurra daga næði til þess að glugga betur í þessa bók! Ég las Kóran síðar, af forvitni til samanburðar og þar er ólíku saman að jafna. Kóran fi nnst mér erfi ður afl estrar því uppröðun efnis er með þeim hætti, að þáttum (súrum) er raðað eftir lengd, og styttist hver kafl i eftir því sem líður á bókina. En margt er þar fagurlega og frið-samlega mælt og Helga Hálfdanarson brestur ekki smekkvísi á meðferð máls. Margvíslegt efni beggja þessara rita á rætur í sama jarðvegi.

Öldin okkar, Selurinn Snorri, Biblían og Kóran. Sérkennileg og tilviljanakennd blanda frá liðnum dögum. Nú er framboð á afþreyingu miklu meira en eftirspurn. Samt er það svo að bestu næðisstundirnar og heilnæmasta hvíldin er með bók í hönd – þangað til svefn sígur á brár.


58


Ljúft er mér og skylt að minnast þriggja látinna bókavarða við Amtsbókasafnið á Akureyri, þeirra Hólmfríðar Jónsdóttur, Harðar Jóhannssonar og Petrínu Þ. Eldjárn.

Öll störfuðu þau við útlánadeild safnsins á seinni hluta síð-ustu aldar, á þeim tíma þegar spjaldskráin var í fullu gildi og helstu hjálpartæki bókavarðarins voru ritvélin, myndavélin, stimpillinn og lesvélin.

Hólmfríður var þeirra elst, fædd 4. febrúar 1921 á Ystafelli í Köldukinn. Hún var Þingeyingur í húð og hár, alin upp við þingeyska bændamenningu og giftist þar að auki sveitunga sínum, Árna Kristjánssyni frá Finnsstöðum sem var kennari við Menntaskólann á Akureyri og síðar héraðsskjalavörður og amtsbókavörður á Akureyri. Hólmfríður lauk prófi frá Hér-aðsskólanum á Reykjum árið 1938 og síðar Samvinnuskóla-prófi árið 1941. Hún hóf störf á Amtsbókasafninu árið 1971, í hlutastarfi hin fyrstu ár en síðar í fullri vinnu þar til hún lét af störfum fyrir aldurs sakir um áramótin 1991-1992. Hólmfríður lést 11. október 2008.

Næst í röðinni var Petrína Soff ía Þórarinsdóttir Eldjárn. Hún fæddist á Tjörn í Svarfaðardal 17. febrúar árið 1922. Hafi Hólm-fríður verið Þingeyingur var Petrína Svarfdælingur alla tíð, þó svo að hún hafi búið á Akureyri mestan hluta ævi sinnar. Hún var alin upp á menningarheimilinu Tjörn og stundaði síðar nám við gagnfræðadeild MA og Kvennaskólann á Laugalandi í Eyjafi rði. Árið 1945 giftist Petrína Stefáni Árnasyni og stofn-aði með honum heimili á Akureyri. Hún kom til starfa á Amts-bókasafninu árið 1975 og starfaði þar uns hún fór á eftirlaun í árslok 1992. Petrína lést 19. júlí 2003.

Yngstur þeirra þriggja var svo Hörður Jóhannsson. Hann var fæddur á Syðra-Laugalandi í Eyjafi rði 13. apríl 1929. Hann ólst upp í foreldrahúsum og stundaði bústörf á Garðsá til árs-ins 1966 er hann fl utti til Akureyrar, að undanteknu námsári við Íþróttaskólann í Haukadal 1954-1955. Árið 1965 kvæntist hann Sigríði Margréti Hreiðarsdóttur. Árið 1968 réðst hann til starfa við Amtsbókasafnið á Akureyri og starfaði þar til ársins 1996, fyrst sem almennur bókavörður en sem deildarstjóri útlánadeildar frá 1971. Hörður lést 22. janúar 2010.

Ásamt Guðrúnu Bjarnadóttur voru þessi þrjú framvarðar-sveit og fótgönguliðar útlánadeildar Amtsbókasafnsins um árabil. Þau voru á margan hátt ólík og í því lá styrkur þeirra.

Hólmfríður var örgeðja og eldhugi. Hún tók þátt í félags-málum, bæði í Kvenfélaginu Hlíf og ekki síður í stjórnmálabar-áttu Kvennalistans. Það sópaði að henni þar sem hún lét til sín taka og það átti við um neðri hæðina á Amtsbókasafninu sem og aðra velli sem hún haslaði sér.

Petrína fór sér hægar. Hún var ábyrgðin og traustið holdi klætt. Áhugamanneskja um listir og menningu og velferð og vellíðan starfsmanna og gesta. Hún var söngvin og eyddi tómstundum sínum í söng með Kór Akureyrarkirkju, Söng-félaginu Gígjunni og efl aust fl eirum.

