BİLECİK İLİNDE N Ü F U SU N DAĞ ILIŞI, Y O Ğ U N LU Ğ U VEÖZELLİKLERİ

Dr. E. Murat ÖZGÜR*

Bilecik ili, 4300 km 2 yüzölçümlü, 1990 Genel Nüfus Sayımı sonuç­larına göre 175.526 nüfuslu ve M erkez ilçeyle birlikte 8 ilçeden meydana gelen İdarî bir ünitedir. Bu İdarî birimde toplam nüfusun % 42.2 si şehirde % 57.8 i ise kasaba ve köylerde oturm aktadır.

Bu makalede, M arm ara, Ege, İç Anadolu ve Karadeniz coğrafî bölgelerinin geçiş sahasında yeralan Bilecik ilinde nüfusun dağılışı ve yoğunluğu ile cinsiyet, yaş, İktisadî faaliyet kolları ve kültürel özel­likleri üzerinde durulacaktır. 1990 Genel Nüfus Sayımı sonuçlarının geçmiş sayımlar ile karşılaştırm alar yapmamıza im kân tanımaması nedeniyle zorunlu olarak 1985 verileri kullanılmıştır. 1985 ile 1990 nü­fus değerleri arasında az çok farklılıklar bulunm asına karşılık, bu du­rum ilin nüfus yapısını bütünüyle etkilemekten uzaktır.

A. Nüfusun D ağılışı ve Yoğunluğu

Bilecik ilinde nüfus dağılışını gösteren haritaya bakıldığında, İz­nik-Pamukova depresyonunun il sınırları içinde kalan Çerkeşli Köyü ile Yeşilçimen mahallesi arasındaki kısmı, Sakarya vadisinin alüvyal tabanı, Göl pazarı ovası, Karasu vadisinin Vezirhan ile Sakarya kav­şağı arasında kalan bölümü, yine bu vadide Sorgun çayının K arasu’ya karıştığı yerden, Söğüt deresinin Karasu ile birleşme noktasına kadar olan saha ile Karasu vadisinin biraz genişlediği Karaköy-Demirköy çevresi nüfusun sıklaştığı yerler olarak karşımıza çıkar. Bu sık nüfuslu alanlara Pazaryeri Havzası’nın Pazaryeri kasabası batısındaki bölümü, kasaba ve şehirlerin çevreleri ile İnönü ovasının batısındaki bazı yer­leşmelerin civarındaki kısımlar eklenebilir (H arita: 1 ve 2).

Yenipazar deresi ile Sürüm deresi arasındaki alan, Bilecik platosu­nun merkezî kısımları, Adliye ovası, Göynük çayı vadisi ise orta dere­cede nüfus sıklığına sahip yerlerdir.

* A.Ü. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Coğrafya Bölümü, Ankara.

200 Bilccik İlinde Nüfusun D a ğ /lış ı

Bileçik tlindc Nüfusun D ağılışı 201

B İLEC İK İL İND E N Ü FU SUM DAĞ ILIŞI I 'M S )

Harita: 2

202 Bilecik İlinde Nüfusun D ağılışı

Sündiken platosunun batı kısmı, Yirce dağının doğu yamaçları, Pazaryeri havzası güneyindeki yüksek saha, Bilecik platosu kuzeyi, Söğüt platosunun Söğüt şehri dışında kalan bölümleri, Karaağaç Ovası, Aktaş-Alıç platoları da seyrek nüfuslu sahalar olarak ayırdedilebilir (H arita: 2). Sipahi Dağlık Sahası, Akköy platosunun büyük bölümü, Meryem dağı ve Göldağı ile Yirce dağının en yüksek kesimleri nüfusun hemen hemen hiç olmadığı alanlardır.

Yukarıdaki kısa açıklam adan da anlaşılacağı üzere, nüfusun dağı­lışında yükselti ve yeryüzü şekillerinin rolü çok fazladır. Ovalar ve va­di tabanları genelde nüfusun sık olduğu kısımları meydana getirmekte, buna karşılık yüksek platolar ve dağlar nüfusun iyiden iyiye seyreldiği, hatta ortadan kalktığı yerler olarak belirmektedir. Sulu tarım imkân­larının varolduğu, tarım ın çeşitlendiği ve ekonomik hayatın canlandığı alanlarda nüfus sıklaşmakta, yoğunlaşmaktadır.

Bilecik ilinde nüfusun yoğunluğunun yıllara göre gösterdiği geli­şimi, hazırlamış olduğumuz haritalar yardımıyla daha yakından gör­mek faydalı olacaktır. Bu amaçla, 1935, 1960 ve 1985 yıllarını içeren 3 nüfus yoğunluğu haritası oluşturduk.

1935 yılına ait haritada, ildeki yerleşmelerin büyük bölümünde km2 ye 16 ilâ 30 kişinin düştüğü farkedilmektedir (H arita: 3-4). Nüfus yoğunluğunun kasaba ve şehirler dışında en fazla olduğu yerler; Pa­zaryeri kasabası batısı, Bozüyük güneydoğusu, Gölpazarı ovası, Söğüt’ün Sakarya vadisi güney kanadında kalan birkısım köyleri ile Bilecik’in Küplü ve Yarhisar bucak merkezleri çevresidir.

Osmaneli ilçe merkezinin batı, kuzey ve doğusundaki yerleşmelerde nüfus yoğunluğu km2’ye 15 kişinin altındadır. Ayrıca Bilecik şehrinin kuzeydoğusundaki sahada (Kuyubaşı, Ören, Selbükii köyleri çevresi), Göynük çayı güneyindeki Köpıücek, Taşçıahiler, Kavak; yine Boz­üyük, Söğüt, Yenipazar ve Merkez ilçenin bazı köylerinde yoğunluk 15 kişiden azdır (H arita: 4) 1935 yılında yoğunluğu 15’in altındaki yerleşme sayısı toplamı 43’tür. Bu yerleşmelerin çoğunluğu Osmaneli (15 köy), Gölpazarı (10 köy) ilçelerinde yeralmıştır.

