Birinci Sınıf için TEMEL İȘLETME - e-ucebnici na biznisot I_TUR_PRINT.pdf · bașlamanın...

TEMELİȘLETMETEMEL

İȘLETME

Dr. Dimitar Eft imoski Mr. Slavica Kovaçevska VelkovaZoran Zlatkovski

Birinci Sınıf için

İktisadi, Hukuki ve Ticari Eğitim

Yazarlar:Dimitar Eft imoskiSlavitsa Kovaçevska VelkovaZoran Zlatkovski

Değerlendiriciler:Dr. Kiril Postolov - BașkanVesna Traykovska Gikovska - ÜyeSonya İlieva - Üye

Dil Redaksiyonu:Prof. Dr. Arif Ago

Düzelti: Doç. Dr. Aktan Ago

Çeviri: Leyla Arif

Bilgisayar ișleri: Zoran Zlatkovski

Kapak tasarımı: Datapons

Yayıncı: Makedonya Cumhuriyeti Eğitim ve Bilim Bakanlığı

Basımevi: Grafi çki Centar Ltd., Üsküp

Makedonya Cumhuriyeti Eğitim ve Bilim Bakanının 22- 4323/1 sayılı ve 29. 07. 2010 tarihli kararnamesiyle, bu kitabın kullanılma izni veriliyor.

CIP - �� “��.�� ” , �� 658.1(075.3)��, !�� , �� / !�� "��, �� #�� $��, %�� %��. - �� : �� &� �� , 2010. - 166 ��. : ��. ; 25 ��'��"��: ��. 165ISBN 978-608-226-069-31. ��#�� $��, �� [ �� ] 2. %�� %�� [ �� ]COBISS.MK-ID 84237322

: �� &� �� , 2010. - 166

3

ÖNSÖZ

Saygıdeğer öğrenciler, bu kitap orta mesleki eğitimin iktisadi, ticari ve hukuki eğitimi-nin birinci sınıf öğrencilerine öngörülmüștür.

Kitabın birincil amacı ve görevi, küçük ölçekli ișletmelerin rolü ve önemini tanı-manızı, bireysel ișletmeye bașlamanın nedenlerini anlamanızı ve küçük ölçekli ișletmeye bașlamanın yöntemleri arasında ayırım yapmanızı, küçük ölçekli ișletmelerde planlamayı, üretimi yönetmenin içeriğini, ürün fi yatının nasıl belirlendiğini ve çalıșmanın iktisadi il-kelerini anlamanızı sağlamaktadır.

Kitaptaki içerikler yedi konuda gruplandırılmıș ders birimlerinin ise ișaretleri vardır. Her ders birimi belirlenmiș bütünleri ifade eden bölümlere ayrılmıștır. Her ders biriminin anahtar kavramlara ayrılmıș ve belirgin biçimde verilmiștir. Tablolar, ședüller ve grafi kler-den olușan görsel kısım aracılığıyla bilgilerinizi derinleștirecek, bütünleyecek ve genișlete-ceksiniz, yani ele alınan kavramların ve nesnelerin varoluș nedenlerini daha bașarılı biçim-de ve bireysel olarak gözlemleyeceksiniz.

Kitabın çalıșma özelliği vardır. Kitap, düșünme, öğrenme, sonuç getirme ve gene-lleștirme yoluyla adım adım öğrenmeyi sağlar ki, sizin bu arada yeni ders içeriklerini di-kkatli biçimde takip etmeniz, katılmanız ve öğrenmeniz gerekiyor. Özellikle ders içerikle-rinin ağırlığına önem göstererek, kitabı sizin yaș grubunuza uygun bir biçimde hazırlamıș olduğumuza umuyoruz. Her konunun sonunda sonuç ve bilgiyi yoklama amaçlı sorular verilmiștir. Böyle olușturulmuș ders kitabı, malzemenin daha iyi ve bașarılı biçimde kavran-masını sağlamalıdır.

Doğrusu bu kitabın çalıșmanızı daha eğlenceli yapacağını umuyoruz.

Yazarlar

5

İÇİNDEKİLER

KONU 1 IŞLETMENİN ÖZELLİKLERİ ............................................................................9İŞLETME KAVRAMI .............................................................................................. 11SINIRLI KAYNAK EKONOMİSİ ................................................................................................. 12İŞLETMENİN ANLAMI .......................................................................................... 13

İŞLETME İKTİSADİ BÜYÜME ÜZERİNE ETKİLİDİR ..................................... 13 İŞLETMELER TÜKETİMİ TETİKLİYOR – TÜKETİM İŞLETMELERİ ........... TETİKLİYOR ............................................................................................................... 14 İŞLETMELER KARŞILIKLI REKABET İÇİNDE YAŞAM KOŞULLARINI İYİLEŞTİRMEKTEDİRLER ...................................................................................... 15

İŞLETME AYRIMI ................................................................................................... 16KAMU VE ÖZEL SEKTÖR ....................................................................................... 16BİRİNCİL, İKİNCİL VE ÜÇÜNCÜL SEKTÖR .................................................... 18ÜRETİM – SANAYİ SEKTÖRÜ VE TİCARET .................................................... 20

FAALİYET SINIFLANDIRMASI BÜYÜK VE KÜÇÜK ÖLÇEKLİ İŞLETMELERİN ÖZELLİKLERİ ............................................................................ 21

İŞLETMENİN BÜYÜKLÜĞÜ .................................................................................. 21BÜYÜK ÖLÇEKLİ İŞLETMELERİN AVANTAJ VE DEZAVANTAJLARI ....... 23KÜÇÜK ÖLÇEKLİ İŞLETMELERİN AVANTAJ VE DEZAVANTAJLARI ...... 25

KÜÇÜK ÖLÇEKLİ İŞLETMELERİN FAALİYET ALANLARI ............................. 27TİCARETTE KÜÇÜK ÖLÇEKLİ İŞLETMELER ................................................. 27TARIM VE İŞLEME SANAYİİNDE KÜÇÜK ÖLÇEKLİ İŞLETMELER ......... 28KÜÇÜK ÖLÇEKLİ İŞLETMELER VE HİZMETLER .......................................... 29

KÜÇÜK ÖLÇEKLİ İŞLETMENİN BAŞARISIZLIK NEDENLERİ ....................... 30

KONU 2 İŞLETME VE ÇEVRE ...................................................................... 35ÇEVRE KAVRAMI .................................................................................................. 37ÇEVRE SINIFLANDIRMASI .................................................................................. 38DAHİLİ ÇEVRE ....................................................................................................... 40HARİCİ ÇEVRE ...................................................................................................... 41

GENEL ÇEVRE ........................................................................................................... 42ÖZEL ÇEVRE(İŞ ÇEVRESİ) ............................................................................ 44

ÇEVRENİN İŞLETME AÇISINDAN ÖNEMİ ........................................................ 47

6

KONU 3 İKTİSADİ KURULUŞLAR ................................................................ 53İHTİYAÇLAR .......................................................................................................... 55

İHTİYAÇ KAVRAMI VE İHTİYAÇ TÜRLERİ .................................................... 55MAL VE HİZMETLER ............................................................................................. 55

ÜRETİM ................................................................................................................... 56ÜRETİME DUYULAN GEREKSİNİM .................................................................. 56ÜRETİM KAVRAMININ TANIMLANMASI ....................................................... 57NE, NASIL VE KİMİN İÇİN ÜRETİLMELİ .......................................................... 58

ÜRETİM FAKTÖRLERİ .......................................................................................... 58ÜRETİM FAKTÖRÜ OLARAK EMEK ................................................................... 58ÜRETİM FAKTÖRÜ OLARAK SERMAYE ........................................................... 59ÜRETİM FAKTÖRÜ OLARAK TOPRAK ............................................................. 59ÜRETİM FAKTÖRÜ OLARAK GİRİŞİMCİLİK ................................................... 60

İKTİSADİ UNSURLAR .......................................................................................... 61İŞLETMELERİN KURULUŞ AMAÇLARI ............................................................. 62İŞLETME, TÜCCAR, TİCARİ ŞİRKET ................................................................. 64

FAALİYET ALANINA GÖRE TÜCCAR– TEK KİŞİ İŞLETMESİ ..................... 66BİÇİMİNE GÖRE TÜCCAR-TİCARİ SİRKET TÜRLERİ .................................. 67KAMU TİCARİ ŞİRKETİ (KTŞ) .............................................................................. 67SINIRLI SORUMLULUĞA SAHİP ŞİRKET (LİMİTED-LTD.) ........................ 69ANONİM ŞİRKET (A.Ş) ........................................................................................... 71KOMANDİT ŞİRKET (K.Ş) ..................................................................................... 72SERMAYESİ PAYLARA BÖLÜNMÜŞ KOMANDİT ŞİRKET (SPBKŞ) .......... 73

KONU 4 İŞLETME EKONOMİSİ .................................................................... 77VARLIKLAR VE VARLIKLARIN ÖNEMİ ............................................................. 79VARLIK TÜRLERİ ................................................................................................... 80

DURAN (SABİT) VARLIKLAR – SABİT SERMAYE ........................................... 80DURAN VARLIKLARIN HARCANMASI – AMORTİSMAN ........................... 80DURAN VARLIKLARIN AYIRIMI ......................................................................... 82DÖNEN (DEĞİŞKEN) VARLIKLAR – DÖNER SERMAYE .............................. 83DÖNEN VARLIKLARIN AYRIMI ......................................................................... 84

İŞLETMEYİ FİNANSE ETME KAYNAKLARI VE YÖNTEMLERİ ...................... 85İŞLETMEYİ FİNANSE ETME KAVRAMI VE İÇERİĞİ...................................... 85ÖZ KAYNAKTAN FİNANS ETME ........................................................................ 85YABANCI KAYNAKTAN FİNANS ETME ...................................................... 87

7

PİYASA VE PİYASA UNSURLARI ......................................................................... 90ARZ ............................................................................................................................... 90TALEP .......................................................................................................................... 91DENGE FİYATI ........................................................................................................... 93FİYAT OLUŞTURMA ................................................................................................ 95PİYASANIN TANIMI VE İÇERİĞİ ......................................................................... 97PİYASA TÜRLERİ ...................................................................................................... 99PİYASANIN İŞLEVLERİ ......................................................................................... 101

KONU 5 MALİYETLER ................................................................................. 105MALİYET KAVRAMI VE İÇERİĞİ ...................................................................... 107MALİYET SINIFLANDIRMASI VE TÜRLERİ ......................................................... 108

ÜRETİM HACMİNE GÖRE MALİYETLER ....................................................... 108MARJİNAL MALİYETLER ..................................................................................... 113MALİYETLERİN DOĞAL AYRIMI ...................................................................... 114GERÇEK, PLANLI VE STANDART MALİYETELER ...................................... 115

MALİYETLERİN ÖNEMİ ..................................................................................... 115

KONU 6 YÖNETİM ....................................................................................... 119YÖNETİMİ KAVRAMI ......................................................................................... 121

YÖNETİM NEREDE UYGULANMAKTADIR? ................................................. 121YÖNETİMİN TANIMLANMASI .......................................................................... 123

KÜÇÜK VE BÜYÜK İŞLETMELERDE YÖNETİM ............................................. 124YÖNETİM İŞLEVLERİ .......................................................................................... 127

PLANLAMA .............................................................................................................. 128ÖRGÜTLEME VE EKİP KURMA ......................................................................... 129YÖNETİ(Şİ)M ................................................................................................ 131KONTROL ETME ..................................................................................................... 132

YÖNETİM ORGANLARI ..................................................................................... 133KARAR ALMA ....................................................................................................... 136

KARAR VE KARAR ALMA ................................................................................... 136KARAR ALMA SÜRECİNİN İÇERİĞİ ................................................................ 137

KARAR TÜRLERİ ................................................................................................ 139

8

KONU 7 ÇALIŞMANIN TEMEL EKONOMİK İLKELERİ ......................... 145 ÇALIŞMANIN VERİMLİLİĞİ ............................................................................. 147

VERİMLİLİK KAVRAMI ........................................................................................ 147VERİMLİLİĞİN İÇERİĞİ ....................................................................................... 147MİLLİ EKONOMİ AÇISINDAN VERİMLİLİK ................................................. 148EMEK VERİMLİLİĞİNİN ÖLÇÜLMESİ ............................................................. 149EMEK VERİMLİLİĞİNİN BAĞLI OLDUĞU FAKTÖRLER ........................... 152

ÇALIŞMANIN EKONOMİKLİĞİ ......................................................................... 154EKONOMİKLİĞİN İÇERİĞİ ................................................................................ 154EKONOMİKLİK KAVRAMI .................................................................................. 155EMEĞİN EKONOMİKLİĞİ VE VERİMLİLİĞİ.................................................. 155EKONOMİKLİĞİN ÖLÇÜLMESİ ........................................................................ 156EKONOMİKLİK FAKTÖRLERİ ............................................................................ 159

KÂRLILIK (RANTABİLİTE) ................................................................................ 160KÂRLILIK KAVRAMI VE İÇERİĞİ ...................................................................... 160KÂRLILIĞIN ÖLÇÜLMESİ .................................................................................... 161KÂRLILIK FAKTÖRLERİ ....................................................................................... 162

KAYNAKÇA ........................................................................................................... 165

KONU 1 - İŞLETMENİN ÖZELLİKLERİ

99

İŞLETMENİN İŞLETMENİN ÖZELLİKLERİÖZELLİKLERİ

KONU 1

KONUNUN İÇERİĞİ:İşletme KavramıSınırlı Kaynak Ekonomisiİşletmenin Anlamı

İşletme İktisadi Büyüme Üzerine Etkilidirİşletmeler Tüketimi Tetikliyor -Tüketim İşletmeleri Tetikliyorİşletmeler Karşılıklı Rekabet İçinde Yaşam Koşullarını İyileştiriyor

İşletme AyrımıKamu ve Özel SektörBirincil, İkincil ve Üçüncül SektörÜretim-Sanayi Sektörü ve Ticaret

Büyük ve Küçük Ölçekli İşletmelerin Özellikleriİşletmenin BüyüklüğüBüyük Ölçekli İşletmelerin Avantaj ve DezavantajlarıKüçük Ölçekli İşletmelerin Avantaj ve Dezavantajları

Küçük Ölçekli İşletmenin Faaliyet AlanlarıKüçük Ölçekli İşletmenin Başarısızlık Nedenleri

DERSİN AMACI:Bu konuyu okuduktan sonra siz şunları yapabilmelisiniz:

■ piyasa ekonomisini anlamak;■ işletme kavramını tanımlamak;■ işletmenin rölünü ve önemini değerlendirmek;■ küçük ve büyük ölçekli işletme ayırımı yapmak;■ küçük ve büyük işletmelerin özelliklerini algılamak ve açıklamak;■ işletmenin başarısızlık nedenlerini tespit edebilmek;■ küçük işletme kurma imkânlarını görebilmek.

KONU 1 İŞLETMENİN İŞLETMENİN ÖZELLİKLERİÖZELLİKLERİ


11

1. İŞLETME KAVRAMI

İşletme kavramı, iktisadi fayda sağlamak için yürütülen ça-lışma faaliyeti anlamına gelmektedir. Esasında işletme, maksi-mum iktisadi etki sağlamak amacıyla mevcut üretim faktörlerinin kullanılmasını ifade etmektedir. Buradan hareketle işletme kav-ramından bir bireyin veya insan grubunun bir ürün veya hizmeti üretmesi ve satması için organize edilmiş emeği anlaşılmaktadır ki, bununla belli bir istek veya ihtiyaç karşılanacak olup kâr elde edilecektir. İşletme tanımını şu üç önkoşulu oluşturmaktadır: Bi-rinci, işletmenin gerçekleşmesi için temel üretim faktörlerinin birleştirilmesi gerekmektedir: emek, sermaye, toprak ve girişim-cilik.

Emek (beşeri kaynaklar), insanın mal ve hizmet üretmek için kullanmış olduğu fiziksel ve zihinsel becerilerini kapsamaktadır.

Sermaye, işletme faaliyetlerinin yürütülmesini sağlayan te-sisler, makineler, aletler, mali varlıklar, donanım, taşıma araçları

vb. gibi farklı sermaye malları şeklinde ifade edilebilir.

Toprak (doğal kaynak), emek ve ser-maye faaliyetlerinin yönelmiş olduğu do-ğanın şekli değiştirilmemiş “armağan”ıdır.

Nihayetinde, insanın oluşturma, yö-netme, karar verme ve risk üstlenme gibi becerilerinin özel niteliği olarak girişim-cilik de faktörler arasında yerini almıştır. İkinci önkoşul, satılan mal ve hizmet-lerin kullanımına ilişkindir. İşletmeler, başkasının belli bir ihtiyacını karşılamak için mal ve hizmet üretiyor ve satıyorlar.

Esasında, işletme başkası için üretim yapabilme olanağının neti-cesi olup satılan mal veya hizmetin karşılığında kâr elde etmektir.

Üretim faktörleri şunlardır: emek, sermaye, doğal kaynaklar ve giri-şimcilik.

Para – Mali kaynak


12

Tanımdaki üçüncü önkoşul, satılan mal ve hizmetlerden kâr elde etmeye ilişkindir. İşletme kâra bağlıdır. Kâr elde etme imkânı ol-dukça, işletme faaliyeti yürütme imkânı da olacaktır.

Kâr, satılan mal ve hizmetlerden elde edilen toplam gelir ile bu mal ve hizmetlerin üretilmesi için yapılan toplam maliyet ara-sındaki farkı ifade etmektedir.

Toplam Gelirler – Toplam Maliyet = Kâr

Örneğin, bir audio-video cihazlar üre-ticisi bir yıl içinde 15.000 DVD çalar üret-meyi ve 12.000,00 MKD üzerinden satmayı başarmıştır. İşletme toplam 180.000.000,00 MKD gelir elde etmiştir. Bir DVD çaların üretim maliyeti 5.000 MKD veya toplam üretim için 60.000.000 MKD’dir. Buna göre DVD çaların satışından elde edilen toplam gelir ile üretimi için yapılan toplam mali-yetlerin arasındaki fark alındığında söz ko-nusu işletme bir yıl için 120.000.000 MKD kâr elde etmiştir.