Hörður var síðan fremstur meðal jafningja, deildarstjóri útlánadeildarinnar. Hans áhugamál voru bækurnar. Þær áttu hug hans allan. Hann þekkti þær allar og hafði lesið þær fl est-ar. Allavega þær sem fj ölluðu um sögu og þjóðlegan fróðleik. Helst að hann hefði horn í síðu matreiðslubóka. Hann var natinn að gera við og laga löskuð eintök og ljósritunarvélin fannst honum þörf uppfi nning, því þá mátti bæta bilaðar bækur með ljósritum og til að gera síðurnar blakkar notaði hann ýmis brögð. Á yngri árum var hann liðtækur frjáls-íþróttamaður og enn fór hann milli hæða á safninu í þrístökki án atrennu, eða kannski fi mm skrefum, allavega ekki fl eiri en sex.

Á þessum árum var þröngt um ýmsa starfsemi á Amts-bókasafninu. Þannig var kaffi stofa starfsmanna allt í senn: vinnuherbergi, fl okkunarborð og starfsmannarými. Ævinlega var heitt á könnunni og svo var sérstakur kaffi tími klukkan fj ögur. Hörður drakk reyndar te og hafði hunang útí sem var keypt í lítravís í kaupfélagsbúðinni í Brekkugötu 1. Þá voru engar takmarkanir á reykingum innandyra og var því stund-um ansi lágskýjað í kaffi stofunni eða vinnuherberginu.

Herði, Fríðu og Petrínu fylgdu oft gestir í kaffi . Fríða kom með sitt fólk, sem gátu verið Þingeyingar í kaupstað, brott-fl uttir Þingeyingar, Kvennalistakonur og aðrir vinir og vanda-menn. Til Petrínu kom fj ölskylda hennar úr Svarfaðardalnum og að sunnan og Hörður kom með Steindór frá Hlöðum og

Minning

Minning þriggja bókavarða

Hólmfríður Jónsdóttir 1921-2008Petrína Soff ía Þórarinsdóttir Eldjárn 1922-2003Hörður Jóhannsson 1929-2010

59

aðra spekinga. Auk þess voru fastagestir eins og Gísli Jónsson og Stefán Karlsson sem ævinlega áttu sitt sæti við borðið ef þannig stóð á. Af þessu leiddi að oft var það skemmtileg upp-lifun að sitja við skráningu þegar lífi ð var sem mest í kaffi tím-unum. Steindór sagði sögur og var ótrúlega víða vel heima. Hjörtur á Tjörn hafði líka frá ýmsu að segja og einu sinni var drifi ð fram segulband og þau systkinin frá Tjörn sungu saman „Buslubæn Ólafsfi rðinga“:

„Denne lille drengGik op på dette høje fj ellOg denne og denne og denne.Ríða hringinn, ríða hringinn, ríða hringinn.En hvað Íslendingar hafa gaman af að tala við útlenda menn.Eru þið norskir, eruð þið sænskir?Nei við erum hvorugt við erum sunnlendingar.Hvort þá í logandi heitasta helvíti,ætli það verð‘ ekki þurrkur á morgun.“

Kvennalistakonur réðu ráðum sínum og oft urðu fj örugar umræður um stjórnmálin, en ennþá meira var gaman þegar sagðar voru sögur af mönnum og málefnum og allar ættir raktar og öll „forhold“ skýrð. Í dag heita svona kaffi tímar þekk-ingarstjórnun af bestu sort, því allir fengu allar upplýsingar og sumt sem þar kom fram lifi r enn.

Á þessum tíma var ekki hægt að gúggla neitt og spjald-skráin var yfi rleitt bara með höfundi og titli og kannski

efnisorði ef um ævisögu einstaklings var að ræða. Þá skipti miklu fyrir bókavörðinn að vera vel að sér, muna hvaða bók fj allaði um hvaða efni, jafnvel þó ekki væri nema svolítill kafl i. Þá var mikilvægt að allir legðust á árarnar ef djúpt var á svörum og stundum dugði það en svo var líka tengslanetið út um allan bæ sem hægt var að grípa til. Enda varð það svo að þegar þau fóru á eftirlaun öll þrjú sem hér um ræðir kom það fyrir oftar en ekki að hringt var í þau til að leita svara ef ekki fengust nógar upplýsingar úr þeim gögnum sem fyrir lágu. Og alveg fram í andlát sitt var Hörður með á reiðum höndum verðgildi hverrar bókar sem gefi n hafði verið út á Íslandi og ævinlega tók hann vel þeim sem til hans leituðu.Það má kannski segja að þau þrjú hafi haft það að leiðarljósi sem æ síðan hefur verið eitt af einkunnarorðum starfsmanna Amtsbókasafnsins: „Það er ekki til nein heimskuleg spurning, nema kannski sú sem menn láta hjá líða að spyrja“.