Nüfus yoğunluğu 16 ile 30 arasındaki yerleşme sayısı 138’dir. Bu grupta en fazla yerleşmesi elan ilçe, Merkez ilçedir ki, onu Göl- pazarı (29 köy), Bozüyük (27 köy) ilçeleri izler. H atta Bozüyük’ün Do- durga bucağındaki 16 köyden 13’ü (% 81 ’i) bu yoğunluk grubunda bulunur.

Bilecik İlinde Nüfusun D ağ ılıy ?03

BİLECİK İ I İ İDARİ BÖllİNÜŞ HARİTASI

Bilecik Merkez İlçe Bozüyük İlçesi Gölpazarı İlçesi İnhisar İlçesi

1 Abadiye2 Abbaslık3 Ahmetpınarı4 Alpagut

1 Akçapınar2 Akpınar3 Aksutekke4 Alibeydüzü

1 Akçakavak2 Aktaş3 Alıç4 Arıcaklar

1 Akçasu2 Akköy3 Akkum4 Çayköy

204 Bilecik İHhI c Nüfusun D ağılışı

5 Aşağıköy6 Ayvacık7 Bahçecik8 Başköy9 Bayırköy

10 Bekdemir11 Beyce12 Cumalı13 Çakırpınar14 Çavuşköy15 Çukuröretı16 Deresakarı17 Dereşemsettin18 Elmabahçe19 Erkoca20 Gökpınar "1 Gülümbe22 Hasandere23 İkizce24 Ilyasbey25 İlyasca26 Kapaklı ?7 Karaağaç28 Kavaklı29 Kayabelen30 Kendirli31 Kepirler32 Kınık33 Kızıldamlar34 Koyunköy35 Kurtköy36 Kuyubaşı37 Künceğiz38 Küplü39 Necmiye40 Okluca41 Ören42 Pelitözü43 Sarmaşık44 Selbükü45 Sel öz46 Sütlük47 Şükıaniye48 Taşçılar49 Ulupınar50 Vezirhan51 Yeniköy

5 Aşağıarmutlu 5 Armutçuk6 Bozalan 6 Baltalı7 Camii iy ay la 7 Bayat8 Cilıangazi S Bolatlı9 Çamyayla 9 Büyük belen

10 Çaydere 10 Büyüksusuz11 Çokçapmar 11 BüyüksürmeliÎ2 D andere 12 Çengeller13 Delielmacık 13 Çımışkı14 Dodurga 14 Çiftlik15 Dombayçayırı 15 Çukurören16 Düzağaç 16 Demirlıanlar17 Eceköy 1.7 Derecikören18 Erikli 18 Dereli19 Gökçeli 19 Doğanlar20 Göynücek 20 Dokuz21 Günayrık 21 Gökçeler22 Hamidiye 22 Göloağı23 Kandilli 23 Gözaçanlar24 Kapanalan ■ 24 Hacıköy25 Karaağaç 25 Hamidiye26 Karabayır 26 İncirli27 Karaçayır •27 Karaağaç28 Ketenlik 28 Karaahmetler29 Kızılcapınar 29 Karacalar30 Kızıltepe 30 Kasımlar31 Kovalıca 31 Kavak32 Kozpmar 32 Keskin33 Kuyupmar 33 Köpriicek34 Muratdere 34 Kurşunlu35 Ormangüzle 35 Kuşçaören36 Osmaniye 36 ICüçüksusuz37 Poyra 37 Küçükyenice38 Revnak 38 Kümbet39 Saraycık 39 Sarıhacılnr40 Yeniçepni 40 Softalar41 Yenidodurga 41 Söğütçük42 Yeniüreğil 42 Şahinler43 Yeşilçukurca 43 Taşçıa’niler44 Yürükçepni .44 Toııgurlar

45 Türkmen46 Üyük47 Üzümlü '

5 Harmanköy6 Hisarcık7 Karaağaç8 Kay aba lı9 Koyunlu

10 M uratça11 Samrı12 Tarpak13 Tozman14 Yakacık

Bilcçik İlinde Nüfusun D ağılışı 205

Osmaneli İlçesi Pazaryeri İlçesi

1 Adliye 1 Ahmetler2 Ağlan 2 Alınca3 Akçapınar 3 Arapdede4 Avdan 4 Arpadere5 Balçıkhisar 5 Bahçesultan6 Belenalan 6 Bozcaarmul7 Bereket 7 Bulduk8 Borcak 8 Burçalık9 Boyunkaya 9 Büyükelmalı

10 Büyükyenice 10 Demirköy11 Ciciler 11 Dereköy12 Çerkeşli 12 Diilgeroğlu13 Çiftlik 13 Esemen14 Dereyüriik 14 Fırınlar15 Düzmeşe 15 Güde16 Ericek 16 Gümüşdere17 Günüören 17 Günyurdu18 Hisarcık 18 Karadede19 Kazancı 19 Karaköy20 Kızılöz 20 Kınık21 Medetli 21 Küçükelmalı22 Oğulpaşa 22 Nazifpaşa23 Orhaniye 23 Sarıdayı24 Sarıyazı 24 Sarnıç25 Selçik2b Selimiye27 Soğucakpınar

Söğüt İlçesi Yenipazar İlçesi

1 Borcak 1 Aşağı boğaz2 Çaltı 2 Aşağıçaylı3 Dereboyu 3 Belenören4 Doruk 4 Belkese5 Dönmez 5 Caferler6 Dudaş 6 Çöte7 Düzdağ 7 Danişment8 Geçitli 8 Dereköy9 Gündiizbey 9 Doğubelenören

