T.CANAKKALE ONSEKZ MART NVERSTESMHENDSLK FAKLTESEVRE MHENDSL BLM

ANAKKALE BOAZI AKIM LE SU KALTES ARASINDAK LKNN SAPTANMASI

(Bitirme devi)

Vedat SARIKAYA

Do. Dr. Hasan Gksel ZDLEK

Haziran, 2013ANAKKALE

1

29

ANAKKALE BOAZI AKIM LE SU KALTES ARASINDAK LKNN SAPTANMASI

anakkale Onsekiz Mart niversitesi Mhendislik Fakltesievre Mhendislii Blm Bitirme devi

Vedat SARIKAYA

Do. Dr. Hasan Gksel ZDLEK

Haziran, 2013ANAKKALE

Vedat SARIKAYA tarafndan Do. Dr. Hasan Gksel ZDLEK ynetiminde hazrlanan anakkale boaz akm ile su kalitesi arasndaki ilikinin saptanmas balkl alma tarafmzdan okunmu, kapsam ve nitelii asndan bir Bitirme devi olarak kabul edilmitir.

Jri Bakan

Jri yesi Jri yesi

Blm Bakanevre Mhendislii Blm

TEEKKR

Balam olduum bu yolda en bandan sonuna dek bilgi ve tecrbelerini esirgemeyen ve her trl konuda desteini eksik etmeyen saygdeer Do. Dr. Hasan Gksel ZDLEKe ve desteklerini her zaman hissettiim arkadalarma, son olarak da beni yetitiren maddi ve manevi anlamda her zaman yanmda olan sevgili aileme, teekkrlerimi sunmay bir bor bilirim.

Vedat SARIKAYA

ZET

anakkale Boaz su kalitesinin aratrlmas ve zamansal olarak boazdaki su debisinin zerine yaplan almalarla ilikilendirilmesi bu almann ana konusudur. anakkale Boaznn corafi zellikleri ve Karadenizin kirlilii st aknt ile Ege Denizini etkilemektedir. anakkale il merkezi nfus bakmndan dk olmasna karn zellikle kysal alanlardaki tarm ve baz endstri kurulular su kirliliine katkda bulunmaktadr. leride nfusu artmas beklenen anakkalede temel olarak boaz sistemindeki aknt ile su kalitesi arasnda bir alma gerekletirilmemi olup yaplan almalar anlk gzlemlere dayaldr. Bu almada ise aylara gre farkl akm koullarna sahip olan anakkale Boaznn 2008-2009da yaplm bir TBTAK destekli projede (Proje Yrtcs Do. Dr. Suat Ate) elde edilen su kalitesi parametre deerleri, mevsimsel aknt miktar ile ilikilendirilmeye allmtr.

NDEKLERTEEKKRiiiZETivBLM 111.1. anakkale Nfus Projeksiyonu11.1.1. ller Bankas Yntemi11.1.2. anakkale li Nfus Deerleri21.1.3. anakkale li Merkez Nfus Deerleri4BLM 272.1. anakkale Boaz Akm le Su Kalitesi Arasndaki likinin Saptanmas72.2. Deniz Suyunun Fiziksel zellikleri82.2. anakkalede Deniz Kirlilii Ve Kirliliin Sebepleri82.2.1. nsanlardan kaynaklanan kirlilik9A.Endstriyel atklar9B.Evsel atklar10C.Gemi ve sondaj aktiviteleri10. Zirai atklar (balklk aktiviteleri de dahil)102.2.2.Tabiattan kaynaklanan kirlilik11A.Erozyon11B.Nehirlerle tanma112.2.3. Ar metallerden kaynaklanan kirlilik11BLM 3123.1. anakkale Boaznn Aknt Sistemi123.2.Marmara Denizinin Hidrografisi Ve Dolam133.2.1.K Mevsimi143.2.2.lkbahar Mevsimi153.2.3.Yaz Mevsimi153.2.4.Sonbahar Mevsimi16BLM 4174.1. anakkale Boazndaki Petrol Kirlilii ve Ya174.2. Net Ak ile Baz Parametrelerin Grafiksel Olarak Karlatrlmas19BLM 527SONU27KAYNAKLAR28EKLLER LSTESIXTABLOLAR LSTESX

BLM 1GR

Aratrma, Marmara blgesinde anakkale ili dahilinde anakkale Boazn kapsamaktadr. anakkale Boaz Trkiyenin Anadolu ve Trakya topraklar Asya ve Avrupa ktalar arasnda snr oluturur. Ayrca Karadeniz ve Akdeniz arasndaki iki suyolundan birisidir. Fiziki corafi zellikleri ve corafi konumu asndan stanbul boazna benzer zelliklere sahip olmasna ramen yerleme, nfus, ekonomik faaliyetler, turizm ve ulam bakmndan byk farkllk gsterir. Antik ada parlak bir yerleim dnemi yaam fakat Byzentionun kuruluundan sonra dou bat lkeleri arasnda karayolu balantsnda eski nemini kaybetmitir. Fakat jeopolitik konumu sebebiyle, stratejik nemi gnmze kadar korunmutur. Gnmzde ylda on binlerce geminin gei yapt bir suyoludur.1.1. anakkale Nfus Projeksiyonu

anakkale ili iin ller Bankas yntemi ile 40 yllk nfus projeksiyonu yaplmtr. Bulunan nfus, deniz kirliliine dorudan etki etmektedir. nk anakkale linin toplam nfusunun yaklak yars boaz kysnda yerlemitir. Artan nfus ile birlikte anakkale ilinde oluacak atk su miktar artacandan ve bunun gnmzde sadece %7sinin tasfiye edildiinden hareketle atk sular balamnda geri kalan kentsel atksularn derin deniz dearj ile anakkale Boazna ve ky blgesindeki tekil foseptiklerle gene szma eklinde Boaza dearj edildiinden deniz kirliliine olumsuz etki etmektedir ve ileride de edecei sanlmaktadr.1.1.1. ller Bankas Yntemi19272012 ylar Trkiye statistik Kurumundan alnan bilgilere gre p deerleri hesaplanmtr ve nfus art kat says (P) deerine gre gelecek yllar nfus projeksiyonu yaplmtr (TK, 2012).P=[((N son/ N ilk)^(1/(t son-t ilk) )-1]*100 p ortalama =( p1+ p2+ p3+.pn )/np ortalama 3 p ortalama =3 olarak kabul edilir. Yukarda verilen denklemler sayesinde bulunan nfus art katsays (P) ile aadaki forml ile nfus hesab yaplabilir.