Nú eru aðrir tímar, önnur tæki og annað fólk. Sennilega er stimpill safnsins hið eina af tækjum þeirra Harðar, Fríðu og Petrínu sem enn er notað. Engu að síður myndu þau sóma sér vel á hvaða bókasafni samtímans sem er, því þau misstu aldrei sjónar á því sem mikilvægast er í starfi bókavarðarins: viljan-um til að greiða götu þeirra sem safnið sækja heim, án tillits til þess hvaða tæki og skrár eða vélar eru fyrir hendi. Gott er að muna það og minnast þeirra.

Hólmkell Hreinssonamtsbókavörður

Starfsfólk Amtsbókasafnsins á Akureyri 1977. Petrína er í miðröð önnur frá hægri og í fremstu röð eru Hörður lengst til vinstri og Hólmfríður önnur frá hægri.


60

Finnbogi Guðmundsson fyrrverandi landsbókavörður lést á hjúkrunarheimilinu Holtsbúð í Garðabæ 3. apríl 2011. Finn-bogi fæddist í Reykjavík 8. janúar 1924 en foreldrar hans voru hjónin Guðmundur Finnbogason, sem var landsbókavörður 1924-1943, og Laufey Vilhjálmsdóttir kennari. Finnbogi lauk stúdentsprófi frá Menntaskólanum í Reykjavík og prófi í ís-lenskum fræðum frá Háskóla Íslands 1949. Hann lauk dokt-orsprófi í bókmenntafræði frá HÍ 1961. Finnbogi var kvæntur Kristjönu P. Helgadóttur lækni er lést 1984. Dóttir þeirra er Helga Laufey og fósturdóttir Selma Jónsdóttir.

Finnbogi Guðmundsson gegndi embætti landsbókavarð-ar í þrjátíu ár, 1964-1994 og það er óvenjulegt að sami ein-staklingur gegni slíku starfi svo lengi.

Þau verkefni sem marka öðru fremur starfstíma Finnboga voru húsnæðismál Landsbókasafnsins og sameining Lands-bókasafns og Háskólabókasafns í Þjóðarbókhlöðunni árið 1994. Frá því um miðja 20. öldina voru uppi hugmyndir um að sameina söfnin í eitt öfl ugt rannsóknabókasafn en forsenda

þess var að tryggja þeim hæfi legt húsnæði. Þegar skipuð var byggingarnefnd Þjóðarbókhlöðunnar árið 1970 var Finnbogi skipaður formaður. Fyrsta skófl ustungan var tekin 1978 og hornsteinn lagður 1981. En það teygðist á framkvæmdatím-anum þar sem illa gekk að fj ármagna verkefnið og húsið stóð lengi tómt. Upp úr 1990 voru tryggðar auknar fj árveitingar til byggingarinnar og var hún opnuð við hátíðlega athöfn 1. desember 1994. Um leið voru söfnin sameinuð undir heit-inu Landsbókasafn Íslands – Háskólabókasafn.

Meðal annarra verkefna sem unnið var að í Landsbókasafni í tíð Finnboga voru skrár um efni safnsins. Íslenskur ritauki var jafnan birtur í Árbók Landsbókasafns, en var frá og með útgáfu ársins 1974 gefi nn út sem sérstakt rit undir heitinu Ís-lensk bókaskrá. Fljótlega var hafi st handa við að vinna skrána í tölvum og eftir að fyrsta gerðin af Gegni var opnuð 1991 voru þær færslur fl uttar í kerfi ð þar sem þær eru enn í einhverri mynd. Þá má einnig nefna að ný lög um skylduskil til safna voru samþykkt á Alþingi 1977 en Finnbogi átti sæti í nefnd sem vann að gerð frumvarpsins.

Finnbogi hélt tengslum við nýja safnið og starfsfólk þess og kom jafnan í afmæliskaffi 1. desember. Fljótlega eftir að undirrituð tók við embættinu hafði Finnbogi samband og erindið var að ánafna safninu bókasafn sitt og föður síns Guðmundar Finnbogasonar, eða eins og segir í gjafabréfi nu ,,bókasafn tveggja fyrrverandi landsbókavarða“. Þá hefur Finnbogi einnig afhent handritasafninu ýmis gögn úr fórum föður síns.

Finnbogi var embættismaður af gamla skólanum og rak Landsbókasafnið með sparsemi og ráðdeild. Meðfram lands-bókavarðarstarfi nu sinnti hann jafnan fræðistörfum, þýð-ingum, ritstjórn og útgáfu. Hann átti einnig sæti í samstarfs-nefnd um upplýsingamál og í stjórnum félagasamtaka sem tengdust bókasöfnum eða fræðasviði hans.

Fyrir hönd starfsfólks Landsbókasafns Íslands – Háskóla-bókasafns vil ég þakka Finnboga Guðmundssyni fyrir hans framlag til safnsins og þeirrar glæsilegu umgjarðar sem það býr við í dag, í Þjóðarbókhlöðunni. Við sendum ættingjum hans innilegar samúðarkveðjur.