10 Hamitabat 10 Esenköy11 Hayriye 11 Gökçeözü12 Kepen 12 Karahasanlar13 Kızılsaray 13 K atran14 Küre 14 Kavacık15 Oluklu 15 Kuşça16 Ortaca 16 K ükürt17 Rızapaşa 17 Nasuhlar18 Savcıbey 18 Selim19 Sırhoca 19 Sorguncukahiler20 Tuzaklı 20 Tohumlar21 Yeşilyurt 21 Ulucak22 Zemzemiye 22 Yukarıboğaz

¿3 Yukarıçaylı24 Yumaklı

Yoğunluğun 31 ile 45 arasında olduğu yerleşmeler en fazla Söğüt ilçesinde toplanmıştır. Toplam 50 yerleşmenin 11’ini bu ilçenin yerleş­meleri meydana getirmektedir. 25 yerleşmesi olan Pazaryeri ilçesinde 7 yerleşmenin nüfus yoğunluğu söziiedilen grup içinde kalmaktadır. Diğer ilçelerde bu gruba mensup yerleşme sayısı azalmıştır.

46’dan fazla insanın km2 ye düştüğü yerleşmelerin sayısı, şehir ve kasabalar da dahil olmak üzere Merkez ilçede 5, Bozüyük'te 4, Gölpa- zarı’nda 2, Pazaryeri’nde 9 ve Söğüt’te de 6’dır.

1960 yılı nüfus yoğunlukları ile 1935 yoğunlukları karşılaştırıldı­ğında arada bazı değişikliklerin olduğu hemen farkedilir (H arita: 4 ve 5). Genel olarak yerleşmelerin yoğunlukları artmıştır. 1935’de km2’ ye 1-15 kişinin düştüğü grupta 43 yerleşme varken, yerleşme sayısı 1960’da 27’ye, 16-30 kişilik yoğunluk grubundaki yerleşme sayısı da 138’den 118’e inmiştir. Buna karşılık 31-45 kişi / km2 grubuna girenler

206 Bilecik İlinde Nüfusun D ağılışı

Bilecik İlinde Nüfusun D ağılışı 207

50 den 66’ya, 46-60 kişi / km2 grubundakiler 18’den 35’e, yoğunluğu 60’ın üzerinde olan yerleşmeler de 12’den 15’e yükselmiştir.

Pazaryeıi ilçesinde, ilçeyle aynı adı taşıyan havzanın batı bölümün­deki yerleşmelerin nüfus yoğunlukları dikkati çekecek kadar çoğal­mıştır (H arita: 5). Bozüyük ilçesinin Yirce dağı doğusunda kalan yer­leşmelerinin büyük çoğunluğunda da yoğunluk artışı görülür. Söğüt ilçesinde bazı yerlerde nüfus yoğunluğu değerleri çok az artarken, bir- kısım yerleşmelerin belirgin şekilde yoğun bir nüfusa sahip oldukları saptanır (Yakacık, Akkum, Dereboyu, Akköy, Koyunlu, Tuzaklı, Kayabalı ve Akçasu köyleri gibi).

Gölpazarı ilçesinde, Gölpazarı ovası (Kurşunlu, Çımışkı ve Arı- caklar) ve Sürüm vadisindeki (Kümbet, Gökçeler, Çengeller, Bayat ve Karacalar) köylerle Aktaş-Alıç platosundaki Kavak, Taşçıahiler, Ton- gurlar köylerinde nüfus daha da yoğunluk kazanırken, ilçenin diğer köylerinde yoğunluklar pek değişmemiştir.

Yenipazar ilçesinde, 1960 nüfus yoğunluğundaki görüntü genel hatları ile 1935’e benzemekle birlikte, Yenipazar havzası batısındaki Caferler, Esenköy, Sorguncukahiler ve Belkese köyleri ile havza taba­nındaki Yenipazar, Dereköy, Selim ve Yukarıboğaz köylerinin nüfus yoğunlukları belirgin şekilde artmıştır.

Merkez ilçeye bağlı Abbashk, Kendirli, Kuyubaşı, Ören, Selbükü köyleri 1935’te olduğu gibi 1960’da da düşük nüfus yoğunluğu (15 kişi / km2 den az) değerlerini korumuşlardır. Bunun yanında, Bilecik platosu kuzey kısımlarında (İlyasca, Beyce, Necmiye, Çukurören, Sar­maşık köyleri) ve Karasu vadisindeki Bayırköy, Vezirhan ve Aşağıköy gibi yerleşmelerin yoğunlukları oldukça fark ederek yükselmiştir.

Osmaneli ilçesinde, 25 yıl öncesinde de yoğunlukları km2ye 15 kişinin altında olan Selçik, Kızılöz, Borcak, Kazancı, Bereket, Çiftlik, Avdan ve Dereyörük köyleri bu az yoğun nüfuslu hallerini korumuşlar­dır. İznik depresyonundaki Çerkeşli, Sarıyazı, Ericek, Akçapınar köy­leri ile Düzmeşe ve Orhaniye köylerinin yoğunluk değerleri km2 ye 45 kişinin üzerine çıkma başarısını göstermişlerdir.

1960 nüfus yoğunluğu konusunda belirtilmesi gereken bir diğer konu da, kasaba ve şehirlerin Osmaneli dışında km2ye 90 kişiden daha yüksek yoğunluk değerlerine ulaşmış olmalarıdır.