N: Gelecekteki Nfus Ny: Son Nfus Saym Sonucu n: Gelecek Yl le Son Nfus Saym Yl Arasndaki Fark1.1.2. anakkale li Nfus Deerleri

Tablo 1. anakkale li Genel NfuslarYllarNfusP

1927183491-

19403055884,001623

1950289429-0,5418

19603376101,55173

19703607640,665531

199043322613,23341

1997439626-27,8805

20004649751,886211

20074761280,339189

2008474791-0,28081

20094777350,620062

20104903972,650423

2011486445-0,80588

20124936911,489583

Hesaplamalar sonucunda p ortalama deeri 0,97 olarak hesaplanmtr.

ekil 1. anakkale Nfus GrafiiTablo 2. anakkale Gelecek Yllar Tahmini Nfus deerleriGELECEK YILLARNFUSGELECEK YILLARNFUS

20134986282032602397

20145036142033608421

20155086502034614505

20165137372035620650

20175188742036626857

20185240632037633125

20195293042038639456

20205345972039645851

20215399432040652309

20225453422041658833

20235507952042665421

20245563032043672075

20255618662044678796

20265674852045685584

20275731602046692440

20285788922047699364

20295846802048706358

20305905272049713421

20315964322050720555

ekil 2. anakkale Gelecek Yllar Tahmini Nfus1.1.3. anakkale li Merkez Nfus Deerleri

Tablo 3. anakkale merkez nfusuYllarNfusP

19278515

1935114453,76

19402462116,55

194522215-2,03

195011824-11,84

1960193915,07

1965227893,28

1970270423,48

1975307882,62

1980399795,36

1985480593,75

1990539952,35

1997625472,12

2000758106,62

2007865441,90

2008906534,74

2009965886,54

20101061169,86

2011104321-1,69

20121111376,53

Hesaplamalar sonucunda p ortalama deeri 3,63 olarak hesaplanmtr.

ekil 3. anakkale merkez nfusu grafiksel gsterimiTablo 4. anakkale il merkezi iin gelecek yllara ait tahmini nfusGelecek yllarNfusGelecek yllarNfus

20131144712032200726

20141179052033206748

20151214422034212950

20161250862035219338

20171288382036225919

20181327032037232696

20191366842038239677

20201407852039246867

20211450092040254273

20221493592041261902

20231538402042269759

20241584552043277851

20251632082044286187

20261681052045294773

20271731482046303616

20281783422047312724

20291836932048322106

20301892032049331769

20311948792050341722

ekil 4. anakkale Merkez nfus deerleri grafik gsterimi

Yaplan almada anakkale merkez nfusu ve toplam nfus tahmini olarak bulunmutur. Bulgulara gre 2050 ylnda anakkalenin genel nfusunun 720.555, merkez nfusunun ise 341.722 olaca tahminsel olarak bulunmutur.

BLM 22.1. anakkale Boaz Akm le Su Kalitesi Arasndaki likinin Saptanmasanakkale Boaz 3. jeolojik zamann sonunda meydana gelen bir knt ile olumutur. Karadenizden, Marmara Denizi ve Ege Denizi arasnda balanty salayan bir boazdr. Karadeniz ve Marmara Denizinin kirlilik ykn st aknt ile Ege Denizine, Ege denizinin kirlilik ykn ise alt akntyla Marmara Denizine tamaktadr. Ayrca anakkale Boaz jeopolitik konumu asndan nemli bir rol oynamaktadr. anakkale Boaznn uzunluu orta hattan lldnde 30 mil (70 km) kadardr. Kylar dik ve buna bal olarak derinlikleri de seyir iin herhangi bir kstlama getirmeyecek kadar fazladr. anakkale Boaz Kuzey, Gney ve Orta kesim olmak zere ksmdan oluur. Kuzey ve Gney blgesi, Kuzeydou-Gneybat dorultusunda uzanr, genilii 3,5 mili (yaklak 6 km) bulur. En fazla genilik kuzey snrnda 3200 metre, gney snrnda ise 3600 metredir. Boazn en dar yeri anakkale ile Kilitbahir arasndadr ve 1200 metredir (Ilgar, 2011).

ekil 5. anakkale boaznn uydu grnts (Google Earth, 2012)

2.2. Deniz Suyunun Fiziksel zelliklerianakkale Boaznn kuzey azyla Ege kysndaki az arasnda 20 cmlik bir dzey fark vardr (Ilgar, 2011). Burada st ve alt aknt olarak birbirlerine ters iki aknt sistemi mevcuttur (Ilgar, 2011). Marmaradan gelen sular stten Egeye, Ege sular ise alttan Marmaraya akar. Alttan gelen tuzlu Ege sular saniyede yaklak 50 cm hzla ilerler, hz st akntdan birka kez daha fazladr. Boaz geen st aknt kenarlarda ky eklinin neden olduu baz ters akntlar oluturur. Bu ters akntlar Anadolu kylarnn gney ve orta kesimlerinde daha belirgindir (Ilgar, 2011). 2.2. anakkalede Deniz Kirlilii ve Kirliliin Sebepleri