2. SINIRLI KAYNAK EKONOMİSİ

İktisadın temelinde kaynakların kıtlığı yani sınırlı oluşu yatmaktadır. İnsanlar, dünya üretiminin oluşturabildiği mal ve hizmetlerden çok daha fazla tüketmek istiyorlar ve tüketebilir-ler. İnsanların istek ve ihtiyaçları sonsuzdur. Bir ekonomi çerçe-vesinde insanların isteklerini tam olarak karşılayabilecek kadar sınırsız mal ve hizmet üretmek mümkün olsaydı, o zaman sınırlı kaynakların mantıklı ve etkili kullanımını dert etmeye gerek kal-mazdı. Aynı zamanda eğer işletmeler sınırsız miktarda mal ve hizmet üretebilecek durumda olsalardı, o zaman emek, sermaye, parasal varlıklar vb. üretim girdilerinin etkin kullanımını dert

Kâr, satılan mal ve hizmetlerden elde edilen toplam gelir ile bu mal ve hiz-metlerin üretilmesi için yapılan toplam maliyet arasındaki farkı ifade etmek-tedir.

DVD Çalar


13

etmezlerdi. Tüm kaynaklara, mal ve hizmetlere sınırsız miktar-larda ulaşılabilme durumunda iktisadın varoluşunun herhangi bir anlamı olmazdı.

İktisat, haneler, işletmeler hatta devlet de dahil olmak üzere kaynak yetersizliğinin hissedildiği her yere dağılmıştır.

İktisat, genelde kaynakların sınırlı oluşunu hesaba katarak belli bir piyasada mal ve hizmet üreten ve dağıtan insanlar ara-sındaki ilişkiler sistemi olarak algılanmaktadır. Dolayısıyla, ikti-sadi sorunların ortadan kalkmasının her toplum için büyük öne-mi vardır.

Kaynaklar kıt ve sınırlı olduğundan onların alternatif ola-rak kullanım imkânıyla mantıklı kullanılma gerekliliği ortaya çıkıyor. Örneğin, 100.000 MKD para tutarını tasarruf eden bir adam bunu bankaya yatırabilir ve faiz alabilir veya bu tutarı öz işletmesine yatırabilir ve kâr sağlayabilir. Para sahibinin bu alter-natifl erden birini seçmesiyle otomatik olarak diğer alternatift en yararlanma imkânını kaybedecek olup bu durum iktisatta fırsat maliyet kavramıyla bağlantılıdır. Fırsat maliyet, kaynakların al-ternatif kullanımından kaynaklanan kaybolan geliri ifade ediyor.

3. İŞLETMENİN ANLAMI

3.1. İŞLETME İKTİSADİ BÜYÜME ÜZERİNE ETKİLİDİR

Piyasa ekonomisinin en önemli göstergelerinden biri bire-yin kendi işletmesini kurma özgürlüğü olup bunun yanında iş-letme sahibinin üreteceği ürünü seçme özgürlüğü de yer almak-tadır. Piyasa ekonomisindeki artış ile gelişim, ülkenin ekonomik büyüme ve gelişimini tetiklediği gibi tüm toplumun gelişimini de sağlamaktadır.

İşletmelerin büyümesi ve beraberinde ekonominin büyü-mesi, insanların refah düzeyinin (yaşam standardının) iyileşmesi, üretim maliyetlerinin azalması, ihracatın artması, ekonominin re-kabet edebilir durumunun güçlenmesi vb. üzerine etki yapar.

İktisat, kaynakla-rın sınırlı oluşunu gözönünde bulun-durarak mal ve hiz-metlerin üretildiği ve dağıtıldığı bir sistemdir.

Fırsat maliyet, kay-nakların alternatif kullanımından kay-naklanan kaybolan geliri ifade ediyor.


14

İktisadi büyüme, bir ülkenin iktisadi faaliyetinin ölçüsünü teşkil eden Gayri Safi Yurt İçi Hasıla (GDP) aracılığıyla ölçülmek-tedir.

Gayri Safi Yurt İçi Hasıla, bir yıl içinde bir ülkede üretilen tüm nihai mal ve hizmetlerin toplam piyasa değerini ifade etmek-tedir.

Ekonomi, kaynakların kıtlığını göz önünde bulundurarak mal ve hizmetlerin üretildiği ve dağıtıldığı bir sistemi teşkil eder.

3.2. İŞLETMELER TÜKETİMİ TETİKLİYOR – TÜKETİM İŞLETMELERİ TETİKLİYOR

Tüketim, ekonomideki sektörlerin (işletmeler, hanehalkı ve hükümet) farklı fiyatlar üzerinden satın alıp tüketebildikleri nihai mal ve hizmetlerin toplam miktarını göstermektedir. Tü-ketim, yatırım amaçlı tüketim, hanehalkının tüketimi ve kamu tüketimi olabilir.

Yatırım amaçlı tüketim. İşletmeler üre-timde yatırım malları kullanmaktadırlar: te-sisler, makineler, donanım vb. İşletmelerin bu tür harcamaları yatırım amaçlı tüketim olarak bilinmektedir. Yatırım amaçlı tüke-tim yoluyla işletmeler ortaklaşa bağ kur-maktadırlar ki, bununla kendi gelişimlerini olduğu gibi topyekûn ekonominin büyüme-sini ve gelişimini desteklemektedirler.

Hanehalkının tüketimi. Yatırım amaçlı tüketimin aksine hanehalkının kendi (bi-reysel) ihtiyaçlarını karşılama maksatlı yap-tığı tüketim de vardır. İnsanlar, yani nüfus

hanehalkı sektörünü oluşturduğundan bu tür tüketim hanehalkı tüketimi olarak adlandırılmaktadır. Bu çok önemli bir ekonomik kategoridir, çünkü işletmeleri üretim yapmaya teşvik etmektedir. Bu tür bir tüketim işletmelerin büyümesi ve gelişmesinde güçlü bir katkı sağlamaktadır.

Şahsi ihtiyaçların giderilmesi için malların satın alınması

Gayri Safi Yurt İçi Hasıla (GSYH), bir yıl içinde ülkede üretilen tüm nihai mal ve hizmetlerin toplam piyasa de-ğerini ifade etmek-tedir.


15

Buradan hareketle üretim olmadan tüketimin de olmadığı sonucuna varabiliriz, çünkü üretilmemiş olan bir şeyin tüketil-mesi mümkün değildir. Diğer yandan ise tüketim olmadan üre-tim olmaz, çünkü yeni bir üretime başlamak için yeni hammadde ve malzemelerin tedarik edilmesi gerekiyor.

Kamu tüketimi. Kamu tüketimi, devletin tüketimini ifade etmektedir. Devlet, bütçe yoluyla işletmelerden mal ve hizmet satın alıyor, öyle ki onların büyümelerine ve gelişmelerine katkı sağlıyor.

Yatırım amaçlı tüketim, hanehalkı tüketimi ve kamu tüke-timi ekonomideki işalemi sektörünün gelişimini sağlamaktadır-lar. Basit bir deyişle işletmeler, hanehalkı ve devlet tüketimlerinin artmasıyla işalemi sektöründen kendi üretimlerini artırmalarını “talep” etmektedir. Diğer taraft an ise işletmeler, üretimi artırma, ürün kalitesini iyileştirme ve ürün seçeneklerini genişletme yo-luyla genel anlamda tüketimi teşvik etmektedirler.

3.3. İŞLETMELER KARŞILIKLI REKABET İÇİNDE YAŞAM KOŞULLARINI İYİLEŞTİRMEKTEDİRLER

Piyasa ekonomisinin en belirgin özel-liklerinden biri rekabettir. İşletmeler, aynı veya benzer mal ve hizmet üreterek, bun-ları farklı koşullarda sunarak ve tüketiciler onların ürünlerini satın alacaklarını ümit ederek birbirleriyle rekabet etmektedirler. İşletmeler arasındaki rekabet mücadele-sinden dolayı tüketiciler daha az ödemek-te, işletmeler daha çok üretmekte, işletme sahipleri ise daha büyük kâr sağlamakta-dırlar.

Örneğin, dünya cep telefonu piyasa-sında çok sayıda üretici rekabet etmektedir. Onların rekabet mücadelesi içinde olup cep Cep telefonları aracılığıyla iletişim


16

telefonu fiyatlarını düşürmeye ve tüm alıcılar için uygun hale ge-tirmeye, yeni, o zamana kadar bilinmedik özelliklere sahip tele-fonlar üretmeye, üretimde daha kaliteli malzemeler kullanmaya, farklı müşteri zevklerini karşılayabilecekleri farklı modeller arz etmeye çalışmaktadırlar.

Rekabet mücadelesinden en faydalı olanlar ise tüketicilerdir, çünkü daha kaliteli ürünler, daha ucuz fiyatlar, uzun vadeli ve gü-venilir ürün kullanımı, daha iyi ödeme koşulları vb. elde etmek-tedirler.

Rakipler, aynı veya benzer mal ve hizmet üreten, yani ürün-lerini aynı müşterilere arz eden işletmelerdir. Onlar, rekabet için-de sürekli yeni davrnış biçimleri bulmaktadır. Örneğin, onlar: ■ Yeni, o zamana kadar bilinmeyen ürünler sunup piyasaya

yönelik ürün çeşitlerini zenginleştirmektedirler; ■ Daha düşük fiyatlı mal ve hizmet sunmaktadırlar; ■ Üretim maliyetlerini azaltmaktadırlar ki, bununla sınırlı

kaynak tasarrufu sağlanmaktadır; ■ Yeni satış yöntemleri sunmaktadırlar ki, bununla

tüketicilerin ürünlere ulaşması daha kolay hale geliyor; ■ Ürünlerin işlenmesinde daha kaliteli malzemeler

kullanmaktadırlar ki, bununla tüketicilerin ihtiyaçlarını karşılama düzeyi büyümektedir;

■ Piyasanın, yani tüketicilerin taleplerini karlışamak için hızlı tepki vermektedirler vb.

4. İŞLETME AYRIMI

4.1. KAMU VE ÖZEL SEKTÖR

Kimin kurduğu, kimin yönettiği ve kimin finanse ettiği açı-sından bakıldığında işletmeler kamu ve özel olarak ayrılabilirler. Piyasa ekonomilerinde kamu ve özel sektör işletmeleri paralel ola-rak varlık göstermekte olup kamu-özel özelliği olan ve kamu-özel ortaklığı olarak bilinen işletmeler de mevcuttur.

Rakipler, aynı veya benzer mal ve hizmet üreten, yani ürünlerini aynı müşterilere arz eden işletmelerdir.


17

Kamu sektörünü, devlet veya onun hü-kümet ajansları, bakanlık, yerel yönetim bi-rimi (belediye) vb. mercileri tarafından ku-rulan, örgütlenen ve finans edilen işletmeler oluşturmaktadır. Aynı zamanda, devlet ku-ruluşları kamu işletmelerinin faaliyetlerinde, yönetiminde ve çalışmasında yüksek doğru-dan denetleme yetkisine sahiptirler. Kamu sektörü işletmeleri ülkenin ekonomik ha-yatında özel göreve sahiptirler, çünkü kamu yararına olan mal ve hizmetlerin üretimi, sa-tışı ve dağıtımıyla ilgilenmektedirler. Kamu sektörünü temelde posta, telekomünikasyon, petrol boru hattı, gaz şebekesi, elektrik işlet-meciliği, demir yolları, su sistemi, havaalanı, gemi limanları vb. gibi büyük ekonomik alt-yapı işletmeleri oluşturmaktadır.

Büyük miktarda sermaye kaynakları yatırma gereksinimin-den, işletmenin düşük kârlılık oranından veya yatırılan varlıkların geri dönmesindeki uzun dönemden dolayı özel işletmeler bu tür işletmelere yatırım yapmaya ilgi duymamaktadırlar.

Özel sektörü, özel girişim sonucu olarak kurulan ve organize edilen işletmeler oluşturmakta olup bunların temel direğini özel mülkiyet oluşturmaktadır. Üretim faktörlerine sahip olmak iş-

Havalimanı

Petrol boru hattı

Ek bilgi!

Devlet, cadde ve yol yapımı, finansman ve bakımla ilgilenen işletmeler, gaz boru hattı ve petrol boru hattı gibi enerji taşımacılığı yapan işletmeler, elektrik enerjisi üreten işletmeler vb. kurmaktadır.

Kamu özelliği olan işletmelere stratejik önemi olan ekonomi dallarında da rastlanmaktadır. Örneğin, savaş donanımı ve teknikleri üretimi.


18

letme sahibine bunları özgürce kullanma ve ilginin duyulduğu veya kârın olduğu alanlara yönlendirme özgürlüğü vermekte-dir. Özel mülkiyetin, yani şahsi toprağın, tesislerin, parasal var-lıkların vb. nasıl kullanılacağına ilişkin karar verme özgürlüğü her piyasa ekonomisinin önemli bir parçasını teşkil etmektedir.

İşletmenin normal yürütüleceği koşulların sağlanması için devlet tarafından özel mülkiyet hakkının tanınması ve korun-ması kaçınılmazdır.

Büyük ya da küçük sermayeli işletmenin söz konusu oldu-ğuna bakılmaksızın, özel sektör işletmeleri her piyasa ekonomi-sinin temel özelliğini teşkil etmektedir. Özel sektör, her ülkede ekonomik büyüme ve gelişimin bağlı olduğu ekonomik faaliye-tin taşıyıcısıdır. Bu işletmeler kâr sağlama imkânlarının olduğu yerlere dağılmışlardır.

4.2. BİRİNCİL, İKİNCİL VE ÜÇÜNCÜL SEKTÖR

İşletmeler, hammadde düzeyi ve işle-me biçimi ile gerçekleştirdikleri işin doğası bakımından birincil (primar), ikincil (se-kunder) ve üçüncül (tersier) sektör işlet-meleri olarak ayrılabilirler.

Birincil sektör, hammaddeyi doğadan çıkarma ve bir sonraki işlem için hazırla-ma sürecine yönelik olan işletmeleri kap-samaktadır. Hazırlanan malzeme ondan sonra ikincil sektör işletmelerine teslim edilmektedir. Madenler, petrol işletmele-ri, orman işletmeleri, tarım işletmeleri vb. böyledir.

İkincil sektör, işleme, tekrar işleme, şekillendirme ve ham-maddenin (hammadde ve malzemeler) sonraki üretimi için uy-gun hale getirilmesi veya nihai tüketicilere yönelik olan hazır

Özel sektör işlet-meleri her piyasa ekonomisinin te-mel özelliğini oluş-turmaktadır.

Sanayi işçisi


19

ürün haline getirilmesiyle ilgilenen işletmelere ilişkindir. Bura-da gıda işleme ve üretme işletmeleri, kimyasal ürün fabrikaları, ev aletleri fabrikaları vb. dahildir.

Üçüncül sektörü, esas faaliyet alanı hizmet sunma ve ticaret olan işletmeler oluşturmaktadır. Bunlar ikincil sektörün devamı şeklinde olup nihai tüketiciler arasında arabulucu olarak ortaya çıkmaktadırlar. Bunlar aynı zamanda kendileri için bunu yapma imkânı olmayan insanlara hizmet sunan işletmeler olarak varlık göstermektedirler. Örneğin, teknolojik aletlerin bakımı, temiz-lik işletmeleri, tesisat bakım hizmeti, bankalar vb.

Resim no.1 İşletmelerin Sektörel Ayrımı

Ek bilgi!

İşletme faaliyetlerinin birincil, ikincil ve üçüncül sektöre dağılmış ol-duğu ve her üç aşamada eşit düzeyde iyi faaliyet gösteren çok sayıda işletme vardır.

Örneğin, British Gas şirketi gazın yeraltından çıkarılması, işlenmesi ve gaz tesisatı aracılığıyla nihai ürün olarak gazın hanehalkına ve işletmelere ulaştırılması ile ilgilenmektedir. Bu şirket aynı zamanda, gaz hatlarının sü-rekli servis ve bakımını da sağlamaktadır.

Birincil Sektör İkincil Sektör Üçüncül Sektör

Malzemenin doğadan

çıkarılması

Hammaddelerin yarı mamül şeklinde işlenmesi

Hizmetler, servis ve ticaret

Nihai tüketiciler için nihai mal ve hizmet üretimi


20

4.3. ÜRETİM – SANAYİ SEKTÖRÜ VE TİCARET

Maddi malların üretimi veya mal ve hizmetlerin temini ve satışı ile ilgilendiklerine bağlı olarak işletmeler iki kategoriye ay-rılabilirler: üretim-sanayi sektörü işletmeleri ve ticari işletmeler.

Sanayii, mekanik, kimyasal ve termal üretim ile bitkisel, hayvansal, mineral ve sentetik kay-naklı hammadde ve malzeme işleme faaliyetiyle ilgilenen işletmeler temsil etmektedirler. Onların üretimlerinin nihai sonucu fiziki ürünlerdir. Bu işletmeler malzemeyi yarı mamül olarak şekillen-dirmektedirler ki, bunlar daha sonra hammadde ve malzemeler olarak diğer işletmeler tarafından işlenmektedir. Bunlar aynı zamanda, tüm üretim süreçlerini geçmiş nihai tüketime yönelik olan ha-zir ürünler de üretmektedirler.

Sanayi sektörü işletmelerinin en karakteris-tik özelliği, büyük miktarlarda ürün üretmek için çok farklı teknik-teknolojik donanım kullanmaları

ve üretim süreçleri uygulamalarıdır.Ticaret sektöründeki işletmeler nihai tüketiciler için hazır

ürün alım ve satımı faaliyetini gerçekleştirmektedirler. Sanayi sektöründekilerden farklı olarak ticaret işletmeleri herhangi bir fiziki ürün oluşturmazlar. Fakat, bu durum onların ülkenin eko-nomik hayatı açısından daha önemsiz oldukları anlamına gelmez. Aksine, ticaret sektörü işletmeleri şunları sağlamaktadır: birinci, sanayi sektörü işletmelerine yeni üretime başlamaları için kaçı-nılmaz olan parasal kaynaklara daha hızlı ulaşmalarını ve ikinci, insanlara ve diğer işletmelere aradıkları ürünleri kolayca bulma-larını sağlamaktadırlar.

Sanayi kapasitesi

Sanayi sektörü işletmelerinin ürünleri

Ticaret sektörü işletmeleri

Tüketiciler:- hanehalkı- işletmeler- devlet

Resim no. 2 Ticaret sektörü işletmelerinin aracı rolü


2121

Faaliyet sınıfl andırması1

5. BÜYÜK VE KÜÇÜK ÖLÇEKLİ İŞLETMELERİN ÖZELLİKLERİ

5.1. İŞLETMENİN BÜYÜKLÜĞÜ

Kuaför salonu, pastane, kasap ve bunlara benzer işletmelerin küçük, fabrikalar, telekomünikasyon işletmeleri, bankalar vb.

1 Kaynak: Makedonya Cumhuriyeti’nin Resmi Gazetesi no. 9/2006 – Faaliyetlerin milli sınıfl andrılması için karar – MKD/ref.1

Ek bilgi!