1985 yılına gelindiğinde, Bilecik ili nüfus yoğunluğundaki görüntü 1935 ve 1960 yıllarına oranla yine bir çok bakım dan değişmiştir. Bir

208 Bilecik İlinde Nüfusun D ağılışı

kere, yerleşmelerin yoğunluklarında bir tezat göze çarpar. Belirli yer­lerde çok yoğun nüfustan sözedilirken, bazı yerlerde yoğunlukların haddinden fazla düşmüş olduğu gerçeği ile karşılaşılır. Öyle ki, nüfus yoğunluğu km2’ye 15 kişiden az yerleşmeler, Gölpazarı ilçesi kuzey­

Bilcçik İlinde Nüfusun D ağılışı 209

doğusu ve batısında, Söğüt’ün Sündiken platosundaki kısımlarında, Bozüyük’ün Mezit boğazı çevresinde ve Bilecik şehri güneybatısında birlikler oluşturacak tarzda çoğalmıştır (H arita: 6).

BİLECİK İLİ NÜFUS YOĞUNLUĞU HARİTASI (1985)

210 Bilecik İlinde Nüfusun D ağılışı

Bozüyük ilçesinde Bozüyük, Cihangazi, Dodurga, Akpınar; Pa­zaryeri ilçesinde, Demirköy, Karaköy, Kınık, Sarıdayı, Pazaryeri; Merkez ilçede, Küplü, Vezirhan, Bayırköy, Bilecik, İlyasca ve Taşçı­lar; Osmaneli ilçesinin ilçe merkezi ile Çerkeşli ve Ağlan köyleri; Göl- pazarı ilçesinin Söğütçük ve Gölpazarı; Yenipazar ilçesinin sadece ilçe merkezi; son olarak İnhisar ve Söğüt ilçelerinde, Söğüt, İnhisar, Tarpak, Samrı ve Çaltı gibi yerleşmeler yüksek yoğunluk değerleriyle hemen kendilerini belli ederler.

Kır kesiminde nüfus yoğunluğunun azalması bunun yanısıra mer­kezî konumdaki, iş imkânlarının olduğu yerlerde yoğunluğun artması, kırdan sözıiedilen yerlere ve il sınırları dışına taşan nüfus hareketleriyle ilgilidir.

B- Nüfusun Özellikleri

1- Nüfusun Cinsiyet ve Yaş Durumu

Bilecik ili nüfusunda uzun yıllar kadın nüfus erkek nüfustan fazla olmuştur. Kadınların erkeklere göre oransal olarak en fazla oldukları yıl 1940’yılıdır. Bu sayımda 108642 olan il toplam nüfusunun % 53’ü (57566 kişi) kadınlar, % 47’si (51076 kişi) de erkeklerden meydana gel­mekteydi. II. Dünya Savaşı nedeniyle asker olarak ilden ayrılan erkek nüfusun yarattığı bu durum, daha sonraki sayımlarda yavaş yavaş den­gelenmeye başlamış, dışarıya oldukça fazla sayıda nüfus özellikle de erkek nüfus gönderilmesinden dolayı kadınlar, 1975’e kadar oransal olarak hep erkeklerden üstün görünmüşlerdir. Ne varki, bu sayımdan sonra kadın nüfusun toplam içindeki payı ilk defa % 50’nin altına inmiştir. İl dışına çalışmaya gidenlerin, bu gidişlerindeki duraklama, ildeki yeni iş alanları ve her şeyden önemlisi Bilecik ve Söğüt’teki as­kerî eğitim birliklerindeki asker sayılarının artışları, erkek nüfusun sayısal ve oransal olarak çoğalmasına neden olmuştur.

1985 nüfus sayımı sonuçlarına göre, Bilecik ili nüfusunun % 52.1 'i (83868 kişi) erkek, % 47.9’u (77041 kişi) ise kadınlardan oluşmakta­dır. 1935’den 1985’e kadar olan 50 yılda nüfus yıllık ortalam a binde 6.6 oranında artış gösterirken, erkek nüfus binde 10’luk bir artış sağlamıştır. Erkek nüfus fazlalığının eğer çalışma ortam ları sağlanırsa işgücü açı­sından önem taşıdığını belirtebiliriz.

Nüfusun cinsiyete göre durumu, köy, kasaba ve şehirlerde farklı nitelikler taşır. Köy nüfuslarına bakıldığında, 1985 yılında toplam 255

Bilecik İlinde Nüfusun D ağılışı 211

muhtarlığın 173’ünde (% 68) kadınların az ya da çok erkeklerden fazla olduğu, 76’sında (% 30) erkeklerin çoğunluğu oluşturduğu, 6 köyde de nüfusların denk olduğu görülür. Durum a ilçeler itibariyle göz atıldığında Gölpazarı ve Yenipazar ile Pazaryeri ilçesinde kadın nüfusun fazla olduğu köy sayısı, il ortalamasının üzerindedir. Osmaneli ilçesinde ortalam aya çok yakın (% 66.7), diğer ilçelerdeyse altındadır. Köylerdeki kadın nüfus fazlalığı olayı, neredeyse tüm sayım yıllarında belirlenebilmektedir. Sadece 1980 sayımında Bilecik ve Bozüyük’e bağlı bazı köylerde aksi görülmüş ve erkekler çok az öne geçmişler, fakat bir sonraki sayımda bu durumlarım koruyamamışlardır.

Kasabalarda, köylerdeki kadın nüfus egemenliği aşağı yukarı sona erer ve çok az bir kadın fazlalığı dışında kadın-erkek nüfuslarında bir denge gündeme gelir. Örneğin, Gölpazarı kasabasında nüfusun % 50.l ’i kadın, % 49.9'u erkekdir.

