8/2/2019 Bised me poezin

1/144

1

P J E T R C A R A

BISED ME POEZIN

(Studime letrare)

B I S E D M E P O E Z I N

8/2/2019 Bised me poezin

2/144

2

Studim letrar

I.

T REFLEKTOJM NDAJ PROCESEVE LETRARE DEMOKRATIKE...

Q njerzit t njohin veten dhe komunitetin me tr mjedisin rrethues e perspektivat e tardhmes s tyre, sht domosdoshmri t kujdesen me prkushtim q t zhvillojn t gjithazhanret e artit, i cili sht pjes prbrse e vetdijes s nj populli. Ndr to edhe poezia ekrkon nj prkujdesje t till, madje vazhdimisht se sht pasqyruesja dhe shprehsja eshqetsimeve dhe e zhvillimeve t realiteteve t qensishme t kohs, e cila rrin e kndellur nndrgjegjen krijuese. Prandaj jetgjatsia e trashgimis s veprave letrare e tejkalon limitin embijetess s moshs t atyre q i kan krijuar prtej hapsirave t ndryshme kohore. Pikrishtpr kto arsye reflektimi e pasqyrimi realist u kan dhn relativisht krijimeve t poetvemirditor e durrsak shembrtyrn e sakt t portretit t realitetit t trevave ku kan jetuar ekrijuar n nj periudh t gjat historike n kaprcim t dy sistemeve shoqrore me pulsimindhe nervin e vetdijes s kohs kur jan krijuar. Ky kusht sht i lidhur e i ndrvarur me

orientimin e krijimeve drejt ktij objektivi thelbsor, duke przgjedhur e qmtuar tematikn m tprshtatshme dhe problematikn m t rndsishme, t cilat pasqyrojn drithijet e zhvillimeve

jetsore me kundrshtit, dobit dhe mangsit e tyre. Dhe kto kan zn vend t dukshmn vlersimin e opinionit letrar, duke ngazlluar dritn e botimit me shpresa pr rritjen e vleravet letrsis n t ardhmen. Prandaj evokimi i dashuris pr origjinn e vendlindjen me t gjithapasurit fizike e virtuale, historike e kulturale dhe tradicionale t trashguara nga shekujt, shtpothuajse i njejt pr shumicn e krijuesve. Por ndryshueshmria krijon nj raport t dyzuar nqndrimin ndaj identitetit kombtar dhe ndaj perspektivave t zhvillimit. Fjala vjen pr mirditortky raport ishte m i flakt se ndjesit e prkatsis s gjenezs dhe t afrsis gjeografikekndelleshin n pasionet dhe vrullet poetike. Edhe pr durrsakt autokton ky raport ishte i njejtme nj prparsi plus, se ai mund t binte m shpejt n kontakt me t rejat e zhvillimitbashkkohor nga dendsia dhe afrsia e mjeteve te edukimit. Kurse pr krijuesit e ardhur ai

ishte m i vakt se vinin nga treva t ndryshme ku kishin ln nj pjes t zemrs s tyre dheprceptimet e ndijimet pr to ndonjher mbshtilleshin me hijet e largsis e me mjegullnajne harress, ndonse ndjenjat e zakonshme shfaqeshin prher t dukshme ndaj mjedisitgjeografik e shoqror t vendbanimit me nj delir pasionant kombtar. Ndrsa mundsitshoqrore e intelektuale me efektet e marrdhnive ideopolitike dhe ekonomiko-sociale ishinpothuajse t njejta pr t dy grupet e krijuesve. Megjithat ato kishin prparsit dhe veantite tyre, t cilat diktonin kushtet dhe mangsit e zhvillimit me privimet e prjetuara. Kta efaktor t tjer intelektual ishin humusi i lindjes dhe i rritjes s krijimtaris letrare e artistike nkto dy treva t rndsishme pr kulturn ton kombtare. Prandaj prceptimet e ndijimet dhembresat q ato kan ln kan shrbyer pr t mbrujtur me idet e shqetsimet problematike trealitetit material e shpirtror krijime t frymzuara me nj pathos t kndellur poetik dhe me njpasuri figuracioni estetik letrar q u ka dhuruar lexuesve vlera artistike t qndrueshme.

Dshira tunduese pr tu shprehur lidhur me veprimtarin letrare t krijuesve mirditorme t cilt jam rritur dhe t kolegve aktual durrsak, m ka brejtur n shpirt me koh. Porpamundsia e njohjes s veprave t tyre dhe arsyet vetjake m kan stepur e molisur prejvitesh, duke e penguar udhtimin e mendimeve vlersuese pr vlerat e tyre artistike. Megjithatthjeshtsia jetsore dhe natyrshmria popullore ma kndelln dshirn e sinqert, pasi ato janngjizur bukur n veprat e tyre me disa kategori njerzore. Si bie fjala me dashurin prvendlindjen e atdheun; pr identitetin e heroizmin e figurave t ndritura t kombit; pr lirin sikoncept politik, shoqror e jetik; pr dashurin intime njerzore e familjare; pr peisazhin artistiknatyror; pr udhtimin si rruga e rendjes nga e njohura tek e panjohura; pr migrimin si plaga

8/2/2019 Bised me poezin

3/144

3

m e rnd e hemoragjis shoqrore dhe pr prioritetet e intimitetet jetsore t kategorive tndryshme, t cilat paraqiten me ngjyra e forma t larmishme q favorizojn ose gjymtojncilsit e jets s prditshme. Reflektimi i epiqendrs s intelektualitetit letrar n monizmishte i dukshm, se gjithka fillonte e mbaronte me kryesin e komitetin drejtues dhe meplenumin e LSHA. Kurse pr masn e krijuesve t shumt mbetej vetm kuptimi dhe zbatimi iktyre refleksioneve n veprimtarin e tyre. Nga njra an kto kishin edhe t mirn e njohjes

me tmetat e gabimet, me problemet e prioritetet e zhvillimit dhe me ndihmn profesionale q jepej pr ta kuptuar gjendjen e nivelin e prodhimtaris letrare. Por nga ana tjetr, q ishtekryesorja, ato kishin vn caqet (parimet) kufizuese, t cilat nuk mund ti shkilte askush. Atherbrenda shpirtit poetik krijimi frenohej e nuk zhvillohej si filiz i shndetshm masiv, pasi imungonte palca e vet, do me thn liria e krijimit tek do erudicion letrar. Ndodhte pikrisht simund ti ndodh nj filizi t ri, q sipr tij pronari i vullajs s ult, i ven pengesa q ai t mosrritet shum sa t dal nga prmasat e kuadratit ku ishte mbjellur. Megjithat nga kushtet e miraagroteknike shprthenin energjit e tij dhe kraht e koka zgjateshin deri te pengesat. Pastaj ngapamundsia pr t ecur m lart trupi shtrembrohej anash n nj mjegull t mugt q ta nxirrtekokn n ajrin e pastr t qiellit pr t par rrezet e diellit. Metafora sht e kuptueshme, liria ekrijimit mbetej ilegalisht e tulatur n folen e guximit poetik, i cili na ka dhn vepra letrare t njniveli t lart artistik si nga Kadarea e Agolli e t tjer q koha i ka prjetsuar si shkrimtar t

realizuar. Por prmbysja e viteve 90-t i flaku ato barriera burokratike me petk politiko-ideologjik dhe mediokro-juridik q edhe qimen e flokut e testonin n zyrat e sistemit t shkuar.Egrsia e tij e skajshme e ndrydhi s teprmi frymn e mendimit t lir, duke i krkuar krijimitpoetik t mprihte shpatn e panegjerizmit ideologjik pr ti thur himne partitizmit t smur ngametastazat e burokracis. Prve ksaj n optikn e disa krijuesve t pamundur pr tuorientuar n kaosin e viteve 90-t u duk qart prqafimi dhe importimi pa taks kulturale i njtipologjie t till letrare, e cila rendte drejt klisheve dhe kallpeve perndimore.

Prandaj prmbysja e madhe me lirin e krijimit solli jo vetm lumin e rrmbyer tveprimtaris gjithprfshirse krijuese. Por edhe cunamin e prurjeve t fardoshme q deshit prlante pothuajse t gjitha normat e mira t tradits klasike t shartuar me ato moderne.Kshtu keqardhja pohon me t drejt se u ul ndjeshm cilsia estetike dhe niveli artistik ikrijimeve q erdhn me euforin e thyerjes s prangave moniste edhe n kultur apo n artet e

bukura n do rreth t vendit ton. Kuptohet q dinjiteti e prgjegjsia krijuese dhe inisiativa eforcave letrare t prgatitura profesionalisht bn kujdes t seleksiononin e korigjonin konceptetfuturiste e praktikat sempliste dhe t disiplinonin botimet afariste q dobsonin frymn eshndosh kombtare e popullore dhe nivelin e zhvillimeve letrare demokratike, duke kritikuarkaprdisjen mburravece, amullin e hezitimin institucional, hallaktjen e cilsin e dobtartistike, prirjet e klaneve letrare dshtake pr publikimin hiperbolik t vlersimeve tpamerituara dhe pritshmrin pr pastrimin e letrsis nga ujrat e s shkuars e reformimindemokratik t saj. Pasojat e shkuara ndjehen aty-ktu n krijime t ndryshme, ndonse liria ekrijimit i ka kputur vargojt e s keqes dhe pegasi fluturak i poezis ulet n mjediset edshiruara, duke sjellur krijime me nj problematik dhe semantik t re letrare. Prandajkrijuesit n prgjithsi e t rinjt n veanti, pas prmbysjes q flinte n guvat e ers sndryshimit, nuk reshtn s punuari tu bnin epikrizn gzimeve e hidhrimeve t njerzve t

thjesht n mjediset ku regtinte jeta e tyre mjaft problematike q t pajtonin dhimbjen me tqeshurn n syt e liris s prangosur. Sinqeriteti kritik qmtonte motivet e larmishme nmerat plot ngjyra q gjallonin n zemrn e popullit, i cili luftonte t prballonte vshtirsit eshumta t mbijetess, por q zri i tij pak dgjohej nga posht-lart. Ktu zn fill rrnjt ekrijimeve poetike q lindnin n zbraztirat e botkuptimit dhe n guackn e ndjesive tshpirtrave t trazuar, duke mbajtur parasysh gjasht cilsit e ligjrimit (vjershrimit eprozaizmit) poetik q t mos harrohej msimi i vyer i linguistit t shquar Roman Jakobson, i ciliduhet t jet: referencial, emotiv, konotiv, faktik, meta-linguistik dhe poetik.1 Pasi kto cilsi tligjrimit poetik i gjejm jo vetm te shum krijues modern t huaj, si Bodler, Elyar, Prever,

8/2/2019 Bised me poezin

4/144

4

Persi, Magrisi e t tjer. Por edhe te krijuesit tan t mdhenj Noli, Poradeci, Mjeda, Fishta,Kuteli, Migjeni, Koliqi, Pipa dhe te shkrimtart e talentuar t pesdhjet viteve t fundit, si teKadarea, Agolli, Camaj, Qosja, Aliu, Vinca, Pashku, Arapi, Lao, Petriti, Spahiu, Zeqo dhendonj tjetr q sht gur themeli n letrat shqipe. Me t drejt studjuesi Fatmir Minguli medshirn e mir q t trheq vmendjen e letrarve t sotm pr nevojn e prdorimit tteknikave krijuese moderniste, na jep nj shembull t vyer t talentit t Moikom Zeqos duketheksuar q ky modernitet shfaqet te forma e re ekspresioniste n paraqitjen e shpejt tndjenjave e mendimeve, te magjia ritmike, te ekzaltimi i fantazis vizionare dhe i fests sintelektit...2 Kta shembuj shkencor diktojn qart nevojn e ngutshme pr ta asimiluar mmir realitetin materialo-shoqror dhe kulturalo-shpirtror me gjith pasurit problemore evirtuale q ata mbartin, mbi t cilat muza t qmtoj me ndjeshmri interesante t gjithafrymzimet pr ta derdhur pasionin dhe vrullin poetik n krijime ende m t arrira q tuparaprijn zhvillimeve t sotme letrare. Pasi liria e krijimit tani jep mundsi e premisa t mdhapr t krijuar vlera m t bukura ideoestetike dhe artistike n prgjithsi. Kjo bhet edomosdoshme meq krijimtaria sht si dashuria, pasi edhe ajo nuk ka mosh. Prandaj shtlogjike q bisturia dashamirse e mendimit shkencor letrar t bj krasitjen e nevojshme n doprurje krijuese me masn e vlersimit profesional pluralist. Sitja vlersuese e keqkuptimeve dhee deformimeve t periudhs tranzitore, do ti hap rrug emancipimit t mendimit letrar e t

metods s krijimit dhe qndrimit t zhdrvjellt e koherent t krijuesve me nj teknik emnyr komunikimi bashkkohore n trajtimin dhe pruarjen e zhanreve t ndryshme telexuesit e do kategorie.