Ingibjörg Steinunn Sverrisdóttirlandsbókavörður

Minning

Minningarorð

Finnbogi Guðmundsson 1924-2011

61


Afgreiðslutími safna

Biskupsstofa – bókasafnKirkjuhúsinu Laugavegi 31, 101 ReykjavíkSími: 528 4003, símbréf: 528 4099Netfang: [email protected] ang: www.kirkjan.is/biskupsstofaMánud.-föstud. kl. 8.30-16Lokað í hádeginu

Blindrabókasafn ÍslandsDigranesvegi 5, 200 KópavogurSími: 545 4900, símbréf: 545 4906Netfang: [email protected] ang: www.bbi.isÚtláns- og símatími: mánud.-föstud. kl. 10-16

Bóka- og heimildasafn Þjóðminjasafns ÍslandsSetbergi, Suðurgötu 43,101 Reykjavík.Sími: 530 2247/530 2200Netfang: [email protected] ang: http://www.natmus.is/fyrir-gesti/boka-og-heimildasafnOpið: mánud.-föstud. kl. 13-16Lokað um mánaðartíma á sumrin.

Bókasafn og upplýsingaþjónustaListaháskóla ÍslandsSkipholti 1, 105 ReykjavíkAðalnúmer: 545 2217/552 4000Netfang: [email protected] ang: http://bokasafn.lhi.is

Aðalsafn – hönnunar- og arkitektúrdeildSkipholti 1, 105 ReykjavíkSími: 545 2217, símbréf: 562 3629Mánud.-föstud. kl. 8.30-16

Myndlistar- og listkennsludeildLaugarnesvegi 91, 105 ReykjavíkSími: 520 2402, símbréf: 520 2409Mánud.-föstud. kl. 9-16.30

Leiklistar- og tónlistardeildSölvhólsgötu 13, 101 ReykjavíkSími: 545 2295, símbréf 561 6314Mánud.-föstud. kl. 8.30-16

Hagstofa Íslands – bókasafnBorgartúni 21a, 105 Reykjavík.Sími: 528 1100, símbréf: 528 1098Netfang: [email protected] ang: www.hagstofa.isMánud.-föstud. kl. 8.30-16

Landsbókasafn Íslands - HáskólabókasafnArngrímsgötu 3, 107 Reykjavík.Sími: 525 5600, símbréf: 525 5615Netfang: [email protected] ang: http://landsbokasafn.is/

Afgreiðslutími 1. sept.–15. maí:

Almennt safnrými á 2., 3. og 4. hæðMánud.-fi mmtud. kl. 8.15-22, föstud. kl. 8.15-19,laugard. kl. 10-17, sunnud. kl. 11-17

Þjóðdeild á 1. hæðMánud.-fi mmtud. kl. 8.15-19, föstud. kl. 8.15-17,laugard. kl. 10-17, sunnud. lokað

Handritadeild á 1. hæðMánud.-föstud. kl. 9-17, laugard. og sunnud. lokaðHandrit eru sótt í geymslu kl. 10 og 14þá daga sem opið er

Upplýsingaþjónusta á 2. hæðMánud.-föstud. kl. 8.15-17, laugard. og sunnud. lokað

Afgreiðslutími 16. maí–31. ágúst:

Almennt safnrými á 2., 3. og 4. hæðMánud.-föstud. kl. 9-17, laugard.10-14 (lokað 20.júní – 12. ágúst) sunnud. lokað

Þjóðdeild á 1. hæðMánud.-föstud. 9-17, laugard. og sunnud. lokað

Handritadeild á 1. hæðMánud.-föstud. 9-17, laugard. og sunnud. lokað

UpplýsingaþjónustaMánud.-föstud. kl. 9-16, laugard. og sunnud. lokað

62


Bókasafn MenntavísindasviðsHáskóla Íslandsv/Stakkahlíð, 105 ReykjavíkSími 525 5930, símbréf: 525 5597Netfang: [email protected]: www.mennta.hi.is/bokasafnVetur: mánud.-föstud. kl. 8-18, laugard. kl. 10-15Sumar: 9.00-16.00, lokað laugardaga

Myndlistaskólinn í Reykjavík – bókasafnHringbraut 121, 107 ReykjavíkSími: 5614988 / 5511990Netfang: [email protected]: http://myndlistaskolinn.isMánudaga-föstudaga kl. 9.00 -14.00

Náttúrufræðistofnun Íslands – bókasafnHlemmi 3, Reykjavík.Sími: 590 0500, símbréf: 590 0595Netfang: [email protected]: www.ni.isMánud.-föstud. kl. 8.30-16

Norræna húsið – bókasafnSturlugötu 5, 101 ReykjavíkSími: 551 7090, 551 7030, símbréf: 552 6476Netfang: [email protected]: www.nordice.isAlla daga frá kl. 12-17