Şehirlerde ise nüfusun cinsiyet dağılımı erkekler lehine değişir. Bu yerleşmelerde erkekler % 57.2’lik paya sahiptirler. Bir garnizon şehri olan Bilecik’te toplam nüfusun % 61.4’ü, önemli ölçüde askerin bulunduğu Söğüt’te % 61.8’i erkeklerden ibarettir. Bir endüstri şehri olan Bozüyük’te nüfusun % 54.1’i, Osmaneli’de ise % 52’si erkek nü­fustur. Buna göre, askerî faaliyetlerin ve endüstrinin önemli olduğu Bilecik ili şehirlerinde erkek nüfusun sayısal üstünlüğe sahip olduğunu söyleyebiliriz.

Nüfusun cinsiyete dağılımı hakkında sonuç olarak, köylerde er­keklerin çoğu kere dışarıya çalışmaya gitmeleri nedeniyle kadınlar, şe­hirlerde işyeri sayısının fazlalığı ve Türkiye’nin her yerinden asker ka­bul etmeleri nedeniyle erkekler çoğunluktadır. Kasabalarda ise, genel­de bir kadın-erkek dengesinden sözedilebilir.

Nüfusun yaş gruplarına göre sahip olduğu özellikler açısından da Bilecik ili için ilginç bazı noktalar belirlememiz m ümkündür. Üretken nüfus olarak kabul edebileceğimiz 15-65yaş arası nüfus grubunun yıl­lara göre izlediği gelişim bir hayli dikkat çekicidir (Şekil: 1). Bu gelişim­de, 1950’den 1960’a kadar 15 yaşın altındakiler ve 65 yaşından büyük­lerin toplam nüfus içindekki payı artarken, 15-65 yaş grubunun oram düşmüştür. 1965’te yaşlı nüfus oranı artarken, bu defa 15-65 yaş ara- sındakilerin oransal düşüşüne 15 yaşın altındakiler de katılmıştır. 1970 yılıyla birlikte ekonomik etkinliklerde yeralan 15-65 yaş grubunda bir kıpırdanm a olmuş ve 65 yaşın üzerindekilerle çoğunluğu oluşturmuş­lardır. Bu arada 15 yaşından küçük nüfusun payı 1980 ve 1985’de %

?]? Bilecik İlinde Nüfusun D ağılışı

30'un altına inmiştir. Son sayımda 15-65 yaşlar arasındaki insanların oranı toplam nüfusun % 65’ine çok yaklaşmış, tüketici durumundaki 15 yaşından küçüklerle birlikte 65 yaşın üstündekilerin oranlarında da bir azalma belirmiştir (Şekil: 1). Yukarıda açıklamaya çalıştığımız tablo bizde, Bilecik ilinde orta yaş nüfusun önemli bir gelişme kaydet­tiği ve ekonomik olarak ile faydalı bir işgücü sağladığı düşüncesini uyandırm aktadır.

1 IS 502 1S553 T960

4 1955

5 1S70

5 1S7Ü

7 Î90U

0 T995

(I)

Yıllar 1 11 III Bilinmeyen

1950 34.8 61.0 4 .0 0 .21955 35.6 59.8 4 .4 0.21960 36.2 58.9 4.8 0.11965 35.5 58.4 5.9 0.21970 34.2 58.7 7 .0 0.11975 31 .8 59.8 8.3 0.11980 -9 .5 61.8 8.5 0.21985 28 .i M .7 7 .0 0.1

Şekil 1. Bilecik İlinde Yaşayan 15 Yaşın Altındaki, 65 Yaşın Üzerindeki ve 15-65 Yaşlar Arasında Kalan Nüfusun Yıllara Göre Oransal Gelişimi (1950-1985).

1985 yılı nüfus piramidinde, Bilecik ili nüfusunun yaş özellikleri­ne dair başka tespitler de yapılabilir (Şekil: 2). Gerek kadın ve gerekse erkek nüfusta 65-69 yaşlarda bir azalma gözlenir. Piramit, 40-44 yaş- grubunda ikinci bir daralmaya sahne olur. Nihayet, 0-4 yaşlaıda da bir azalmanın belirdiği gözden kaçmaz.

Bileçik İlinde Niifıısun Dağılışı 213

¿:oo 3c:c "M

Şekil 2. Bilecik İli nüfus piramidi ( i985)

Piramitteki daralm alardan ilkindeki yaş grubu (65-69 yaşlar) i. Dünya Savaşı yıllarında doğmuş olan nüfustur. Olumsuz savaş orta­mının tüm Türkiye’de doğumları azalttığı gerçeği Bilecik ili için de gcçerlidir. 40-44 yaş grubunda azamî seviyeye ulaşan ikinci daralm a ise, daha çok, 1960-1965 yıllarında kendini iyice hissettiren yurtiçi ve yurtdışı göçlerine bağlanabilir. Bu devre, aynı zam anda yukarıda kısaca değinilen 60-70 yaşlar arasındaki nüfusun azlığı ile de ilişkilidir.

2 - Niifusım İktisadi Faaliyet Kollarına Dağılımı

Bilecik ilinde faal nüfusun İktisadî faaliyet kollarına dağılımım sadece 1985 nüfus sayımı için değil, tarihî bir gelişim içinde ele al­mak yerinde olur. Burada, bu gelişimi veri eksikliği nedeniyle 1955’ten itibaren inceleyebileceğimizi belirtmek isterim.

1955 verilerine bakarak faal nüfusun % 88.5’iniıı tarım sektöründe çalıştığını, % ^ . l ’lik bölümünün endüstride, % 3.2’lik kısmın da top­lum hizmetlerinde faaliyet gösterdiğini anlıyoruz. % 4.2 oranındaki nüfusun da çıkarım, ticaret, bankacılık, nakliye, haberleşme ve gayri- muayyen faaliyetlerde toplandığı görülmektedir (Tablo: 1 ve Şekil 3).