Makedonya Cumhuriyeti’ndeki mevcut faaliyet sınıfl andırmasına göre ülke-mizdeki toplam ekonomik faaliyetler şöyle ayrılmışlardır: 1. Tarım, avcılık ve ormancılık; 2. Balıkçılık; 3. Madencilik ve taş çıkarma; 4. İşleme sanayii; 5. Elektrik enerjisi, gaz ve su tedariki; 6. İnşaat; 7. Toptan ve perakende ticaret, motorlu araç, motosiklet ve şahsi kullanma

aletlerin tamiri; 8. Hoteller ve lokantalar; 9. Ulaşım, depolama ve iletişim;10. Mali aracılık;11. Kiralamak ve ticari irtibatlar;12. Kamu idaresi ve savunma, zorunlu sosyal güvenlik;13. Eğitim;14. Sağlık ve sosyla güvenlik;15. Başka mahalli, kültürel, genel ve şahsi faaliyetler;16. Çalışanları olan kişisel haneler; 17. Dokunulmazlığı olan örgüt ve kuruluşlar.


22

işletmelerin de büyük ölçekli olduğu açıktır. Büyük işletmeler şu özelliklere sahip olan işletmeler olarak görülmekte-

dir:- Büyük yıllık kazanç sağlamaktadırlar;- Çok sayıda çalışanları vardır;- Üretim süreçleri karmaşık ve otomatikleşmiştir;- Büyük üretim kapasitesine sahiptirler;- Büyük bir piyasayı kapsamaktadırlar;- Karmaşık ve spesifik ürünler üretmektedirler;- Büyük kâr elde etmektedirler;- İhracat-ithalat işleriyle ilgilenmektedirler vb.

Diğer işletmeler çalışma mekânları ve tesis-lerinin büyüklüğüne, gerçekleştirdikleri faaliyete, çalışan sayısına, sahip oldukları sermayenin bü-yüklüğüne, gerçekleştirdikleri gelire ve kâra vb. göre orta ve küçük olarak değerlendirilebilirler.

Ancak, bazı işletmeleri büyük diğerlerini ise küçük yapan şey nedir? Büyük ve küçük ölçekli işletme sınırı ne-rededir?

Otomasyon kriterinden hareket edilirse, az sayıda çalışanı olup çok pahalı donanıma sahip olan farklı laboratuvar türleri ile özel hidrosantralleri büyük işletmeler arasında saymış olacağız. Diğer yandan ise, oldukça basit dikme makinalarına vb. sahip olan daha küçük tekstil fabrikalarını çok sayıda çalışanları olma-sına rağmen küçük işletmeler arasında saymış olacağız. Böyle bir yargı oldukça hatalı olurdu ve çalışan sayısı kriterinden hareket edilecek olursa ortaya çıkan resim tam aksi olurdu. Başka kriterle-re göre benzer bi analiz yapılabilir. Dolayısıyla, satış hacmi, dona-nım miktarı veya çalışan sayısı bakımından “küçük” olan işletme, kârın yüksekliği, tesisin değeri veya benzeri değerler açısından “büyük” olabilir.2 Buradan hareketle işletme büyüklüğünün ta-nımlanma ve belirlenmesi için genel kabul gören bir kriterin ve net belirlenmiş bir sınırın olmadığı sonucuna varabiliriz. Yine de

2 Б. Шуклев – „Менаџмент„, Економски факултет, Скопје 1998 (стр. 375)

Fabrika – büyük ölçekli işletme


23

analiz etme gereksinimi, işletmelerin büyüklük bakımından ayırt edilmelerini gerekli kılmaktadır.

İşletme büyüklüğünü belirleme sırasında hatalı sonuçlara varmamak için ayırımın analizin amacına uygun olarak çok sayı-da kriter ve gösterge açısından yapılması gerekmektedir.

5.2. BÜYÜK ÖLÇEKLİ İŞLETMELERİN AVANTAJ VE DEZAVANTAJLARI

Büyük işletmeler her ülkenin ekonomik büyümesinde ve ge-lişmesinde önemli role sahiptir, çünkü onlar bir ülkedeki ekono-mik faaliyetlerin esas yüklenicisi ve taşıyıcı gücüdür.

Bir ülkedeki ithalat ve ihracat miktarları yüksek oranda bü-yük işletmelere bağlıdır. Bunlar, döviz girişi ve çıkışı sağlayan bü-yük ödemelerle de bağlıdır.

Büyük işletmeler, iş hacminin büyük olmasından dolayı önemli sayıda çalışanı istihdam etmekte olup bu durum her eko-nominin istihdam düzeyi üzerinde etkilidir. Büyük işletmelerin bu özelliği işletmelerin açılması sırasında kısa vadede çok sayıda çalışanın istihdam edilmesi ile ortaya çıkmakta ve aksine büyük işletmeler kapandığında çok sayıda işçi işsiz kalmaktadır. Bu du-rumda işsizlik hızla büyümektedir.

Ek bilgi!

Çok sayıda insan bireysel şirket olarak küçük işletme kurmaktadır. İş-letmenin başarılı olması halinde işletme sahibi işi genişletmek için ek kaynak arayabilir. İyi bir organizasyon ve sahiplerin büyük çabalarıyla desteklenmiş olan küçük işletmelerin büyük işletmelere dönüşmeye başardığı örneklere sık-ça rastlanmaktadır. Örneğin, Microsoft , McDonalds, Levis, Mercedes gibi gü-nümüzün büyük işletmeleri bir zamanlar kendi kurucuları olan sırasıyla Bill Gates, Ray Croft , Levi Strauss, Daimler-Benz tarafından küçük işletme olarak kurulmuşlardır.

Büyük işletmeler bir ülkedeki eko-nomik faaliyetlerin esas yüklenicisi ve taşıyıcı gücüdürler.


2424

Genelde büyük işletmeler belli ekonomik sektör ve alanlar-da bütünleştirici rol oynamaktadırlar. Öyleki, çok sayıda küçük ve orta ölçekli işletmelerle işbirliği ve ortaklık kurmaktadırlar. Onlar şahsi ihtiyaçları için küçük ve orta ölçekli işletmeleri nihai ürün üretimine veya yüksek maliyetlerinden ya da ürünün basitliğin-den dolayı üretmeye ilgi duymadıkları ürünlerin üretimine dahil etmektedirler. Örneğin, Mercedes-Benz otomobil üretimi fabrika-sında üretim programının gerçekleştirilmesi için 15.000 civarında küçük işletme taşeron olarak katılmaktadır.3

Büyük işletmelerin avantajları şunlardır: 1. Çalışma sırasında daha düşük ortalama maliyetler gerçekleştir-

mek. Büyük işletmeler büyük miktarlarda hammadde satın al-maktadırlar ki, bununla alış fiyatlarının düşürülmesi konusunda oldukça büyük etkiye sahiptirler. Daha büyük miktarlarda ürün üretildiğinde ise ürün birimi başına maliyetler de düşmektedir.

2. En gelişmiş teknik donanıma sahiptirler. Büyük işletmeler sürekli olarak modernleştirilir ve geliştirilir. Onlar kendi gelişimleri ve teknik-teknolojik gelişimleri konusunda neredeyse her zaman parasal kaynak ayırma olanağına sahiptirler.

3. Dağıtılmış bir yönetim ve sorumluluk ağına sahiptirler. İş faaliyet-lerinin çok olmasından dolayı büyük işletmeler yüksek uzmanlık becerilerine sahip olan çalışanlar ve yöneticilere ihtiyaç duymak-tadırlar. Her yönetici ve çalışanın tam olarak belirlenmiş çalışma görevi ve onun yerine getirilmesine ilişkin uygun sorumluluğu vardır.

4. Büyük işletmeler öz kredilendirmelerini sağladıkları parasal var-lıklara sürekli olarak sahiptirler. Bu durum onlara bankalardan ek kaynak tahsis etmelerini kolaylaştırmaktadır. Bankalar, büyük işletmeleri güvenilir ve sürekli iş ortakları olarak görmektedirler.

5. Sahip oldukları ekonomik güçten dolayı büyük işletmeler, genelde daha büyük piyasa alanına dağılmış ve daha geniş yurt içi ve yurt dışı piyasasının ihtiyaç ve taleplerini karşılamkatadırlar.

3 Т. Фити, В. Х. Василева-Марковска – Претприемништвото и претприемничкиот менаџмент, Скопје 1994 (стр. 109)


25

Büyük işletmelerin dezavantajları şunlardır:1. Faaliyetlerin çokluğu ve karmaşıklığından dolayı büyük işlet-

meler genelde organizasyonel sorun ve zorluklarla karşılaşmak-tadırlar.

2. Çalışanlar üzerindeki denetim daha düşüktür.3. Büyük işletmelerde bireyin şahsi girişimi kaybolmaktadır.4. Devletin öngördüğü vergi yükümlülükleri küçük işletmelere kı-

yasen büyük işletmeler için daha büyüktür vb.

5.3. KÜÇÜK ÖLÇEKLİ İŞLETMELERİN AVANTAJ VE DEZAVANTAJLARI

Küçük üretim işletmeleri gibi hizmetler sektöründeki işlet-meler de her zamandan piyasa ekonomilerinin tipik ekonomik kurumları olmuşlardır. Piyasa ekonomisi, özel mülkiyet ve özel girişim özgürlüğü küçük işletme faaliyetlerinin en doğal çevre faktörüdür.4

Küçük işletmeler sayı bakımından her çağdaş ekonomide sıkça rastlanan işletme türüdür. Onlar neredeyse ekonominin her sektörüne dağılmış durumdadır. Öyleki, zanaatçılıkta, ticarette, lokantacılıkta ve küçük üretimde az sayıda çalışanı olan, sınırlı sayıda kullanıcıya hizmet sunan veya nüfusun sadece yerel ihti-yaçlarını karşılamak için yeterli olan küçük miktarlarda üretim yapan mikro aile şirketleri olarak adlandırılan işletmeler mevcut-tur. Bunlar tamir, bakım, temizlik vb. işletmeler gibi küçük hizmet işletmeleri görevinde ortaya çıkmaktadırlar.

Küçük işletmeler, özellikle öz istihdam ilkesine dayalı ola-rak iş yerlerinin açılmasında büyük katkı sağlamaktadırlar. Kesin olarak söylenebilir ki, küçük işletmeler büyük işletmelere kıyasla istihdam bakımından daha büyük imkânlar sunmaktadır. Dolayı-sıyla, küçük işletmeler işsizliğin azalmasında önemli etkilerde bu-lunarak topyekûn ekonominin gelişmesine katkı sağlamaktadırlar.

4 Т. Фити, В. Х. Василева-Марковска – Претприемништвото и претприемничкиот менаџмент, Скопје 1994 (стр. 103)

Küçük üretim işlet-meleri gibi hizmet-ler sektöründeki işletmeler de her zamandan piyasa ekonomilerinin tipik ekonomik kurumları olmuş-lardır.


26

Küçük işletmeler, yeterince gelişmemiş alanların gelişimi üzerinde güçlü bir etkiye sahiptirler. Göreceli olarak küçük yatı-rımlar ve uzman iş gücüne duyulan küçük gereksinim böyle bölge-lerin gelişmesi için yeterli teşvik edici koşul sağlamaktadır.

Küçük ölçekli işletmenin avantajları şunlardır: 1. Küçük işletmelerin en belirgin özelliği piyasa değişikliklerine

uyum sağlayabilmesidir. Bu ise küçük işletmelerin piyasanın ih-tiyaç ve koşullarına karşılık vermek amacıyla kolayca üretimle-rini düşürebilme, yani büyütübilmeleri anlamına geliyor.5 Aynı zamanda küçük işletmeler kendi mal ve hizmetlerinin fiyatları-nı mevcut arz ve talep koşullarına kolayca uyumlu hale getirebi-lir, mevcut piyasa koşullarına hızlı adapte olabilir. Hızlı adapte olma yeteneği büyük işletmelerde rastlanmamaktadır. Onun karakteristik özelliği çevre değişikliklerine karşı ağır hareket et-mesidir.

2. Küçük işletmelerin bir diğer avatajı kolayca işe başlama, yani belirgin zorluklar olmaksızın kaydını yapma olanağıdır. Bu ko-nuda piyasaya bağlı ve ya kuruluşsal olarak önemli engeller yok-tur.

3. Küçük işletmelerde kazanç, işletme sahibine aittir. Dolayısıyla, faaliyetlerden elde edilen kârın tamamı işletme sahibine aittir.

4. İşletme sahibinin genelde işletme yöneticisi de olduğu göz önünde bulundurulursa, karar verme sürecinin hızlı ve basit ol-duğu söylenebilir.

5. Büyük işletmelere kıyasen küçük işletmelerin hacim bakımında daha düşük vergi yükümlülükleri vardır.

Küçük ölçekli işletmelerin dezavantajları şunlardır: 1. Küçük işletmeler parasal kaynak sağlama konusunda zorluklarla

karşılaşmaktadırlar. İşletme sahibinin işe başlamak için sağla-ması gereken para miktarı kısıtlı ve iş fikrini gerçekleştirmeye yönelik gereksinimler bakımından genelde yetersizdir.

5 Б. Шуклев – „Менаџмент“, Економски факултет, Скопје 1998 (стр. 384)

Küçük işletmelerin en belirgin özelliği piyasanın ihtiyaç ve koşullarına karşılık vermek amacıyla kolayca üretimle-rini düşürebilme, yani büyütübilme-leridir.


27

2. Küçük işletmeler istikrarsız ve kısa ömürlü olduklarından dola-yı büyük işletmelerdeki gibi bankalarda güven sağlayamamak-tadırlar. Bankalar, küçük işletmelere finansman sağlama konu-sunda çok zor karar vermektedirler.

3. Küçük işletmelerde genelde uyumlu olmayan yönetim söz konu-sudur. Çalışmanın ilk yıllarında işletme sahibi kendi kendine dayanmaktadır. O, tüm faaliyetleri kendisi yapmaktadır. Örne-ğin: satıcı, örgütleyici, muhasebeci vb. Başka bir deyişle o, her-günlük sorunlara yönelmiş olan “evrensel bir çalışan”dır. O, uz-manlar işe alma ve onların bilgilerinden faydalanma imkânına sahip değildir. Bu dezavantaj öz istihdam ilkesine göre organize edilmiş işletmelerde veya “aile şirketleri”nde belirgindir.

4. Küçük işletmeler küçük ve sınırlı bir piyasayı kapsamaktadırlar.

6. KÜÇÜK ÖLÇEKLİ İŞLETMELERİNFAALİYET ALANLARI

6.1. TİCARETTE KÜÇÜK ÖLÇEKLİ İŞLETMELER

Küçük işletmelerin en önemli özelliklerinden biri olarak tü-keticilerin ihtiyaçları doğrultusunda uyum sağlama özellikle ticaret sektöründe belirgindir. Küçük işletmeler, vatandaşlara ve işletme-lere hanehalkı tüketimi ve yatırım amaçlı tüketim için mallar teda-rik etme konusunda oldukça aktift irler. Piyasa özelliği olan ekono-milerdeki mevcut işletmelerin neredeyse %90’ı esas faaliyeti ticaret olan işletmeler olarak kurulmuştur. Bu durum toptan ve peraken-de satışla ilgilenen büyük işletmelerin süpermarket yerlerini hızlı değiştirme veya büyük üretici işletmelerin şahsi ticari mağazalar ağı açma konusundaki yeteneksizlikleri ve yavaşlıklarına bağlıdır.

Dolayısıyla hiçbiri tüketicilere yakınlaşma veya sunulan ürünlerin fiyatlarını uyumlaştırmayı küçük ticari işletmeler kadar hızlı yapamaz. Onlar, müşterilere en yakın yerlerde ortaya çıkmak-ta ve hem insanların hem de işletmelerin her günlük yaşantısı ve çalışması için kaçınılmaz olan ürünleri sunmaktadırlar.

Küçük işletmeler en önemli özellikler-den birine sahiptir-ler ki, bu da onların esnekliğidir.


28

6.2. TARIM VE İŞLEME SANAYİİNDE KÜÇÜK ÖLÇEKLİ İŞLETMELER

Çok sayıda işletme kayıtlı ve kayıtsız bi-reysel tarım üreticileri olarak tarım sektörün-de faaliyet göstermektedirler. Göreceli olarak çok sayıda küçük toprak sahibine ait olan ta-rımsal toprak alanının mülkiyet yapısından dolayı büyük işletmeler, kendi mülkiyetlerinde olan daha büyük toprak alanlarında tarım üre-timi organize edememektedirler. Bu nedenden dolayı onlar, işlemek için gerekli olan tarım ürünleri miktarını sağlama imkânına sahip değiller. Buna göre tarım ürünleri işleme şir-ketleri tarım üreticileri (işbirlikçi/taşeron) ile işbirliği sözleşmeleri yapmak zorundadırlar. Aynı zamanda onların tarım ürünlerini belli bir dönem itibariyle satın almayı ve taşeronla-ra tarım ürünleri üretkenliğini artırmaları için mesleki, maddi ve başka yardımlar vermeyi ta-ahhüt etmektedirler. Böyle bir işbirlikle tarım alanındaki küçük işletmeler tarım ürünlerinin

plasmanını sağlayarak ve çalışmalarının istikrarını güvence altı-na alarak çalışma riskini ve belirsizliğini azaltmaktadırlar. Şarap üreticileri ile üzüm üreticileri, tütün fabrikaları ile tütün üreti-cileri, şeker fabrikaları ile şeker pancarı üreticileri vb. küçük iş-letmelerin tarım sektöründe taşeron olarak çalışmalarına örnek teşkil etmektedirler.

Tarımda olduğu gibi küçük işletmeler sanayi sektöründeki büyük işletmeler için ürün temin etmektedirler. Büyük işletme-lerin ürettiği bileşik bir ürünün belli parçalarının üretilme işinin küçük işletmelere “verildiği” durumlara sıkça rastlanmaktadır. Onlar bileşik yapılı ürünün üretiminin herhangi bir aşamasına veya onun sadece bir parçasının üretilmesinde taşeron olarak

Şarap üretimi – aile şirketi


29

katılıyorlar. Büyük ve küçük işletmeler arasındaki işbirliğinin etkileri iki tarafl ıdır. Bir yandan büyük işletmeler ortalama ma-liyetleri düşürüp üretkenliği artırmakta diğer yandan ise küçük işletmeler ürünlerinin plasmanını, kazanç ve kâr sağlayarak if-las etme riskini azaltmaktadırlar.