Safn RÚVEfstaleiti 1, 150 ReykjavíkSími: 515 3151, símbréf: 515 3010Netfang: [email protected]: www.ruv.isVetur: mánud.-föstud. kl. 9.00-17.00Sumar: 9.00-16.00

SUÐVESTURLAND

Bókasafn GrindavíkurVíkurbraut 62, 240 GrindavíkSími: 420 1108, símbréf: 420 1111Netfang: [email protected]: www.grindavik.is/bokasafnAfgreiðslutími: mánud.-föstud. opið kl. 11-18

Bókasafn ReykjanesbæjarKjarna, Hafnargötu 57, 230 ReykjanesbærSími: 421 6770, símbréf: 421 3150Netfang: [email protected]: www.reykjanesbaer.is/bokasafnOpið: mánud.-föstud. kl. 10-19

Bókasafn HafnarfjarðarStrandgötu 1, 220 HafnarfjörðurSími: 585 5690, símbréf: 585 5689Netfang: [email protected]: www.hafnarfjordur.is/bokasafn/Mánud.-föstud. kl. 10-18, laugard. (1. okt.-31. maí) kl. 11-15Tónlistardeildin er opin á sama tíma.

Bókasafn ÁlftanessÁlftanesskóla, 225 ÁlftanesSími: 540 4708,Netfang: [email protected]: www.alftanes.is/thjonusta/bokasafnMánud. og fi mmtud. kl. 16-19,miðvikud. kl. 16-21

Bókasafn GarðabæjarGarðatorgi 7, 210 GarðabærSími: 525 8550, símbréf: 565 8680Netfang: [email protected]: www.gardabaer.is/bokasafnMánud.-föstud. kl. 9-19,Fyrsta föstud. hvers mánaðar kl. 11-19laugard. (1. okt.- 15. maí) kl. 11-15

Bókasafn Kópavogs - AðalsafnHamraborg 6a, 200 KópavogurSími: 570 0450, símbréf: 570 0451Netfang: [email protected]: www.bokasafnkopavogs.isMánud.-fimmtud. kl. 10-19, föstud. kl. 11-17, laugard. kl. 13-17

Bókasafn Kópavogs - LindasafnNúpalind 7, 200 KópavogurSími 564 0621Netfang: [email protected]í: mánud.-fimmtud. kl. 14-19,föstud. kl. 14-17, laugardaga kl. 11-14Júní- ágúst: mánud.- fimmtud. kl. 12-18,föstud. kl. 12-16

Bókasafn SeltjarnarnessEiðistorg 11, 172 SeltjarnarnesSími: 595 9170, símbréf 595 9176Netfang: [email protected]: www.seltjarnarnes.is/bokasafnMánud.- fimmtud. kl. 10-19, föstudaga 10-17

Borgarbókasafn ReykjavíkurTryggvagötu 15, 101 ReykjavíkSími: 411 6100, símbréf: 411 6159Skrifstofa opin: mánud.-föstud. kl. 10-16Netfang: [email protected]á nánar opnunartíma á heimasíðu:Veffang: www.borgarbokasafn.is

63


Ennfremur:www.bokmenntir.iswww.literature.iswww.artotek.is

Aðalsafn GrófarhúsiTryggvagötu 15, 101 ReykjavíkSími: 411 6100

ÁrsafnHraunbæ 119, 110 ÁrbærSími 411 6250

FoldasafnGrafarvogskirkju v/Fjörgyn, 112 ReykjavíkSími: 411 6230

GerðubergssafnGerðubergi 3-5,111 ReykjavíkSími: 557 9122

Kringlusafn í BorgarleikhúsiListabraut 3,103 ReykjavíkSími: 580 6200

SólheimasafnSólheimum 27, 104 ReykjavíkSími: 411 6160

BókabíllBækistöð í Kringlusafni, sími: 699 0316

Bókasafn MosfellsbæjarKjarna, Þverholti 2, 270 MosfellsbærSími: 566 6822, 566 6860, símbréf 566 8114Netfang: [email protected]: http://bokasafn.mos.is/Mánud.-föstud. kl. 12-18, auk þess miðvikud. frá kl. 10og laugard. kl. 12-15 til 1. júníUpplýsingar í síma og aðgangur að Internetiog dagblöðum frá kl. 8 mánud.-föstud.Listasalur Mosfellsbæjar opinn á afgreiðslutíma safnsins

VESTURLAND

Bókasafn AkranessDalbraut 1, 300 AkranesSími: 433 1200Netfang: [email protected]: www.bokasafn.akranes.isMánud.-föstud. kl. 10-18,laugard. kl. 11-14 (okt.-apríl)

Héraðsbókasafn BorgarfjarðarSafnahúsi BorgarfjarðarBjarnarbraut 4-6, 310 BorgarnesiSími: 430 7200Netfang: [email protected]: www.safnahus.isOpnunartími: kl. 13-18 alla virka daga