1960'da tarım da çalışanların faal nüfus içindeki payının % 87.4’e, 1965’te % 82.2’ye, 1970’de % 78.4’e, 1975’te % 76.6’ya, 1980’de % 66.9'a, 1985’te de % 61.6’ya indiği belirlenir. Tarım daki bu oransal azalma, en çok endüstri ve toplum hizmetlerinin yararına olmuştur. 1955’te % 4.1 oranına sahip endüstri 1975’te % 7.8’e, 1980’de % 13.2’ ye ve 1985’ted e % 15. l ’e sıçrama yaparak, tarım dan sonra ikinci önem­li sektör konum una yükselmiştir.

Tabl

o 1.

Bilec

ik

İlind

e fa

al

nüfu

sun

iktis

adi

faal

iyet

ko

lların

a da

ğılım

ı.

214 Bilccik İlimle Niifıısıın D ağılışı

s M03JÜc ı *03aH G s►—<*—<l-HH

O

•it W > >

5 ü u «o ” e03 <D ^ S

c ■§ § £s K X |İT u cO .& SH ~ S !h

OX

do

7945

341

073

3838

0

7835

442

228

3612

6

7024

141

070

2917

1

7400

242

351

3165

1

7187

642

432

2944

4

7551

546

114

2940

1

7966

251

299

2836

3

111

5211

19 33 <n ^ m *-h oo m vo \n 1350 950

400 VO VO O ro fN —

on vo m 1093 98

211

1 İS TfVO vo ONm i sm

O Tt* vo f- *n —

| V

lli

2555 2349 20

6 VO VO © ON OO —'on <siS

r t r- vo oo r-İS ON Tl* m

on ^ «nO ON —< O Tfr «O VO UO

m voeo ON ONm o o nlO O 92

0281

4210

60

1178

110

541

1240

-H> 10

1210

06 6

1595

1580 15 00 İS vo

00 00 Tf Tf

O O O ın O invo voON <S O 00 i'"m es is İS İS

ro r - on>—i Tf m ON 00 21

5721

00 57

TA 1

I*- ON OO <N On <S O ON

O Tt VO On VO iS O o

HOOf^s ^o o 20

1819

32 86 ro r- voVO VO ON ON OO

m vo t—VO VO ONon r - ı-< iS İS 38

1735

26 291

> }n \n ıV) lo v-> m <S iS iS co m i r-> r- | OO İS VOes is İS <S Ivo VO I VO «O —ı 'İ Tf00 1 OO tJ- | Tİ*

> rf r- r- «o rt OO OO

OO O oo VO voOO 00 13

4613

36 10

1449

1427 22

1605

1605

2725

2709 16

2547

2541 6

2435

2101 33

4 r-- m <n vo co r*> «o m <s İS İS

on is r- On O Onr-" vo t—< İS İS 3703

2642

1061

4005

3215 79

0

7248

5943

1305 On ^

t"- oo on Th <sON 00 —ı

İS On co oo r -

»O m 1 İS İS 1 O O I «n «n | 1 Os COo

İS İS

r - Tf rs 1iS

519

518 1 «O m es «o ıo

»/") ıo

-

7028

132

158

3776

3

6847

332

873

3560

0

5774

329

485

2825

8

5799

228

399

2959

3

5505

727

276

2778

1

5054

323

855

2668

8

4910

823

551

2555

7

1955

T

E

K

1960

T

E

K

1965

T E K

1970

T

E

K

1975

T

E

K

1980

T

E

K

1985

T E K

Bilecik İlinde Nüfusun D ağılışı 215

T AR I M ( V . )* 1 S55« 2 1960• 3 1965• U 1970• 5 1975• S T9S0• 7 198S

Şekil 3. Bilecik İlinde faal nüfusun iktisadi faaliyet kollarına göre gelişimi.

Toplum hizmetleri de 30 yıllık sürede epeyce mesafe katetmiş ve 1985’te % 14.9 oranına çıkmayı başarmıştır. Sözkonusu devrede, en­düstri ve toplum hizmetleriyle atak yapan bir diğer sektör de 1955 yı­lında % 1.3 paya sahip olan ticaret ve bankacılık alanlarıdır. Bu sek­tör, 1985’te toplam faal nüfus içinde % 4.8 oran elde etmiştir (Şekil: 4).

Ulaştırma ve haberleşme faaliyetlerinde çalışanlar ise 1955’te 1012 kişi iken (faal nüfusun % 1.3’ü) 1975’te bu sayı 2309'a (% 3.2) yüksel­miş, fakat bu kolda çalışan nüfus 1980’de 1913 kişiye (% 2.5) düşmüş, 1985 yılında ise biraz artarak 2157 kişiye (% 2.7) ulaşmıştır.

216 Bilccik İlinde Nüfusun D ağılışı

( V.)TARIM . ORMANC IL IK V S ............................ 61.S

Ç IK A R IM .................................................... 0.7

[fiilî İmalai......................... "-9iİ N Ş A A T 3.2

İ l l i...T - T - r ^ ı

TİCARET .

U L A Ş T IR M A , H A B E R L E Ş M E , D EPOLAMA,. . . 2.7

MALİ İŞLER , SİGORTA V S .......................... 1.0

y/////̂ TCPL'JM H İZ M E T L E R ! ................................H.8

İYİ T A N I M L A N M A M I Ş ' F A A L İ Y E T L E R ........... 0.2

Şekil 4. Bilecik İlinde faal nüfusun faaliyet kollarına dağılımı (I985J

İlde çıkarım (istihraç) faaliyetleriyle uğraşan nüfus miktarı, 1980' den sonra toprağa dayalı endüstrinin önem kazanmasına paralel ola­rak artış sağlamışsa da, faal nüfus içindeki payı % l ’in üzerine hiçbir zaman çıkamamıştır.