6.3. KÜÇÜK ÖLÇEKLİ İŞLETMELER VE HİZMETLER

Ekonomideki hizmet sektörü küçük işletmelerin faaliyet göstermelerinde önemli ve geniş bir alanı kapsamaktadır. Kü-çük işletmeler burada bakım servisleri, zanaat işletmeleri ve benzeri hizmetler olarak varlık göstermektedirler. Otomobil ve elektronik sanayiinin dinamik gelişimi yanısıra ev aletleri üretim sanayii de diğer işletmelerin ve hanehalkının kullandığı teknik araçların bakımı ve tamiri ile ilgilenecek küçük ölçek-li işletmelerin varlığına ihtiyaç duymaktadır. Bu şekilde küçük işletmeler büyük işletmeler için mümkün olmayan veya karşıla-maya ilgi duymadıkları piyasaların ihtiyaçlarını gidermektedir. Bunu yapmayı deneseler bile bu onlar için çok maliyetli olacak-tır. Örneğin, televizyon üretme fabrikalarıyla televizyon tamir etme faaliyeti gerçekleştiren küçük işletmeler. Fabrikada TV ta-mir etme bölümü oluşturmak söz konusu fabrika için çalışma hacminden çok daha maliyetli olacaktır.

Bireysel sağlık ve vücut güzelliği insanların sürekli ilgi odağındadır. Televizyonun, filmlerin ve moda dergilerinin çıkmasıyla çok sayıda ae-robik ve fitness kulüplerinin, kozmetik salonları-nın, güzellik salonlarının vb. ortaya çıkması için piyasa imkânları oluşturulmuştur.

Yeni evli çift lerin yaşadığı yerlerde kendi-leri iş yerinde oldukları süre zarfında çocukları-nı bırakabilecekleri özel yuvaların sayısı gittikçe artmaktadır. Güzellik salonu – kozmetik hizmetleri


30

Yabancı dil öğrenmeye olan ilginin ve ihtiyacın devamlı art-ması, ders verebilecek çok sayıda kişi için önemli bir sinyaldir. Onlar, yabancı dillerin çocuklara ve yetişkinlere okutulduğu mini yabancı dil okulları kurmaktadırlar.

7. KÜÇÜK ÖLÇEKLİ İŞLETMENİNBAŞARISIZLIK NEDENLERİ

İşletmenin kapanması ve faaliyetin durdurulmasıyla sonuç-lanabilecek olan küçük ölçekli işletmenin başarısızlığı söz konusu olduğunda genelde iki grup sebep öne çıkmaktadır: ekonomik ve mali.

Küçük ölçekli işletmelerin karşıkarşıya kaldıkları başarısız-lığın ekonomik nedenleri çok ve farklı olup bunların arasında en büyük önem taşıyanlar şunlardır:

Küçük kazanç/ kâr. Şirket kurmanın ve iş yapmanın temel nedeni kâr elde etmektir. Buradan hareketle, küçük ölçekli işlet-menin kapanması için temel neden de düşük kazanç/ kârdır. Ça-lışması sırasında kâr elde etme ve giderleri karşılayabilme duru-munda olamadığı zaman küçük ölçekli işletme batma noktasına geliyor. Bu durumda daha yüksek kâr elde etmeye motive olmuş olan işletme sahibi, kolayca mevcut işletmesini kapatma kararı alabilir ve öz sermayesini daha yüksek kâr elde edebileceği faali-yetlere yönlendirebilir.

Yanlış yerleşim yeri. İşletme kurma planı yapıldığında özel-likle ticaret ve sanayi alanlarında yerleşim yeri konusu oldukça önemlidir. Seçilen yerleşim yerinin uygun altyapı, insan dolaşımı, tedarik merkezlerinin yakınlığı, ulaşım yollarının olması, park alanları, mikro alanda tesislerin uygun konumu vb. talepleri kar-şılaması gerekmektedir.

Bu unsurlardan herhangi birinin göz ardı edilmesi küçük işletme sahibinin çalışması sırasında büyük zorluklar yaratabilir.

Yanlış stok yönetimi. Stok, depoda tutulan/muhafaza edilen nihai ürün veya hammadde miktarını ifade etmektedir. Hammad-de ve malzeme stoku üretim tedarikinin kesintisiz olmasını sağla-masına rağmen uygun olmayan miktarlarda stok tutumak küçük

Küçük ölçekli işlet-menin kapanması için temel neden de küçük kazanç/ kârdır.

Stok, depoda tu-tulan/muhafaza edilen nihai ürün veya hammadde miktarını ifade et-mektedir.


31

ölçekli işletmelerde başarısızlık nedeni olabilir. Büyük miktarlar-da nihai ürün veya hammadde ve malzeme tutmak sadece çalışma maliyetlerini artırmakla kalmaz, aynı zamanda işletmenin başka faaliyetlerinde daha faydalı bir şekilde kullanılabilecek varlıkları “bağlamaktadır”. Stoklar, yeni üretim sürecinin başlatılması için gerekli olan ve satıştan elde edilen parasal varlıkların akışını da engellemektedirler.

Rekabet. Piyasadaki rekabet mücadelesi küçük ölçekli işlet-menin başarısılığına katkı sağlayabilir. Rekabet, arz edilen mal ve hizmetlerin kalitesi, satış koşulları vb. takip edilmediğinde işlet-menin mevcudiyeti tehlikeye girer. Eğer rakipler göz ardı edilir ve rekabet etkisini azaltmaya yönelik faaliyetler üstlenilmezse, piyasanın tamamen rakiplere bırakılması tehlikesi mümkün olup bu durum kârın adım adım azalması ve işletmenin kapanmasıyla sonuçlanabilir.

Uygun olmayan satış. Tüketicilerin istek ve ihtiyaçlarını tanı-ma imkânının olmaması tüketicilere uygun olmayan mal ve hiz-metlerin arz edilmesini sağlamaktadır.

Tecrübe eksikliği. Başarılı olabilmek için örneğin ticarette, satışla ilgili tecrübeye sahip omak gerekir. Küçük ölçekli işletmeye başlandığı ve tecrübenin çalışma süresince elde edildiği çok sayı-da durum vardır ki, bu genelde küçük ölçekli işletmenin başarı-sızlık nedenlerinden biridir.

Yüksek maliyetler. İşletme faaliyeti yürütme sırasında mali-yetlerin yükselmesi ve düşürme imkânının olmaması daha düşük kâr sağlamaya neden olup küçük ölçekli işletmenin mevcudiyet sorusunu da gündeme getirmektedir.

Küçük ölçekli işletmenin ikinci başarısızlık nedenleri grubu ise mali nedenlerdir. Şunlar en büyük öneme sahiptirler:

Yetersiz parasal varlıklar. Küçük işletmeler neredeyse her za-man mali varlık yetersizliği ile karşıkarşıya kalmaktadırlar.

Küçük işletmenin temel mali varlık kaynağı öz parasal var-lıklar olup bunlar genelde küçük ve iş fikrini gerçekleştirmeye yetersizdir. Bankadan alınabilecek parasal varlıklara ulaşabilme olanağı kısıtlıdır, çünkü küçük işletmelerin bu kaynağa ulaşma-sını zorlaştıran çok sayıda engel vardır. Bankalar ve diğer mali

Küçük işletmenin temel mali varlık kaynağı öz para-sal varlıklar olup bunlar genelde küçük ve iş fikrini gerçekleştirmeye yetersizdir.


3232

kuruluşlar, varlıkların geri ödenmesi konusunda küçük işletmelere yüksek oranda güvensiz olarak bakmaktadırlar.

Hükümete olan borç. Devlete karşı olan vergi borcu küçük işlet-meler açısından ek mali zorluk oluşturduğundan büyük sorun teşkil edebilirler.

Tahsil etme sırasında zorluklar. Küçük işletmelerin düşük oran-da varlıklara ve istikrarsız mali kaynaklara sahip olması göz önünde bulundurulduğunda satılan malın veya gerçekleştirilen hizmet karşı-lığının tahsil edilememesi küçük işletmenin ilerdeki faaliyetlerini zora sokan bir durum demektir.

ANAHTAR KAVRAMLAR:

İŞLETMEÜRETİM FAKTÖRLERİKÂREKONOMİFIRSAT MALİYETGAYRİ SAFİ YURT İÇİ HASILAREKABETYATIRIM AMAÇLI TÜKETİMHANEHALKI TÜKETİMİKAMU TÜKETİMİBÜYÜK ÖLÇEKLİ İŞLETMEKÜÇÜK ÖLÇEKLİ İŞLETME

SONUÇ 1Üretim, satış yöntemleri ve farklı değişim biçimleri piyasa ekonomisini oluştur-

maktadır.Fırsat maliyet, alternatif kaynak kullanımından kaynaklanan kaybolan geliri ifa-

de etmektedir.İşletme yürütme, üretim faktörlerin kâr elde etme amacıyla organize edilmesi ve

kombine edilmesidir. İşletmenin gelişimi insanın özgürlüğüne ve başarı güdüsüne bağ-lıdır. İşletmenin var olması için kârın olması gerekir.


3333

Küçük işletme piyasa ekonomisi çerçevesinde büyük öneme sahiptir, çünkü büyük bir istihdam, yani işsizliği azaltma olanağı sunmaktadır.

Küçük işletme, büyük işletmelerin karşılamaya yetenekli olmadıkları özel piyasa-ların taleplerini karşılama yeteneğine sahiptirler.

Küçük işletmeler, çevrede oluşan değişikliklere uyum sağlama konusunda büyük güce sahiptirler.

Küçük işletme, insanların girişimci yeteneklerinin gelişmesine imkân vermektedir.Hangi işletmenin küçük hangi işletmenin ise büyük olduğuna ilişkin yanlış bir

değerlendirmeye mahal vermemek için ulaşılmak istenen amaca bağlı olarak farklı kri-terler kullanılmaktadır.

Kolay uyum sağlamasından dolayı küçük işletmeler geniş faaliyet alanına sahip-tirler. Bu işletme türü tüketici ihtiyaçalrını tanıma ve yeni üretim yöntemleri uygulama yoluyla ekonominin tüm bölümlerine yayılmaktadır.

Tartışmaya yönelik sorular:

1. Ekonomi kavramı ne ifade etmektedir? 2. Tanımdaki unsurlardan hereketle işletme kavramını açıkla! 3. İşletmenin nasıl kâr sağladığını açıkla! 4. Tüketim nedir ve nasıl olabilir? 5. Hangi işletmelerin özel sektörü oluşturduğunu say! 6. Birincil, ikincil ve üçüncül sektöre nelerin düştüğünü belirt! 7. Hangi işletmeler üretim-sanayi işletmeler olarak değerlendirilmektedir? 8. Küçük ve büyük işletme arasındaki fark nedir? 9. Büyük işletmenin avantaj ve dezavantajları nelerdir?10. Küçük işletmenin avantaj ve dezavantajları nelerdir?11. Küçük ölçekli işletmelerin faaliyet alanlarını belirt ve açıkla!12. Ortaklık kavramını açıkla ve bir örnek ver!

KONU 2 - İŞLETME VE ÇEVRE

3535

İŞLETMEİŞLETMEVE ÇEVRE VE ÇEVRE

KONUNUN İÇERİĞİ:Çevre KavramıÇevre Sınıfl andırmasıDahili ÇevreHarici Çevre

Genel ÇevreÖzel (İş) Çevre

Çevrenin İşletme Açısından Önemi


■ işletme çevresini tanımlamak ve açıklamak;■ çevre faktörlerini sınıfl andırmak;■ dahili çevreyi algılamak;■ harici çevrenin etkisini değerlendirmek;■ özel çevreyi farkedebilmek;■ rekabeti algılamak;■ iş çevresi ayırımı yapmak ve onun etkisini anlamak.

KONU 2KONU 2 İŞLETMEİŞLETMEVE ÇEVRE VE ÇEVRE


37

1. ÇEVRE KAVRAMI

Çevre(leme) kelimesi, işletmenin dışında bulunan ancak iş-letmenin çalışması üzerinde potansiyel etkiye sahip olan faktörleri ve koşulları işaret etmektedir. Çevresinden bağımsız şekilde var olabilen bir işletme (şirket) yoktur. Açık bir sistem olarak işletme, her şeyden önce çevre kaynaklarını kullanmaktadır. Aslında, işlet-menin varlığını sürdürmesi ve gelişimi çevrenin özelliklerine bağ-lıdır. Bunun için işletme faaliyeti yürütme sırasında bu faaliyetler üzerinde önemli etkiye sahip olan çevre faktörlerini algılamak ve tespit etmek çok önemlidir.

Çevre, işletmenin faaliyet yerini ifade etmektedir. İşletme, rakip işletmeler, tedarikçiler, tüketiciler, ekonomik, yasal (huku-ki) ve siyasi koşullar, sosyo-kültürel koşullar vb. hakkında bilgi toplayarak çevrede olup biten her şeyi bilmelidir. Bu faktörlerden herbiri işletmenin başarısı üzerinde güçlü bir etkiye sahip olabilir.

Çevrede işletmenin başarısını etkileyen çok sayıda tehdit yer aldığı için bunları tespit etmek ve gerçek çözüm ve adımlar-la bertaraf etmek gerekir. Aynı zamanda çevrede işletmeye başa-rı sağlayacak ve biran önce keşfedilmesi ve kullanılması gereken fırsatlar da bulunmaktadır.

Çevre(leme) ke-limesi, işletmenin dışında bulunan ancak işletmenin çalışması üzerinde potansiyel etkiye sahip olan faktör-leri ve koşulları göstermektedir.

Ek bilgi!

Çevre engin bir deniz, işletme ise bu denizin yüzeyinde yüzen bir gemi olarak algılanabilir. Şiddetli rüzgar, kötü hava koşulları, yön kaybı vb. geminin varlığı için önemli tehlikelerdir (tehditler). Fakat, denizde bulunan ve avlana-bilecek olan büyük balıklar da aynı çevrenin sunduğu zenginlik sağlama fırsat-larıdır. Denizde verimli bir av ve güvenli bir seyir sağlamak için çağdaş ve iyi donanımlı bir gemiyle seyretmek ve teknik donanımlı ve tecrübeli bir ekiple çalışmak zorunludur.


38

İşletmenin başarısı veya başarısızlığı dış ve iç etkenlerin bir neticesidir. Öyleki, dış etkenler fırsatları (şansları) ve tehditleri belirlerse, iç etkenler de işletmenin avantaj ve dezavantajlarını belirler.

Eğer bir işletme başarılı olmak isterse avantajlarını (önce-liklerini) tetiklemek, dezavantajlarını ve zayıf yönlerini ise tespit edip bertaraf etmelidir.

2. ÇEVRE SINIFLANDIRMASI

Dış (harici) çevre farklı biçimlerde sınıfl andırılabilir. Dış çevrenin olası sınıfl andırmalarından biri genel ve özel çevre ayrı-mıdır.a) Genel dış çevre, işletmenin dışında olan ekonomik, siyasi, top-

lumsal, teknolojik, sosyo-kültürel hatta doğa olaylarını bile dahil eden tüm etkenleri içermektedir. Bu koşullar (faktörler) objektif olarak verilmiştir. İşletme bunlar üzerinde etkili ola-maz, sadece bunlara uyum sağlayabilir.

b) Özel çevre de dış çevrenin bir kısmını teşkil etmektedir. Bu, işletme amaçlarının gerçekleşmesi üzerinde doğrudan etkili-dir. Bu çevre, işletmenin başarısında olumlu veya olumsuz etki edebilecek faktörler içermektedir. Özel çevre, her işletme için farklı olan tek çevredir. Bu çevre genelde tedarikçileri, tüketi-cileri ve rakipleri kapsamaktadır.

Yöneticilerin dikkati temelde bu çevreye yönelmiştir. Genel ve özel çevre dış (harici) çevre olarak adlandırılmaktadır.

İç (dahili) çevre, işletme çerçevesinde yer alan unsurları (faktörleri) içermektedir. Bu çevreyi çalışanlar, üretim teknolojisi, bireysel ürünlerin cazibesi, yerleşim vb. oluşturmaktadır. Bu fak-törler, işletmenin rekabet karşısındaki avantaj ve dezavantajlarını belirlemektedir.

Çalışma çevresi, işletme çalışanlarının çalışma koşullarına ilişkindir. Bu çevre, fiziksel ve zihinsel olabilir.

Genel dış çevre, işletmenin dışında olan tüm etkenleri içermektedir.

Özel çevre, işlet-me amaçlarının gerçekleşmesi üzerinde doğrudan etkilidir.

Dahili çevre, kendi sınırları içindeki unsurları içermek-tedir.


39

Fiziksel çevreyi çalışmanın fiziksel koşulları oluştur-maktadır.

a) Fiziksel çevre, iş yerindeki sıcaklık, gürültü, ışık, havalandır-ma, çalışma yöntemleri vb. çalışmanın fiziksel koşullarından oluşmaktadır. Çalışmanın gerekliliklerine uygun bir fiziksel çevre oluşturmak için bu unsurların optimum ölçülerde kul-lanılmış olması gerekmektedir.

b) Zihinsel çevre, yöneticilerin diğer çalışanlarla birlikte oluş-turdukları çalışma ortamı olup işletmenin başarısında paha biçilmez değeri vardır. Bu çevre faktörü çalışanları memnun kılmalıdır. Yöneticiler, insanlara destek vererek ve güvenleri-ni göstererek işe karşı olumlu bir tutumun oluşmasına katkı sağlamalıdır. Uygun olmayan zihinsel çevreden dolayı bazı çalışanlar işletmeyi terk edebilir veya görevlerin ifasında ye-teri kadar katkı sağlayamayabilirler.

Resim no. 3 Genel, Özel ve Dahili Çevre1

1 Б. Шуклев – „Менаџмент“, Економски факултет, Скопје, 1998, стр. 104

Zihinsel çevre, as-lında yöneticilerin diğer çalışanlarla birlikte oluşturduk-ları çalışma orta-mıdır.

Genel Çevre

TEKNOLOJİK EKONOMİK

SOSY

O-K

ÜLT

ÜRE

L

HU

KU

Kİ – SİYA

SAL

Özel Çevre

ULUSLAR ARASI

EMEK

ARZ

I

TÜKETİCİLER

TEDARİKÇİLER

REKA

BET

Dahili Çevre


40

3. DAHİLİ ÇEVRE

Dahili (iç) çevre, iç özellikleri yani işletmenin iç faktörlerini kapsamaktadır. Bu faktörler işletmenin iş faaliyetlerini yürütüme-si sırasında karşılaştığı avantaj ve dezavantajları ifade etmektedir.

Faktörler – avantajlar, işletmenin güçlü yönlerini, yani re-kabete karşı olumlu fırsatları belirlemektedir. Bunun için bunları maksimum düzeyde kullanmak gerekir. Faktörler – dezavantajlar, işletmenin rekabetle “baş edemediği” yetersizliklerini ifade ediyor ki, söz konusu faktörleri bertaraf edebilmek için bunların bulun-ması veya tespit edilmesi gerekmektedir.