Snorrastofa – bókhlaðaReykholti, 320 ReykholtSími 433 8006Netfang: [email protected]: www.snorrastofa.isMánud.-föstud. kl. 9-17

Amtsbókasafnið í StykkishólmiHafnargötu 3, 340 StykkishólmurSími: 433 8160Netfang: [email protected]: mánud.-fimmtud. kl. 14-18.30 og föstud. kl. 13-17.30Sumar: þriðjud.-fimmtud. kl. 14.30-18.30 og föstud. kl. 13-17

Bókasafn SnæfellsbæjarHjarðartúni 6, 355 ÓlafsvíkSími: 433-6928Netfang: [email protected]: www.snb.is/bokasafnMánud. og miðvikud. kl 16-18, einnig miðvikud. kl. 20-22þriðjud, og fimmtud. kl. 10-13, föstud. kl. 13-15Sumaropnun auglýst sérstaklega

VESTFIRÐIR

Héraðsbókasafn V-BarðastrandarsýsluPatreksskóla, Aðalstræti 53, 450 PatreksfjörðurSími: 456 1527Netfang: [email protected]íl: mánud.-miðvikud. kl. 14-18, fimmtud. kl.19.30-21.30Maí-ágúst: þriðjud. kl. 13-18, fimmtud. kl. 19.30-21.30

Bókasafn BolungarvíkurHöfðastíg 3-5, 415 BolungarvíkSími: 456 7194Netfang: [email protected]Þriðjud. og miðvikud. kl. 15-18, fimmtud. kl. 15-191. júní- 31. ágúst: þriðjud. og fimmtud. kl. 17-19

Bæjar- og héraðsbókasafnið ÍsafirðiEyrartúni, 400 ÍsafjörðurSími: 450 8220, 895 7138, símbréf: 450 8229Netfang: [email protected]: http://safn.isafjordur.isNetskrá: http://marc.isafjordur.is/mikromarcÚtlán í aðalsafni: mánud.-föstud. kl. 13-19, laugard. kl. 13-16Upplýsingaþjónusta um síma eða net frá kl. 10-19 virka daga og laugardaga kl. 13-16

64


NORÐURLAND VESTRA

Héraðsbókasafn V-HúnavatnssýsluHöfðabraut 6, 530 HvammstangiSími: 451 2607Netfang: [email protected]ánud. kl. 14-18, miðvikud. kl. 10-20,fi mmtud. kl. 10-18, föstud. kl. 14-18Skjalasafnið er opið fi mmtud. kl. 14-19

Héraðsbókasafn A-HúnavatnssýsluHnjúkabyggð 30, 540 BlönduósSími: 452 4415Netfang: [email protected]ánud. og föstud. kl. 15-18, miðvikud. kl. 16-21Í júlí-ágúst er opið á miðvikud. kl. 16-21

Héraðsbókasafn Skagfi rðingaSafnahúsinu v/Faxatorg, 550 SauðárkrókurSími: 453 5424, símbréf: 453 6460Netfang: [email protected] ang: www.bokasafn.skagafj ordur.isMánud.-fi mmtud. kl. 12-19, föstud. kl. 12-18Afgreiðsla safnsins er lokuð á föstudögum í júní, júlí og ágúst

Bókasafn Siglufj arðarGránugötu 24, 580 Siglufj örðurSími: 464 9120, símbréf: 464 9101Netfang: [email protected]Þriðjud., miðvikud. og föstud. kl. 14-17.30,fi mmtud. kl. 14-18

NORÐURLAND EYSTRA

Bókasafn Háskólans á Akureyriv/Norðurslóð, 600 AkureyriSími 460 8050, símbréf 460 8994Netfang: [email protected] ang: www.unak.is/bokasafnVetur: mánud.-fi mmtud. kl. 08.00-18.00 og föstud. kl. 08.00-16.00Sumar: mánud.-föstud. kl. 08.00-16.00

Bókasafn Dalvíkurbyggðarog Héraðsskjalasafn SvarfdælaBergi menningarhúsi, 620 Dalvík,Sími: 460 4930, símbréf: 460 4901Netfang: [email protected], [email protected] ang: http://www.dalvik.is/bokasafnOpið mánud.-fi mmtud. kl. 12-18 og föstud. kl. 12-17

Bókasafnið á HúsavíkStóragarði 17, 640 Húsavík.Sími: 464 6165Netfang: [email protected] ang: http://bokasafn.nordurthing.isMánud. og föstud. kl. 11-17, þriðjud.-fi mmtud. kl. 10-18

Bókasafn Öxarfj arðarSnartarstöðum, 671 KópaskerSími: 465 2171Netfang: [email protected] ang: www.islandia.is/boknordÞriðjud. kl. 13-18, fi mmtud. kl. 13-16, laugard. kl. 13-15Á sumrin er lokað á laugardögum

AUSTURLAND

Bókasafn HéraðsbúaLaufskógum 1, 700 EgilsstaðirSími: 470 0745, símbréf: 471 1452Netfang: [email protected]ánud.-föstud. kl. 14-19