Dnya Salk rgtne gre sularda kirletici etki yapabilecek unsurlar; bakteriler, virsler ve dier hastalk yapc canllar; organik maddelerden meydana gelen kirlenme; yapay organik kimyasal maddeler; yalar ve benzeri maddeler; sentetik deterjanlar; zirai mcadele ilalar; yapay ve doal tarmsal gbreler; anorganik tuzlar; radyoaktivite; atk s; endstri atklardr (Doan, 1998). Trkiyede ky kesiminde younlaan nfus, sanayileme ve ehirleme sonucu denizlere braklan atk miktar gn getike art gstermektedir. Ayrca anakkale boaznn jeopolitik konumundan dolay yk vb. gemilerinin deniz trafiinin youn olmasndan ve boazda Asya ve Avrupa yakalarn birbirine balayan bir kpr olmadndan ulam deniz yoluyla salanmakta bu da deniz kirliliine olumsuz etkide bulunmaktadr. Bu da denizlerin kirlenmesini hzlandrmaktadr. Deniz ortamna giren genel kirleticiler ve kaynaklar ksaca Tablo 5deki gibi listelenebilir.FAO (Birlemi Milletler Gda ve Tarm Organizasyonu) su kirliliini; canl kaynaklara zararl, insan sal iin tehlikeli, balklk gibi almalar engelleyici, su kalitesini zedeleyici etkiler yaratabilecek maddelerin suya atlmas eklinde tanmlar (Egemen, 2000).Trkiye denizleri, yaplama, endstri, ev, komu lke akarsularndan gelen atklarla ve deniz kazalaryla kirlenmektedir. Deniz kirlilii sebeplerini evsel kirlilik, sanayi kirlilii, deniz ulamndan ve deniz kazalarndan kaynaklanan kirlilik olarak snflandrmak mmkndr. anakkale ili kylarndaki deniz kirliliinin balca sebeplerini aadaki saylan balklar altnda toplamak mmkndr.

Tablo 5. Su Kirleticilerinin Snflandrlmas (TBTAK, TBTAK-TTGV, 2002).KirleticilerDoal girdilernsan aktiviteleri sonucu girdiler

Ar metaller

Nehirlerle tanan (kayalarn erozyonu), volkanik aktiviteler ve organik maddenin paralanmasEndstriyel ve evsel atklar, yzeysel sular

Hidrokarbonlar

Ham petrol ve doal gaz szntlar, nehirlerle tanm, volkanlar, sudaki bakteri ve dier organizma faaliyetleri

Gemicilik ve sondaj aktiviteleri, atmosferik girdiler, evsel ve endstriyel atk sular, yzeysel sular

Besleyici maddeler

Nehirlerle tanm, biyolojik aktivite, dikey aknt, dip kelleri

Endstriyel ve evsel dearjlar, zirai atklar

Radyoaktif elementler

Nehirlerle tanm (radyoaktif element ieren kayalar), volkanik aktiviteler, atmosferik etkileim

Nkleer santraller, nkleer silah denemeleri, endstriyel, tbbi ve evsel dearjlar

Partikl madde

Nehirlerle tanm, biyolojik aktivite, dip sedimentlerinin karm, atmosfer, bulanklk ve akntlar

Madencilik, sondaj almalar, evsel ve endstriyel dearjlar

2.2.1. nsanlardan kaynaklanan kirlilik A. Endstriyel atklarlde sanayi srasyla an, Merkez ile, Yenice ve Biga ilelerinde gelime gstermitir. anakkale merkezinde gda sanayi, Ezine ilesinde imento, deri ve gda sanayi, Bayrami ilesinde gda sanayi, an ilesinde tekstil, madencilik ve seramik sanayi, Yenice ilesinde maden ve gda sanayi, Biga ilesinde deri sanayi vardr. anakkale ilinde bulunan zeytinya imalathaneleri ve st rnleri tesisleri atk sular iin ksmen tedbir alsalar da kuru dere yataklarna ve baz alc su ortamlarna atk boaltld grlmektedir. anakkalede Biga ve Ezine ilelerindeki deri iletmelerinin tehlikeli ve zararl olabilecek atklar bu ilelerdeki belediyeler tarafndan kat atk plklerinde dier plerden ayr olarak depolanmaktadr.

B. Evsel atklarEvsel atklar; pler, artlmadan akarsulara, denizlere verilen kanalizasyon ve pis su atklardr. anakkalede turizm sektrne ait ve sahil eridinde olan iletmelerin tamamna yaknnda artma tesisi vardr ve bu tesislerin artlan sular ya dearj izniyle denize braklmakta ya da bahe sulamalarnda kullanlmaktadr. anakkale Boazna dklen Sarayda Zn (inko) ve Cu (bakr) deeri yksek konsantrasyonda bulunmutur. Bunun sebebi Saray etrafndaki madencilik tesislerinin atk sular ve evsel atk sularn dearj edilmesidir (Ilgar, 2000). arpk yaplama hem evsel atklarn hem de sanayi atklarnn denize dearj edilmesi problemine neden olmakta bu da anakkale sahillerinin kirlenmesinde rol stlenmektedir.C. Gemi ve sondaj aktiviteleriDenizde petrol arama ve karma almalarndan; rafineri ve petrokimya tesislerinden; maden ya atklarndan, kullanlm motor yalar ve endstriyel yalardan ve tanker kazalarndan denizler kirlenmektedir. Deniz tabanna kadar ulaan petrol ve dier ar metaller dip keltilerine karmakta ve gda zinciriyle pek ok canly etkilemektedir. Yanl yerde kurulmu tersane, ekek, liman, balk barnaklar da deniz kirlilii sebepleri arasndadr. ED onay ve denetimini gzetmeyen liman ve marina yapmlar deniz kylarn ve denizlerimizi tehdit etmektedir (TBTAK, 2002). . Zirai atklar (balklk aktiviteleri de dahil)Trkiyede tarm faaliyetlerinin youn olduu blgelerde gbre ve pestisid kullanm biyolojik eitlilikte azalma, trofikasyon, oksijensizlik, zararl fitoplankton patlamalar (red-tide) meydana getirmitir (Szer, 2001). Ar ve bilinsiz avlanma, balk (hamsi, istavrit ve daha onlarca tr) varlnda azalmaya sebep olmaktadr (Cirik vd., 2005).