İşletmenin dahili çevresini girdiler, yani üretim faktörleri oluşturmaktadır ki rekabet önceliği kazanmasında insan sermaye-

si de büyük önem taşımaktadır.Girdiler, işletme üretimine giren de-

ğerlerdir. Onlar, işletmenin rekabet yetene-ğini sürüdürebilmesinin temel ve önemli kaynağıdır. İşletmenin hedefl erine ulaşması diğer faktörlerle birlikte girdilere bağlıdır.

İşletmede girdiler (üretim faktörleri) doğal kaynaklar, insan (beşeri) kaynaklar ve sermaye olarak ayrılabilirler.a) Doğal kaynaklar, madenler, mineraller,

ağaç, su, güneş ve hava gibi doğanın de-ğişmemiş parçalarıdır.

b) İnsan kaynaklar, insanların mal ve hiz-met oluşturmak için kullandıkları fizik-sel ve zihinsel yetenekleridir.

c) Sermaye kaynaklarına insanların başka mal ve hizmet üretiminde kullanmak amacıyla oluşturmuş oldukları tesisler, makineler, aletler ve donanım girmekte-dir.

Girdiler, görünen ve görünmeyen ola-rak da sınıfl andırılabilirler.

Dahili çevre, iç özellikleri yani işletmenin iç fak-törlerini kapsamak-tadır.

Petrol – Doğal Kaynak

Eğitim – İnsan kaynaklarının kalitesi


41

a) Görünen girdiler işletme çalışanlarının, ma kinelerin, aletlerin, yatırımların, maddi, mali ve diğer varlıkların sayısına ilşikin olup sayılabilen, ölçülebilen ve dokunulabilen değerlerdir. Görünen girdiler (üretim faktörleri) işletmenin rekabet edebilme yeteneğine hangi düzeyde katkı sağlayabildiklerini tespit edebilmek için her işletmede değerlerini iyice anlamak gerekir. Son zamanlarda ise görünmeyen girdiler rekabet etme önceliği elde etme bakımından oldukça büyük önem arz etmeye başladı.

b) Görünmeyen girdiler, ölçülemez, dokunulamaz ve kolayca farkedilemez olup işletmenin varlık haklarına ve çalışanların kişisel becerilerine ilişkindir. Varlık haklarına patent hakkı, lisans hakkı, telif hakkı, ticari marka, kayıtlı tasarım vb. gir-mektedir. Çalışanların kişisel becerilerine ise kendi bilgi ve becerileri, yetenekleri, tecrübesi, kültürü, örgütsel yetenek-leri vb. girmektedir.

İnsan (Beşeri) sermayesi, işletmenin rekabet ön-cülüğü kazanması bakımından özel bir öneme sahiptir. Bu, işletmenin önemli bir görünmeyen “varlığını” teşkil etmektedir. Beşeri sermaye, insanların üretim bilgileri, becerileri ve yeteneklerinden oluşan bir bütünü ifade et-mektedir.

İşletmenin rekabet edebilme önceliğinin temeli, çalışanların ve yöneticilerin bilgileri ile her iki tarafın belirlenen görevleri gerçekleştirmeye hazır olmalarıdır. Bunun için çalışanların yeni bilgi, beceri ve yetenekleri elde etme ve geliştirme hızları işletmenin rekabet müca-delesinin kilit faktörünü oluşturmaktadır.

4. HARİCİ ÇEVRE

Kelimenin geniş anlamında harici (dış) çevre, sonsuz olup işletme dışında olan ve işletme üzerinde potansiyel etkiye sahip olan her şeyi içermektedir. Bu çevreyi genel harici ve özel harici çevre olarak ikiye ayırabiliriz (başka bir deyişle iş çevresi). İşletme

Harici çevre, iş-letme dışında olup işletme üzerinde potansiyel etkiye sahip olan her şeyi içermektedir.

Bilgilerin işletmede kullanılması


4242

için dış etken oluşturan her şey aslında öngörülemez olup işletme-nin çalışmasına şu şekillerde yansıyabilir:

a) fırsatlar, şanslar;b) tehditler, tehlikeler.Eğer çevrenin etkisi işletme açısından istenen yönde eserse, bu

olumlu sonuç elde etmeye fırsat vermektedir. Eğer “uygun rüzgar eserse” bu denize açılmak için iyidir, yani bu iyi çalışma şansı ver-mektedir. Herhalükarda, çevrenin uygun bir fırsat şeklindeki böyle bir etkisinden faydalanmak gerekir. Bunun aksine çevreden “ters rüzgârlar” da gelmektedir. Bunlar tehditlerdir. Bunlar, işletmenin çalışmasında olumsuz şekilde yansıyan tehlikelerdir. Bunları:

- zamanında tespit etmek;- etkilerinden tamamen kaçınmak veya- “darbeleri” amortize etmek gerekir.2

4.1. GENEL ÇEVRE

Genel çevre, harici çevrenin bir parçası olup işletmenin ça-lışması üzerinde dolaylı etkiye sahip olan faktörlerden oluşmakta-dır. Bu çevre türü ekonomideki tüm işletmeler üzerinde etkilidir. İşletmeler, bu çevreyi oluşturan faktörler üzerinde etkili olamazlar ancak, değişiklikleri takip edip onlara uyum sağlamaya çalışmalıdı-rılar. Buraya şu faktör grupları dahildir: ekonomik (iktisadi), tekno-lojik, hukuki (yasal), siyasi, demografik, sosyo-kültürel ve doğanın etkisi.

- Ekonomik faktörler, çalışmada fırsat veya kısıtlama oluşturduklarından dolayı işletmenin faaliyet biçi-mine etki etmektedirler. Buraya şunlar dahildir: pi-yasanın gelişmişliği, enfl asyon, döviz kuru, devletin para politikası, kredi ve gümrük politikası, mali po-litika, faizler, nüfusun gelir düzeyi, işsizlik oranı vb.

- Teknolojik faktörler, işletmeler için fırsat ve kısıt-lamalar oluşturan bilimsel ve teknolojik gelişme-leri ve yenilikleri içermektedirler. Yeni bilişim fır-satları, lazer teknolojisi, uydu ağları, optik kıllar,

2 Т. Кралев, - „Основи на менаџментот„; ЦИМ, Скопје, 1996 (стр. 455)

Genel çevre, harici çevrenin bir parçası olup işletmenin çalışması üzerinde dolaylı etkiye sahip olan faktörlerden oluşmaktadır.

İşletmede teknoloji


43

robotbilimin ve otomatiğin vb. ortaya çıkması ve kullanılması işlet-menin başarısı üzerinde güçlü bir etkiye sahip olabilir. Teknolojik değişiklikler işletmede kullanıldıkları takdirde yeni rekabet edebil-me avantajları sağlayabilir ve kârlılığı artırabilirler.- Hukuki faktörler, işletmelerin çalışmalarında fırsat ve kısıt-

lamalar sağlayan kanun ve düzenlemelerden oluşmaktadır. Bunlar hukuk sistemin özelliğine ve hükümetin yasal düzen-lemlerine ilişkindir (örneğin: Vergi Kanunu; İş Hukuku vb.). Kanun ve düzenlemeler değiştiğinden ve işletmelerin bunlara uygun hareket etmeleri gerektiğinden dolayı bunları takip et-mek ve incelemek kaçınılmazdır.

- Siyasi faktörler, genelde işletmeler için fırsat veya kısıtlama-lar sağlayan siyasi güç dağılımına ilişkindir. Her hükümet ve özellikle iktidardaki siyasi parti değişikliği çevrenin değişme-si ve tehdit ve şansların oluşması anlamına gelmektedir.

- Demografik faktörler, işletmeler için fırsat ve kısıtlamalar sağlayan insan kaynaklarına ilişkindir. Nüfusun büyüklü-ğü, ölüm ve doğum oranları, etnik yapı, şehirlerdeki nüfus yoğunluğu vb. buraya girmektedir. Bu faktörler, işletmenin fırsatları ve tehditleri belirleme yönünde piyasa analizleri yapmalarının esasını teşkil etmektedirler. Bu, nihai mal ve hizmet tüketimiyle bağlantılı olan işletmelere ilişkindir.

- Sosyo-kültürel faktörler, işletmeler için fırsat veya kısıtlamalar sağlayan toplum içindeki insanların tutumlarına, değerleri-ne, anlayışlarına ve beklentilerine ilişkindir (örneğin: yaşam tarzı, gelenek, tüketici psikolojisi vb.).

Ek bilgi!

Eğer hükümet ithalat yasağı veya belli ürünlerin ithalatı sırasında uygula-nan gümrük vergilerinde artış uygulama kanunu getirirse, söz konusu ürünleri üreten yerli işletmeler için bu mümkün olduğunca çok ürün satma fırsat (uy-gun bir şans) teşkil edecektir. Bunun aksine, eğer hükümet sıvı yağ piyasasına mal yedeklerinden daha düşük bir fiyatla müdahale etmeye karar verirse, bu sıvı yağ üreticileri ve tüccarları için tehdit (tehlike) teşkil edecektir.


44

- Doğal etkenler, en öngörülemez etkiye sahiptir. Çevrenin bu kısmı tarım üretiminde, türizm ve hotelcilikte vb. özel bir öneme sahiptir.

4.2. ÖZEL ÇEVRE (İŞ ÇEVRESİ)

Bu çevreyi oluşturan faktörler işletmenin çalışma organizas-yonu üzerinde doğrudan etkiye sahiptirler. Buraya alıcılar, teda-rikçiler ve rakipler girmektedir. Bu faktörlerin işletmenin çalışma-sı üzerindeki etkisi şu şekilde yansır:

a) fırsatlar, yani uygun imkânlar veb) tehditler, yani tehlikeler.Alıcılar, yani tüketiciler işletmeden mal veya hizmet talep

eden insanlar ve çevredeki işletmelerdir. Onlar işletmenin çalışma başarısı üzerinde doğrudan etkilidirler, çünkü alıcı (müşteri) sayı-sının artmasıyla işletmenin ürünlerine olan talep artar, satış artar ve bununla kazanç artmaktadır.

Tüketicilerin istek ve ihtiyaçları çok büyük ve çeşitlidir. Her işletmenin başarısı tüketicilerin talep etmiş oldukları bu farklı is-tek ve ihtiyaçların çeşitliliğinde yatar. İşletmeler, başarılı olarak ça-lışabilmeleri için mevcut alıcıları muhafaza etmeye ve yeni alıcılar kazanmaya çalışmalıdırlar. Aynı zamanda alıcıların (kullanıcılar, müşteriler) karşılanmamış ihtiyaçları yani talepleri, istekleri ve ce-vap bulmamış beklentilerine önem vermek gerekmektedir.

Alıcılar, yani tüke-ticiler işletmeden mal veya hizmet talep eden insanlar ve çevredeki işlet-melerdir.

Ek bilgi!

Eğer ülkede sigara tüketimine karşı bir kampanya yürütülürse ve sigara kullanımını ve reklamlarını yasaklayıcı kanunlar getirilirse, o zaman bu durum sigara üretimi ve ticareti ile uğraşan işletmelerin çalışmalarına olumsuz yönde etki edecektir.

Sosyal tutumlar hızlı değişmektedir öyle ki, bunların etkisi farklı giyim tarzları, kitap okuma vb. üzerinden açığa vurulmaktadır ki, bu durum bazı iş-letmeler için fırsat bazıları için de tehdit oluşturmaktadırlar.


45

Tedarikçiler, işletmeye üretim sürecinde kullandığı ham-madde ve mazlemeleri sağlayan veya satışa yönelik nihai ürünler tedarik eden insanlar ve şirketlerdir. Piyasada çok sayıda tedarik-çi mevcut olup sundukları satış koşulları farklıdır. İşletmenin kâr sağlama imkânı bu farklılıkların içinde gizlidir.

İşletmeler en uygun tedarikçiden her an alım gerçekleştire-bilmek için hammadde, malzeme ve diğer gerekli mal ve hizmet piyasalarındaki fiyat değişimlerini sürekli takip etmelidir.

En uygun tedarikçi seçimi sadece sunduğu malların fiyat yüksekliğini esas alarak değil, teslimat şekli, teslimat vadesi, öde-me şekli, ödeme vadesi vb. diğer şartları da göz önünde bulundu-rarak yapılmaktadır. Bu arada işletme, gerekli olan hammadde ve malzeme alımında sadece tek bir tedarikçiye bağlı kalmaya müsa-ade etmemelidir. Herhalükarda iyi iş ilişkilerini diğer tedarikçiler-le de sürdürmelidir.

Tedarikçiler, işlet-meye üretim sü-recinde kullandığı hammadde ve maz-lemeleri sağlayan veya satışa yönelik nihai ürünler teda-rik eden insanlar ve şirketlerdir.

Ek bilgi!

Alıcıların işletmenin faaliyetleri üzerinde üç açıdan etkisi söz konusudur: alıcıların sınıfl andırılması (gruplandırma, bölümlendirme), alıcıların satın alma motivasyonu ve karşılanmamış ihtiyaçları (istekleri).

Sınıfl andırmaya ilişkin şu sorulara cevap verilmelidir:1. Bizim ürünlerin alıcıları veya kullanıcıları kimlerdir?2. Bizim en büyük tüketicilerimiz (müşterilerimiz) kimlerdir? Kimler potansiyel alıcımız (müşterilerimiz) olabilir?

Örneğin, eğer işletmenin birkaç büyük alıcısı varsa, görüşmeler sırasında onların büyük etkisi vardır, çünkü işletmenin çalışması büyük oranda onlara bağlıdır.

Fırsatların (şanslar) mı tehditlerin (tehlikeler) mi söz konusu olduğunu öğ-renmek için bu soruların cevabını bulmak gerekmektedir.

Alıcıların motivasyonu konusunda çok sayıda soru sorulmaktadır:- Bizden satın almaları (ürün kullanmaları) için motive eden nedir?- Ürünün hangi özellikleri alıcılar açısından önemlidir?- Satın alma motivasyonu sırasında hangi değişimler meydana gelmektedir?


46

Üretim faaliyeti gerçekleştiren bir işletmenin daimi tedarikçilerinin onun mevcut alıcılarının piyasasına girmesi işletme açısından tehdit oluştu-maktadır. Bu durumda tedarikçilerin şansı ham-madde üretmek yerine onları şekillendirmeye başla-yıp nihai ürün olarak satmaya başlamaları olacaktır.

Rakipler, tüketicilere aynı mal veya hizmetleri sunan aynı sanayi dalından veya sektörden olan di-ğer işletmelerdir. Her sanayi (sektöre) farklı rekabet

özelliğine sahiptir.Mümkün olduğunca daha çok müşteri çekebilmek için işlet-

meler, piyasada sundukları ürünlerin fiyatını düşürerek aralarında rekabet ediyorlar (yarışıyorlar). İşletmeler, fiyatlar dışında çok sa-yıda diğer yöntemle de birbirleriyle rekabet ediyorlar. Bazıları bunu kendi ürünlerinin reklamını yaparak, bazıları ise sundukları özel hizmetlere odaklanarak gerçekleştirmektedir. Bazıları ise, kendi ürünlerinin rakip ürünlere kıyasen daha kaliteli olmalarını sağlayan malzemelere ve üretim yöntemlerine vurgu yapmaktadır.

Rekabet hiçbir zaman küçümsenmemelidir. Bu, işletme sahi-bini mümkün olduğunca daha iyi olmasını teşvik eden ve işletmeyi yürüttüğü sürece uyanık kalmasını sağlayan güçtür.

Tedarikçi

Ek bilgi!

İşletmenin imkân ve tehditlerini tespit etmesi konusunda rekabetin çok büyük etkiye sahip olduğu aşikardır. Burada birkaç görev verilmektedir: - rekabeti fark etmek; - rakiplerin niyetlerini tespit etmek; - rakiplerin müşterileri elde etme yöntemlerini anlamak; - her rakip işletmenin güçlü ve zayıf yanlarını değerlendirmek.Herhangi bir piyasaya girmek isteyen işletmeler bir sürü engelle (tehlikeyle) kar-

şıkarşıya olsalar bile çift etki koşulları içinde yer almaktadırlar: - piyasada mevcut olan “eski yerli” işletmeler için yeni gelen işletmeler tehdit

ve tehlike arz etmektedirler, çünkü onların piyasalarından pay almak iste-mektedirler;

- yeni piyasaya yapılan her giriş yeni gelenler için başarı şansı teşkil etmektedir.


47

5. ÇEVRENİN İŞLETME AÇISINDAN ÖNEMİ

Başarılı – başarısız işletme. Herkes kendi çevresinde işleri iyi gitmeyen şirketler görebilir. Birilerini başarılı kılan diğerlerini ise kılmayan şey nedir?

Başarısız biçimde çalışan işletmelerde yetersizlikler (zayıf ta-rafl ar) daha ağır basarken avantajlar (güçlü tarafl ar) çok az sayıda yer almaktadır. Başarılı işletmelerde ise bu orantı tam tersinedir. Bir işletme başarılı çalışabilmek için avantajlarını tetiklemeli ve aksine zayıf tarafl arı yani yetersizliklerini bertaraf etmelidir.

İşletmenin başarısı ve başarısızlığı iç ve dış etkenlerin kombi-nasyonuna bağlıdır. Öyle ki, başarılı olanlar fırsatları fark edip güçlü yanlarıyla onları kullanıyor tehditleri ise bertaraf ediyorlar. Bu şekil-de hareket etmeyen işletmeler gittikçe başarısız oluyor ve sonunda dağılıyorlar.

Bir işletme başarılı çalıştığında bu avantajlarını yani güçlü ta-rafl arını iyi kullandığı anlamına geliyor. Fakat, böyle işletmelerde de daha az sayıda olsa bile zayıf tarafl arın yani dezavantajların var oldu-ğunu bilmek gerekir. Bakalım başarılı bir işletmenin dezavantajı yani zayıf tarafı ne olabilir?

Mekân ve üretim imkânları yetersizliği. Başarılı bir şekilde ça-lışan işletmeler sıkça mekân veya herhangi bir üretim yetersizliği ile karşıkarşıya kalmaktadırlar. Örneğin, başarılı şekilde çalışan küçük bir konfeksiyon fabrikası depo alanı yetersizliği ile karşı karşıya kal-maktadır veya aynı işletme yeterince makinesi olmadığından yeni daha büyük bir sipariş alamaz.