Pretendimi i studimit nuk kkon ti bj nj analiz t gjithanshme tr prodhimtaris styre letrare me vlera ideoartistike t njohura. Por vetm sa t hap shtigjet e pashkelura tvlersimit nga vmendja e opinionit t kritiks letrare duke trajtuar pes-gjasht problemeletrare me shfaqjet e pbashkta e t veanta t tyre. Falanga mendimesh t nxituara e jo pakt paragjykuara gjat gjysms s dyt t shekullit t kaluar kan tentuar ta ln n hijen ennvlersimit krijimtarin poetike t shkrimtarve mirditor Preng Cub Lleshi e Gjok Beci, MarkMarku e Ndue Deda, Agim Doi e Ndue Nikolli, e t vet autorit n fjal dhe t atyre durrsakHysen Sinani e Shpendi Topollaj, Flora Dervishi e Fatmira Kulli, Myzejen Konduri e RuzhdiGole, Nikollla Spathari e Vasillaq Papaj, Daut Hoxha e Bardhyl Agasi e t ndonj tjetri, t cilt

jetn e tyre prej intelektuali e kan ushqyer edhe me kng e krijime prozaike q jan ruajtur tfreskta n zemrat e lexuesve mirditor e bregdetar q prej shum kohsh. Dihet q injorimi ezilia jan si kpurdhat e mkateve t inatit injorant apo hileqar, t cilat kur gjejn terenturfullojn t ia zn hisen e diellit sinqeritetit e bukuris krijuese q t venitet n honet eharress prodhimtaria e mirfillt letrare e lvruar me prkushtim e nivel t veant nga krijuesitmirditor e durrsak. Por fal guximit t tyre krijues ata nuk u prkuln. Pathosi i zjarrit tshqiptarizmit n krijimet e poetve mirditor shkndijon xixa stralli me artikulimin e fakteve e tmotiveve t liruara nga dufet panegjerike, nga mjegulla e inferioritetit apo nga klithmat evjetruara provinciale. Krijimet e tyre me knaqsin e shijeve estetike dhe cilsin e lartartistike e historike nuk mbetn kurrsesi as peng dhe as trofe e krijimtaris folkloristike aporrapsodike, si mund t pshpris ndonj z meskin apo keqdashs, duke marr shkas ngaforma e ligjrimit prsa i prket mjeteve shprehse t gurrs popullore. Ata n mnyr racionale

i dhan hov epiks heroike dhe lirizmit poetik t gurrs s pashterrshme mirditore, t cilat mendjenjat si prush plotsuan nj boshllk kohor t krijuar q pas ikjes s rilindsve t mdhenjPashko Vasa, Preng Doi, Gjergj Fishta e Ndre Mjeda. Pasi prodhimtaria letrare e viteve 70 -tishte mjaft e varfr dhe krijimet e zrave t rinj mirditor solln n kujtesn e shqiptarve faktinkuptimplot se damari poetik e kultural i Mirdits sht gjallruar n udhn e ktyre korifejve mesythe t ri krijues mjaft premtues. Me vrullet cilsore t krijimeve t tyre ata shprndantymtajn e keqinterpretimeve e t mungess s vlersimeve q u mundua t prhaptemediokriteti i pushtetarve dhe i strukturave moniste n t shkuarn.

8/2/2019 Bised me poezin

5/144

5

N veprat poetike e prozaike, dramaturgjike apo studimore ndrthuret nj lnd letrareshumngjyrshe me dramaticitet drithrues, plot shpirtzime estetike q bulojn nga brendia eprmbajtjes. Prandaj trillet e imagjinats bashkohen e ngjizen me saktsin e meditimit ekurajn e reflektimit dhe me bukurin narrative t shqiptimit si aroma e luleve t Valmorit apo siflladet e Nenshenjtit.3 Kmbana poetike e tyre ende vazhdon t bjer pr lastart e vlerave treja q duhet t mbjell qytetrimi i sotm pr t ardhmen e tij. E mirfilli sht e kuptueshme

q kto mendje t ditura ia shtojn dritn e dituris altarit kultural t Mirdits. Megjithat thellimii qmtimit e i hulumtimit me befasit e shkaqeve subjektive krkon prkujdesje t vazhdueshmeq t bhet nj pun cilsore e herpashershme pr t njohur intensitetin e vlerave dhe tmendimeve q prhapin kolazhin brilant t krijimeve t ktyre autorve. Brezat tan dhe ata qdo t vijn pas nesh, fal dashuris dhe korrektsis s dituris t shokve e miqve do tanjohin t freskt veprimtarin e gjall njerzore, krijuese dhe shoqrore t shkrimtarit edramaturgut perlatas Bardhok Sulejmani, besnikrin e t cilit e ka lartsuar denjsisht breziyn me shprehjen kuptimplote E bekuar heshtja jote, Bardhok!4 E kjo pat ndodhur n vitin1957-t, kur sknderbegasin e ri, birin e nj familje malsore me shum tradita e burrni, e patnxjerr nga rreshti i kuadratit t gjelbrt urdhri djallzor i strukturave t kohs pr mos kallzimine arratisjes s nj bashkshkollari dibran. Ather kjo ndarje e dhimbshme ishte me pasoja thidhura se persekutimi ekstrem livadhiste jo vetm mbi ndjenjat e ktij t riu, por sillte nj mij e

nj t kqija pr familjen e rrethin e afrt atje n Perlatin e dashur. Megjithat Bardhoku i ri, meat fytyr t hequr e bukuroshe dhe me trupin si lastari i nj lisi t shndetshm t vendlindjes,nuk u prkul nga e papritura q i goditi fort ndjenjat rinore t shpirtit t pastr e patriot, duke ishkaktuar familjes nj dhimbje t gjat. Vese nj dhimbje mjaft krenare, pasi djali i tyre nukmund t quhej kurr besprer. Kjo ndarje nga shkolla Skenderbej ia shtoi pasionin, forcatdhe guximin artistik pr tu futur me nj her n jet n shtpin e kulturs s fshatit PerlatQendr, n klubin kultural t Rubikut e m von si drejtues i pallatit t kulturs n qytetin eRrshenit. Karaketri i tij i mbl e shum i komunikueshm dhe zgjuarsia e mprehtsiaintelektuale i dhan frymzimet e para pr t hyr e pr tu lidhur pazgjishmrisht me artin ekulturn mirditore e kombtare. Menuria, kmbngulja dhe palodhshmria e vrulleve t tijapasionante e ngjizn plotsisht veprimtarin e tij artistike e krijuese me botn e artit shqiptar.Me krijuesit e talentuar Gjok Beci e Preng Cubi, Pal Prlala e Ndue Gjika, Dorja Nini e

Aleksandr Lalo, Zef Nikolli e Muhamet Darova, Lin Loci e Fran Vorfi, Kol Picaku e Mark Gjoka,Viktor Gjinkolaj e Preng Maca, Ruzhdi Gole e Ndrec Doda dhe t tjer, ai e ngjiti ansamblinMirdita n kulmet m t larta t artit popullor kombtar dhe krijoi degn e lidhjes sshkrimtarve t Mirdits, t ciln e drejtoi pr disa vjet. Gjat ksaj periudhe bota e tij ebrendshme u ngarkua me mbresa, prceptime e ndijime shum t forta poetike, t cilatfrymzimi i kndellur do ti hidhte n reportazhe e tregime, n skee e monografi letraro -artistikee n prmbledhjen e kngve popullore mirditore. Frut i dashuris s tij pr vendlindjen, i njpasurie t till kulturore e shpirtrore artistike ishte dhe formimi i ndrgjegjes e i pjekurisletrare, e cila u zotua me impenjimin artistik, duke krijuar pes drama me nivel t lartideoartistik, si ishin: Prmbysja, Biri i Mirdits, Pushkt e flamurit, Themelet e forta, Ky nuksht kufiri i fundit, t cilat jan vlersuar e nderuar me mime t para rajonale e kombtare.Me kto drama Bardhi u ka br nj autopsi t thell temave sociale, atdhetare dhe karaktereve

dramatike, t cilat pasqyronin luftn popullore ndaj mbeturinave t shekujve q ndrydhnin epengonin emancipimin e femrs mirditore, duke nxjerrur n pah kontributin e muar theronjve t saj n luftn pr lirim, n mbrojtjen e pavarsis, n pajtimin e gjaqeve dhe nzhvillimin e madh t industris s bakrit, ku vet minatort e metalurgt u bn aktort einskenimit t tyre teatral me mjaft dinjitet artistik. Ndonse vitet kan ikur, ai mban mbi supe njpasuri t vyer letrare e artistike me peshn e vlersimit t tre dekoratave t larta q ka marr.Aktualisht ende vazhdon t punoj pr prjetsimin e popullarizimin e verimtaris kulturore eartistike t artistve e figurave t respektuara mirditore, si Bilbili i kngs mirditore-Fran Vorfi(monografi), Pesha e faljes s gjakut, Maj dhe rrz maleve (rrfenja) dhe mografin Ky dhe

8/2/2019 Bised me poezin

6/144

6

bakri-Dod Tusha, ku pr t gjitha kto vepra kujtesa e brezave t ardhshm do ti dhurojvetm lulet e mirnjohjes m t lart.

Megjithat krijimtaria e gjithanshme e poetve mirditor e durrsak lidhet jo vetm mevendlindjen, por me gjith vendin ton, se identiteti i tyre paraqitet si diamanti qelibar q nuknjeh asnj turbullir e asnj flashk t hequr. Nga ky faktor tepr i rndsishm ata trashguanfondin e pasioneve poetike dhe ndjenjat e perceptimit e t prjetimit t bmave heroike q

derdhen me vrullet e pa prmbajtura t geneve tradicionale n krijimet patriotike, duke eriprtrir dashurin pr vendin, ku u ka lindur koka, ku kan belbzuar fjaln nn, ku kanhedhur shtat pr tu br nj dit poet e shkrimtar t dgjuar. Zri poetik lakonik e lapidar menota mallngjimi e dashurie t zjarrt shfaq qenien e tyre si malsor dhe bregdetar tkulturuar. Pasi vendlindja nuk sht vetm vegimi i nj afresku letrar, por nj mjedis medinamizmin kohor e hapsinor t shumsis s njerzve q e popullojn kte teritor megjallrin e jets s tyre. N fillimet e viteve 90 -t ngarkesat her emocionale e her irrituesenga kushtet historike q solli ndryshimi, e trazonin gjendjen shpirtrore t krijuesve mirditor edurrsak, ashtu si at t mbar vendit. Prandaj veprimtaria e tyre krijuese n ato vite u prballme veorit, peripecit dhe pasojat e dyzimit politiko-ideologjik. Dihet shkencrisht se kyfenomen jetsor lidhet me tjetrsimin psikologjik, ideopolitik, moral dhe shpirtror, sepse shtnj dukuri objektive me forcn e kundrshtimit n vetvete. Pr kt arsye nuk duhet t

uditemi, mbasi dihet q edhe poett e ktyre trevave vinin nga komunitete t politizuara dhe tideologjizuara. Dhe si shum intelektual t tjer, n botkuptimin e tyre kan patyr zhgnjime,iluzione e kundrshtime pr regjimin totalitar, t cilat pr arsye t ndryshme i kan prjetuar eruajtur t pashfaqura e t pakonsumuara. Pasi dihet q kostoja e represioneve n kultur e narte ishte me pasoja t rnda. Me zhvillimet demokratike kuraja e guximi i shfaqn hapur atopara opinionit qytetar, duke prmbushur nj detyrim t ligjshm pr ruajtjen e dinjitetit artistik.Meq letrsia gjithnj ka qen opozitare me shfaqjet negative dhe me dukurit burokratike tdo sistemi shoqror e me sherrnajn e klasave politike drejtuese n periudha t ndryshmehistorike. Kto dukuri politike, morale e kulturale i argumenton lnda artistike e cituar n kapiitujte ktij studimi. Ajo, prve qndrimit pozitiv q kritikon peripecit e diktaturs, shpreh edhependesn reformuese t tyre n fushn ideopolitike q mbetet si gangren pr vlerat e vrtetaartistike. Gjithashtu ajo sht edhe nj prpjekje e sinqert pr t qen jo vetm qytetar t

mir, por edhe krijues t lir si specie e veant e qenies shoqrore n kt epok historikeq kemi hyr. Aktoria e madhe franceze Brixhid Bardo dikur na msonte se N art, si edhe n

jet, ndodhin batica e zbatica t mdha...N zbaticn shpirtrore kuptohen m mir fenomenet,njihen m mir njerzit, miqt...vetja.5 Nga thelbi i ktij msimi del q kjo mdyshje u kthye nnj form t lart shpirtrore, intelektuale dhe etike t dyzimit, si nj shenj e pendimit, ereflektimit dhe e humanizmit. Ky sht shpjegimi relativ m shkencor i qndrimit dhe i kritiksndaj krijuesve q me ndrrimin e sistemeve shoqrore u larguan nga pikpamjet dhebotkuptimet e mparshme. Pasi nuk duhet t harrojm q n rrafshin socialpsikologjikshkrimtart i prkasin shtreszimit t mikroborgjis, karakteristika kryesore e s cils shtdyshimi, mungesa e besimit, lkundja e mdyshja ndaj perspektivs, t cilat jan shfaqje tipiket dyzimit. Pr kt arsye batica e zbatica e shpirtit dhe e mendjes jan t lidhura memeditimin krijues, kritik dhe autokritik n krkim t vetvetes, t rrugve t jets dhe t ecjes

prpara. Prandaj kto kushte t krijuara shkrimtart i prjetuan natyrshm me ann ereflektimeve n imazhet e ndrrave soditse. Kjo rezume e shkurtr prmbledhse krkonvmendjen e prhershme t studjuesve t palodhur e t kritiks s specializuar, veanrisht ttalenteve krijuese Behar Gjoka e Mark Marku, pr nj shpalosje t vlerave t mirqena letrareq kumton kjo prodhimtari letrare e nj niveli t knaqshm artistik n gjinin e poezis e tprozs, veprat e t cilve jan nj prurje serioze q e pasurojn letrsin ton. Megjithatqllimi dhe objektivi i ktij studimi sht t jap ndonj mendim sa m realist dhe t nevojshmpr krijimtarin e disa poetve t trevs mirditore dhe durrsake. Pasi niveli i krijimtaris s tyresht i barazvlefshm me veprimtarin poetike t shum krijuesve t vendit ton. Kujdesi e