B iltc ik tlimie Nüfusun D ağılışı 217

Görülüyor ki, Biiecik ilinde Türkiye genelinde olduğu gibi, tarım ­sal nüfus oranı gün geçtikçe azalma eğilimi sergilemektedir. Bunun ak­sine, endüstri ve hizmet sektörlerinde çağın bir gereği olarak gelişme olmuştur. Yeri gelmişken bir konuya dikkat göstermek gerekir ki, o da, kasaba fakat daha çok şehir yerleşmelerindeki fonksiyonel geli­şimin, il geneline ait rakam lara etki etmesidir. Çünkü nüfusu 2000’nin altındaki yerleşmelerde nüfusun faaliyet kollarına bölüşümü incelen­diğinde; buralarda yaşayan faal nüfusun 1980 yılında % 86.4’ünün tarım da çalıştığı halde, 1985’te bu rakamın % 87’ye çıktığı farkedilir. Oysa, şehir ve kasabalardaki tarım dan geçimini sağlayan nüfus oram 1980’de % 12.3 iken, 1985’te % 7.8’e düşmüştür.

1985 nüfus sayımı sonuçlarına göre, 49108 olan çiftçi nüfusun 1969’u yani % 4’ü kasaba ve şehitlerde, 43139’u (% 96’sı) ise köylerde yaşam aktadır1. Bu arada şehir ve kasabalar genelinde faal nüfusun % 34.2’si (8596 kişi) endüstri sektöründedir. Köylere ait faal nüfus içinde endüstrinin oranı ise % 6.3’tür ki, bu nüfusun büyük çoğunluğu kalabalık ve endüstri tesislerinin yoğun olduğu şehirler çevresindeki köylerde oturm aktadır.

Önümüzdeki yıllarda, Bilecik ilinde tarım da çalışan nüfusun ora­nı azalmaya devam ederken, tarım dışındaki alanlarda yukarıda çizi­len tablo benzeri gelişmeler devam edecektir. Ama, Bilecik iline olan endüstri yatırımlarının durgunluk aşamasına girmiş bulunduğu göz- önüne alınırsa, bu gidişin, yani endüstrideki son 15 yılda gözlenen atı­lımın uzun süreli olması beklenemez.

3 - Nüfusun Kültürel Özellikleri

Bilecik ili nüfusu içinde okum a yazma bileıı nüfus ve bu nüfusun da öğrenim düzeyinin ne durum da olduğuna geçmişten günümüze kı­saca gözatalım.

J935 yılı nüfus sayımı sonuçlarına bakılırsa, toplam nüfusun % 82’si 6 ve daha yukarı yaşta, bir başka deyişle okuma-yazma çağın- daydı. Nevarki bu nüfusun ancak % 23.4’ü okur-yazardı. Erkeklerde oran % 35.1’e çıkarken, kadın nüfusta % 12.8’e inmekteydi. Okul ça­ğındaki nüfusun okur-yazarlık oranı 1950'de % 44’e, 1970’te % 65.6’ ya, 1980’de % 76.2’ye ve 1985’te de % 83.9’a yükselerek, 50 yılda kay- dadeğer ilerleme sağlamıştır.

1 Bilecik İli genel nüfus sayıCı, nüfusun sosyal ve ekonomik nitelikleri 1985 DİE.3 yay. no: 1237, Ankara, 1987, s. 70-71. - .

218 Bilccik İlinde Nüfusun D ağılışı

İldeki ilkokulların 1 / 5’i 1935 yılından önce açılmıştır. % 55’i ise 1935-1960 yılları arasında, % 18.5’i 1960-1970 devresinde, geriye ka­lan % 6.5 oranındaki okul da 1970’den sonra hizmete girmiştir. Bu duıum bize, okuryazar oranlarının 1960’dan sonra birden bire niçin artmış olduğunu açıklayacak nitelik taşır.

Bir öğrenim kurumunu bitiren nüfusta da büyük değişiklikler göz­lenir. Örneğin, 1970’de okuryazar nüfus içinde herhangi bir öğrenim kurum undan mezun olmayan nüfus % 31.9 paya sahipken bu değer 1985’te % 19.9’a gerilemiştir. Bununla birlikte, ilkokulu bitiren nüfus oranı artışlar göstererek 1970’deki % 60.6 değerinden 1985’de % 62.9 seviyesine ulaşmıştır. Ortaokul mezunlarında 1970’deki % 3.3 ora­nından 1985’te % 8.6’ya, lise mezunlarında ise 1970’de % 2.4 değerini taşıyan okuryazar içindeki pay, 1985’de % 8.1’e yükselme başarısını elde etmiştir.

Bu verilerden Bilecik ili için şu sonuçlar çıkarılabilir: başlangıçta ilkokul mezunu oranında artışlar görülürken, bu öğrenim kurum unun verdiği mezun sayısının okuryazar nüfus içindeki oranı sabit kalmaya başlamış; bu arada ortaokul ve lise mezunu oranları artmıştır. 1980— 1985 arasında eğitim-öğretim seviyesinin biraz daha yükseldiğini, lise ve dengi okul mezunlarının oranının artışından anlıyoruz. Burada yeri gelmişken bir konuyu belirtmekte yarar görüyoruz. O da, 1970 yılında lise dengi okul mezunu nüfusun okuryazarlar içindeki payının % 1.6 iken bu oranın bugün % 4.1’e yükselmiş olmasıdır. İldeki ticaret ve endüstri faaliyetlerindeki canlılık, meslek okullarına olan ilgiyi artmış ve bu sayede sözkonusu okullar sayısal ve oransal bakım dan daha iyi bir düzeye gelmişlerdir.