Kaynakların eskimesi. Eskiyen kaynaklar insanlar, binalar, ma-kineler, donanımdır vb. Başarılı bir işletme için üretim maliyetini ar-tıracak olan yüksek bakım harcamaları yaptığı eski binada (tesiste) çalışmak dezavantajdır. Eğer söz konusu olan bir market veya bir kafe ise bu özellik müşterileri uzaklaştırabilir. Bu tarz mekânların (tesisle-rin) daha düşük ücretli (kira) olma avantajı taşıdıkları yetersizliklere oranla daha düşüktür.

İnsanlar söz konusu olduğunda çalışanların yaş yapısının uy-gun olmaması çok büyük dezavantajdır (ileri yaşta olanların sayı-sının daha yüksek olması olarak düşünülmektedir). Çalışanların önemli bir kısmının orta yaş sınıfında olması ideal bir kadro yapısı

İşletmenin başarısı ve başarısızlığı iç ve dış etkenlerin kombinasyonuna bağlıdır.


48

olurdu. Yine de en uygun kadro yaşı yapısı konusunda bir kural yok-tur, çünkü bu farklı faaliyet gösteren işletmeler açısından farklıdır (örneğin: danışmanlık şirketi ile minibasket okulu).

Kalifiye kadro yetersizliği. En başarılı işletmeler bile tüm yöne-ticilerin veya çalışanların “en iyi”, yani en iyi teknik donanıma sahip olamamalarını yetersizlik/dezavantaj olarak görmektedir. Bunun için, yöneticilerin görevi bu zayıf tarafl arı tespit etmek ve yok et-meye çalışmaktır. Örneğin, mevcut çalışanların uygun teknik do-nanıma sahip olmadığı iş yerlerinde yeni çalışanlar işe almak veya mevcut olanlara ek eğitim vermek.

Ürünün çekiciliği (cazibesi). Çok sayıda işletme tüketicilerin ilgi çekici buldukları mal ve/veya hizmet ürettikleri için başarılıdır-lar. Fakat, hiç kimse aynı ürünle uzun zaman ilgi çekici olmayı bek-leyemez, çünkü piyasada sürekli olarak yeni ürünler ortaya çıkıyor. Aynı zamanda tüketici istekleri, ihtiyaçları ve ilgi alanları da sürekli değişiyor. Buradan hareketle alıcıların ilgisi düşüşte olduğu ürünü üretmek ve piyasaya sunmak işletme açısından dezavantaj olarak değerlendirilebilir.

Mali sorunlar. Çoğu işletme (başarılı veya başarısız) devlete, tedarikçilere vb. kişilere karşı vadesi gelmiş yükümlülüklerini öde-me hususunda parasal sıkıntılar anlamında mali zorlukları vardır. Bu birincil bir dezavantajdır, ancak işletme bankadan kredi alarak, başka bir işletmeden borç alarak vb. bunu bertaraf edebilir ve etme-lidir.

Uygun olmayan yerleşim. Eğer işletmenin yeri hammadde ve malzeme kaynaklarından veya nihai ürünlerini sunduğu piyasadan uzaktaysa, işletme açısından dezavantaj teşkil edebilir. Çünkü böyle bir durumda işletme hammadde ve malzeme tedariki ve nihai ürün-lerini satış yerlerine teslimatı sırasında taşımacılık harcamaları yük-sek olacaktır.

Bu örnekler işletmelerin var oluş ve gelişimlerinin çevre fak-törlerine bağlı olduğunu göstermektedir. Dolayısıyla, kendi güçlü ve zayıf tarafl arını bilmeyen ve fırsat ve tehditleri görmezlikten gelerek çevresel değişimleri takip etmeyen işletmeler kısa bir sürede faali-yetlerini sonlandırma tehlikesiyle karşı karşıya kalmaktadırlar.


4949

Ek bilgi!SWOT Analizi – Güçlü ve zayıf tarafl arın,

fırsat ve tehditlerin analizi

SWOT analizi, çevrsel değişiklikleri ve durumları takip etmenin en etkili yöntemlerinden biridir. Bu analiz, iç ve dış çevre faktörlerinin işletmenin başarısı üzerindeki etkisini değerlendir-me aracıdır. SWOT, şu sözlerin ilk harfl erinden oluşan bir kısaltmadır:a) Strenghts – güçlü tarafl arb) Weaknesses – zayıf tarafl arc) Oppotunities – fırsatlard) Th reats – tehditler

Güçlü ve zayıf yanların tespit edildiği iç analiz ve fırsat ile tehditlerin tespit edildiği dış ana-lizin yapılmasının ardından önemli bir görev bunların birleştirilmesidir ki, bu birleşme SWOT matrisi ile elde edilmektedir. Burada güçlü ve zayıf yanlar yatay, fırsat ve tehditler ise dikey olarak gösterilmektedir.

SWOT Matrisi

Fırsatlar – O1.2.3.

Tehditler – T1.2.3.

Güçlü Yanlar – S1.2.3.SO – stratejileriFırsatlardan yararlanmak için güçlü tarafl arın kullanılması

ST – stratejileriTehditlerden kaçınmak için güçlü yanların kullanılması.

Zayıf Yanlar – W1.2.3.WO – stratejileriFırsatların kullanılmasıyla zayıf yanların aşılması.

WT – stratejileriZayıf tarafl arın minimize edilmesi ve tehditlerden kaçınılması.

Resim no.4 SWOT Analizi Matrisi

Matrisin yatay ve dikey tarafl arının birleştirilmesi, yani güçlü ve zayıf yanların, fırsat ve tehditlerin belirtilmesiyle işletmenin şu stratejileri (hareket biçimleri) görülmektedir:SO stratejisi – fırsatlardan yararlanmak için güçlü yanların kullanılması;WO stratejisi – zayıf yanların güçlenmesi için fırsatların kullanılması;ST stratejisi – tehditlerden kaçınmak için güçlü yanların kullanılması;WT stratejisi – zayıf yanlara bağlı olmaksızın tehditlerden kaçınmak.


5050

ANAHTAR KAVRAMLAR:ÇEVREHARİCİ ÇEVREDAHİLİ ÇEVREGİRDİLERBEŞERİ SERMAYEİŞ ÇEVRESİMÜŞTERİLERTEDARİKÇİLERRAKİPLER

SONUÇ 2

Çevre, işletmelerin başarısında önemli rol alan kilit faktördür. Bunun için işletmeler kendi çalışmaları üzerinde etkili olna tüm çevre güçlerini (faktörleri) tespit etmek için uğ-raşmalıdırlar. Çevre, işletmenin faaliyet gösterdiği ve çevrenin etkisinden gelen değişimlere maruz kaldığı alandır.

İş çevresi, işletme faaliyetini organize etme açısından oldukça önemli olup iki bölüm-den oluşmaktadır: fizisel ve zihinsel çevre.

Dahili çevre kavramından doğrudan çevre, yani işletme kapsamındaki faktörler an-laşılmaktadır. İşletme bu çevrenin üzerinde onu düzeltecek ve geliştirecek şekilde etki edebi-lir ve etmelidir. Buraya işletme girdileri ile beşeri (insan) kaynak düşmektedir.

Harici çevre, işletme dışında bulunan fakat işletmenin etki ve baskılarına maruz kal-dığı faktörler yani alandır. Bu çevre genel ve özel olarak ayrılabilir. Genel çevreyi işletmenin etki edemediği, uyum sağlaması gerektiği faktörler oluşturmaktadır: ekonomik, hukuki, si-yasi, teknolojik, sosyo-kültürel vb.

Özel iş çevresi, her işletme açısından farklı ve spesifik olup müşteriler, tedarikçiler ve rakiplerden oluşmaktadır. İşletme, bu çevre faktörleri üzerinde onları kendi ihtiyaçları doğrultusunda kazanma çabası çerçevesinde etkili olabilir.

İşletmenin güçlü ve zayıf yanları dahili çevrede, fırsat ve tehditler ise harici çevrede yer almaktadır. Başarılı olabilmek için her işletme güçlü yanlarını kullanmalı, zayıf yanla-rını güçlendirmeli, fırsatları değerlendirmeli ve tehditlerden kaçınmalıdır.

Çevredeki durum ve değişiklikleri takip etmek için SWOT analizi kullanılmaktadır. Bu analiz iç ve dış faktörlerin işletmenin başarısı üzerindeki etkisini değerlendirme (hare-ket biçimi) ve şirket stratejilerini oluşturma aracıdır.


5151

Bilgileri kontrol etme ve konuyu tartışmaya yönelik sorular:

1. Çevre nedir ve çevrenin işletme açısından önemi nedir?2. İş alanınıza yeni bir işletme girdiğinde tehditleri ve fırsatları nerede görüyorsu-

nuz?3. İç faktörlerden biri belli bir durumda güçlü başka bir durumda ise zayıf yan

olabilir mi? 4. Hükümet değişikliği çevre tarafından gelen nasıl etki olabilir?5. Uygun olmayan yerleşim neden zayıf yan olabilir?6. Ürünlerinizin müşterisi olanlardan ve sizin hammadde satın aldığınız işletme-

lerden (tedarikçileriniz) ne tür tehditler görüyorsunuz?7. Aşağıda verilen ifadelerde bir hizmet işletmesinin güçlü ve zayıf yanlarını, fır-

sat ve tehditlerini tespit edin:■ müşteriler için iyi düzenlenmiş mekân (kötü düzenlenmiş mekân);■ iş sırasında bilgisayarlar kullanılıyor (kullanılmıyor);■ yeni tesis ve iyi çalışma koşulları (kötü çalışma koşulları);■ talep edilen bir hizmet (talep edilmeyen bir hizmet);■ eğitimli ve teknik donanımlı kadro (eğitimsiz ve donanımsız kadro);■ iyi yerleşim yeri (kötü yerleşim yeri);■ yeni hizmet türleri sunuluyor (hizmet çeşitliliği azaltılıyor); ■ çalışanları ödüllendirmek için iyi (motive edici) bir sistem var (yok);■ kullanıcıların ödeme gücü artıyor (düşüyor);■ çevredeki nüfus sayısı artıyor (azalıyor);■ nüfusun yaşlılık yapısı değişiyor (değişmiyor);■ rekabet mevcut (rekabet yok);■ istikrarlı siyasi durum (istikrarsız siyasi durum);■ uygun sosyo-ekonomik koşullar (uygun olmayan koşullar);■ ulaşılabilir teknolojik gelişmeler (ulaşılamaz);■ yöneticiler ve çalışanlar için ulaşılabilir eğitim (ulaşılamaz).

KONU 3 - İKTİSADİ KURULUŞLAR

5353

KONUNUN İÇERİĞİ:İhtiyaçlarÜretim Üretim Faktörleriİktisadi Unsurlarİşletmelerin Kuruluş Amaçlarıİşletme, Tüccar ve Ticari Şirket

Faaliyet Alanına Göre Tüccar – Tek Kişi İşletmesiBiçimine Göre Tüccar – Ticari ŞirketlerKamu Ticari ŞirketiSınırlı Sorumluluğa Sahip Şirket (Limited Şirket)Anonim ŞirketKomandit ŞirketSermayesi Paylara Bölünmüş Komandit Şirket

DERSİN AMAÇLARI:Bu konuyu okuduktan sonra siz şunları yapabilmelisiniz:

■ insanların farklı ihtiyaçlarını görebilmek;■ üretim kavramını anlamak;■ üretim faktörlerini öğrenmek;■ iktisadi teşekülleri öğrenmek;■ işletme kurmanın amaçlarını anlamak;■ faalliyetine göre ve şekline göre tüccar ayrımı yapmak;■ farklı ticari şirket türlerinin özelliklerini görmek;

KONU 3KONU 3 İKTİSADİ KURULUŞLAR

İKTİSADİ İKTİSADİ KURULUŞLARKURULUŞLAR


55

1. İHTİYAÇLAR

1.1. İHTİYAÇ KAVRAMI VE İHTİYAÇ TÜRLERİ

İnsan sürekli olarak farklı ihtiyaçları karşılamalıdır: gıda, giyim, ayakkabı, mobilya ve ev aletleri, yakıt, ışıklandırma hijyen, eğitim, tatil, yolculuk vb. ihtiyaç.

İhtiyaç, herhangi bir mal veya hizmet eksikiği hissi ve mem-nunizyetsizlik hissinin giderilme uğraşını ifade etmektedir. Bura-dan hareketle insan hayatı ve gelişiminin sürekli farklı ihtiyaçları karşılama süreci olduğu sonucuna varabiliriz. İnsanın ihtiyaçları çok ve çeşitli olduğundan hepsini saymamız mümkün değil an-cak, onları sınıfl andırabiliriz.

İhtiyaçlar genelde doğal (maddi) ve kültürel (manevi) ola-rak sınıfl andırılırlar.

Doğal ihtiyaçlar, canlı medeni bir varlık olarak insan doğasının kendisine yüklediği ve varlığını sürdürmesi için giderilmesi kaçınıl-maz olan ihtiyaçlardır. Bu tür ihtiyaçlar şun-lardır: gıda, giyim, konut, ayakkabı vb.

Kültürel ihtiyaçlar, insanın içinde yaşa-dığı toplumsal ortamın yüklediği ihtiyaçlar-dır. İnsan hayatının daha kaliteli olması için bunların mutlaka giderilmesi gerekmektedir. Bu ihtiyaçlarla insanların yaşam kültürü be-lirlenebilir: okumak, müzik dinlemek, tiyatro, sinema ve sanat gösterileri seyretme, eğitim, sağlık, spor yapmak, gezmek vb.

1.2. MAL VE HİZMETLER

İnsan ihtiyaçlarının karşılandığı nesnelere mallar denir. Bunlar, meydana getirildikleri biçime bağlı olarak doğal maddi mallar ve insan emeğinin neticesi olan maddi mallar olarak ay-

İhtiyaç, herhangi bir mal ve ya hiz-met eksikiği hissi ve memnunizyet-sizlik hissinin gide-rilme uğraşını ifade etmektedir.

Kültürel ihtiyacın giderilmesi


56

rılırlar. İnsanlar doğanın meydana getirdiği bazı maddi malları değiştirmeden kullanmaktadırlar.

Fakat, ihtiyaçların çeşitliliği ve çok-luğundan dolayı bazı üretim faaliyetleri-nin gerçekleştirilmesi ve doğal maddeleri kendi ihtiyaçları doğrultusunda şekillen-dirmelidirler. İnsanın kendi ihtiyaçlarını gidermek için değiştirmeden ve işleme-den kullandığı mallara doğal mallar de-nir. Deniz, göl veya nehir potansiyelleri, içmek için kaynak suları, hava vb. buraya düşmektedir.

İktisadi (üretilmiş) mallar, işleme (üretim) sürecinden geçerek elde edilmiş

olan mallardır: giyim, spor ayakkabıları, bilgisayarlar, pide, ben-zin vb.

İnsan ihtiyaçlarının büyük bir kısmı hizmet kullanarak gi-derilmektedir. Hizmetler, insanın dokunamadığı, fakat hissede-bildiği ürünlerdir. Örneğin: sağlık muayenesi, otomobil tamiri, taksi seyahati vb.

2. ÜRETİM

2.1. ÜRETİME DUYULAN GEREKSİNİM

İnsan topluluğu maddi malların sürekli kullanılmasına da-yanır. Fakat, insanoğlu bunları kullanmak için kendi meydana getirmiş olduğu malların miktarlarını sürekli yenilemelidir. İn-san ihtiyaçları genelde maddi malların kullanılmasıyla karşılan-maktadır ki, bu kullanımla mallar yok oluyor. Diğer yandan ise insanın aynı ürüne olan ihtiyacının tekrar meydana gelmesinin yanısıra bu ihtiyaçlar artan miktar ve çeşitlilik için meydana ge-liyor. Dolayısıyla insan, ihtiyaçlarını gidermek için sürekli mal üretmek zorunda olup bununla öz varlığını sağlamaktadır.

İnsan, doğaya etki edip onu kendine doğru değiştirmek-te ve uyarlamak-tadır.

Spor ayakkabılar – üretilmiş mallar


57

Malzemelerin doğadan alınması ve şekil değiştirmeleri sü-reciyle insan doğayla devamlı bir ilişki içine girmektedir. İnsan, doğaya etki edip onu kendine doğru değiştirmekte ve uyarla-maktadır. İnsanlar, bir üründen veya ürün parçalarından çok ya da az sayıda ürün üretmek için uygun olan gruplar şeklinde organize olurlar.

2.2. ÜRETİM KAVRAMININ TANIMLANMASI

Daha önce de değindiğimiz gibi insanlar, ihtiyaçlarının büyük bir kısmını iktisadi mallarla karşılmaktadırlar, çünkü do-ğada olduğu gibi hazır halde kullanılabilen malların sayısı çok azdır. Dolayısıyla, insan kendi ihtiyaçlarını karşılayabilmek için malları değiştirmeli veya işlemeli, yani üretmelidir. İnsanın mo-bilya ihtiyacının karşılanması için öncelikle ağaçların orman-lardan kesilmesi, taşınması ve mobilya üretim fabrikalarında işlenmesi gerekmekte olup elde edilen ürün ise ticari ağ yoluyla tüketicilere sunulmaktadır.

İnsanın her günlük beslenmesinde kul-lanılan ekmek de uzun bir oluşum sürecinden geçmektedir. Aslında ekmek üretme süreci, daha tarlanın buğday ekimine hazırlanma-sıyla başlayıp hasatla, buğdayın silolara taşın-masıyla ve değirmenlerde işlenip unun elde edilmesiyle devam etmektedir. Elde edilen un fırınlarda ekmek üretimi için hammad-de olarak kullanılmaktadır. Sonunda hazır ekmek marketlerde satın alınabilir. Buradan şu sonuca varılabilir: insanların istek ve ihti-

yaçlarını karşılamaya uygun hale getirmek için doğadan faydalı malzemelerin elde edilmesi (topraktan, denizden ve havadan), bitki ve hayvanların bakımı ile elde edilmiş malzemlerin içerik ve şekil değişimleri sürecine üretim denir.

Ekmek üretimi


58

2.3. NE, NASIL VE KİMİN İÇİN ÜRETİLMELİ

Ekonomi insanlardan ayrı olan bir şey değildir. Aksine in-sanlar ekonominin bir parçası olmalarının dışında onu oluştur-maktadırlar. Bireysel ihtiyaçlar, tüketicilerin, işçilerin, yöneticile-rin, işletme sahiplerinin vb. ihtiyaçları kapsamında neyin, nasıl ve kimin için üretileceğini belirlemektedirler. Aslında işletmeler (şirketler), kazanç elde etme arayışında kaynak ve bilgi değişim sistemi aracılığıyla sürekli olarak bu soruların cevaplarını aramk-ta ve bulmaktadırlar.