Bókasafn Seyðisfj arðarAusturvegi 4, 710 Seyðisfj örðurSími: 472 1384Netfang: [email protected] ang: www.sfk.is/bokasafnSept.-maí: mánud. kl. 15-19, þriðjud.-föstud. kl. 15-18Júní-ágúst: mánud.-fi mmtud. 16-18

Menningarmiðstöð Hornafj arðar – bókasafnNýheimum, Litlubrú 2, 780 HöfnSími: 470 8050, símbréf: 470 8051Netfang: menningarmidstod@hornafj ordur.isVeff ang: www.hornafj ordur.is/menningarmidstodMánud.-fi mmtud. kl. 9-17, föstud. kl. 11-17, laugard. kl. 10-14Á sumrin er ekki opið á laugardögumSögustundir fyrir börn á fi mmtudögum kl. 14-15

Bókasafnið á Eskifi rðiGrunnskóla Eskifj arðar, Lambeyrarbraut 16735 Eskifi rðiSími: 476 1586Netfang: bokesk@fj ardabyggd.isMánud, þriðjud. og fi mmtud. kl. 14-17, miðvikud. kl. 14-19

Bókasafnið á Fáskrúðsfi rðiGrunnskóla Fáskrúðsfj aðrar, Hlíðargötu 56750 Fáskrúðsfi rði.Sími: 475 9016Netfang: bokfas@fj ardabyggd.isMánud. kl. 14-19, miðvikud. og föstud. kl. 14-17Sumarlokun í júlí

Bókasafnið í NeskaupstaðNesskóla, Skólavegi 9740 Neskaupstað.Sími: 477 1521Netfang: boknes@fj ardabyggd.isMánud. kl. 14-19, þriðjud.-fi mmtud. kl. 14-17

65


Bókasafn StöðvarhreppsGrunnskólanum á Stöðvarfi rði, Skólabraut 20755 Stöðvarfi rði.Sími: 475 9017Netfang: bokstod@fj ardabyggd.isÞriðjud. kl. 15-19 og fi mmtud. 15-17Sumarlokun í júlí

SUÐURLAND

Héraðsbókasafn RangæingaVallarbraut 16, 860 HvolsvöllurSími: 488 4235Netfang: [email protected] ang: www.bokrang.isSept.-maí: mánud. kl. 13-20, þriðjud.-fi mmtud. kl. 13-18, föstud. kl. 10-13Júní-ágúst: mánud. kl. 15-20, þriðjud.-fi mmtud. kl. 15-18

Bókasafn Árborgar, SelfossiAusturvegi 2, 800 SelfossSími: 480 1980Netfang: [email protected] ang: http://bokasafn.arborg.isMánud.-föstud. kl. 10-19, laugard. kl. 11-1415.maí-15.sept: mánud.-föstud. kl. 10-18, laugard. kl. 11-14

Bæjarbókasafn ÖlfussHafnarbergi 1, 815 ÞorlákshöfnSími 4803830 / 8636390Veff ang: www.olfus.is/bokasafnMánud.-miðvikud. kl. 11-18Fimmtud. kl. 11-19 og föstud. kl. 11-17Ennfremur 1. júní - 31. ágúst: laugard. kl. 11-14

Bókasafnið í HveragerðiSunnumörk 2, 810 HveragerðiSími: 483 4531, símbréf: 483 4571Netfang: [email protected] ang: http://sites.google.com/site/bokasafnidihveragerdiMánud.-föstud. kl. 13-19, laugard. kl. 11-14

Bókasafn VestmannaeyjaSafnahúsinu v/Ráðhúströð, 900 VestmannaeyjarSími: 488 2040, símbréf: 488 2001Netfang: [email protected] ang: www.vestmannaeyjar.is/safnahus1.sept.-31.maí: mánud.-fi mmtud. kl. 10-18, föstud. kl. 10-17 og 1.okt-1.maí: laugard. kl. 11-141.júní-31.ágúst: mánud.-föstud. kl. 10-17

Árbók Hagstofu Íslands, Landshagir, hefur komið út í 20 ár. Hún er ómissandi rit Landshagir, hefur komið út í 20 ár. Hún er ómissandi rit Landshagirum flesta þætti íslensks samfélags. Traustar hagskýrslur eru í raun forsenda þess að reka flókin velferðarsamfélög og markaðshagkerfi nútímans.

Tuttugasti árgangur Landshaga var gefinn út aukinn og endurbættur á fyrsta alþjóðadegi hagtalna 20. október síðastliðinn. Bókin kostar aðeins 4.900 krónur og hana má panta á netinu.

ÁskriftHagstofan býður bókasöfnum landsins að kaupa áskrift að Landshögum með 10% afslætti, en það má gera á auðveldan hátt á vefnum. Bækurnar hafa mikið upplýsingagildi og ættu að vera öllum aðgengilegar.