İlde, Bilecik şehrinde 681 öğrencili Erkek Teknik Lisesi, 154 öğren­cili Kız Teknik Lisesi ve 223 öğrencili Ticaret Lisesi; Bozüyük şehrinde 442 öğrencili Endüstri Meslek Lisesi, 200 öğrencili Seramik Meslek Lisesi, ve Osmaneli’de 25 öğrencili bir Ticaret Lisesinin bulunması meslekî eğitime verilen önemin açık göstergesidir. Toprağa dayalı en­düstrinin oldukça iyi durumda olduğu Bozüyük’te seramik üzerine eğitim-öğretim yapan bir okulun ve Bilecik şehrindeki Meslek Yüksek Okulunda seramik bölümünün bulunması, coğrafî şartlar ile eğitim arasındaki ilişkinin açık bir dışa vurumudur.

160909 kişi olan 1985 yılı Bilecik ili nüfusunun % 88.9’u (143142 Kişi) 6 ve daha yukarı yaşlara sahip, okum a çağındaki nüfusu oluştu­rur. Bu nüfusun % 83.9'u okunıa-yazma bilmektedir (120094 kişi).

Hi İççik İlinde Nüfusun D ağılışı 219

Erkek nüfusta okuma-yazma oranı % 90’ı geçmekte, kadın nüfusta ise % 77 dolayında seyretmektedir. 1985 yılında Türkiye’de okuryazar oram toplam nüfus için % 77.3, erkek nüfus için % 86.3, kadınlarday­sa % 68’dir. Bu rakam lar da gösteriyor ki, gerek il toplam, gerekse ka­dın ve erkek nüfusun okuryazarlık durum u Türkiye ortalamasının üze­rindedir.

Bilecik ilinde okullaşma oranı da oldukça yüksektir. Sadece 9 yerleşmede (ki buralar da mahalle tipi yerleşmelerdir) ilkokul yoktur. Bunun yanısıra bazı köy ve mahallelerde ilkokul olduğu halde yeterli sayıda öğrenci bulunmayışından dolayı eğitim ve öğretim eksintiye uğram aktadır. Genelde az nüfuslu ve genç nüfusunu göçler marifetiyle dışarıya kaptırmış bu yerleşmelerde okul çağındaki çocuk sayısı son derece azdır.

İlde halen faaliyetine devam eden 264 ilkokul, 5 ilköğretim okulu, 19 ortaokul, 18 lise ve dengi okul ile Bilecik şehrinde seramik, maden ve elektronik dallarında program ları bulunan Meslek Yüksek Okulu var­dır. 1985 rakamlarıyla il nüfusunun % 5’ini öğrenciler oluşturmaktadır ki, bu rakam, Türkiye ortalaması olan % 6.5’in altındadır.

Sonuç

1985 nüfus yoğunluğu değerleri, şehir, kasaba ve endüstri tesisleri veya sulu tarım imkânlarına sahip bazı köyler dışında, genelde km2ye 15-30 kişinin yaşadığı bir Bilecik iliyle karşı karşıya olduğumuzu gös­termektedir. Bu yoğunluk değerleri bir bakım a, nüfus ile o nüfusun üzerinde yaşadığı ve geçimini sağladığı alan arasındaki ekonomik iliş­kiler hakkında ip uçları verir. Olay köy seviyesinde ele alındığında, Bilecik ilindeki köylerin büyük bir bölüm ünün bu günkü kır ekonomi­siyle. bu yoğunlukta bir nüfusu besleyebileceği fikrini uyandırm akta­dır. 1960 nüfus yoğunluğu haritasından da rahatlıkla izleyebileceğimiz, bu yıllardaki nüfus fazlalığı, ülkemiz sosyo-ekonomik yapısında mey­dana gelen değişimlere paralel olarak, büyük oranda il dışına göç et­miştir. Bu gün kır kesiminde ulaşılan yoğunluk değerleri, bir ölçüde nüfus / geçim kaynakları dengesini ifade etmektedir. Buna karşılık nüfus yoğunluğu 15 kişi / km2 değerinin altına düşmüş köylerden bazı­larının sınırlı ekonomik ortam ve yaşlı nüfus fazlalığı nazarı dikkate alınırsa, yok olma tehlikesiyle karşı karşıya oldukları görülür (Ören, Kuyubaşı, Çukurören, Armutçuk, Hamidiye, Derecikören köyleri gibi). Bundan sonra yapılacak şey, her birimin kendi şartlarına göre

220 Uilccik İlinde Nüfusun D ağılışı

vardığı nüfus yoğunluğu dengesini, refah seviyesini a ttırarak nüfus artış hızını da dışarıya nüfus göndermeden yavaşlatarak korumaktır. Bilecik ili yaş kompozisyonundaki çocıık nüfusu azalma eğilimi bu bakım dan umut vericidir.

Tarım sektöründe çalışan nüfus oranlarının hizmet, fakat özellik­le endüstri lehine değişiyor olması, ilin genel anlam da kalkınma yo­lunda mesafe katettiğinin bir göstergesi sayılmalıdır. Endüstrileşmede öncelikli sektörler kavramının ön plana çıktığı günümüzde, Bilecik ili taş ve toprağa dayalı endüstri açısından önemli avantajlara sahiptir. Gerek hammadde, gerek ulaşım ve gerekse tüketim alanlarına göre konumu, ili bu sektörde ön plana çıkarabilir. Bu sayede endüstriyel nüfus oranları daha da artacaktır.

Eğitim seviyesinin oldukça yüksek olduğu Bilecik ilinde, genç nüfusun mesleki eğitime yönetilmesinde sayısız faydalar vardır. Sera­mik, maden, metal, makina, ağaç işleri ve su ürünleri konularında eğitim / öğretim veren her düzeydeki kuruluşların kurulması, varolan­ların kapasitelerinin artırılması gerekmektedir.