8/2/2019 Bised me poezin

7/144

7

vmendja kryesore e tyre sht prqndruar n njohjen e realitetit ku jetojn e punojn meveorit e prgjithshme e t veanta dhe me prparsit e tij, duke zbrthyer e trajtuarpoetikisht kontradiktat e kundrshtit m evidente q jan shfaqur n zhvillimet demokratike tktyre dekadave pluraliste, pa harruar tematikn q lidhet me t kaluarn heroike, shoqrore ehistorike t shekujve t mparshm. Pikat e takimit midis ktyre krijuesve jan tematika eproblematika e prafrt e realitetit shqiptar t mbarsura me ngarkesa t ndryshme politike e

pluraliste, shoqrore e njerzore dhe tipoligjit prodhuese q rrok e prdor optika e krijimtariss tyre me t gjith elementt semantik t forms e t prmbajtjes. Le ti hedhim nj vshtrimpanorams s veprimtaris prodhuese letrare, duke i orientuar mendimet drejt nj koncentrimisa m prmbledhs e shkencor q t mund t japim portretin krijues t disave prej tyre.Vshtirsit e mdha q solli prmbysja e viteve 90-t me vendosjen e ekonomis s tregut, eparalizuan edhe krijimtarin prodhuese letrare, pasi mbijetesa e krijuesve u vshtirsuashum. Organeve prkatse nuk u ra ndrmend apo koha e pamjaftueshme nuk ua dhamundsin t merreshin me zhvillimin e prparsive t ksaj fushe shum t rndsishme tkulturs dhe t artit shqiptar. As pr t drejtat e autorit dhe pensionet e veanta q u takojnsipas ligjit prkats dhe as pr papunsin e varfrin e skajshme t krijuesve t sotm rrallkujtohen organizmat prkatse dhe kompetentt q e kan pr detyr, ndonse krkesat kanqen t pranishme her pas here. Kjo pamundsi e theksuar shtetrore dhe ekonomike e ka

prekur prodhimtarin letrare t shum krijuesve t zhanreve t ndryshme, t cilve nuk u shtdhn mundsia ti botojn n vazhdimsi krijimet e tyre. Edhe kujdesi i instancave letrare apo ishoqats s krijuesve vazhdon t jet i pamjaftueshm dhe anemik, pr ta bindur oreksin ebiznesit q ti kthej syt edhe m shum nga shkrimtart q jan t pamundur t dalin parapublikut me vepra t reja. N kte pasoj kan ndikuar edhe prpjekjet e vakta t disakrijuesve pr ta ar rrethin vicioz t pamundsis ekonomike t krijuar nga format dhe ligjet ekapitalizmit primitiv. Sa merren fare pak parasysh, nga organet vendore dhe tatimtaksat kushtetq dikton ligji i sponsorizimeve, pr zbatimin e neneve t tij q t mund tu vihet m mir evazhdimisht n ndihm forcave krijuese letrare.

Padyshim mirnjohja e detyrimit dshiron t ndalet n disa rezultate dritplota tprodhimtaris letrare t ktyre krijuesve. Prandaj prfaqsimi i denjt i ksaj veprimtarieartistike lidhet edhe me nderimin pr prozatorin e regjizorin e talentuar, artistin e popullit Gjergj

Vlashi, i cili edhe pse ka mbi shpatulla nj mosh bajagi t gjat e fisnike, rrezaton qartprballimin e furtunave t shekujve n t cilt shtrihet jeta e tij me peripeci, aktivitete tspikatura dhe krijime t mirfillta artistike. Prve aktiviteteve t dendura kulturore si ish regjizori mirnjohur n teatrin e Durrsit, ai nuk e ka ndrprer asnj her veprimtarin krijuese letraren gjinin e drams e t prozs poetike me tregime, skee, drama, romane dhe prkthime tndryshme, e cila vjen si pasuri e muar krijuese me risi t reja estetiko-dramaturgjike q do tmbeten si vlera t mirqena n fondin e letrsis shqipe. Edhe aktualisht ai vazhdon t punojme vullnet e profesionalizm t knaqshm artistik, duke stigmatizuar fenomenet qshqetsuan e trazuan jetn ton gjat ktyre dekadave pas 90-ts, si pr gjakmarrjen,shprishjen e karakterit e vrugimin e personalitetit individual dhe t identitetit kombtar tkategorive t ndryshme shoqrore. Shembulli i tij i vyer, i shkrimtarve Hysen Sinani e DautHoxha me disa vllime n gjinin e tregimit e t romanit, i studiusit t palodhur e i kritikut letrar

Fatmir Minguli q po bn nj pun t muar shkencore pr analizimin e publikimin eveprimtaris letrare t kolegve t tij shkrimtar, i Hysni yrbes me nj proz t ngrohtartistike, i Bashkim Hoxhs q e ka pasuruar ende m shum krijimtarin artistike me romane edrama t nj niveli bashkkohor dhe me nj pblicistik eseistike pr t cilat sht stimuluar memime t larta, i krijimtaris s dendur letrare t shkrimtarit e botuesit Petraq Risto, t poetveprodhimtar Ruzhdi Gole, Met Gjergji, Agim Bajrami e t ndonj tjetri; po ndiqet me prkushtimedhe nga krijuesit e ri Merita Thartori, Eva Kacani, Elton Bido, Xhevahir Cirongu, MyzejenKonduri dhe Ilir Paja, krijimet e t cilve po vijn si risi t reja gjith vitalitet estetik, t cilatdshmojn pr vlera t mirqena artistike.

8/2/2019 Bised me poezin

8/144

8

Pas 90-ts kaq shum u rebeluan ndjenjat, sa ndonj her u luhatn nga nj ekstremn tjetrin me shkarkesa mllefesh e ankthesh t politizuara, t cilat i tiganisnin situatat e acaruarapolitike dhe m shum t rnduara shpirtrisht e moralisht. Kjo tregon devizn e natyrshme

jetsore t krijuesve, t cilt n do epok historike kan qen t prfshir n ngjarjet politiket kohrave kur kan jetuar, duke pohuar kshtu lidhjen filozofike t politiks me moralin dheme artin. T ksaj periudhe zhgnjimesh historike, rrall her edhe tragjike, jan disa poezi t

Preng Cub Lleshit, Gjok Becit, Shpendi Topollajt, Muharrem Gazionit, Bardhyl Agasit, FloraDervishit, Nikolla Spatharit, Ruzhdi Goles, Vladimir Mus, Xhevahir Cirongut e t ndonj tjetrikrijuesi. Meditimet poetike n krijime t ndryshme ngujohen n llogoren e tyre idepolitike q nhapsirn e gjat kohore u q ngulur thell n ndrgjegjen vetjake si te shum krijues t tjern mbar vendin, duke i anashkaluar dshirat dhe qndrimet n dy kraht e pluralizmit q tbindeshin pr ndryshimet e mvonshme politiko-shoqrore. Dhimbja e thell njerzore prveprimet destruktive t dalura jasht kontrollit n vitet 90-97-t q solln pasoja t pallogaritura,i kishin prekur skajshm zemrn e shpirtin e tyre t ndjeshm, sa shprthimet prjetuan ereflektuan nj dshprim t ndjeshm e nj pikllim dramatik mjaft irritues. Kjo gjendje engarkuar emocionalisht u pasqyrua n ndonj krijim q fliste pr vrasjen e dashuris s dhjetrae qindra njerzve malsor e bregdetar nga ekstremizmi i populizmit t atyre viteve me vrugimine dhunimin e disa vlerave t arritura deri n at koh.

Kta poet e theksojn me forc, secili sipas mnyrs s tij t t konceptuarit, seinteresat ideopolitike prcaktojn n nj far mase n periudha t ndryshme t gjitha interesat

jetsore, do me thn edhe ato shpirtrore, kulturale e artistike. Kshtu, me kredon e tij tsinqert frymzimi i Preng Cubit shprthen me sihariqet e veprave poetike e historike Jam unndrimtari, N udh lindi nj kng, Gjurm malli, Yje t pashuar, Visari leksikor i Mirdits,Mirdita vatr e Dukagjinve..., Polemika pr Kastriott, Mendime kritike letrare dhe njpublicistik e zgjedhur nga dinamika e s prditshmes, t cilat prmbledhin mbi 200 e sakrijime poetike q ka prodhuar frymzimi i tij me nj tematik interesante. Problematika e ktyrevllimeve ngrthen n vetvete nj lnd t muar letrare, duke pasqyruar ide, shqetsime ezhvillime koherente t realitetit t dy sistemeve shoqrore q kaloi vendi yn. Kto vllime iprshkojn cikle t larmishme me kategori t ndryshme filozofiko-letrare, si krijime jubilare, tlamtumirs, t meditimeve, t gjurmve t jets dhe kngt e dhimbjes q ka prjetuar

ndjeshmria poetike n kte hapsir kohore. Revolta e vrulleve t mrrolura si te kngt euraganit t pashuar- Migjenit ton t madh, u derdh n vargje prekse e rrall her pesimisteme tharmin e nj esklamacioni t irrituar si te elegjia e Pashko Vass O moj Shqypni, e mjeraShqypni. Kshtu, shpirti i poetit P.C.Lleshi, n poezin e ti j elegjiake pr vendlindjen do tkndonte me z burrror sipas tradits mirditore:

O moj Mirdit, e mjera Mirdit!Kush ta prbalti ballin me drit?

A sishe ti, trimresh e dheut,nj shpat n krah t Sknderbeut?

Liris ti bijt a nuk ia fale,kur ziente pushka partizane?

Nuk mund ta nxij kush historin,me gjak t shkruar n suferin!Se bij e bija, si vargmal,do t ngrihen prap n piedestal!6

Kurse blasfemia alegorike e Prengs i bie pragut t dgjoj uniteti, i bie kohs t reflektojpushteti, u bie dhmbve t diktaturs q t treten, i thrret dituris q vlerat t mbeten:

Nj cop letr nga Mirditaprite sot sot, o Pelivan!

8/2/2019 Bised me poezin

9/144

9

Po ta shkruan Sokol Nikamaje bjeshks te nj stan.

Se fort mir kishin knduar,sa me dhimbje e humor,pr Shqiprin zemrcoptuarpushtetart mendjeholl.

Vall kjo sht demokracia?,pyet n heshtje zemrvrarkur t rivrasin bij e bijae t ln pa lapidar?7

Poeti i shquar lirik Gjok Beci prdor me efikasitet gjat procesit krijues formapragmatiste t skepts poetike pr t ngjizur ant e kundrta t shfaqjes s emocioneve qidet t dalin me kundrshti t buta e t larmishme, duke synuar bashkimin e tyre figurativ gjatligjrimit. Bie fjala shklqimin e drits s dijes me terrinn e thellsis s mediokritetit,kthjelltsin e orientimit me ret puplore t dehjes ekzaltuese, mprehtsin e mbl tdeklamimit t atyre q duhen fshikulluar nga mjedisi i ndrgjegjes shoqrore dhe shprthimet e

fuqishme delirante t heroizmit pr t rrnjosur dashurin sublime pr vendlindjen dhe atdheun.Gjat ksaj periudhe t polarizuar prej shum faktorsh, mbi kto kritere poetike e parimore,sht mbshtetur gjith krijimtaria e gjat letrare e ktij poeti q nga vitet 60-t, e cilaprmblidhet n vllimet e botuara Kur zgjohen bjeshkt, Zambaku im, Qiell e dh, Antologjia eshpirtit, Thuaj vetes ec dhe n qindra kng melodike q jan me nj nivel t admiruarideoartistik. Prandaj kan mbetur si perlat e gjerdanit t art t festivaleve kombtare e rajonale,duke i dhuruar lexuesve edhe sot knaqsi estetike t pakrahasueshme me nj ritm emuzikalitet t pa prsritshm. Veprat e tij jan nj pasuri e muar pr letrsin shqipe me mbi400 krijime poetike, secila m e bukur, m trheqse e me kuptimsi tematike dhe edukativeshum t gjr e jetsore. Ku bhet nj grshetim dhe ngjizje perfekte midis ligjrimit t traditspopullore me ligjrimin e kultivuar modern duke na magjepsur me magjin e fjals. Prandajzemra e plagosur forcat e errta t periudhs s prmbysjes i stigmatizonte me shigjeta dhimbje.

M shkoqur, sht e udhs t themi se me nj t lexuar disa krijime t veanta i fut brendavetes me tr knaqsin estetike q ato prftojn. Mbasi shijet shkojn drejt cakut t plqimit et pranimit me nj dshir entusiazte, e cila nuk heziton ti publikoj n mjediset letrare dheshoqrore:

Kish ardhur stina e rebelve,Prdhosej mermeri prmbi dyerdhe shklqimi i rubinve t fyer...

Ishte stin rrmbyesish q po iknin duarthat,Herdokur turprohet dhe errsira para drits,Pse s pendohen kurr rebelt plakits?8

Ndra reflektimi racional i poetit nga mrzia e irrituar shtegton me zemrim t takoj t vrtetn,

t takoj pranverat pr t lexuar kushtetutn e livadhit, kapitullin e shkuljes s ferrave:

Zgjate dorn, hiqmi paruket me vrtik,Grisma fustanin e partis dhe m shih!Mi shqyej mbathjet e nderit politik,Vishm tollumbat e Lulit Vocrr dhe m njih!

Me jetn time do dit humbas bast,megjithse i bindur pr shum t kundrta.

8/2/2019 Bised me poezin

10/144

10

Dhe mbeta i fyer prtej se n asht,dhe gjalloj i shkelur si bari nga thundra!9

Porsipas filozofis, kemi t bjm me nj lidhje ndrvepruese midis politiks e moralitme ndikim t ndjeshm ndaj ktyre dy fenomeneve apo marrdhnieve jetsore. Prandaj mefokusin e nj drite t paanshme, larg politizimit e ideologjizimit, i sheh raportet e politiks menjerzit dhe t qeverive me qytetart e vet poezia plot dahsuri e Ndue Deds, e cila

paralajmron q ndryshimet sikudo do t sjellin prmirsime edhe n fushn e marrdhnievesociale duke stigmatizuar sfilatat e panegjerizmave t panevojshme:

Parakalojn ministrat, ushtart, miset,lahutat, epet, flirtet q bien e zgjohen!Madonat veshur me fustan mndafshi,Heroinat e lodhura koten n bulevard!