2.2.2. Tabiattan kaynaklanan kirlilik A. ErozyonToprak ve su erozyonu, baraj ve gletlere fosfatn kompleksler halinde kerek ekonomik mrlerinden daha nce dolmalarna ve kullanlamaz duruma gelmelerine sebep olmaktadr (Gndz, 1998).B. Nehirlerle tanmaanakkale ilinde bulunan Kara Menderes ay (110 km) ve Saray (40 km), Kazdandan doup anakkale Boazna; Tuzla ay (52 km) ve Mhl ay (12 km) Kazdandan doup Ege Denizine; Kocaba ay (80 km) Kazdandan doup Marmara Denizine; Gelibolu Yarmadasnda bulunan Kavak ay (50 km) Korudandan doup Saroz Krfezine dklmektedir (Gndz, 1988).2. 2.3. Ar metallerden kaynaklanan kirlilik

Ar metal kirlilii, dnyadaki sediment ve deniz suyundaki en nemli kirliliklerden birisidir. Sucul blgelere endstriyel atklarn, toprak ve kirli sularn boaltlmas, ar metal konsantrasyonunu artrmaktadr (Trkolu, ; Klc, 1992).Krfez ve i denizlerde grlen ar metal kirlilii, ak denizlerdeki kirlilikten daha nemli ve etkilidir. Bu nedenle gerek Karadeniz gerekse Marmara Denizinden gelen ve Akdenize st akntlarla ulaan kirli sularn nemli bir gei noktas olan anakkale Boaz hem alt hem de st akntlarn etkisi altndadr. Fakat anakkale Boazndan st akntyla Akdenize doru tanan ar metal kirlilii alttan Karadenize tanan kirlilikten daha fazladr. anakkale Boaznda ar metal ve iz elementlerinin artna sucul evrenin optimum stabilitesini bozan atk sularn sebep olduu belirtilmektedir (Sren vd., 2007).

BLM 33.1. anakkale Boaznn Aknt SistemiMarmara Denizinden anakkale Boazna doru ilerledike derinlik giderek azalr ve 50-60 metreye ular. Genel olarak boazdaki derinlik deerleri stanbul Boazna gre daha fazladr ve ortalama derinlik 70-90 m arasnda deiir. anakkale Boaznda da stanbul Boaznda olduu gibi boaz tabannda geliigzel dizilmi, yaklak elips ekilli ukurluklar bulunmaktadr ve bunlarn byk ekseni boaz eksenine paralel uzanr (Erylmaz, 1997, 2000; Erylmaz vd., 2001). anakkale Boaz tabannda tipik bir asimetrik V tipi vadi (Gelibolu Yarmadasna doru yatk ekilli) kanal, boaz batimetresindeki en nemli unsuru oluturmaktadr. Burada st ve alt aknt olarak birbirlerine ters iki aknt sistemi vardr. Marmaradan gelen sular stten Egeye, Ege sular ise alttan Marmaraya akar. Alttan gelen tuzlu Ege sular saniyede yaklak 50 cm hzla ilerler, hz st akntdan birka kez daha fazladr (TBSG, 2000). Boaz geen st aknt kenarlarda ky eklinin neden olduu baz ters akntlar oluturur. Bu ters akntlar Anadolu kylarnn gney ve orta kesimlerinde daha belirgindir. Yzey akntlar stanbul Boazna nazaran daha dzenlidir. Naraya kadar olan blgede akntnn genel hz 1,5-2 mil dolayndadr. Naradan sonra ise aknt yaklak bir kat daha hzl akar. Gelibolu nlerinde 2 mil, Nara nlerinde 4 mil, Kilitbahir nlerinde zaman zaman 4 mil hzla akar (TBSG, 2000).anakkale Boaznda iki farkl aknt sistemi mevcuttur. ki aknt sisteminin biyolojik ve kimyasal zellikleri birbirinden farkldr. Marmaradan Ege istikametine bir yzey aknts; Egeden Marmara istikametine bir dip aknts mevcuttur. Bu doal dolam boaz ekosisteminin motorudur. st akntnn salnm Ege tarafndan yzeyden -10 metre derine Marmara tarafndan -20 metre derine inmektedir. st aknt parametreleri meteorolojik olaylardan da olduka fazla etkilenir. st akntnn hz 0,92-9,26 km/saat arasnda deimekte olup Marmaradan Ege istikametine, alt akntnn hz ise 0,18-1,1 km/saat arasnda deiip Egeden Marmara istikameti ynndedir (Ilgar, 2007). Kuzey versiyonlu rzgrlar estii zaman st akntnn hz artar. Akntnn seyri Karadenizin fazla suyu st akntnn boalma akntsyla Egeye; boalan suyun eksikliini gidermek iin youn Akdeniz kkenli sularn alt aknt ile Marmaraya girmesi eklindedir. st akntnn hkim dalga yn Ocak ve ubat aylarnda kuzey ynde olurken Nisan ayndaki Lodos rzgrnn etkisiyle zaman zaman Gney ynl olmasnn yannda genel olarak Kuzey istikametlidir. Dier aylarda ise Kuzey ynl rzgrn etkisi k aylarndaki kadar etkili olmadndan boazn genel Kuzeydou istikametli uzanna uygun olarak Kuzeydou ynl hkim dalga ynleri saptanr. Dalga boylar ise genel olarak 0,6 metre eklindedir. Ancak Mart aynda maksimum deerlere ular ve 3-9 metrelik dalga boylar saptanr. Bu deiimdeki ana unsur; hidrolojik olarak Karadeniz evresi akarsu kkenli su girdilerinin artmasdr (Ilgar, 2007).