Ne üretilmeli – İşletmeler, üretebilecekleri ve piyasada suna-bilecekleri mal ve hizmet arayışı içindedir. İnsanların ihtiyaçlarını en iyi şekilde karşılayan (satın almak istedikleri ve alabildikleri şeye uygun olarak) “gerçek” ürünün bulunması “Ne, nasıl ve ki-min için üretilmeli?” sorusunun gerçek cevabını teşkil etmektedir. Bu arada işletmeler, minimum harcama maksimum kâr sağlaya-cak olan en doğru üretim faktörleri kombinasyonunu kullanmaya dikkat etmelidirler.

Nasıl üretilmeli - Ev inşa etmek, unlu mamül üretmek, oto-mobil yapmak vb. için herzaman birden çok yöntem vardır. Ev, tuğladan mı yoksa tahtadan mı inşa edilecek? Unlu mamül tuzlu mu tatlı mı olacak? Otomobil hızlı mı yavaş mı olacak? Seçilen üretim yöntemi her zaman üretilen ürünle ilgili kalite ve kullanı-labilirlik kriterlerini karşılamalıdır.

Kimin için üretilmeli - Herkesin ihtiyaçlarını karşılayacak kadar yeterli mal ve hizmetin olamayacağı gerçeğinden hareketle üretilen mal ve hizmetler insanların alım gücüne, yani söz ko-nusu ürün için ne kadar ödemeye hazır olduklarına bağlı olarak farklı insan sınıfl arına yönelik üretilmektedirler.

3. ÜRETİM FAKTÖRLERİ

3.1. ÜRETİM FAKTÖRÜ OLARAK EMEK

Emek (işgücü), yani üretim tecrübeleri ve çalışma alışkan-lıklarıyla insanlar ilk üretim faktörünü teşkil etmektedir. Emek,


59

insan ve doğa arasındaki süreçtir. Emek, in-sanın doğayı değiştirip kendine uyumlu hale getirdiği bir bütün ve mantıklı bir faaliyettir. Faaliyet olarak emek, belli bir ürünün üretil-mesi için insan gücü ve enerjisinin harcanma-sı, yetenek ve becerilerinin kullanılması olarak görülmektedir. Dolayısıyla insanlar üretebil-meleri için ilgili bilgiye, yeteneklere ve tecrü-beye sahip olmalıdır. Bunun yanısıra, çalışma becerileri, çalışma disiplini ve üretim sürecin-de aralıksız bir şekilde belli bir zaman dilimi geçirme alışkanlığı (sekiz saatlik mesai zama-nı) da bunun içinde yer almaktadır.

3.2. ÜRETİM FAKTÖRÜ OLARAK SERMAYE

İkinci üretim faktörü sermayedir. İnsanın işletme faaliyetle-rini gerçekleştirme sürecinde kendi ile doğal kaynaklar arasında ortaya koyduğu her şey, yani insanın doğal malzemeyi işlediği veya kendi ihtiyaçlarına uygun hale getirdiği her şey sermaye olarak değerlendirilmektedir. Buraya tüm alet türleri, makineler, cihazlar, donanım, binalar, taşıma araçları, tesisatlar, parasal var-lıklar vb. düşmektedir. Bazı sermaye şekilleri doğal malzemenin üzerinde doğrudan etki etmiyor öyle ki, onların birincil işlevi üretim sürecinin normal seyretmesi için gerekli koşulları sağla-maktır. Mali sermaye (paralar) böyle bir sermaye türünü teşkil etmektedir. Onların işlevi üretimin aksamadan gerçekleşmesi için gerekli koşulları sağlayacak olan tüm üretim faktörlerinin temin edilmesine yarıyor.

3.3. ÜRETİM FAKTÖRÜ OLARAK TOPRAK

Üçüncü üretim faktörü topraktır. Toprak, insanın üretebil-mek için üzerinde sermaye varlıklarıyla etki ettiği doğal bir kay-naktır. Toprak, tarımda işlenme konusudur – tarım ürünleri elde

Üretim faktörleri şunlardır: emek, sermaye, toprak ve girişimcilik.

Bir bina inşa etmek için fiziksel ve zihinsel emek gereklidir


60

etmek için olduğu gibi madencilikte de –madenler ve mineral-ler elde etmek için. Fakat, toprağın insan emeğinin etkili olduğu

tek doğal kaynak olmadığını farketmek zor olmasa gerek, çünkü insan emeğinin bazı edinimleri tekrar işlenmeye konu olabilir.

Üretimin ilk aşamalarında insan emeğinin sonucu olarak ortaya çıkan böyle doğal kaynaklara hammadde de-nir. Örneğin, doğal kaynak olarak toprak buğday elde etmek için kullanılmakta-dır. Buğday doğal varlık değil emeğin bir neticesidir, çünkü onun üretilmesi için insan emeğin harcanılmıştır. Buğday un haline getirilmek için değirmene gitti-

ğinde bu süreçte doğal kaynak işlevi görmekte, yani hammadde rolü üstlenmektedir.

3.4. ÜRETİM FAKTÖRÜ OLARAK GİRİŞİMCİLİK

Dördüncü üretim faktörü girişimciliktir. İşletmede birbir-leriyle yarışan ve piyasanın değişken koşullarına tepki veren “ön-derlerin” girişimci ruhu ve liderliği olmaksızın üretim düşünüle-mez. Bu insanlara girişimci (müteşebbüs), sürecin tamamına ise girişimcilik (teşebbüs) denir.

Girişimcilik, piyasada yeni ürünlerin sunulması veya eski-lerin geliştirilmesi maksadıyla fırsatların farkedilmesi ve doğru zamanda müdahale edilmesini ifade etmektedir. Girişimciler, ra-kiplerine kıyasen sahip oldukları varlıkları daha etkin bir şekil-de kullanma ümidiyle yeni yönetim ve organizasyon yöntemleri denemektedirler. Girişimciler, yeni ürün ve teknolojiler geliştir-mektedirler. Kısacası girişimciler, işletmelerin gelişimine yardım-cı olan enerji ve fikirleri sağlamaktadırlar. Beşeri üretim faktörü olarak girişimcilik, birinci faktörün (emek) içinde sayılabilmesi-ne rağmen ayrı olarak değerlendirilmekte - dördüncü bir faktör

Girişimcilik, piya-sada yeni ürünlerin sunulması veya eskilerin geliştiril-mesi maksadıyla fırsatların farke-dilmesi ve doğru zamanda müdahale edilmesini ifade etmektedir.

Toprak – üretim faktörü


61

olarak ayrılmaktadır, çünkü girişimcilerin konum ve rolleri esa-sında diğer çalışanlardan farklıdır.

Girişimci, sadece işletmenin işini başlatmak, yönlendirmek ve organize etmekle kalmayıp aynı zamanda kâr sağlama amacıy-la öz sermaye yatırmakta ve işletmenin başarısızlık riskini (yatırı-lan sermayenin olası kaybı) de üstlenmektedir.

4. İKTİSADİ UNSURLAR

Her ülkenin ekonomik faaliyeti çok sayıda iktisadi unsurlar arasında ekonomik ilişkilerin kurulmasıyla oluşmaktadır. Ekono-mik süreçlerde belli bir yer ve rol alan ve bu süreçlerin dinami-ği ve gelişimi üzerinde etkili tüm unsurlar iktisadi unsur olarak görülmektedir. Ekonomik unsurların ekonomik süreçleri üzerin-deki etkisi onların büyüklüğüne, faaliyet alanlarına, türlerine vb. bağlıdır.

Hanehalkı (bireysel tüketiciler), işletmeler (şirketler), devlet kurum ve kuruluşları, iktisadi birlikler (ticaret ve sanayi odaları), sendikalar vb. ekonomik unsurlar olarak ortaya çıkmaktadır.

Hanehalkı (bireysel tüketiciler), ekonominin unsuru ola-rak insanları kapsamaktadır ki, bunlar yaptıkları tüketimle şahsi (bireysel) ihtiyaçlarını giderip işletmelerin büyümesi ve gelişme-sine katkı sağlıyorlar.

İşletmeler, ekonominin unsuru olarak faaliyet alanlarına, büyüklüklerine, mülkiyet yapılarına, örgütsel konumlarına ve piyasa yönelimlerine bakılmaksızın tüm işletmeleri (şirketleri) kapsamaktadır. Bunların ekonomik hareketler üzerindeki etkisi çok büyüktür. Aslında işletmeler, toplam mal ve hizmet üretimi ve arzı, toplam talep, ihracat ve ithalat, istihdam vb. üzerinde et-kilidirler.

Devlet kurum ve kuruluşları, ekonominin unsurları olarak her ülkenin ekonomisinde önemli bir rol oynamaktadırlar. Onlar, bir yandan vergi tahsilatıyla diğer yandan da kamu tüketimi ara-cılığıyla ekonomideki toplam üretim ve toplam tüketim üzerinde etki etmektedirler. Bu şekilde ekonominin bir bütün olarak büyü-


62

mesini ve gelişmesini teşvik etmektedirler. Aynı zamanda devlet kurumları, getirdikleri kanun ve düzenlemelerle ekonomik hare-ketler üzerinde güçlü bir etkiye sahiptirler.

İktisadi birlikler, ekonominin unsuru olarak ticaret ve sa-nayi odaları, sektörel üretici, tüccar, tarım, zanaat, tüketici bir-likleri vb. gibi işletme örgütlerini kapsamaktadırlar. Ekonominin bu unsurları ekonomi çerçevesindeki üretim, dağılım, değişim ve tüketim üzerinde doğrudan etkili olmasalar da ülkedeki ekono-mik ilişkilerin gelişmesine katkı sağlayacak olan stratejilerin oluş-turulması, tavsiye ve önerilerin verilmesi, şartların oluşturulması vb. konusunda oldukça önemli bir rol almaktadırlar.

Sendikalar, ekonominin unsuru olarak her ekonomide spe-sifik bir yere sahiptirler. Çalışanların haklarını/çıkarlarını koru-yan örgütlenmeler olarak sendikalar, maaş miktarlarının belir-lenmesi, işsizlik düzeyinin tespit edilmesi, hükümetin ekonomi politikası vb. üzerinde güçlü bir etkiye sahiptirler.

5. İŞLETMELERİN KURULUŞ AMAÇLARI

İşletmelerin varoluş amaçları çok çeşitlidir. Büyük ya da kü-çük ölçekli işletme olmasına bağlı olmaksızın bir işletme kurmak ve yürütmek önemli ve karmaşık bir süreçtir. İşletmenin çalışma-sındaki başarı, sahibin girişimci ruhu ve yetenekleri, işletme yü-rütenlerin sorumluluk üstlenmeleri ve çalışkanlıkları, iş kararları alma sırasında risk üstlenmeye hazır olma gibi çok sayıda unsura bağlıdır. İşletmeyi kuranların önünde ulaşmak istedikleri amaçlar net belirlenmiş ve tanımlanmışsa ilerleme şansı oldukça büyüktür.

Bir işletmenin kurulması için birçok neden vardır. İşletme-nin yasal şekline ve kimin kurduğuna bağlı olarak ulaşılmak iste-nen hedefl er şu üç gruba ayrılmaktadır:

■ bireysel – ekonomik hedefl er;■ kolektif – ekonomik hedefl er;■ devletin kamu işletmeleri kurmasındaki hedefl er.

İşletmeyi ku-ranların önünde ulaşmak istedik-leri amaçlar net belirlenmiş ve ta-nımlanmış olduğu takdirde ilerlemeye ilişkin şansları da büyümektedir.


63

Bireysel – Ekonomik Hedefl er Bireysel – ekonomik hedefl er, esasında aile şirketi olarak fa-

aliyet gösteren küçük ölçekli işletme sahiplerinin yani kurucuları-nın hedefl eridir. En belirgin bireysel – ekonomik hedefl er olarak şunları belirtebiliriz:

a. İşletmeyi kurmanın temel amacı ve güdüsü kazanç sağla-maktır. Para kazanmak, şahsi ve ailenin yaşamını idame ettirmeyi sağlamak demektir.

b. Şahsi bağımsızlık, etrafın etkisini ve baskısını hissetme-den iş kararları almak demektir.

c. İstenen işi yapmak. İnsanlar kendi eğitimlerine çok fazla yatırım yapıyor ve eğitimlerini tamamladıktan sonra ken-dilerini tatmin edecek olan işi yapmak istiyorlar.

d. İşletmedeki kişisel kariyer üzerinde başarı ve kontrolü sağlamak vb.

Kolektif – Ekonomik Hedefl er Kolektif – ekonomik hedefl er, büyüklüklerine ve örgütsel

konumlarına bağlı olmaksızın tüm şirketler için karakteristiktir. Kolektif- özel mülkiyette olduğu gibi bireysel işletmelerde de ku-ruluşun esas amacı kazanç sağlamaktır. Aralarındaki tek fark, kü-çük işletmelerde bir ya da iki sahibin yatırmış oldukları sermaye-nin oldukça mütevazi olan üretim faktörlerini kullanarak kâr elde etmesi iken, birden çok sahibin mevcut olduğu büyük işletmeler-de ise biden çok sermayenin anonim şirket şeklinde bir araya ge-tirilmesidir. Dolayısıyla, esas kolektif – ekonomik hedef, kâr elde etmektir. Sahiplerin ulaşmak istedikleri diğer kolektif – ekonomik hedefl er ise şunlardır:

a. Üretim maliyetlerinin azaltılması. Daha büyük miktar-larda üretim yapıldığında ürün birimi başına maliyetler düşmektedir;

b. Satışı artırmak;c. Ürünlerin arzını sağlamak için daha büyük piyasaya ya-

yılmak;


64

d. Makinelerin, donanımın, tesislerin vb. mümkün oldu-ğunca etkin kullanılabilmesi için üretim hacminin büyü-tülmesi.

Devletin Kamu İşletmeleri Kurmasındaki Hedefl erDevlet, onun bir kurumu veya kuruluşu işletme kurabilir.

Sahipleri tarafından kâr elde etme amacıyla kurulan özel işlet-melere kıyasen devlet, öncelikle kamu çıkarlarını karşılayacak olan mal ve hizmet üretmek için kendi işletmelerini kurmaktadır. Dolayısıyla, devletin iş-letme kurmasındaki esas hedefi kollektif ihtiyaçları ve vatandaşların ve işletmelerin taleplerini karşıla-yacak olan mal ve hizmetlerin üretilmesi ve dağıtıl-masıdır.

Mal ve hizmetlerin satışından kâr elde etmek kamu işletmesi için önemli olup varlığının temel nedeni değildir. Devletin bilimsel araştırma merkez ve enstitüleri, meteoroloji istasyonları, kalkınma ajansları vb. gibi özel amaçlı kamu işletmeleri kur-ması çok sık rastlanmaktadır. Bunların temel amacı

vatandaşlar ve işletmeler için mal ve hizmetleri te-min etmek olup finansmanları, yani çalışma maliyetlerin karşı-lanması ise devlet fonlarından alınan varlıklarla sağlanmaktadır.

6. İŞLETME, TÜCCAR, TİCARİ ŞİRKET

İnsanların işletmeler hakkında genel olarak bildikleri on-ların ünvanları, tesislerinin görüntüleri, çalışanları, reklamları, faaliyet alanları vb.dır. Fakat, bir işletmeyi derinlemesine analiz edecek olursak söz konusu işletmenin içerisinde gerçekleşen çok sayıda faaliyet ortaya çıkacağından dolayı bilgiler genişleyecektir. Aslında işletmede hammadde tedariki, üretim organizasyonu, iç ve dış nakliyenin gerçekleşmesi, çalışanların çalışma programı, ürünlerin satışı vb. ile ilgili faaliyetler sürekli olarak gerçekleşmek-tedir. Tüm bunları göz önünde bulunduracak olursak, o zaman her işletmenin çok sayıda birbirine bağlı unsurdan oluşan karma

Meteoroloji istasyonu


65

bir sistem olduğunu söyleyebiliriz. Bu ise söz konusu olanın sade-ce ünvanlar, binalar, makineler vb. olmadığı, aynı zamanda işlet-menin geçtiği çok sayıda sürecin ve çalışanlarla, tüketicilerle, te-darikçilerle, devlet kuruluşlarıyla vb. kurduğu çok sayıda ilişkinin olduğu anlamına gelmektedir. Dolayısıyla, işletme “dış görünüşü” ile bağlı olan yapısal özellikleri yanısıra gerçekleştirdiği faaliyetten kaynaklanan önemli ilişkileri de içinde barındırmaktadır.

Bir ülkedeki işletme faaliyetlerinin en büyük kısmı kayıt-lı yasal teşeküller olarak faaliyet gösteren işletmeler üzerinden gerçekleşmektedir. Bunlar işletmenin ekonomideki yapısal kısmı oluşturmaktadırlar.

İşletme kavramının tanımı, varlığının anlamından ve ama-cından çıkmaktadır. Öyleki, Makedonya Cumhuriyeti Ticaret Ka-nunu’nda işletme, haklar, varlıklar ve tüccara ait olan ve mülkiyet değerleri olan gerçek ilişkiler toplamı olarak tanımlanmaktadır.1

Tüccar kavramı şu iki kritere göre tanımlanmaktadır:a) Faaliyet alanına göre tüccar. Faaliyet alanına göre tüccar, üre-

tim, ticaret yaparak ve hizmet sunarak kâr elde etmek için bireysel iş olarak uzun vadeli ticari faaliyet gerçekleştiren herkesdir.2

b) Şekline göre tüccar. Şekle göre tüccar her tür ticari şirkettir.3

Ticari şirket, bir ya da birden fazla kişinin para, eşya veya gayri menkul değerler yatırdıkları ve ortak çalışmak için kullanıp elde edilen kâr ile çalışmanın zararını ortakça pay-laştıkları tüzel bir kişidir.4

Ticari Şirketler Kanunu’na göre şu ticari şirket türleri mev-cuttur:5

1. Kamu Ticari Şirketi;2. Limited Şirket (Ltd.);3. Anonim Şirket (A.Ş)

1 “Ticari Şirketler Kanunu” – Genel Hükümler, 3 madde, nokta 40 ve 5 madde 2 “Ticari Şirketler Kanunu” – Genel Hükümler, 4 madde3 “Ticari Şirketler Kanunu” – Genel Hükümler, 5 madde4 “Ticari Şirketler Kanunu” – Ticari Şirketler için Ortak Hükümler, 19 madde5 “Ticari Şirketler Kanunu” – Ticari Şirketler için Ortak Hükümler, 20 madde, nokta 1


66

4. Komandit Şirket;5. Hisseleri Paylara Bölünmüş Komandit Şirket.

6.1. FAALİYET ALANINA GÖRE TÜCCAR – TEK KİŞİ İŞLETMESİ

Bir kişinin sanatsal bir yeteneği ve küçük ölçekli bir zanaatkar olarak çalışma isteği varsa, kendi iş yerini - tek kişi işletmesi olarak kaydedebilir.