Parakalon koha e shplarjes s madhe,koha e memories zero n parad.Parakalojn nj nga nj, nj nga nj,harruar nga shqiptart...shqiptart!10

Sipas nj ligji t hershm t pashkruar,qeverit ven e vijn n kte rrmet...,Pritet nj qeveri m pak dhelprq ta nis nga ekologjia e vet.11Poeti e shkrimtari m prodhimtar i pluralizmit i vlersuar nga opinioni letrar dhe i mbar

lexuesve, sht krijuesi n disa zhanre letrare, Shpendi Topollaj. Persekutimi monist me deliret skajshme, ndonse vinte nga nj familje me tradita patriotike para, gjat dhe pas lirimit menj kontribut t muar kombtar, e ndrydhi dhe e degdisi n baltn e vetmis dhe n furtunn evshtirsive t skutave m t izoluara t vendit. Megjithat shpirti patriotik kombtar dhedashuria e zjarrt pr vendin e popullin e tij t mbrujtura n shkolln e lart Sknderbej, iprballuan dhimbjen shpirtrore t brengave e t keqtrajtimeve dhe vshtirsit fizike e delirethakmarrse t syrit vzhgues t burokracis moniste. Dhe ngushllimin e lodhjen ai i gjeti te

dhuntia e talentit, t cilit i hapi horizontin pr t shikuar gjithnj nga dritaria e hapur e sardhmes pa i kursyer energjit e jets s brisht q ngrohej me dromcat e dashuris s familjest persekutuar dhe t sinqeritetit t iltr t shoqris ushtarake q e ushqyen me balsamin embijetess dinjitoze duke i dhn forca e besim t mbaronte edhe fakultetin juridik. T ksajperiudhe t kndellur me emocione n zjarrin e rokatave t tensionuara gjat zhvillimevedemokratike jan 26 vepra letrare: 6 poetike me 391 poezi ku 99 prej tyre i kndojn vetmdashuris, prozaike me tregime e romane e kritik letrare dhe publicistike, nga t cilat ia vlen tprmendim disa prej tyre: Gjith dashurit e mia, Mag jistari i dashuris, Lirikat e zemrs mepoezi t zgjedhura dhe tre vllime pr mitologjin greke t ngjizura me problematikn shqiptareduke i pagzuar si arkeologjia e shpirtit; Lott e zambakut dhe Mashtruesi (romnane); Rrfimete kapitenit dhe Autograf (tregime e novela); Flakt e fjals, Jemi vllezr, Shoku m i mir,Paqja-virtyt i civilizimit e Triumfi i arsyes (kritika letrare) dhe nj publicistik e letrarizuar nga

jeta e prditshme. Prandaj ndjeshmria e tij e pezmuar nuk mund t rrinte pa i shprehurshqetsimet dhe qndrimet poetike pr paudhsit e zhvillimeve t pakontrolluara:

Si do vej puna jon, si do vej?O bot, urrejtja dhe dashuria e par!do dit q vjen n luft do na gjeje prap do t mbesim miq t pandar.12

Ku s flitet pr ndrgjegjedhe as pr drejtsi,

8/2/2019 Bised me poezin

11/144

11

Ku nderi quhet ves,vityti ligsi...,13

Ndonj politikan apo mburravec i sotm q e quan kolltukun si dhurat dhe nuk e lshon pa errzuar orteku popullor, t nxjerr msime nga poeti grek Hesiodi i shek.8-t, ku vlerat engurtsuara historike t asaj periudhe na i sjell t freskta pa hakmarrje guximi i erudicionitpoetik t Shpendi Topollajt me kuptimsin e veshjes figurative t ndjeshmris estetike n

vargjet e m poshtme:Sot n kohn q jetojmkur s i njohim perndit,Ditirambe pse kndojmpr t fortt pa merit?14

O ju njerz t liq q kurr nuk mu ndat, ju q me poshtrsi m mrzitt, mbajeni mend:T gjithve u kam falur, se rruga e gjate ksaj bote t bukur, pr urrejtje ska vend.15

Po t jet se nga dajaku

i menur bhet njeriu,S i do ngrn gomarit hakupo t thot: jam gjeniu!16

Poetesha tashm e afirmuar Flora Dervishi ka shrbyer si msuese e gjuh-letrsisshqipe n rrethe t ndryshme t vendit, aktualisht punon si drejtore e biblioteks s qytetit dhepedagoge n universitetin e Durrsit. Ajo me talentin e saj t spikatur ka shkruar 9 vllime tndryshme me poezi e n proz, krijimet e t cilave jan vlera t mirqena letrare q rrezatojnmesazhe t ndjeshme ideoestetike me nivel t dukshm artistik. Nga trsia e veprave, katr

jan vllime poetike: Lulekumbulla, Krkoj, Pas nj ndrre, Mes enigmave, ku n tre prej tyreprblidhen 162 poezi, nga t cilat 29 i kndojn dashuris n prgjithsi si virtyt njerzor. Penae saj nuk ka reshtur s shkruari edhe pes libra n proz: Hija vrasse (novel), Sazan eKaraburun i kam vatanet e mija (mongrafi), 60 vjet port e dituris (histori), Drama e Minush

Jeros (biobliografi), Vetm e vrteta na bn njerz t lir (kujtime), prve reensioneve,shkrimeve profesionale pr bibliotekat, skenare, tekste kngsh dhe ooperetash. Pr kteveprimtari krijuese letrare e artistike sht vlersuar me shtat mime t ndryshme lokale ekombtare. Poezia e saj sht me nj tematik t gjr: e ngroht, e sinqert dhe mjaft jetsoreq pasqyron an t ndryshme t realitetit shqiptar q nga vendlindja deri n bjeshkt e veriut,prej t cilave na ka prcjellur jehonn e heroizmit me ngjarje kulmore dhe kontrubutin e figuravet shquara, flladet e Jonit, bukurin e peisazheve t pishnajave e livadheve alpine, gzimet ethjeshta dhe brengat e ndryshme njerzore, prpjekjet pr mbijetes, mbresat shpirtrore prudhtimet e saja jasht vendit dhe pr pasojat e plagve t emigrimit pr zemrn e fort tpopullit ton. Megjithat muza e frymzimit t ndjeshm pikllohej tej mase e zhytur n njdhimbje t madhe kur shihte veprimet destruktive t ngjarjeve t viteve 90 -t, prandaj ligjronteme zemrim:

Koh cikloneshm pikon n zemr...Nj djal i bukur e humbi syrin n demonstrat.Nj tjetr shtinte: posht, ky palo shtet...!!!Shteti s dgjontedhe plumbi shoqes time i bri rikoshet...!

Takim me dhimbjenpr dit,

8/2/2019 Bised me poezin

12/144

12

pr dit...pr dit...!17

Vajza jon e vogl struketpastaj na befason, klthet:Paqe! Paqe! O njerz t mir...!

Ne shurdhmemec?!Apo akullnaja tingullin ka ngrir...?S ka paqe. U shpall tabu pa dekret.Dhe grindja klandestine rri n pushtet...18Poeti e kritiku kavajas Muharrem Gazioni ka nj jet t tr q krijon poezi, ku spikasin

ndjenjat e iltrta, mendimet e menura, mjeshtria e fjals estetike dhe qndrimet patriotike n16 veprat letrare q ka shkruar nga rinia e hershme e vitit 1973 dhe deri m sot, disa nga tcilat jan:Vjersha, Gjurmt partizane, Tre thesaret, Nektari i shpirtit, Lulet e vjeshts,Telegramet e gjetheve, Urtsi, Lule q fluturojn, ku vetm n dy vllimet e fundit prfshihen165 vjersha, 24 prej t cilave i kndojn dashuris. Kurse n vllimet e haikut nga 297 strofapoetike, 114 i kndojn dashuris. Ndrsa n proz ka shkruar vllime me tregime Nj kaf mebisht, Kshilltari i ashpr, Shpirt i shqetsuar e t tjera. Mbresat, pikpamjet dhe qndrimet e

tij pr kto ndryshime ai i shpreh me vargjet:Kohrat e reja sa kan ndryshuar!U b bish zemra n kraharuar!Eh, koh, koh! far ndryshimi!Bish: fjala, heshtja dhe durimi!

N kte bot hi mos bj udi,dhe bish e ngopur shqyen pr knaqsi!19

Duke i shprehur paknaqsit stigmatizuese pr veprimet destruktive e inondatat e ndodhurame qndrimin e papajtueshm ndaj t kqijave, i cili megjithat mbjell shpresa dhe optimizmte brezat e sotm e t ardhshm pr t qetsuar shpirtrat me vargjet plot figuracion tndjeshm estetik:

Ka ardhur nj koh e lemerishme,koha e varrmihsve t historiskur zgjuar jan djajt e skterrst sulmojn tempujt e perndis.20

Kjo zemr irret, digjet,( nuk bka menduria!)N shpirt besimi ndizet:Do bhet Shqipria!21Guximi i pezmimit t Bardhyl Agasit jo vetm si veprimtar shoqror, por edhe n mnyr

poetike e ka shprehur dhimbjen e tij prsa po ngjante n ato vite t prmbysjes s madhe, i cilika botuar gjat ksaj periudhe pes vllime poetike me dinjitet artistik: Fjala e fshehur, elsat e

ferrit, Gjithandej, Pyes detin e qiellin dhe Ura e fundit, ku vetm n tre vllimet e funditprfshihen 280 poezi, prej t cilave 76 i kndojn dashuris. N dy vllime e ka vn theksin tezgjimi popullor pr nj t ardhme m t mir pa prekur lirin, as historin, as dashurin dhe aspoezin q me emrin e bukur t demokracis t ngrem ndrrat tona t reja dhe t pagzojmfmijt, duke shprehur qndrimin nprmjet stigmatizimeve me vargje kuptimplota. N vizitn ebr n Manila t Filipineve kuraja poetike nuk hesht, por me guximin e nj diplomati pyetpresidenten e vendit pr konceptimin dhe qndrimin q duhet t ket njerzimi ndaj historis stij. Dhe mikesha vizionare e prtej oqeanit i jep prgjigjen e sakt q duhet ta ket parasyshdo klas politike pr t ardhmen e saj.

8/2/2019 Bised me poezin

13/144

13

Kur sheh se batakinjt e djeshmnderohen dhe veten ndjejn serbes,Kur t paaftt e mediokritgdhijn burra shteti nj mngjes,

Dhe Zotin shajn pa gj t keq,

mbasi kte bot t shthururasnj nga kta nuk e ndreq.22

Pyes presidentendhe m jep shpjegim:-Zhdukm diktatorin,por jo historin.23

Ti ngrem rradhazi dollit,secilit nj shndet!Le ti harrojm partitdhe luftn pr pushtet.24

N kte qerthull pasojash ka jetuar e krijuar edhe poeti i talentuar Piro Minguli, i cili kanj prvoj t gjat e mjaft t pasur n arsim si msues gjuh-letrsie q zen fill me kundrimetmagjepse nga malet e Himars q falen me kaltrsin e Jonit, shtegton te bukurit e bjeshkvet Kuksit q mbshtesin kokn mbi diskun e diellit dhe i mbledh frutet e krijimtaris s tij meqetsin e perndimit t art n bregdetin e Durrsit t lasht, i cili e rinon muzn poetike t dokrijuesi me perlat e bukuris s peisazhit rrethanor. T tilla q mbeten t freskta n kujtesnartistike jan shum poezi. Por e gjej me vend t theksoj e veoj disa prej tyre: 22 vjet, Thememrin tnd, Npr udhkryqet e jets, Dy dit e dy net, Nna ime, Karakteristika e msuesit tfshatit, N asfaltin e lagur nga shiu, M thot dikush, Srish pres, Dit smundje, Mund timerrja fjalt, Npr ikjen e ditve, Djalit tim, Rekuiem pr trenat, Gruas, Nj dit, Striptiza eshpirtit e t tjera. Ky talent ka shkruar me dhjetra e qindra krijime letrare gjat viteve prannxnsve t dashur, pa t cilt jeta i dukej e zbeht, e varfr, pse jo hiperbolikisht n raste t

veanta edhe e vdekur kur alergjia e frymzimit rndohej nga ngarkesat emocionale q iimpononin rrethanat e jets. Por pr arsye ekonomike Piro me pak kursime ka botuar 120krijime poetike n vllimin dinjitoz Npr ikjen e ditve, 13 prej t cilave jan lirika pr dahurint radhitura krahas krijimeve m t arrira bashkkohore. Ky vllim e prfaqson denjsishtkrijimtarin e tij n kt zhanr poetik. Shpirtin e autorit e prekin shqetsimet q krijon politika:

Mjeshtrit t maskave i sht shtuar puna,prdit trokasin n portn e shtpis s tij...Mjeshtrit t maskave i krkohen maska:...t derrit, t luanit, t tigrit, t panters...Krkojn maska t buta e paqsore,pr t qen sa m t pafajshm...,mjafton...t prshtaten me klimn aktuale...

Po harrojn fytyrn e njeriut.25

Miting...njerzit kan mbytur sheshin.

8/2/2019 Bised me poezin

14/144

14

Me ne n pushtet,gomari fluturon,dikush n tribunme z kozmik premton.