ekil 6. anakkale Boaz aknt sistemleri (Erylmaz vd., 2001).3.2. Marmara Denizinin Hidrografisi ve DolamMarmara Denizi yaklak 25 m derinlikteki bir younluk (tuzluluk) ara yzeyi (haloklin) ile birbirinden ayrlan ve biri Karadeniz dieri ise Akdeniz kaynakl iki su ktlesini barndrr. Haloklindeki keskin younluk tabakalamasnn yzeyden alt tabakaya oksijen girdisini engelledii bir ortamda, biyojenik kaynakl partikl maddenin yzeyden alt tabakaya kelerek yaratt oksijen tketimi ile anakkale Boazndan giren oksijence zengin Akdeniz sular arasnda bir denge bulunmaktadr. anakkaleden srekli su girileriyle yenilenen (ortalama yenilenme zaman 6-7 yl) Marmara haloklin alt sularnda oksijence yetersiz (suboksik) koullar bulunmasna ramen (nlata ve zsoy, 1986; zsoy vd., 1986; zsoy vd., 1988). Karadenize benzer anoksik koullar gelimemitir. Buna karlk son yllarda ak denizle etkileimi snrl baz ky ve krfez blgelerinde trofikasyon ve sonucunda hipoksiya olaylar grlmtr (Batrk vd., 1986; Batrk vd., 1988; Batrk vd., 1990). Karadeniz sularnca beslenen Marmara Denizi st tabaka sularnn ise yenilenme sreleri yaklak bir ka ay mertebesindedir. anakkale Boazndan giren Akdeniz tuzlu sular, Marmara alt sular ile arasndaki younluk farkna ve Marmara alt sularnn tabakalamasna baml olarak toporafya boyunca dengeye ulatklar derinlie kadar batarlar (Beiktepe vd., 1994). Denge derinliini, tabakalama kadar bir younluk aknts eklindeki taban psklnn trblansl giriim hz ile evreden ithal ettii scaklk ve tuzluluk da belirler (Beiktepe vd., 1993). Younluk farknn fazla olduu durumlarda giren sular tabana kadar batabilir, aksi halde ise orta derinliklerde dengeye ulaabilir. Bu durumun sonucu olarak Marmara Denizi alt sularnda biri 200-300 m derinliklerde, dieri ise tabana yakn ve batdan douya doru dil eklinde uzanan iki derinlikte tuzluluk anomalileri grlmektedir.Yukarda genel tanm verilen tuzluluk ve scakln dey dalm ve zaman ierisinde deiimi tamamen anakkale Boazndan gelen suyun mevsimsel deiimi nedeniyledir. Bunu gsterebilmek iin Marmara Denizinin ana ekseni boyunca, Ege'den Karadeniz'e uzanan kesit zerindeki tuzluluk dalmlar kullanlmtr. Yzey sularnn deiimleri de ayn ekillerde verilen yzey suyu tuzluluk dalmlar ile incelenmitir.3.2.1. K MevsimiK aylarnda anakkale Boaz yoluyla gelen Ege sular yllk maksimuma ular ve havza sularndan ardr. Bu nedenle k aylarnda giren sular havzann bat tarafnda hemen tabana ker ve dk scaklk-yksek tuzluluklaryla ayrt edilebilir. K aylarnda ken bu sular havzann en dousunda bulunan ukuru doldurur. Tuzluluk maksimumu batdan douya doru azalan byklyle 50-200 metrelerde yer alr. Orta derinliklerde kama biiminde daha az tuzlu sular yer alr.Kuvvetli rzgrlarn etkisi ile st tabaka sularnn tuzluluu k aylarnda, zellikle anakkale Boazna doru, 26 ya kadar ykselir. stanbul Boaz nlerinde ise Karadeniz'in etkisi nedeni ile tuzluluk dktr.Dinamik ykseklik anomalileri zerine izilen ADCP ile llen yzey akntlar ekil 3de verilmitir. stanbul Boazndan kan yksek hzl jet olduka belirgindir. Ayrca anakkale Boaz'na giren Marmara Sular da greceli olarak yksek hzlara sahiptir. ekil 7'nin stte yer alan ilk ekilde verilen rzgr vektrleri sefer sresince deiken kuvvette fakat genelde kuzeyden esen rzgrlarn varln gstermektedir. Bu kuzeyli rzgrlar stanbul Boaz jetini glendirdii gibi havza iinde de kk lekli (25 km.) dnglerin olumasna neden olur. stanbul Boazndan havzaya gelen Karadeniz kaynakl sular tayan jet nce gney-bat ynnde akar ve daha sonrada kuzey-batya dnerek yzeyde saat ynnde havza boyutlarnda bir aknt oluturur (Beiktepe vd., 1994; zsoy vd., 2000). 3.2.2. lkbahar MevsimiK aylarnda havzann dousunda tabana ken sular daha sonraki aylarda douya doru hareket eder. Bunun neticesi olarak Marmara Denizi'nin batsnda yer alan ukur yeni gelen sularla dolduu gibi ortadaki ukurda dolmu ve hatta douda yer alan ukura da tamtr. Baharda havzaya giren Ege sular hala ar olmasna ramen tabana kecek kadar ar deildir. Havzann bat yakasnn tabanna yapk olarak derinlere ken yksek tuzluluktaki sular kolayca ayrt edilebilir. Bahar aylarnda yzey sular hidrografisi ve aknts k aylarna benzerlik gsterir. Bunun nedeni gl rzgrlarn baharn banda da blgeyi etkilemeye devam etmesi ve stanbul Boazndan gelen sularn ortalama aksnn maksimuma ulamamasdr. stanbul Boazndan gelen Karadeniz sular bir jet halinde havzaya girer ve daha sonra havza boyutlarnda saat ynnde bir aknt oluturur (Beiktepe vd., 1994).3.2.3. Yaz MevsimiYaz aylarnda havzaya giren scak ve tuzlu Ege sular havza iinde ancak belirli derinliklere kebilir. anakkale Boaz'ndan Marmara Denizi'ne giren Ege Denizi kaynakl sular 150 m ile 500 m arasnda yksek tuzluluk hcreleri olarak gzlenir. Marmara Denizi'ne giren sular ikiye ayrlp bir ksm Marmara Adas'nn gneyinden bir ksm da dier mevsimlerde olduu gibi Marmara adasnn kuzey batsndan havzaya karr. evresindeki sularla karm nedeniyle younluu deien bu sular farkl farkl derinliklere ker. Daha derinlerde gzlemlenen tuzluluk anomalileri k sonlarnda ken sular tarafndan oluturulmutur.Bu mevsimde yzey tuzluluu k ve bahar aylarna nazaran daha dktr ve 20-22 arasnda deiir. Ancak Marmara Adas'nn gneyindeki slk blge ile krfezlerde 24e kadar ykselmitir. Tuzluluk dalmndan karlabilecek aknt sistemi, havza boyutlarnda ve saat ynnde hareket eden bir dolamn hakim olduunu gsterir. stanbul Boazndan kan jet nce gney-bat istikametinde havzann gney kylarna ular. Daha sonra kuzey-bat ynne dner. Bu genel akntnn gneyde yer alan krfezleri etkilemedii grlmektedir (Beiktepe vd., 1994).3.2.4. Sonbahar MevsimiSonbahar aylarnda Ege Denizi'nden gelen sularn younluu havzann alt tabaka sularnn younluundan daha azdr. Bu nedenle bu mevsimde gelen sular havza iin derinlere kemez ve halokilinin hemen altndan havzaya girer ve burada tuzluluk maksimumunu oluturur. Bu seviyeden giren sular havzann ortalarna kadar ilerlemi ve geni bir alan kaplamtr. anakkaleden gelen sularla dorudan yenilenmeyen orta derinlikteki sular az tuzlu olarak yer alr.Sonbahar aylarnda rzgr gerilimi zorlamas olduka dzensizdir ve etkisini dolamdaki hzl deimelerle gsterir. rnein, Eyll 1995te yaand gibi sakin bir durumda stanbul Boaz hz vektr dz bir ekilde gneye ilerlerken, aksi hali gsteren Ekim 1992 durumunda yzey dolamn etkileyen rzgr gerilimi girdaplarn olumasna ve bilinen hz vektr dolamnn deimesine neden olmaktadr (Beiktepe vd., 1994; zsoy vd., 2000).