Vantar þig eldri árganga í safnið?Þau bókasöfn sem kaupa áskrift að Landshögum gefst kostur á að kaupa eldri árganga á aðeins 1.000 krónur stykkið. Hringið eða sendið tölvupóst og við sendum ykkur það sem vantar um hæl.

www.hagstofa.is/landshagir

Hversu vel þekkir þú íslenskt samfélag?

20 ÁRA

9 Yfir 300 töflur9 Yfir 50 gröf og skýringarmyndir9 468 blaðsíður, allar í lit9 Skýringartexti bæði á

íslensku og ensku

528-1100 | h [email protected]

66


Áslaug Agnarsdóttir er sviðsstjóri á Landsbókasafni Íslands – Háskólabókasafni.

Baldur Sigurðsson er dósent og forstöðumaður ritvers á Menntavísindasviði Háskóla Íslands.

Bragi Þorgrímur Ólafsson er sagnfræðingur og fagstjóri í handritasafni Landsbókasafns Íslands – Háskólabókasafns.

Eva Ósk Ármannsdóttir útskrifaðist með BA-próf í bókasafns- og upplýsingafræði frá Háskóla Íslands í júní 2010. Hún starfar sem bókasafns- og upplýsingarfræðingur hjá Þjóðskrá Íslands. Eyrún Ýr Tryggvadóttir stundaði nám í bókasafns- og upplýsingafræði við HÍ 1998-1999, útskrifaðist sem iðnrekstrarfræðingur frá HA 2001, lauk kennslufræði til kennsluréttinda frá HA 2005 og diploma í opinberri stjórnsýslu frá HÍ 2010. Hún hefur starfað sem forstöðumaður Bókasafnsins á Húsavík (Bókasafns Suður-Þingeyinga) frá 2002 og gefi ð út 3 skáldsögur: Annað tækifæri, 2004, Hvar er systir mín, 2008, og Fimmta barnið, 2009.

Guðbjörg Garðarsdóttir er BA í bókasafns- og upplýsingafræði frá Háskóla Íslands og starfar sem forstöðumaður bókasafns Breiðagerðisskóla.

Guðrún Hannesdóttir er bókasafnsfræðingur og starfar við Bókasafn Myndlistaskólans í Reykjavík. Hún hefur samið og myndskreytt fj ölda barnabóka og gefi ð út tvær ljóðabækur, Fléttur, 2007, og Staðir, 2010. Hún hlaut bókmenntaverðlaunin Ljóðstafur Jóns úr Vör árið 2007.

Hólmkell Hreinsson er amtsbókavörður á Akureyri.

Ingibjörg Steinunn Sverrisdóttir er bókasafns- og upplýsingafræðingur MA, stjórnsýslufræðingur MPA og er landsbóka vörður frá 2007.

Jasmín Soff ía Siggeirsdóttir er grunnskólanemi.

Kolbrún Björk Sveinsdóttir er með BA-gráðu í ensku og stundar mastersnám í ensku með starfi sínu sem deildarstjóri á Bókasafni Reykjanesbæjar.

Sigríður Kristinsdóttir er sjúkraliði.

Dr. Sigrún Klara Hannesdóttir er fyrrverandi landsbókavörður og prófessor í bókasafns- og upplýsingafræði við Háskóla Íslands.

Sólveig Þorsteinsdóttir er MALS í bókasafns- og upplýsingafræðum frá University of Michigan, Bandaríkjunum, 1980 og með BS-gráðu í bókasafns- og upplýsingafræðum frá Eastern Michigan University, Bandaríkjunum, 1979. Hún starfar sem deildarstjóri Heilbrigðisvísindabókasafns Landspítala.

Steinvör Almý Haraldsdóttir lauk MLIS-námi í bókasafns- og upplýsingafræði í febrúar 2010. Hún vinnur sjálfstætt og tekur að sér verkefni við skjalastjórn og vefsíðugerð.

Svanhildur Eiríksdóttir er með BA-gráðu í almennri bókmenntafræði, diplómu í opinberri stjórnsýslu og stundar nú mastersnám í opinberri stjórnsýslu með starfi sínu sem deildarstjóri á Bókasafni Reykjanesbæjar.

Sölvi Sveinsson er skólastjóri Landakotsskóla.

Þórhallur Þórhallsson er ljóðskáld og bókavörður við Borgarbókasafn Reykjavíkur – Sólheimasafn. Hann hefur gefi ð úr nokkar ljóðabækur, síðasta bók hans er Feigðarleikur, 2010.

Höfundar efnis

Softlinebókasafnsbúnaður

Hannaður til að mæta þörfum allra safnategundasveigjanlegur og auðveldur í uppsetningu

Veitum ráðgjöf og gerum tillögur að uppsetningu búnaðar.

sími 561-2130Laugavegi 163

Bókasafnið 35.árgangur

Documents

Transcript of Bókasafnið 35.árgangur