Dalldia e flamujve partiak,

dalldia e thirrjeve histerike,dalldia e ulrimave pa frprhapet deri n horizont...kur nnat e tyre gati sa nuk shkallojn,se sdin tu japin pr t ngrn!26

Ngjarjet e atyre viteve i prjetoi me nj tension shpirtror dhe me ndjenja t trazuara nganj brishtsi e dhimbshme njerzore edhe poeti i ri Vladimir Mua, vrulli poetik i t cilit kaspikatur q hert n shtypin ushtarak, por m dukshm koht e fundit me katr vllime mevjersha dhe nj monografi familjare: Gjeneza ime, Burimet e jets, Akuarel, Rrzllime, Yjeendacak (tanka), ku prfshihen 220 vjersha me 34 poezi vetm pr dashurin. Ndrsa nga142 strofat e tankave, 28 prej tyre i kndojn dashuris. Ndryshimet e vrullshme t atyre viteveme paqartrsin e ngjarjeve fillimisht e prekn zemrn e ndjeshme, sa mbresat e frymzimit t

rebeluar i hodhi n vargje me nj pyetje drejtuar t ardhmes:T drejta, na thon, keni shum,sju pengon askush, flisni sa doni.Ku t kaloni i keni si lum,ama ve pun nga ne mos krkoni!27

Kjo koh e re,koh e Madhembarsur ngado me dhimbje.Vall,kjo qenka rilindje...?!28

T njejtin tundim t zemruar prjetoi n shpirt edhe poeti e shkrimtari Nikolla Spathari

pr ngjarjet e vitit 90-t se si do tu shkonte fati zhvillimeve t mtejshme. Ai sht me njprvoj t gjat letrare m shum n krijimtarin pr fmij dhe n publicistik ani pse qshkolluar pr shkencat e natyrs. Megjithat vllimet e tij letrare t ksaj periudhe tregojndendsin e konizitetit t shkurtsis s mendimit poetik. Gjat nj kohe t gjat shumvjeareka shkruar katr poema pr fmij me tem patriotike e nga jeta e prditshme, tre vllimepoetike:Prtej shiut, Prkohsisht e bukur, T shtyhet mngjesi ku prfshihen 199 vjersha,nga t cilat 79 prej tyre i kndojn vetm dashuris. Ndrsa n proz ka shkruar romaninDjemt e dikurshm, tre vllime me tregime dhe gj e gjza, nj me publicistik e njmonografi pr vendlindjen. Me nj ironi e sarkazm t hidhur stigmatizon veprimet e kastspolitike e pushtetare me vargjet:

Lidr partishdhe shtetar

irren n fjalime profane.Pozojn t fryr n tribuna,shtrngojn duart t qeshur n ekrane...29

Elektriistine dors par,

8/2/2019 Bised me poezin

15/144

15

Nuk e merr dotme tre shkrimtar!30

N qoft se mendjene merr do skot,sht mbush dhe qielli

plot me idiot!31N t dy trevat objekt t ktij studimi, dekadat e fundit kan br emr edhe talente t

tjera n zhanre t ndryshme me krijime dinjitoze letrare. Kjo risi ngjall mirnjohje pr vlerat etyre krijuese. Prandaj dshira e nderimit nuk mund t rrij pa i prmendur krijuesit e ktyretrevave, konkretisht t ndjerin Pal Prlala, poetin e talentuar lirik Agim Doi, prozatorin NdueGjika, poetin e studjuesin dhe pedagogun Mark Marku, poett Dod Pjetraj, Viktor Gjinkola ePreng Maca e ndonj tjetr. Kurse n trevn e Durrsit, Krujs e Kavajs kan spikatur meveprat e tyre si poet t talentuar Halit Shamata, Abdulla Tafa, Hamdi Mee, Merita Thartori,Eva Kacani, Elton Bido, Ilir Paja dhe krijimet e brishta t birit t tomorrics s Skraparit XhevahirCirongut, i cili sht br banor i bregdetit durrsak. Pr arsye t ndryshme objektive, prveatyre q theksuam n krye t radhve, po ndalemi vetm n krijimtarin e poetes s re MeritaThartori e t krijuesit Xhevahir Cirongu.

Poetia e re Merita Thartori (Kui) me profesion msuese e gjuh-letrsis shqipe, ndekadn e fundit ka spikatur me nj krijimtari t dendur e dinjitoze me katr vllime poetike:Poezi t brishta, Shtati, Pothuajse vetja dhe Diell i von ku prfshihen afrsisht 300 poezi prejt cilave 103 i kndojn dashuris erotike, prve krijimeve t hershme rinore n shtypin lokal,pr t cilat sht nderuar edhe me mime t ndryshme letrare. Poezit e saja karakterizohennga nj tematik e problematik me mbresa t shumta, t iltrta e t sinqerta, n t cilat imbrun e i derdh me shum kujdes profesional, ndjeshmri t lart estetike dhe pjekuri artistikemeditimet dhe prceptimet e frymzimit t saj pasionant. Ato prcillen me ngjyra t fortaflakrimi n nj form e mnyr krejt t re bashkkohsie moderne, ndryshe nga poett emsiprm. Pasi pasqyrojn e rrezatojn edhe dashurin e pastr pasionante, edhe dallgt endjenjave njerzore q n raste t veanta vuajn nga zhgnjimi e falsiteti, nga varfria epabesia. Por niveli i kuptimsis s ndrgjegjes letrare bn t mundur q t triumfojn

optimizmi, shpresa e besimi pr ti dhn poezis pasaportn e qytetaris dhe lirin e plot temancipimit. Sa guximi poetik sfidon do penges, do humbje apo tendenc mashtrimi q ingjiten si rrodhe n prballje me sakrificat e jets, ku intensiteti i vshtirsive ngrihet e ulet sipaszikzakeve intensive t zhvillimeve kohore pa u ngjitur ndrojtja e siguris te lumturia e dshiruarn kulmet e mbijetess. Poezia e Merits, e prgjithson artistikisht virtytin e dashurin me njfisnikri t prmbajtur sa m afr gzimeve e hidhrimeve njerzore dhe duke hyr n thelbin esaj e shpirtzon estetikisht at. Pr rrjedhoj na jep nj poezi me nuanca t dukshme qytetariedhe me frymmarrie t gjr emancipuese sa m larg ndikimeve ideologjike pa u prfshir nmakinacionet politike dhe n alergjit partiake sikur nuk ka jetuar fare ktu. Duke e stakuarmendjen nga intrigat dhe interesat e politiks, meditimet i prkushtohen rrugs sintelektualizmit e t profesionit t saj t dashur, ku nj vend t rndsishm zen erotizmi, i cilishkrihet n harmoni me lirizmin e idileve shpirtrore. Krijimet e saja po i shikojm n vijim, pasi

ajo nuk merret gjat me t kaluarn e monizmit e as t vendit dhe me pasojat e tij, ka besojmdo ta bj n krijimet e ardhshme. Me sa duket, shkaku jan temperamenti i saj q nuk edshiron e nuk merakoset ti prshtatet karriers s klass politike. Por edhe mbresat e paktanga mosha rinore apo ndonj arsye tjetr vetjake pr t mos e politizuar krijimtarin e saj,mbase kan ndikuar n formimin e personalitetit si intelektuale, si profesioniste e si krijuesemjaft mir e realizuar. Kjo sht nj gj e mir, vese duhet mbajtur parasysh q moralin njhap e ndan nga politika, pasi lidhjet e kondicionuara e t ndrvarura midis ktyre dyveprimtarive jetsore filozofikisht jan ndikuese t forta t pashmangshme dhe t detyrueshmeme trysnin e tyre. Megjithat n t ardhmen shpresojm ta ket parasysh, q tu rezervoj nj

8/2/2019 Bised me poezin

16/144

16

vend m t dukshm ngjarjeve t rndsishme historike nga varen fatet e popullit e t venditdhe figurave t shquara kombtare, mjerimit e varfris apo mirqenies, duke e ndalurfrymzimin m shum te qyteti i lindjes, te origjina e profesioni dhe vendbanimi aktual pr tcilat kurioziteti shoqror e letrar sht i interesuar t vihet n dijeni gjithsesi pr prejardhjen dheperipecit shoqrore t sajat. Pastaj muza e frymzimit qmton me shum pasion fjaln dhelirin e saj, ngulet me mjaft seriozitet te problemet virtuale dhe te virtyti i dashuris njerzore, t

cilat i trajton thellsisht e gjrsht me kompetenc poetike dhe nivel t mir artistik. Megjithseqndrimi i saj pr politikn dhe ideologjin paraqitet me nuancat e nj indiferentizmi semplist,ajo nuk harron ta ngul penn fort te pasojat njerzore q shkaktojn ato ndaj shpirtrave tpafajshm, te pragmatizmi prjashtues i kapitalizmit fillestar primitiv q i pasuron njerzit memarifetet e mafiozllkut ekstrem, te shqetsimet e bots s sotme me subjekte pluraliste tpaorganizuara si duhet, te durimi q duhet t kemi pr t pritur agimin e t nesrmes mendjenjn e fisnikris s faljes.

Si gjakrat kurtizane i prflaknme kahje t kundrta,me dashje t kundrta...Dy bot prnjimend n vuajtje!32

Bota q presim:As kthim prapa, as krenari perndimore.astet e duhura:As shpresa t mbara, as retorika.Dhimbjet prsrisin katastrofatDhe dashurit njerzoresi t pakuptimta i qepen logjiks.Lehin, krkojn hapsira,Si dijetare t zemrs dfrejnpr pak ndryshim qiellor, toksor,pr pak lavdi t munguar n qiellinq kristalizon

mbarsi!33

Edhe net pa gjumpr krimet q nuk i kam kryer.Vngrm sheh mngjesi!

Jam si n pushimin mes betejash,ku s ka t plagosur,ve brejtje shpirtrash t pafajshm!34

Madje qielli mbeti i paprekshm

edhe pse eklipsi i kalli frik.Dua t jem trill,er n prill.E ndjeshme n padukje,e hekurt n dhimbje,Meduz n qllim.

Dua t jem nat e qiell bashk,pambarimisht me kmb n tok!35

8/2/2019 Bised me poezin

17/144

17

Nj zemr e menur e didelirin e madhshtis blu.Por as edhe dhurohetmermeri i prdhunuar i shpress!36

Skenart me lotu ngjajn magjive t fshehta,buks q prvidhet,prdhosjes s dobsive.Ata sfidojn pasigurin,shfaqjen e qenies,me fatin luftojn sizifisht! 37

Kurthit kush i bhet streh,tradhtari! (?)Shpress kush i bhet nn,besimi!38

Koha e bri burr,Fati gjysm njeri!39

Gjithka sht atje ku nuk duket,prpara!40

Duke krkuar kohn kur ishe ti,Xixllonja u kthye n grer. t lumturoi fati padrejtsi, prkohsi?!41

At q zemra e mban si ngr,koha do ta ket plag!42

Ndrsa Xhevahir Cironku sht lindur n Leskov t Tomorrics s lasht t Skraparitheroik. Pas mbarimit t shkolls s mesme ka vazhduar n Kor nj kurs kulture prbibliotekat. N vitin 1986 pr prkushtimin e tij t spikatur n aktivitetet kulturale e artistike shtdekoruar me medaljen Naim Frashri. Q kur ishte n vendlindje paraqitet me pasionin e njkrijuesi t ri fillimisht n fushn e gazetaris me shkrime, reportazhe e monografi n gazetatlokale e kombtare dhe me mbledhjen e nj frazeologjie t pasur popullore. M von guximipoetik ka provuar t shkruaj poezi t brishta e tregime t shkurtra eseistike, ku n vitin 1984sht nderuar me mim t par pr nj poezi t paraqitur si kng n festivalin e kngs prfmij q organizohet n qytetin e Shkodrs. Pr arsye shndetsore sht marr me pun tlehta n kultur e n telekom, aktualisht jeton e kriojn n qytetin e Durrsit. Kto krijime tbrishta i mbrujti me ide t qarta patriotike, me sinqeritet t iltr krijues dhe me nj tematikkoherente pr traditat e mira t popullit e kontributin e muar t figurave t ndritura t kombit, t

cilat i ka derdhur bukur npr vargje me balsamin e zemrs e me nektarin e shpirtit t tij tpastr n vllimet poetike Kush ia shkeli syrin Ilds, Shpirtit i thrres dhe n vllimet prozaikeTomorrica zemra jon, Mall nga Oqeani. Prve reensioneve letrare pr librat e poetve e tshkrimtarve, skicave t thjeshta e t shkurtra dhe monografive t ndjeshme e t mbushurame refleksione meditative me nj problematik interesante, t cilat nuk prton ti hedh n shtypme ngrohtsin, kujdesin e kulturuar dhe qmtimin letrar gjithnj t vmendshm prkrijimtarin letrare. Pothuajse e gjith lnda poetike e meriton nga ana artistike t trajtohet sipasproblematiks s ktij studimi, duke mos marr parasysh punn fare t pakujdesshme e joprofesionale t redaktorve t ktyre librave, megjith respektin q gzon personaliteti i tyre. E

8/2/2019 Bised me poezin

18/144

18

theksuam fort kt an t krijimtaris s tij jo vetm nga indinjimi profesional, por m shumnga keqardhja q ndjen besimi i nj krijuesi fillestar pr t ia dorzuar veprn e tij nj specilaistit mirfillt t letrave q vepra t dal me t tr parametrat cilsor q prcaktojn dinjetinestetik dhe vlerat artistike t saja pr tu shrbyer si nj material krijues kulturalogjik ikndshm, i dobishm dhe i plqyeshm e i pranueshm nga niveli i lexuesve.