BLM 4

4.1. anakkale Boazndaki Petrol Kirlilii ve Ya

anakkale Boazndan geen gemilerden kaynaklanan kirlilik boazdaki petrol kirliliinin en nemli nedenlerindendir. Boazdan geen gemilerin brakt petrol trevli atklar ve deniz kazalar sonucu oluan petrol kirlilii ciddi sonular dourur. anakkaleye yllk ortalama 596 mm ya dmektedir (Meteor, 2010). Yaan yamurlar sonucu nehirle ve yamur kanallaryla tanan organik madde yk denizlere ulamaktadr. Yamur kaynaklaryla denize tanan dier bir kirlilik ise, insanlarn ve motorlu aralarn brakt petrol trevi atklardr. Boazdaki petrol kirliinin giri ve k konsantrasyonlar farkllk gstermektedir. k konsantrasyonlar daha yksek deerlerdedir. Bunun nedenlerinden biri anakkaleye den ortalama ya miktarnn fazla olmas karadan anakkale Boazna tanan petrol trevi atklardan kaynaklanmaktadr. Boazdaki aknt fazla olsa dahi petrol kirliliini seyreltememektedir.

ekil 7. anakkale boazndaki petrol kirliliinin yllk ya ile karlatrlmas (TDAV, 2013; METEOR, 2013)

a

b

c

Temperature C

d

ekil 8. Boazlarda llen baz parametrelerin aylar baznda deerlendirilmesi (Kanarska ve Maderich, 2008).

(a) PSMSL veri taban ve Marmara denizinin gney blmnden Marmara denizindeki seviye deiiminin gzlenmesi (Alpar ve Yce, 1998). (b) 1990-1999 dnemine dayanarak PSMSL veri tabanndan St. Alexandroupolis ve Chios PSMSL kuzey ege deniz seviyesinde gzlenen deiimler. (c) Boazda hesaplanm olan net akm (Peneva vd., 2001). () tuzluluktaki mevsimsel deiim (d) MEDATLAS iklimsel verisinden zetlendii haliyle anakkale boaznn ucundaki scaklk (Medar Group, 2002).4.2. Net Ak ile Baz Parametrelerin Grafiksel Olarak Karlatrlmas

ekil 9. Oksijen ile net ak grafii (Ate vd., 2011) sonularna dayanarak ekil 9da grld gibi ortalama ak miktar ile ortalama oksijen miktar doru orantl olarak bir art gstermitir. Ancak baz numune alnan noktalarda zellikle yaz mevsiminden sonbahar mevsimine geerken aknt ile oksijen miktar ters orant gstermektedir.

ekil 10. Scaklk ile net ak grafii(Ate vd., 2011) sonularna dayanarak ekil 10da grld gibi ortalama scaklk deerleri ile ortalama akm deerleri ters orant olarak deiiklik gstermitir. Boazdaki akm azaldka scaklk artm, akm ykseldike scaklk azalmtr. Ancak scaklk art ya da azalmas aknt ile dorudan ilikilendirilemez scaklk artnn mevsimlerden kaynakland da sylenebilir.

ekil 11. Tuzluluk ile net ak grafii(Ate vd., 2011) sonularna dayanarak ekil 11de grld gibi ortalama akntnn ortalama tuzluluk miktar ile saptanamayaca grlmektedir.

ekil 12. pH ile net ak grafii(Ate vd., 2011) sonularna dayanarak ekil 12de grld gibi pH deerleri ve ortalama akm deerlerine bakldnda akmn yksek olduu k aylarnda pH deerinin dk miktarda olsa azald grlmektedir.

ekil 13. Elektriksel iletkenlik ile net ak(Ate vd., 2011) sonularna dayanarak ekil 13de grld gibi elektriksel iletkenlik ile ortalama akm deerlerinin ters orantl olduu grlmektedir. Yaz mevsiminde akm dk iken elektriksel iletkenlik deerinin artt net akn artmas ile birlikte elektriksel iletkenliin azald saptanmtr.

ekil 14. Askdaki kat madde ile net ak grafii(Ate vd., 2011) sonularna dayanarak ekil 14de grld gibi ortalama akm ile askda kat madde miktarnn bir balants olmad grlmektedir. Askdaki kat madde yk boaz suyunda ok fazla deiim gstermemitir.

ekil 15. Potasyum ile net ak grafii(Ate vd., 2011) sonularna dayanarak ekil 15de grld gibi potasyum ile ortalama akm arasnda bir balant olamad grlmektedir.

ekil 16. Kkrt ile net ak grafii(Ate vd., 2011) sonularna dayanarak ekil 16da grld gibi kkrt deeri ile ortalama akm arasnda bir balant olmad grlmtr.