Megjithat sht e udhs ta kthejm vmendjen te logjika vlersuese pr ngjarjet e atyre

viteve q secili t nxjerr reflektimet dhe msimet m t domosdoshme e m t dobishme pr tardhmen. Konkretisht procesi i ndryshimit dhe i riprtritjes nuk duhej ti harronte dhe as t mosi merrte n konsiderat teorit, rregullat dhe praktikat kapitaliste q i kishim msuar ashtugjysmake n shkollat tona. Nuk duhej ta bjerrnim kohn n rrokopujn e gjetjes s rrugve e tmjeteve m efikase e m t mundshme q ti prdornim pr tu integruar pa dhimbje e pasoja tskajshme n procesin e vendosjes s marrdhnieve t ekonomis s tregut. Pasi ky proces qu b i mundur pa vullnetin, dshirn dhe miratimin e s majts ekstreme, si thuhet n Mirdit,erdhi si nj evolucion i but pa pushk t shtime pr fatin e mir t njerzis s traumatizuar.Kjo tregoi se njerzia ishte lodhur e i kishte ardhur n maj t hunds etatizmi burokratik icentralizmit t egr monist. Po ashtu ajo tregoi se ai sistem kishte marr teposhten epakthyeshme, t ciln ekstremiteti nostalgjik e konservator nuk e kuptoi rrezikun e kataklizmit qpo vinte t prmbyste gjithka kishte arritur ky popull me sakrifica. Por si thot batuta e fabuls

s ujkut, disa shpesh i masin gjrat me kutin nj ok lopa e nj gjysm mzati, pa i brimtsisht llogarit e duhura si t ndrtohet jeta individuale e kolektive. Pasi orientimi i shpejtmbeti n pozitat e vjetra t nostalgjis paranojake q i kishte kaluar koha se monizmi hngrivetveten. U bn shqetsuese me smurjen e opinionit masiv llafollogjit shterp, t cilat eharxhonin kohn kafeneve e mjediseve t tjera familjare e shoqrore me kotsira pa bereqet.Kundrshtit egoiste e t pamotivuara pr parcelizimet pluraliste mbolln farsn e prarjes sunitetit. Paknaqsit e dhimbshme q u krijuan nga dukurit e nj kriminaliteti t rrezikshm,tronditn zemrn e kujtdo. Dhe premisat e vogla e t zymta t zhvillimit q u paraqitn fillimishtnuk e ndryshuan shpejt gjendjen e rnduar ekonomiko-sociale t shqiptarve. Moskuptimi igjith ktyre faktorve e i t tjerve q mund t rendis menuria e cilitdo, mjaft intelektualdinjitoz me nj kontribut t muar kombtar i la larg prparsive t nj integrimi t shpejt qme njohurit dhe prvojn e tyre ti vinin shpatullat zhvillimit t prgjithshm kombtar, madje

edhe kultural e letrar. Ata mbetn vetm idealist tragjik, t urt gjer n dhembje, t thjeshtgjer n madhshti!, q u sakrifikuan t bnin histori. Pasi nuk e kuptuan q kapitalizmi m pardo t sillte pluralizmin e karaktereve, se n kte sistem kategorit e moralit...marrin ngjyratdhe vlerat e kategorive ekonomike, se politika pjell hilen, djallzin, hipokrizin dhemashtrimin pr t marr pushtetin.43 Ktu sht e nevojshme t sjellim n kujtes edhemsimin e intelektualve t ditur francez q disa lider duke menduar se mbrojnvirtytin...vendosin tiranin.44

Dihet nga historia se radikalizmi ekstrem i revolucionit borgjez t Francs i vitit 1794bashk me Robespierin kositi edhe teorin e tyre politiko-filozofike liri-barazi-vllazrim.

Anologjia e t vrtets historike shqiptare u konkretizua edhe te ne para 90-ts, duke nakthjelluar tani plotsisht se monizmi n hapsirn e tij kohore krijoi shtresn e filistinve-tbrezit pa histori, pr t cilt korifeu i t majts ekstreme dikur do t paralajmronte lidhjen e

tjetrsimit me varfrin e puntorve se Bota glon nga filistint, nga shoqria e tyre, ashtu siglon nj kufom nga krimbat. Pra, filistinizmi nuk sht gj tjetr, vese natyra dhe shpirti imikroborgjezis.45 Dhe tek ne kta ishin: shtresa e bejlerve dhe e agallarve t ri t socializmite pa shpallur, e drejta e pakufizuar e fitimtarit t lufts pr t marr gjithka, joshja e postevenga karrierizmi i paskrupullt pr t kapur hierarkit e larta q t jepnin privilegje, tendencatburokratike pr nj jet t rehatshme q t merrnin prej shoqris m shum se sa i jepnin asajapo m tepr se u takonte. Meq parja filloi t hynte kudo duke zvendsuar virtytet. U dukntentativat e pronsimit t gjithkaje me zgjrimin e kopshtit e t tufzave dhe me shfaqjet nnrrogoz t fijeve t korrupsionit, me manin e hiperbolizimit t stimujve, ashprsimin e lufts s

8/2/2019 Bised me poezin

19/144

19

klasave jo vetm ndaj t prmbysurve. Por edhe ndaj t tjerve q mendonin ndryshe apo qshprehnin paknaqsi ndaj vijs ideopolitike t partis shtet duke shtuar kshtu radht ekundrshtarve ndaj sistemit n fuqi dhe ndaj mungess s vigjilencs t strukturave prkatsepr ti parandaluar t kqijat e burokratizimit n sistemi monist e ndaj faktorve t tjer q sollnkalbzimin e sistemit. Kjo shtres e re shoqrore e personifikuar me qindra persona, t cilt ekishin prjetuar hidhrimin e rrebesheve t persekutimit, i braktisi idealet komuniste dhe luftonteme do mjet si nj bashksi interesash materialiste pr fitime personale. Pr tia arritur atijqllimi t fshehur n botkuptimin e ndrgjegjen e tyre mikroborgjeze, me ndihmn e faktorvet tjer t jashtm e t mbrendshm, e prmbysn at q kishin ndrtuar idealistt romantikme sa mundn e ashtu si dinin. Kta faktor politiko-ideologjik dhe ekonomiko-shoqror qdegjeneruan sistemin e shkuar n radh t par duheshin kuptuar, analizuar e shqyrtuar nmnyr shum kritike me vendosmri nga intelektualt e mirfillt q aspironin t ngjitninmajat e dituris. Sepse udhheqja me strukturat e partis shtet nuk e bnte dot at para 90-ts, meq i kishte krijuar vet dhe ishte msuar me elozhet e koncepteve liberalo-borgjeze q iaservilosnin do dit. Kjo duhej br jo vetm nga elita akademike, por nga t gjith intelektualtq ta kuptonin se ndryshimi ishte i domosdoshm jo vetm nga kontradiktat e mbrendshme qzienin n realitetin ton. Por q t kishim nj mirqenie pr t gjith dhe t ruheshim ngakataklizmi, i cili po ndodhte n vendet e lindjes. Pasi edhe vendet socialiste t lindjes ju

kundrvun idealeve komuniste me inkurajimin dhe lejimin e lindjes s elementve kapitalistn gjirin e shoqrive t tyre. Duhej kuptuar m shpejt se e famshmja barazi e t drejtave midisgjith njerzve nuk sht kurr nj barazi reale,46 si thot sociologu Henri Mendras. Atherkrkesa me forc pr reformim e ndryshim do ta kthjellonte secilin t jepte kontributin e tij q ait bhej me kosto sa m t leht dhe me humbje sa m t vogla n t gjitha fushat sipas njprogresi shkencor pr t ardhmen. Dhe jo t prodhonim konflikte sociale, kundrvnie e mllefepa fund, llafollogji ekstreme pa kurrfar prfitimi q nxisnin arjen e unitetit dhe irritime tskajshme q vraponin pas kapriove fanatike ose pas berihajt. Gjendjen e ksaj situate qkishte mbrthyer vendin e shoqrin ton duhej ta kuptonin edhe krijuesit tan nga anaideoplitike e shkencore dhe jo t fragmentarizoheshin pas oroditjeve marramendse, dukeidentifikuar ndryshimet e sistemit me disa lider pluralist q kishin marr yryshin e idiotit tprmbysnin gjithka prej urrejtjes pesdhjetvjeare. U ndala pak sa munda, n sqarimin

politiko-filozofik dhe social-ekonomik t problemit t ndrrimit t dy sistemeve shoqrore krejt tkundrta. Pasi tharmi i ktij shndrrimi ka prekur e ndikuar ndjeshm edhe procesin krijues tveprimtaris letrare. Prandaj n ndrgjegjen poetike t autorve t msiprm gjurmt dramatiket kataklizmit t madh t fundshekullit t kaluar jan pasqyruar me reflektimet e tyre n ngjizjene tipologjis krijuese letrare. Produkt i ksaj tipologjie n at hapsir kohore q e prjetuam tgjith jan edhe krijimet e sinqerta t cituara m sipr t paraqitura me veshjen estetike mjaft tknaqshme nga ana artistike dhe ideore. Megjithat reagimet e pluralizmit konvergojn mengjyra dhe intensitet prjetimi mjaft t ndryshm te persona t veant, t cilt pa dashje meshikime t shtrembta kan shigjetuar ndonj krijues me alergji ekstreme partiake duke ngriturvesht habia pr livadhisjen e irritimeve, rebelimin e qndrimeve dhe mos orientimin te vlerat kuduhej t ishte balanca e vrtet e gjykimit t tyre. Pr kte shkak ndaj pasojave q erdhn, disakrijues jan gjetur jo vetm t paprgatitur, por edhe n pozicion t paqart, rrall her edhe

jasht loje. Sa nga kjo mangsi apo paaftsi u orientuan me vshtirsi n situatat e n kushtet ereja q u krijuan pas prmbysjes politike t s shkuars. N nj far mnyre duke mosdemonstruar vlerat kulturale t merituara dhe duke mos e kuptuar shkencrisht objektivitetin eshndrrimeve historike me domosdoshmrin e ndryshimit t qndrimeve subjektive nprputhje me at realitet q u krijua.

Natyrisht nj dukuri q duhet vlersuar sht fakti se nj shembull nismtar iintelektualizmit shqiptar, pr njohjen e realitetit t athershm me situatat e krijuara dhe prorientimin drejt perspektivave t s ardhmes s shqiptarve n nj mas fillestare sa lejontekamxhiku i diktaurs moniste, kan qen Ylli Popa, Sali Bberisha, Ismail Kadarea, Rexhep

8/2/2019 Bised me poezin

20/144

20

Mejdani, Aleksandr Meksi, Sabri Godo, Eduart Selami, Alfred Moisiu, Fatos Nano, Ylli Veisiu,Gramoz Pashko, Zef Brozi, Bamir Topi, Zef Bushati e Dritero Agolli, Paskal Milo, XhevahirSpahiu, Hysen e Shaban Sinani, Maks Velo e Primo Shllaku, Ardian Klosi e Fatos Lubonja,Teodor Lao e Visar Zhiti, Fatos Kongoli e Bardhyl Londo, Sadik Bejko e Gjergj Vlashi, EdiRama e Shpendi Topollaj, Gjok Beci e Mark Marku, Pre Zogaj e Agim Doi, Frrok upi eMoikom Zeqo, Koo Petriti e Rudolf Marku, Robert Papa e Martin Leka, Bashkim Hoxha e

Shaban Memia, Aleksandr Biberaj e Kolec Topalli, Zija ela e Lisien Bashkurti, Koo Danaj eMehmet Elezi, Besnik Mustafaj e Bardhok Cara, Spartak Ngjela e Rustem Gjata, Kudret ela eKujtim ashku, Kasem Bioku e Beqir Meta dhe artist e historian, akademik e shkenctardhe profesor t shquar t mjeksis, drejtsis apo t ekonomis s vendit. Prkushtimi i tcilve me qindra intelektual t tjer t shquar pluralist sht prpjekur ti shikoj, prceptoj egjykoj fenomenet e ndryshme jasht diapazonit politiko-ideologjik dhe jasht kuadrit partiak epersonal, vese sipas nivelit shkencor dialektik, social-ekonomik dhe juridiko-artistik me njpragmatizm gjithprfshirs. Produkt i ktyre refleksioneve intelektuale ka qen krijimi iveprave letrare Shklqimi dhe rnia e shokut Zylo, Dshtaku, Zhurma e errave t dikurshme,Fytyra e dyt, Dimri i vetmis s madhe, Dasma, Kronik n gur, Pashallart, Juga e bardh,Njollat e murrme, Tuneli, krijime t Vehbi Sknderit e Teodor Laos, romani i Koo Kosts, disatregime t Shefqet Tiganit, poezi t Gjok Becit e Agim Doit dhe studime t Preng Cub Lleshit

e t tjera, q n at koh paralajmronin n mnyr alegorike e simbolike dekompozimin engadalshm t sistemit monist, se krkimi i ideales absolute ishte utopi q nuk do t arrihejkurr. Por kritika e politizuar dhe e idelogjizuar i pat stigmatizuar rrept me nota ekstremiste sit pavrteta e t papranueshme q njollosnin ngjyrat e atij sistemi. Vese e vrteta historike nnj hapsir kohore t shkurtr provoi t kundrtn, se ato ishin nj sinjal i fort qparalajmronin teposhtjen e monizmit. Mirpo mentaliteti sektar e konservator i burokracisdrejtuese dhe administrative n vend q t merrte masa pr riparimin e t arave ose npamundsi t hidhte themele t reja pr mbajtjen m kmb t kshtjells s ngritur, filloigjuetin e shpirtrave t talentuar q pasqyronin drejt realitetin kohor duke e br publikesmundjen e gangrenizimit t atij sistemi. Klithjet hereziste pr ngjyrat biografike u bn krisjam e rrezikshme e unitetit, hipokrizi mashtruese pr marrjen e kolltukut t pushtetit dhetendenca intriguese pr pastrimin e idealistve m t mir nga jeta politiko-legjislative dhe

ekonomiko-kulturale e shoqris. Prandaj tjetrsimi i njeriut t ri erdhi me hedhjen e rrnjvet aleancs me veset, e cila me tundimin e thell i brente karakteret si mola mobiljet. Kshtu,del si domosdoshmri, t reflektojm me oobjektivitet shkencor ndaj gjith ngjarjeve q kaprjetuar populli yn q nga pavarsia e deri m sot duke mposhtur ndjenjat meskine tnostalgjis s tepruar e t alergjis s irrituar, t amullis indiferente e t oportunizmit liberaldhe t politizimit t shkencave historike, sociale e letrare. Pasi kto kategori negative bazohente fitimi dhe spekullimi i interesave politike e klanore dhe ekonomiko-shoqrore pr kapitalkarrierist, pluralist dhe materialo-teknik, duke pretenduar e tentuar t kushtzojn e ndikojndukshm edhe tipologjin e procesit krijues t veprimtaris letrare e artistike t do krijuesi.

II.

8/2/2019 Bised me poezin

21/144

21

POLITIZIMI DHE IDEOLOGJIZIMI NXITNIN LUFTN E KLASAVE...