ekil 17. Organik madde ile net ak grafii(Ate vd., 2011) sonularna dayanarak ekil 17de grld gibi organik madde deeri ile ortalama akm arasnda doru orant olduu grlmektedir. Akm arttka organik madde deeri de art gstermektedir. Bu durumun balca nedeni k ve ilkbahar mevsimlerinde nehirlerin tad organik madde ykdr.

ekil 18. Amonyum ile net ak grafii(Ate vd., 2011) sonularna dayanarak ekil 18de grld gibi amonyum ile ortalama akm miktarnn bir ok noktada ters orantl olduu gzlenmektedir. Akmn en yksek olduu ilkbahar ve k mevsimlerin de amonyum miktarnn azald grlmektedir.

ekil 19. Nitrat ile net ak grafii(Ate vd., 2011) sonularna dayanarak ekil 19da grld gibi nitrat ile ortalama akm hakknda bir bant kurulamamtr. Baz istasyonlarda nitratn yksek olduu grlmektedir ancak bunu ne ak ile saptamak doru olmaz. stasyonlar arasnda nitrat bakmndan farkl sonular elde edilmitir.

ekil 20. Nitrit ile net ak grafii(Ate vd., 2011) sonularna dayanarak ekil 20de grld gibi nitrit ile ortalama akm arasnda ksmen de olsa doru bir orant grlmektedir. Akmn artt k mevsiminde nitritte de gzle grlen bir artk olduu saptanmtr.

ekil 21. Fosfat ile net ak grafii(Ate vd., 2011) sonularna dayanarak ekil 21de grld gibi fosfat ile ortalama akm arasnda ters orant olduu saptanmtr. Akm arttka fosfat orannda bir d grlmektedir. Ayrca fosfatn artmasnn dier bir sebebi ise yaz aylarnda kullanm artan deterjanlar ve tarm arazilerinde kullanlan fosfatl gbrelerdir.

ekil 22. Biyokimyasal oksijen ihtiyac(BO) ile net ak grafii(Ate vd., 2011) sonularna dayanarak ekil 22de grld gibi biyokimyasal oksijen ihtiyac ile ortalama akm arasnda ters orant olduu grlmektedir. Dk akmlarda biyokimyasal oksijen ihtiyacnn fazla olduu, akm arttka biyokimyasal oksijen ihtiyacnn dt grlmektedir.

ekil 23. Kimyasal oksijen ihtiyac(KOI) ile net akn grafii(Ate vd., 2011) sonularna dayanarak ekil 23de grld gibi kimyasal oksijen ihtiyac ile ortalama akm arasnda ters orant olduu grlmektedir. Dk akmlarda kimyasal oksijen ihtiyacnn fazla olduu, akm arttka kimyasal oksijen ihtiyacnn dt grlmektedir.

ekil 24. Klorofil ile net akm grafii(Ate vd., 2011) sonularna dayanarak ekil 24de grld gibi genellikle ortalama akmn klorofil ile ilikisinin olmad grlmektedir. Ancak ilkbahar aylarnda klorofil deerinin dier mevsimlere gre artt sylenebilir. Bu ise hem karasal alanlardan boaza taze su girii hem de besleyici elementlerin giriinin ilkbahar mevsiminde daha yksek olmas ile aklanabilir.

BLM 5SONU

Dnya nfusunun artmas ve insanlarn yaam standartlarnn iyilemesi sonucunda, doal kaynaklarn kullanm hz, kentleme oranndaki art, sanayileme ve kii bana den ara says kirlilik artn beraberinde getirmitir. Hzla artan kirlilik yeryzn olumsuz etkilemekte ve kresel iklim deiiklerine sebep olmaktadr. anakkale ilinde de tm Dnya da olduu gibi benzer olaylar gzlenmektedir. Artan nfus sonucunda tarm arazileri hzla betonlamaya balamtr. Tarm arazilerinin yok olmas sonucunda yeryzne den yamur sular yeryzndeki kirlilii de beraberinde srkleyerek denize tamaktadr. Yine anakkale ilindeki nfus artndan kaynaklanan atksu miktar artmakta ve tasfiye tesisi bulunmadndan kirlilik anakkale Boazna gnderilmektedir. leride yaplmas muhtemel olan anakkale Boaz kprsnn de anakkale nfusun artna katkda bulunaca aikardr. Bu nedenlerden dolay anakkale Boazndaki kirlilik yk ve su kalitesi aknt miktar yksek olsa dahi olumsuz ynde etkilemeye devam edecektir.