Dihet q kto dy koncepte, t cilat m von u bn parimet m t rndsishme tsistemit monist, kan qen shtylla kurrizore q duhej t prshkonte si fill i kuq tr formn dheprmbajtjen e veprimtaris krijuese n t gjitha zhanret e prodhimtaris artistike n rrafshin ekulturs kombtare. Paqartsit dhe nnvlersimet q vinin nga disnivelet kulturale, tendencat

liberale pr t mos ia vn veshin gjithnj krcnimit alergjik t strukturave t kohs,pamundsit ose mungesa e dshirs pr t mos u thelluar n paraqitjen e dogmave t asajkohe sipas kritereve t realizmit socialist n krijimet e tyre, shkarjet e lehta apo rndesat mekoncepte borgjeze t veshura me kostum marksist n prmbajtjen e veprave artistike dheimponimi i nj politizimi e ideologjizimi me egrsi t skajshme n veprimtarit praktike ishin disanga shkaqet e atakimit t parimeve moniste nga autor t ndryshm. Pasi te mirditort n atmjedis t kufizuar ky ishte m i ashpr e m i drejtprdrejt nga vigjilenca e kontrolli i censursdhe nga veoria psikologjike e tipit kalorik t veshur me velin e sedrs malsore pr t mos uturpruar edhe me gjra pa pesh juridike e shoqrore. Kurse te bregdetart mundsit emanovrimit e t sofistikimit ishin m favorizuese dhe shfaqjet negative trajtoheshin meindiferencn e butsis s tipit sanguin pa vn alarmin pr far mund t ndodhte. Meqensevshtirsit e kontrollit shtoheshin nga prmasat e territorit dhe t shtimit t popullsis s qytetit,

t cilat natyrshm ishin m t mdha. Faktort dhe mundsit ndihmse pr t stimuluar dolloji krijimtarie n qytet ishin m t dukshme qoft nga ana kohore, materiale apo profesionale.Me kta faktor motivohet irritimi i qndrimit t krijuesve mirditor e durrsak pr situatat eviteve 90-t, si shumica e kolegve t tyre n mbar vendin, kundr veprimeve politike edestruktive t pakontrolluara t rrymave populiste e kriminale q u shfaqn n fillimet eproceseve demokratike. Kto zinin fill te rrnjt e paknaqsis, t keqtrajtimeve ekeqinterpretimeve q ishin akumuluar ndaj veprimeve dhe vlersimeve burokratike t diktaturspr krijimet e tyre ose pr lidhjet shoqrore larg strukturave letrare t kohs. Pasi q atherkishin lindur sythet e shndetshme t mendimit ndryshe, krkesat pr cilsi m t lart ttipologjis krijuese dhe veprimet revoltuese pr m shum liri krijimi. Pasoj e mbarsjes sndrgjegjes letrare t krijuesve me ndikime t forta emocionale e shpirtrore ishin edheshprthimet poetike ndaj egrsis s skajshme t lufts s klasave n monizm, por edhe fill

pas revolucionit demokratik, me t cilat ata shprehnin qndrimin e tyre parimor ndaj raportit qkishin patur shqiptart me diktaturn pothuajse pesdhjetvjeare. Ata i rikthehen edhe nj herktij raporti me historit dramatike e t papranueshme t atij sistemi me sfonde prgjithsisht tvrazhda e ndonj her hiperbolizuese, por trheqse q rrekeshin t joshnin bindjet e njerzvepr dmet e tij. Pra, frymzimi i shtjellon e i ngjiz krijimet me nervin e nj dhimbje t fort prfar kishte ndodhur ather n skajimin e lufts brenda gjirit t popullit, ku persekutimi bhejrefren metaforik me pasoja negative. Ata u prpoqn t nnvizonin pasojat dhe kostot e krizss mbijetess, t cilat rrezikonin shprbrjen e unitetit t trevave n mbar vendin dhe tidentitetit t personazheve letrare. Por n t njejtn koh shtrojn edhe nevojn e dobishmriss prjetimit t mundsive e shanseve pozitive q t jep liria e gjithanshme, t cilat duhenprdorur drejt dhe jo t keqkuptoheshin e keqshfrytzoheshin sipas logjiks s pangopsisegoiste t veseve q lindn me kuptimet e gabuara t liris s frenuar. Duke shkruar pr kte

raport t shqiptarve me diktaturn q e prcolln me tamtame, shpirti i tyre poetik u bntethirrje strukturave t reja q po ngriheshin dhe mbar njerzve q mos ta humbnin arsyen meveprime destruktive a imorale, sepse do t ricikloheshin me ngjyra totalitare, duke riprtritur njluft t re klasore me element, pasoja e personazhe t tjera m fatkeqe, t cilat do t pengoninseriozisht premisat dhe prparsit e nj zhvilimi t ri demokratik.

Keqinterpretimi i prmbajtjes s krijimeve t ndryshme t P.C.Lleshit e Gjok Becit,Ndue Nikollit e Shpendi Topollajt, Hysen Sinanit e Nikolla Spatharit dhe t ndonj tjetri ngastrukturat e kohs bhej pr koncepte idepolitike dhe lidhje biografike t pa prshtatshme ndajsistemit, pr interesa klanore e partiake dhe favorizime nepotike krahinore duke i ln n

8/2/2019 Bised me poezin

22/144

22

harres, injoruar e mosvlersuar n koh si e meritonin q t mos shkonin te lexuesinprmjet publikimit masiv t tyre. Por konkretisht ky gjykim ekstremist pr ndonjrin prej tyrenuk bhej pr njollat biografike t prejardhjes s Prengs, Gjoks apo t Shpendit meq ktavinin nga familje tepr t pastrta nga ana klasore e politike, si bhej pr at t Ndue Nikollit,Hysen Sinanit apo t ndonj tjetri q nuk iu hoq pulla e posts nga prapa pr rrethin familjart deklasuar q kishin. Pasi tre poett jetim mirditor vinin nga familje t thjeshta e tejet t

vuajtura, t cilt u rritn m shum t pangrn e t paveshur nga varfria ekstreme. NdonseBeci, Nikolli e Topollaj kishin t afrm nga rrethi i tyre me cene biografike t etikuar ngadiktatura si t deklasuar. Por paragjykimi drastik vinte n radh t par nga karakteri i egrrepresiv i regjimit monist me politikn sektare kulturale, me ideologjin e propagandn e vjetruardhe me represionet e skajshme t censurs mediokre. Megjithat ishin familjet e tyre dhestrukturat altruiste vendore q e kishin vn dorn n zemr sipas idealeve t mira q edhekta t rriteshin e shkolloheshin si shokt e tjer. Krkesa e fort e tre poetve mirditor dhe eShpendit, u dha mundsin e vazhdimit m tej t shkolls s lart, nga ku u kthyen t formuar siintelektual me vizione t reja. Por ngarkesa dhe variacionet e jets studentore apo t fillimit tkarriers si msues e jurist ushtarak i largoi nga syri vzhgues shtetror dhe nga alergjia ekontrollit ideologjik e partiako-letrar. sht e kuptueshme q krijimtaria letrare t kishtendrprerje t justifikuara publikuese, duke shkruar vetm pr fondin e tyre vetjak. Gjat

vazhdimit t puns veprimtaria krijuese filloi t ndeshej me mediokritetin partiak, me xhelozinirrituese klanore dhe me injorimin krahinor kur filluan t paraqisnin para opinionit letrar idet emendimet kritike dhe kredot poetike e prsiatjet gjuhsore. Shprehja me nj taktik jo fort tzgjedhur diplomatike e me nj ton t prer q nuk linte shteg pr lshime interpretuese dhemungesa e ndihms apo e mbshtetjes konkrete nga drejtuesit e institucioneve t specializuaraletrare t kohs, solli mosplqimin e ndonj krijimi poetik ose shkencor. U desh prmbysja eviteve 90-t q krijimtaria e tyre t merrte frym lirisht. Aty-ktu ajo e Prengs e Bardhit, eVladimirt dhe e Nikolls dhe e Flors ishte me nj ton alergjik mjaft t sert n dy kraht epluralizmit. Konkretisht ndrgjeja e pastr e tyre me origjin t varfr e me kultin tabu tprkatsis ndaj sistemit dhe ajo e Gjoks, Ndojt e Shpendit me gjendje t njejt varfrie efamiljare t goditur po nga ai sistem, u prekn mjaft nga kaosi i destabilizimit t vendit meveprime shkatrruese t pasuris kombtare, me dhunimin e vlerave historike, shkencore-letrare

e t prvojs shumvjeare dhe nga ndryshimet e papritura politike t vet sistemit mevendosjen e ligjeve t egra kapitaliste. Pra, me t njejtin ton, vese n dy kraht e kundrt tpluralizmit, shfrynte muza poetike e tyre. Me sa dukej edhe rrethi shoqror provincial kishtembetur brenda nj kurthi vicioz, ku debatet bheshin m tepr pr t kqijat q na kishin behurn der. Se sa pr hapjen e horizontit drejt prparsive jetsore dhe pr tu pasuruar me njbotkuptim t ri t vizionit q duhej t kishte e ardhmja. Me qllim q t korigjoheshin konceptete vjetruara e t luftoheshin ato burokratike, t cilat u bn nyje n fytin e sistemit t shkuar gjersa i zun frymn nj her e mir. Me sa kuptohet ndihma altruiste teorike e praktike nuk kaqen n nivelin e situatave t krijuara n t gjitha fushat dhe n at letrare, e cila e ndjentenevojn t zbrazej ashtu si ti vinte frymzimi spontan. Mirpo kriteri politiko-ideologjik i kohsprdori armn e preferuar: censurimin e heshtur sektar e burokratik t krijimeve q nuk iplqenin meq nuk e pranonte mendimin ndryshe dhe as lirin e plot t krijimit, vetm sa

lejonin kriteret e vendosura. Prandaj krijuesve t ksaj kategorie u binte koks duke sjellurpamundsin e krijimit t vlerave t reja letrare qoft nga provincat apo qytetet e vendit, sabotimi i tyre mbeti nj ndrr utopike. Pa lere m q pr krijime e autor shqiptar me njollabiografike e jasht kufijve apo perndimor, nuk bhej fjal t fletej ose t shkruhej n media,prve atyre q ishin miratuar n programet shkollore t niveleve t ndryshme t arsimit. Kjoishte pasoja skajore e izolimit dhe e kufizimit nga ashprsia e kritereve t lufts s klasave nart e kultur jo vetm brenda vendit, por edhe midis qytetrimeve europiane perndimore elindore. Prandaj zemrimit e hidhrimit t ktyre krijuesve ka gjas q u sht kujtuar kshilla

8/2/2019 Bised me poezin

23/144

23

e hershme e I. Turgenievit se nuk ka gj m t tmerrshme se sa t duash dhe mos t tduan47 t tjert n mjedisin prreth.

Megjithat kta e t tjer poet e shkrimtar nuk u gjunjzuan e as nuk u fshehn nguackn e krmillit para presioneve e stigmatizimeve t hierarkive dhe nuk pranuan t jetoninvetm me thrmiat q u servirte politika e dits. Por n heshtjen e asaj trheqje taktikedyzuese t diktuar nga imponimi nuk e braktisn dhe as nuk e pushuan asnj her krijimtarin

vetiake letrare e artistike duke shmangur me kujdes parsor rreziqet e mbijetess. Ndrsastrukturat e asaj kohe ndaj Gjok Becit ngrinin hipoteza pr shprthimin e dhuntive t tijakulturale e artistike si risi t reja, spikatja e t cilave me aftsit e talentit dhe ato organizativen festivalet lokale e kombtare detyrimisht trhoqi vmendjen jo vetm t ktyremekanizmave, por t mbar opinionit t emancipuar kultural. Kapja e ksaj hallke trndsishme artistike prej tij u b preludi i krijimtaris poetike t autorit, sa me qindra kng umbolln n zemrat e shqiptarve si zambakt e bardh t Mirdits. Ather vrullet e suksesit tkngs Beciane nuk mund ti mohonte askush. Prandaj nomenklatura e kohs e vendosi mepun n pallatin e kulturs s rrethit, ku dha kontribut t muar pr drejtimin e aktiviteteveartistike. Megjithat trysnia e presionit dhe e kontrollit t strukturave burokratike me trajtat ekamaleonit her ngrysej dhe her egrsohej, her merrte ngjyrn e nj shtirje ironike t klounitq detyrohej ta afronte nga shprthimi i dashuris s masave dhe nga vlersimet reale t

opinionit t shndosh ideoartistik. Prandaj n kte prballje rrokatash pozitive pr autorin dhemosbesimi enigmatik pr regjimin, talenti i Gjoks rritej cilsisht dhe frymzimi flakadan anteshtigje t reja m mahnitse. Kshtu t gjith kundrshtart i linte me gisht n goj, ndonsenuk harronin ti qndronin si hije nga pas. Ky ritual prndjekje ka ndodhur edhe me krijues ttjer, t cilt tani m dihen se i ka evidencuar koha e demokracis pluraliste. Mirpo nukvazhdoi shum, se lufta e klasave u shkaktoi vuajtje e konsumim dramatik shpirtror edheGjok Becit e Shpendi Topollajt. Jetimit mirditor i lan mbi shpatulla nj mkat absurd se dikukishte shar diktatorin e Rusis pr krimet e kryera ndaj popullit rus. Dhe alergjia e rrogozit eprfoli pa vones n dyert e censurs, ku ndshkimi i hidhur e telendisi moralisht dhe e mundoifizikisht, duke ia dobsuar zemrn e ndjeshme me pun t rnda n ferm e n ndrtim, kuelektroshoti i syrit vzhgues kundronte pandrprerje. Ndrsa Shpendin urdhri sektar ikomands burokrate e degdisi n qoshet e izolimit plot vshtirsi natyrore e njerzore. Jeta na

mson se disa shkrimtar e poet i kan ndry brenda vetes e kasaforts s tyre mendoreshum krijime t bukura pr arsye t ndryshme n gjysmshekullin e kaluar. Por triumfi i lirisshpirtrore krijuese n vitet 90-t ua dha prfundimisht mundsin t paraqiten te lexuesitdenjsisht me krijime mjaft t realizuara artistikisht. Prandaj q n at koh Gjoka infinitin ezemrimit e shprehte ironikisht me vete si nj pasthirrm blasfemike:

Partia ia merr toks katranin nga gjiu,Kungulli yn m i miri i bots sht. t duhet ty, i kuqi apo i ziu?Lidhe gjuhn dhe hesht!48

Mirpo patriotizmi i poetit gjen forca ta prcjell te lexuesit goditjen e diktaturs me nj rrfimpoetik kaq t qet, sa nuk ndjehet asnj fije hakmarrje mllefesh, vese nj kultur letrare plotndjenja njerzore:

I jam lutur lisit kur rendja pr manaferr,me gjethin e tij ku vrshllehet vrshlleva.Nuk i fola at dit kur po shkisja n humnerse pash korbin ti lpihej ferrs e u zhgnjeva...!