KAYNAKLAR

Ate A. S., Sezgin M., Kataan T., zdilek H. G., Berber S., Kolsal S., 2011. Recent data on the effects of sewage pollution on the assemblage of decapod crustaceans in the Dardanelles (the Turkish Straits System). J. Black Sea/Mediterranean Environment, 17 (2): 90-115. Turkish Marine Research Foundation. stanbul, Trkiye. Ate A. S., Sezgin M., Kataan T., zdilek H. G., Berber S., Kolsal S., Bircan C., 2011. Relationships of benthic amphipod communities with environmental variables in the shallow waters of the Dardanelles. Oceanological and Hydrobiological Studies, 41 (4): 36-46. University of Gdansk, Poland (Springer)Alpar B. ve Yuce H., 1998. Sea-level variations and their interactions between the Black Sea and the Aegean Sea. Estuarine, Coastal and Shelf Science 46, 609619.Beiktepe ., zsoy E., nlata . 1993. Filling of the Marmara Sea by the Dardanelles Lower Layer Inflow, Deep-Sea Res., 40, 1815-1838,Cirik ., Ate S., Akal B., Ak ., (2005). Denizi Tanyalm OM Yayn, anakkale. Doan M. ve Soylak M., (2000). Su Kimyas, Erciyes niversitesi Yaynlar, No.120, Kayseri.Egemen ., (2000). evre ve Su Kirlilii, Ege niversitesi Su rnleri Fakltesi Yaynlar, No:42, zmir.Gndz T., (2000). evre Sorunlar, Gazi Kitabevi, Ankara.Ilgar R., (2007). The Dardanelles Ecosystem Speciess Alterations, International Conference Global Changes and ProblemsTheory and Practice 20-22 April 2007, University of Sofia St. Kliment Ohridksi, Sofia-BulgariaIlgar R., (2008). anakkale Boaz Fiziki Corafyas, Gazi Kitabevi , AnkaraIlgar R., (2000). A Geographical Investigation Of anakkale Straits and Their Around Ecosystem Doktorluk tezi, stanbul niversitesi Deniz Bilimleri ve letmecilii Enstits, stanbul, 153 s.Ilgar R., (2011). anakkale Boaz Batklar, Trk Bilimsel Derlemeler Dergisi 4 (2):63-68.Karslolu E., Baba A., Deniz O. anakkale linin evre Problemleri. V. Ulusal Ekoloji ve evre Kongresi, Bolu; 513-538Kanarska Y. ve Maderich V., 2008 Modelling of Seasonal Exchange Flows Through the Dardanelles strait. Estuarine, Coastal and Shelf Science 79 (2008) 449458Meri E., Avar N., Nazik A., Yoke B., Ergin M., Erylmaz M., Ycesoy -Erylmaz F., Gkaan E., Suner F., Tur H., Aydn . ve Diner F., (2009). anakkale Boaznn Gncel Bentik Foraminifer, Ostrakod, Mollusk Topluluunu Denetleyen Faktrler ile kel Dalmnn Jeokimyas, Trkiye Jeoloji Blteni Cilt 52, Say 2, Austos (2009). Geological Bulletin of TurkeyMedar Group, 2002. Medatlas 2002 Mediterranean and Black Sea Database ofTemperature, Salinity and Biochemical Parameters and Climatological Atlas[CD-ROM], Eur. Comm. Mar. Sci. and Technol. Programme (MAST), Ifremer,Brest, France. Available from: www.ifremer.fr/sismer/program/medar/.Meteoroloji Genel Mdrl Yllk Ortalama Ya Raporu (anakkale) Ziyaret edilme tarihi: 25 Mays 2013 http:/www.meteor.gov.tr/veridegerlendirme/yillik-toplam-yag verileri aspx?m=canakkale#sfB. zden S., (2013). Uzman Grlerine Gre anakkalede Deniz Kirlilii ve Kirliliin Sebepleri. Trk Bilimsel Derlemeler Dergisi 6 (1): 74-76.Peneva E., Stanev E., Belokopytov V., Le Traon, P.-Y., 2001. Water transport in theBosphorus Straits estimated from hydro-meteorological and altimeter data:seasonal and decadal variability. Journal of Marine Systems 31, 2133.Sren, E., Ylmaz, S., Trkolu M., Kaya, S., (2007). Concentrations of cadmium and lead heavy metals in Dardanelles seawater. Environ. Monit. Assess.,Szer S., (2001). Srdrlebilir ve Geleneksel Tarm Sistemlerinin Toprak Verimlilii le Ekosistem zerine Etkileri IV. Ulusal Ekoloji ve evre Kongresi, 5- 8 Ekim 2001, Bodrum, zmir.Trk Boazlar Seyir Gvenlii (2000). T.C. Babakanlk Denizcilik Mstearl Yaynlar, 28-30 Eyll 2000, stanbulTrkolu O. ve Klc N., (1992). Bizmut trioksit-Antimon trioksit ikili sisteminde kat hal reaksiyonlar. VIII Kimya ve Kimya Mhendislii Sempozyumu, stanbul. Trk Deniz Aratrmalar Vakf Petrol Kirlilii, 2013 Ziyaret edilme tarihi 25 Mays 2013,http://www.tudav.org/index.php?option=com_content&view=article&id=236&Itemid=142&lang=trTBTAK, TBTAK-TTGV (2002). Bilim-Teknoloji-Sanayi Tartmalar Platformu Deniz ve Denizalt Kaynaklarndan Yararlanma Teknoloji alma Grubu, Ekoloji ve klimsel Deiim Alt Grup Raporu, Tbitak Bilim ve Teknoloji Politikalar Daire Bakanl, Ankara.

EKLLER LSTES

ekil 1. anakkale Nfus Grafii3ekil 2. anakkale Gelecek Yllar Tahmini Nfus4ekil 3. anakkale merkez nfusu grafiksel gsterimi5ekil 4. anakkale Merkez nfus deerleri grafik gsterimi6ekil 5. anakkale boaznn uydu grnts (Google Earth, 2012)7ekil 6. anakkale Boaz aknt sistemleri (Erylmaz vd., 2001).13ekil 7. anakkale boazndaki petrol kirliliinin yllk ya ile karlatrlmas (TDAV, 2013; METEOR, 2013)17ekil 8. Boazlarda llen baz parametrelerin aylar baznda deerlendirilmesi (Kanarska ve Maderich, 2008).18ekil 9. Oksijen ile net ak grafii19ekil 10. Scaklk ile net ak grafii19ekil 11. Tuzluluk ile net ak grafii20ekil 12. pH ile net ak grafii20ekil 13. Elektriksel iletkenlik ile net ak21ekil 14. Askdaki kat madde ile net ak grafii21ekil 15. Potasyum ile net ak grafii22ekil 16. Kkrt ile net ak grafii22ekil 17. Organik madde ile net ak grafii23ekil 18. Amonyum ile net ak grafii23ekil 19. Nitrat ile net ak grafii24ekil 20. Nitrit ile net ak grafii24ekil 21. Fosfat ile net ak grafii25ekil 22. Biyokimyasal oksijen ihtiyac(BO) ile net ak grafii25ekil 23. Kimyasal oksijen ihtiyac(KOI) ile net akn grafii26ekil 24. Klorofil ile net akm grafii26

TABLOLAR LSTES

Tablo 1. anakkale li Genel Nfuslar2Tablo 2. anakkale Gelecek Yllar Tahmini Nfus deerleri3Tablo 3. anakkale merkez nfusu4Tablo 4. anakkale il merkezi iin gelecek yllara ait tahmini nfus5Tablo 5. Su Kirleticilerinin Snflandrlmas (TBTAK, TBTAK-TTGV, 2002).9