Kur m pa t mundur para shpendit monstr,

8/2/2019 Bised me poezin

24/144

24

lisi im m tepr ferrs iu hakrrua:U vendos puna jote se st kam motr,

jeto kot te ky dh prkrah me mua!49

Duke na kujtuar edhe historin e dhimbshme t viktimave t tjera t diktaturs q kan vuajturnjerzisht nga persekutimi i strukturave t saja, ndjeshmria e poetit shpreh ndjesit eqndrimit t tij:

Kur ai dhe burgu kacafyteshin pr ibret, ishte mbi lahut ajo prhirje me plak?Ishte vet ai q ecte mbi telin e jets s vet, sikur shkon e vjen mbi lahut nj hark...!50

Pikrisht pr dnimin e madh q u kishte dhn injorimi, mosprfillja e zeherosur dhepersekutimi delirant, sinqeriteti i poetit t zambakve nuk mund t rrin te pa ia treguar popullitt tij brengn e shpirtit se nuk guxonte t vdiste as n agonin e operacionit t zemrs, pasiintriga dhe kamaleonllku e kishin brejtur n heshtje pr shum koh.

Le t vijn dhe hipokritt e mi,tash nuk kam forc dern tua prplas.Nuk m vjen turp q do tu shuhem n sy,m vjen mjaft keq q i l pas...51

Ndrsa dufet alergjike t Preng Cubit n vitet 90-t e shihnin ndryshimin me pikllimvetm bardh e zi. Prandaj nuk rrinte dot pa e shfryr zemrimin e vargut t ngarkuaremocionalisht pr disa t kqija q ndodhnin njhersh pas kputjes s vargonjve nga liria efrenuar.

Erdhi koh kamaleonsh,koh e zez tjetrsimi,koh maskash, prostitutash,ku kmbkryq sht ulur krimi!52

Kurse poeti Ndue Deda shtron nevojn e kultivimit t virtyteve m t mira t karakteritnjerzor, me t cilat duhet t pllenohet ndrgjegja e secilit. iltrsia e sinqeriteti i komunikimitshpirtror, ndershmria e humanizmi altruist, besnikria dhe vetmohimi pr t mbrojtur tdrejtn, thnia e katr t vrtetave n sy me durim e ngrohtsi dhe bujaria e ndjenjave forcojn

unitetin e dashurin njerzore n do rrethan brenda marrdhnieve shoqrore n t gjithanivelet e jets, madje edhe n at letrare e kulturale. Pr ti ilustruar kto tipare t karakterit tpastr njerzor q fatkeqsisht nuk i shptoi dot persekutimit q n mosh t re, poeti zhytet nkrijimet e lashta Homerike me nderimin pr kujtimin e Polifemit, duke na dhn nj msim tvyer alegorik. Ndonse tani tranzicionin e kemi prcjellur me kosuret q hoqm dhe jeta i shtkthyer notmalitetit, duke hyr n hullin e vlerave m t mira kombtare me virtytet e sajatradicionale.

Bir i Poseidonit shtat metra nn dh,s qante as qeshte m!Aiii...syrin kush ta qiti!Brigjet mrmrinin:I yti...i yti! 53

Trumpeta in memoriem bie prmallshm,M shkund nga balta e m zgjon.Gjullurdia e mbidhshme m mend,Sa isha mbitoks, mi shkorritt degt...54Poetit Shpendi Topollaj nuk i shqiten nga kujtesa deliret e persekutimit t strukturave

burokratike t diktaturs edhe n ushtri, t cilat nuk donin t ia dinin pr kontributet atdhetare tfamiljes s tij pr lirin, mbrojtjen dhe zhvillimin e vendit. Prandaj ndaj djalit t brisht t tyre nukharronin t ushtronin presione, denigrime dhe keqtrajtime nga m t ndryshmet, duke ia cnuar

8/2/2019 Bised me poezin

25/144

25

lirit e t drejtat dhe vruguar dinjitetin me epitetet klasore t kohs. Kto kan ln mbresa tpashlyeshme n kujtesn dhe ndrgjegjen e tij t pastr, t cilat na i prcjell t ngjizura mefrymzime poetike mjaft t ndjeshme dhe nivel t knaqshm artistik.

Sa her guxova pr t luftuarme padrejtsit n kte bot,N vesh m thosh nj i mallkuar:nuk vure mend, o Don Kishot!?55

Sa vjet, sa vjet...e shoh botn n sydhe ajo mua m sheh.M ndodhi ta dua, por dhe ta pshty,m ndodhi, s kam pse ta fsheh!

Kur un hapa kraht...ta pushtoj,ajo nga un u largua.E kur ajo desh t m ledhatoj,nuk m binte inati mua.56

Kurse poetia Flora Dervishi i sjell prjetimet e saja me nj haluinacion real nga

prfytyrimet e sakta q kan njerzit pr kositjen e kundrshtarve nga kasta udhheqse ediktaturs vetm se ata mendonin ndryshe nga ajo. Me nj poezi tjetr ajo nxjerr n dritn ediellit hipokrizin e atij regjimi me alibin e gnjeshtrt q prdorte pr t mashtruar masat segjoja i dhimbseshin grat e deklasuara, prandaj i prcillte me nderime n banesn e fundit.Kto detaje shum domethnse t ashprsimit t skajshm t lufts s klasave n at kohkundr jets s njerzve, poetia i jep me vargje t goditura artistikisht, ndonse t ngarkuaraemocionalisht me hijen e mosqenies.

U ngritn nj nathijet nga varret.Hije t barabarta,pa poste, pa lavdi.Pran fshesarit dergjeshin

Gjeneralt...me nj plumb si hajmali!57

Amen!- thot diktaturapr zonjn e deklasuar.-Po ti kuturis?i thot nj i rrebeluar.

Pr zonjn amen! - kt kuturis.Pr vete, o zot! M bj katharsis...!58

Nse ti udhton n periferi t Londrs

pyete Shekspirin pr limitin e krimit,zhgnjimitdhe t pabesis.59Ndrsa Bardhyl Agasi i ndjen thell n shpirt dhimbjet q vinin nga veprimet e

kundrligjshme t diktaturs ndaj vendit e popullit, ndonse ishte punonjs kulture n at koh.Prandaj zemra e poetit nuk mund t rrinte pa e shfaqur hapur pezmimin pr ashprsimin e luftss klasave dhe teposhtjen e gjithanshme q kishin marr perspektivat e zhvillimit, duke na irrfyer mendimet e sinqerta me vargjet:

E para mbylli syt

8/2/2019 Bised me poezin

26/144

26

Dashuria...Liria pak m pas u ngri...Pak m von nxori frymn poezia,I fundit dhe ideali u shtri...60

N emr t popullit

tre plumba ballit,pes plumba gjoksitAtij, q kish luftuarn emr t popullit.61

Me fashot e vargjeve t mialidh plagt e tua.Koha ime e skuqur gjak, t bj pr ty? M thuaj!62

Poetii Piro Minguli e ndjente jo vetm n ndrgjegje peshn e rnd t veprimeveburokratike t atij sistemi, por konkretisht mbi shpatulla n jetn e prditshme, t cilat iabrejtn themelet atij shteti t ngritur me gjakun e mijra martirve t liris dhe me djersn e nj

populli t tr. Prandaj guximi i talentit t tij e derdhte frymzimin n vargjet sarkastike mekuptimsin e nj tablloje realiste:

Ai vizaton portretin e shefit vetm n profil,se kshtu ka mundsi ti zbukuroj tiparet,t ia bj pamjen disi m interesante,disi pozante,disi fotozhenike pr aktor filmi;

se kshtu ka mundsit ia prkdhel poetretin e ashpr...,t ia zbus trashsin e mendimit...,t ia mblsoj...ashprsin e shikimit...,

ta bj t duket i qeshur dhe i zgjuar!63

Ndonse poeti i ri Vladimir Mua asokohe ishte ushtarak i disllokuar diku n nj repartpr mbrojtjen e vendit, patjetr ishte n kontakt me njerzit dhe me vshtirsit e jets s tyre tprditshme, t cilat i pat akumuluar n prfytyrimet dhe n prceptimet e tija mjaft tndjeshme. Por kto ngarkesa emocionale guximi i frymzimit i derdhi bukur n vargje si njrevolt e dhimbshme e ndrgjegjes s puntorve t cfilitur tr jetn pr kafshatn e gojs.

Dhe puntort doln nga nntoka.Rrugt u mbushn me njerz t nxir:Grric faqet me thonj baca, nnlokja!Puntor trevoltuar ecin n mugtir!Dhe asgj nuk morn, ve dy duar,me to vetm bukn patn fituar!64

Nj fenomen i till kontraktues i ndrgjegjes qytetare ndodh edhe me poetin NikollaSpathari ku mjedisi shkodran ishte kopshti ku glonin n formn e batutave e t shakavestigmatizimet pr veprimet e kundrligjshme t strukturave moniste. Ndonse Nikolla vinte ngamalsia epike e ksaj treve me nj theks t veant patriotik, ku jan mbrujtur idealet e luftravepr liri e pavarsi. sht e kuptueshme se rrethanat familjare dhe militimi n gjirin ekomisarve t drits apo m von n kolektivin e gazets kryesore t regjimit, n at t Zritt popullit, e vun qenjen e tij gjithnj n lvizje n katr ant e rrethit dhe n kontakt tdrejtprdrejt me hallet, vshtirsit dhe padrejtsit e partiakve e t pushtetarve t asajkohe. Kto si shihet i ishin ngulur n ndrgjegje si veprime tejet buroktatike q po i brenin si

8/2/2019 Bised me poezin

27/144

27

gangren themelet e atij shteti. Prandaj, me sa duket, shpesh rokatat botkuptimore i kishinrn ndesh mendimit politik dhe vijs ideologjike qoft edhe t drejtuesve lokal t atij rrethi kupunonte e jetonte. Pikrisht pr kte, duke shpresuar t mos jen vetm qndrime individuale,ai nuk e fsheh zemrimin e thell pr kto struktura, por ia bn me dije edhe lexuesit me vargjemjaft t ngarkuara emocionalisht, ndonse balanca e vlersimit objektiv nuk del qart se n pozicion t drejtsis qndron e vrteta realisht.

T paprshtatshmdo kast m gjeti:Jasht nga partit!Jasht nga pushteti!65

N t dy bottqenke zuzar.Me zejen timeOpozitar!66

M lini t qetju komunist analfabet!

Pr librat e mi se dua buzqeshjen tuaj,Harruat se si vendosnit me autoritet...:t shkruaj apo t mos shkruaj....

Mi mbyllnit nj nga nj dyert e redaksive,por dyert e s bukurs nuk mi mbyllt dot.67

Ndrsa poeti i ri Xhevahir Cironku me fjal t thjeshta e t kulturuara q i burojn ngazemra e paqtuar tregon pr farset e persekutimit t regjimit monist pa dhn alarmin me klithjealergjike. Por kur hna t jet e plot e qielli me detin t jen kulluar, do t tregoj se ishte sigjethja e zverdhur e vjeshts q binte mbi tok nga furtuna e dallgve t lufts s egrklasore. Megjithse mendja i shkonte e i vinte, ajo guxonte ta bnte me dije se larg kishte plasurshtngata dhe hallet kishin zn shtratin. Pasi nuk donte t ia dinte se njerzit m t dashur t tij

ishin sakrifikuar n ball t par si lufttar pr liri e lirim kundr pushtuesve, por edhe nproceset demoktatike, ku liria shpirtrore shponte me shigjeta qiellin e ngrysur t viteve 90-tpr t kputur vargonjt e monizmit. Thjeshtsia e vargjeve t bukura e ravijzon qart ktbreng t s shkuars, e cila e ngacmon edhe sot ndjeshmrin e kujtimeve t tija.

Ashtu dhe zemra imee lodhur nga prleshjame kujtimin ogurzi,Nga plaga e zhgnjimitka rn n qetsi.68

Dhe shkrova pr t drejtne pr njerzit me nam.

Nga e drejta e psova,m etikuan llafazan.Nj z nga lart m tingllon:Helmin, brenda pse se mban?69

Mendja m sht rrokullisur shum larg

8/2/2019 Bised me poezin

28/144

28

dhe befas kthehej duke vrapuar prap.Me ndrojtje m thoshte, tutje ka shtrngat,shiko, hallet si lum kan zn shtrat!

Eh... rinia kaloi pa e kuptuar!Von kujtohet njeriu i shkret...

Sa shum vuajtje m kan kushtuar,t them t drejtn nuk e di as vet.70

Dy pllumba t bukur shumu ngritn n qiell e fluturuan...Liri-demokarci ushton nga lart,kjo fjal e brisht si mjalt!71

Dy prilli ka hedhur rrnjt n histori,se me gjakun e tij u shkrua n kaltrsi.Zambaku i Shkodrs do jet prhersimbol i liris q do t sjell pranver.72

Meditimit poetik t poetes Merita Thartori i prhiren hijet e iuzioneve t shkuara q endesillen mes nesh si t marrosura duke tentuar t trullosin e ekuilibrojn idet e reja dheprparsit e t ardhmes. Keqardhja e shpirtit t saj t ndjeshm vuan nga veprimet ebabzis, e cila n ortakri me mafiozllkun e mashtrimit xhvat lart e posht djersn e t tjerv