Tek kişi işletmesi şeklindeki örgütlenme, gerçek kişi ola-rak ekonomik bir faaliyet yürüten bireysel sahibin mülkiyetinde olan bir organizasyon şeklidir.6 Böyle bir işletme şeklini ifl as sü-recinde olan ve ifl as edip alacaklara karşı borçlarını tahsil ede-memiş olan kişiler hariç, iş yapma yeterliliği olan ülkemizin her vatandaşı kurabilir.

6 “Ticari Şirketler Kanunu” – İkinci Bölüm, Tüccar, 12 madde, nokta 1.

Ek bilgi!

İşletme faaliyetlerinin gerçekleştirilmesi sırasında şirketler arasında aynı zamanda ekonomik ve yasal ilişkiler de kurulmaktadır. Buradan hareketle değişim sürecinde işletmeler arasındaki hak ve yükümlülüklerin yanısıra ça-lışmanın sağlanması sırasında (izinler, lisanslar, başvuru formları vb. almak) işletmelerle devlet kurum ve kuruluşları arasında kurulan ilişkilerin de düzen-lenmesine ilişkin bir ihtiyacın meydana geldiği görülmektedir. Öyleki, işletme kavramının şu iki unsuru içerdiğini söyleyebilirz:1. ekonomik unsurlar ki, bunlar işletmenin iş faaliyetlerini gerçekleştirmesin-

den kaynaklanmaktadır: kâr, harcamalar, paralar, gelirler vb. ve2. yasal unsurlar ki, bunlar işletmenin yasal konumunu belirlemektedirler. İş-

letmenin hak ve yükümlülük sahibi olabilmesi için kanunlarla belirlenmiş yöntemle resmi tüzel kişi olarak kaydı yapılmış olmalıdır ki, bu söz konusu işletmenin ekonomik faaliyetini tüzel kişi olarak gerçekleştirebileceği anla-mına gelmektedir.

Tek kişi işletmesi, şeklindeki örgüt-lenme, gerçek kişi olarak ekonomik faaliyet yürüten bireysel sahibin mülkiyetinde olan bir organizasyon şeklidir.


67

İşletme sahibi işletmenin başarısında en büyük paya sahip olup aynı zamanda işletmenin başarısızlığının da en büyük so-rumlusudur.

Bu organizasyon şekli temelde sahibin sermayesiyle çalış-maktadır. Borç alınan sermaye çok küçük ve kısa vadeli olup iş ortakları veya yerel bankalardan temin edilmektedir.

Bu örgütlerin kendilerine karşı duyulan güvenin küçük olamasından dolayı kreditörler nezdinde kabul görmeleri kısıtlı-dır. Söz konusu güven eksikliğinin birkaç nedeni vardır: birinci, küçük miktardaki öz sermaye; ikinci, işletmeye dahil olan mal varlığının şahsi kullanım için olan mal varlığından ayrı tutulma-sına ilişkin yükümlülüğün bulunmaması; üçüncü, piyasa koşul-larının değişkenliğinden kaynaklanan göreli olarak kısa ömürlü olmaları; dördüncü, rakip işletmelerin faaliyetlerine kolayca mü-dahil olmalarının yanısıra sahibin ölümünden sonra işletmenin de çalışmasının son bulması.

Bu işletme biçiminin avantajları olarak şunları belirtebiliriz: Tek Kişi İşletmesi kurmak için özel engeller yoktur; Sahibe yönelik asgari yasal yükümlülük ve sınırlamalar; Tek Kişi İşletmesi olarak işin kurulduğu ve yürütüldüğü sermayenin bireysel mülkiyeti; Karar verme konusunda azami özgürlük; Sağlanan kazanç tamamen sahibe aittir.

6.2. BİÇİMİNE GÖRE TÜCCAR – TİCARİ ŞİRKET TÜRLERİ

6.2.1. KAMU TİCARİ ŞİRKETİ (KTŞ)

Tanımlama – Kamu Ticari Şirketi, iki ya da daha fazla tüzel veya gerçek kişinin birleşmesinden oluşmaktadır – ortaklar ki, bunlar işletmenin borçları konusunda alacaklara karşı şahsen ve tüm mal varlıklarıyla ortaklaşa olarak sınırsız sorumludurlar.7

7 “Ticari Şirketler Kanunu” – 10 madde, nokta 1.


68

KTŞ’nde yatırım payı – Yatırım payını, ortakların şirkete yatırıdıkları mülklerinin değeri oluşturmaktadır. Ortaklardan her biri aynı veya birbirinden farklı olabilecek bir pay yatırmak-tadır. Şirketin kurulması sırasında ortakların yatırım payların-dan oluşan varlıklar şirketin ana sermayesini oluşturmaktadır. Sermaye yatırımları para, eşya, hak, emek ve hizmet şeklinde olabilir. Ortaklardan her birinin şirket kurma anlaşmasıyla be-lirlenen yatırım miktarının üstünde bir sermaye yatırımı yapma yükümlülükleri yoktur.

Şirket ortaklarının yatırımı daimi olup sadece şirket ortak-lık ilişkisinin sona erdirilmesi durumunda geri çekilebilir.

KTŞ’nde hisse – Kamu Ticari İşletmesinde ortağın sahip olduğu hisseyi, ilgili ortağın yatırım payından kaynaklanan hak ve yükümlülükler oluşturmaktadır. Öyle ki, ortağın hissesi ken-disine kamu ticari şirketin gerçekleştirmiş olduğu kârdan pay alma (hisse, katkı), şirket yönetimine katılma hakkı olduğu gibi zararı karşılama yükümlülüğü de sağlamaktadır.

Kamu Ticari İşletmesi ortağı, ancak tüm ortakların onayı-nı alması durumda hissesini üçüncü kişilere devredebilir.

Ortakların yönetimi ve sorumluluğu- her ortak kamu ticari işletmesini yönetme hakkına sahiptir. Ortak, bu hakkı doğru-dan veya bir ya da daha fazla ortağa aktararak gerçekleştirebilir. Şirket anlaşmasında öngörülmüş olması durumunda ortaklar bu hakkı üçüncü bir kişiye de devredebilirler.

Ortaklar, şirketin çalışmasından sorumludurlar. Bir ortak diğer ortakların da onayını almadan KTŞ faaliyeti çerçevesinde olan işleri üstlenemez ve başka bir şirkete ortak olamaz. Ortak-lardan her biri şirketin borçları için alacaklara karşı sadece yatı-rım miktarı kadar değil tüm mal varlığı ile sorumludur. Bunun dışında ortakların yükümlülüğü de ortak olup onlardan birinin üstlenmiş olduğu yükümlülükler karşısında hepsi sorumludur-lar.

KTŞ, iki ya da daha fazla tüzel veya ger-çek kişinin birleş-mesinden oluşmak-tadır – ortaklar ki, bunlar işletmenin borçları konusunda alacaklara karşı şahsen ve tüm mal varlıklarıyla ortak-laşa olarak sınırsız sorumludurlar


69

KTŞ çalışmasının sonlandırılması – Kamu ticari şirketi ça-lışması farklı nedenlerden, yani farklı durumlarda son bulabilir. Aslında bu şirket vadeli olarak kurulmuşsa, bu vadenin bitimin-den sonra da çalışması son bulur. Bu şirket ortakların getire-cekleri karar sonucunda da çalışmaya son verebilir. Ortakların ortak kararı sonucu gerçekleşen söz konusu durumların dışın-da şirketin çalışması başka nedenlerden dolayı da son bulabilir. Örneğin: ifl as sürecinin başlatılması; ortaklardan birinin ölü-münden veya ortağın-tüzel kişinin olmaması; ortaklardan bi-rinin ifl as süreci başlatması; kamu şirketi ortaklarından birinin istifa etmesi; çalışmanın son bulmasına ilişkin mahkeme kararı ve başka durumlar.

6.2.2. SINIRLI SORUMLULUĞA SAHİP ŞİRKET (Limited-Ltd.)

Tanımlama – Sınırlı sorumluluğa sahip şirkit (Limited şir-ket) ülkemizde ve Avrupa ülkelerinin çoğunda en sık rastlanan şirket türüdür. Bunun esas nedeni ise bu şirket türünün verdiği güvendir. Özellikle, kurucunun sorumluluğunun şirketteki ya-tırım payı kadar olması ve onun şirket dışı mülkiyetinin alacak-lara karşı yükümlülüklerin tahsil edilmesi için kullanılmaması önem taşımaktadır.

Sınırlı sorumluluğa sahip şirket, şirketin önceden anlaş-maya varılan ana sermayesinde ortakların para, eşya ve haklar (lisans) olarak ifade edilebilen birer ana yatırım payıyla katıla-bildikleri bir şirkettir.8 Gerçek veya tüzel bir kişi şirket ortağı olabilir. Şirket ortakları şirketin borçlarından sorumlu değildir. Ortakların riski, şirketteki yatırım payları ile sınırlıdır.

Ltd.’nin kurulması – Sınırlı sorumluluğa sahip olan şirket kural olarak iki veya daha fazla kişinin - ortakların birleşmesiyle kurulmaktadır. Sınırlı sorumluluğa sahip olan şirketin çalışması sırasında başka ortakların katılmasının beklendiği durumda is-8 “Ticari Şirketler Kanunu” – 167 madde, nokta 1.

Ltd.şirketi, önce-den anlaşmaya va-rılan ana sermayeye ortakların para, eşya ve haklar ola-rak ifade edilebilen birer ana yatırım payıyla katılabildik-leri bir şirkettir.


70

tisnai olarak tek kurucu olabilir. Gerçek kişi, birden fazla sınırlı sorumluluğa sahip şirketin tek ortağı- kurucusu olamaz.

Sınırlı sorumluluğa sahip şirket, yazılı bir anlaşmayla ku-rulmaktadır. Bu şirket en az 1 en çok 50 ortak tarafından ku-rulabilir. Eğer şirket sayısı 50’yi aşarsa, bu şirket anonim şirket şeklinde örgütlenebilir.

Şirketin asgari ana sermaye miktarı gibi ortakların asgari yatırım miktarı da kanunla belirlenmiş bir yükümlülüktür. İlgili pozitif hukuk düzenlemelerine göre sınırlı sorumluluğa sahip şirketin asgari ana sermaye miktarı 2.500 avro denar karşılığıdır.

Eğer şirket bir kişi tarafından kurulmuşsa (Adi Şirket), an-laşma yerine kurucunun noter huzurunda verilmiş beyanıyla kurulmaktadır.

Ortakların hak ve yükümlülükleri – Sınırlı sorumluluğa sa-hip şirketin her ortağı belli hak ve yükümlülüklere sahip oluyor. Öyle ki, ortağın şirket yönetimine katılma ve kârdan pay alama, şirketin çalışması ile ilgili bilgi edinme, şirket deft erlerini ve lis-telerini inceleme ve şirket çalışmasının son bulması durumunda kalan varlıkların (tasfiye mallarının) dağılımına katılma hakkı vardır.

Kâr dağılımına katılım miktarı ana sermayeye katılım pa-yıyla orantılıdır.

Ltd.’de hisseler - Şirkette hisse deft eri tutulmakta olup or-takların ana yatırım payları, olası ek ödemeler ve hisselere iliş-kin özel hak ve yükümlülükler belirtilmektedir. Sadece hisse deft erinde kayıtlı olan kişiler ortak olarak sayılmaktadır.

Hisseler devredilebilir olup miras kalabilir. Hissenin üçün-cü kişilere devredilmesinin esas koşulu ortağın kendi ana ser-maye payını ödemiş olmasıdır. Kurucu olarak tek ortağın ol-duğu şirketteki hissenin satın alınması sırasında diğer ortaklar, sınırlı sorumluluğa sahip şirket ve şirketin belirleyeceği kişi ön-celik hakkına sahiptir.


71

Hissenin miras yoluyla devredilmesi sınırlandırılmamak-tadır. Bir ortağın hissesi ayrılabilir ki, bu durumda tüm ortak-ların onayı gerekmektedir. Ortak, kendi hissesinin rehnedebilir.

6.2.3. ANONİM ŞİRKET (A.Ş)

Anonim şirket kavramı ve içeriği – Ticari Şirketler Kanunu’na göre ekonomik örgütlenme yöntemlerinden biri de anonim şir-kettir. Anonim şirket, şirket tüzüğünde belirlenmiş ve eşit payla-ra (hisselere) ayrılmış ana sermaye olarak adlandırılan sermaye miktarına sahiptir. Hissedarlar bir ya da daha fazla hisseyle ka-tılım sağlamakta olup yükümlülükleri şirketin tüm mal varlığı ile güvence altına alınmıştır. Hissedarların şirket tüzüğüyle be-lirlenmiş ödemeleri gereken belli yükümlülükleri olup anonim şirketin yükümlülüklerinden sorumlu değiller.

A.Ş.’in kurulması - A.Ş.’nin kurulması kuruluş sözleşmesiy-le, yani şirket tüzüğünün hazırlanması ve üyelerinin belirlenme-siyle başlamaktadır. En az iki gerçek veya tüzel kişi A.Ş. kurabi-lirler.

A.Ş. kurulması eş zamanlı veya müteselsilen olabilir. Anonim şirketin eş zamanlı kurulması, kurucuların birey-

sel veya başka kişilerle birlikte, şahsen veya temsilci aracılığıyla, bir veya birden fazla beyanatta kamu ilânı yapmadan tüm his-seleri devralması ve şirket kurduklarını beyan etmeleri (25.000 avro denar karşılığı olarak) halinde söz konusudur.

Anonim şirketin müteselsilen kurulması, kuruluş sözleşme-sindeki hüküm uyarınca hazırlanan bir ilan esas alınarak tüm veya belli sayıda hisselerin yazılmasıyla olur. Böyle bir durumda şirket kurmanın asgari tutarı 10.000 avro denar karşılığıdır. His-senin en düşük nominal tutarı 1 avrodan daha küçük olamaz. Hisse senedi, A.Ş mülkiyetinin bir bölümüne sahip olmayı bel-gelemektedir.

A.Ş çalışmasının sona ermesi - Anonim şirket farklı neden-lerden dolyı çalışmasına son verebilir. Şirketin çalışmaya son

A.Ş, şirket tüzü-ğünde belirlenmiş ve eşit paylara (hisselere) ayrılmış ana sermaye olarak adlandırılan ser-maye miktarına sa-hiptir. Hissedarlar bir ya da daha fazla hisseyle katılım sağlamakta olup yükümlülükleri şirketin tüm mal varlığı ile güvence altına alınmıştır.


72

vermesi şu çevresel etkenlerden dolayı olabilir: eğer şirket vadeli olarak kurulmuşsa tüzükle belirlenen vadenin sona ermesi; şirket meclisinin kararı; şirketin ticari sicil kaydının yasadışı olduğunu gösteren mahkeme kararı; şirketin başka bir şirkete dönüştürül-mesi ve başka bir şirketle birleştirilmesi; ifl as sürecinin yürütül-mesi.

6.2.4. KOMANDİT ŞİRKET (K.Ş)

Komandite ve komanditer - Komandit şirket, iki ya da daha fazla kişinin – ortağın birleştiği, aralarında en az bir ortağın şirket yükümlülüklerine karşı sınırsız olarak tüm mal varlığı ile sorum-lu olup komandite olarak ve en az bir ortağın ise şirket yükümlü-lüklerine karşı kayıtlı yatırım payı oranında sınırlı sorumluluğa sahip olup komanditer olarak adlandırıldığı bir şirkettir.9

K.Ş. yönetimi, haklar ve yükümlülükler – Şirket yükümlü-lükleri konusunda üçüncü kişilere karşı sorumluluğun sınırsız olması bakımından komanditelerin üstlenmiş olduğu risk ko-manditerlere kıyasla çok daha büyüktür.

Şirketin başarısız çalışmasından dolayı komanditelerin tüm mal varlığını kaybetme olasılığı varken komanditerler ise sadece şirkette kayıtlı yatırım miktarları kadar zarar edeceklerdir. Ko-manditeler şahsen şirket çalışmasına katılmakla yükümlü olup bunun için uygun bir maaş almaktadırlar (aylık ücret).

Şirketi sadece komanditeler yönetmektedir ki, şirket yü-kümlülüklerine karşı taşıdıkları sorumluluğun daha büyük (sı-nırsız) olduğunu gözönünde bulundurursak bu oldukça man-tıklıdır. Bunun için ise, komaniterler şirketin durumu hakkında bilgilendirilme, yöneticilere yazılı sorular yöneltme ve onlardan yazılı cevaplar talep etme haklarına sahiptirler.

Ortaklar kendi hisselerini ancak komandit şirketteki tüm ortakların onayını almaları halinde üçüncü kişilere devredebilir-ler. Komanditer, şirketteki yatırım payına orantılı olarak kârdan

9 “Ticari Şirketler Kanunu” – 148 madde, nokta 1.

K.Ş, iki ya da daha fazla kişinin – or-tağın birleştiği, aralarında en az bir ortağın şirket yükümlülüklerine karşı sınırsız olarak tüm mal varlığı ile sorumlu olup komandite olarak ve en az bir ortağın ise şirket yüküm-lülüklerine karşı kayıtlı yatırım payı oranında sınırlı sorumluluğa sahip olup komanditer olarak adlandırıldı-ğı bir şirkettir.


73

pay alam hakkına ve kayıtlı yatırım payı kadar zararı karşılama yükümlülüğüne sahiptir.

K.Ş çalışmasının sona ermesi – Komandit şirketin çalışması şu durumlarda sona erebilir: tüm komanditerler ayrılırsa; bir ko-manditeye ifl as süreci uygulanırsa; komanditelerden biri iş yapa-bilirliğini yitirirse; vefat eden komanditenin varisleri reşit değilse veya yeni bir komandite ile değişmesi mümkün değilse ve başka durumlar. Komandit şirketin komanditerin vefatı (gerçek kişi) veya tüzel kişi olan komanditerin ifl ası ile çalışmayı sonlandır-madığını vurgulamak gerekir.

Eğer komandit şirketten komanditerlerin tamamı ayrılırsa, şirket kamu ticaret şirketine dönüşüyor. Tüzük değişikliği ise ti-caret sicil dairesinde kaydediliyor.

6.2.5. SERMAYESİ PAYLARA BÖLÜNMÜŞ KOMANDİT ŞİRKET (SPBKŞ)

Sermayesi paylara bölünmüş komandit şirketin tanımlan-ması - Sermayesi paylara bölünmüş komandit şirketi, şirket yü-kümlülüklerine karşı tüm mal varlıklarıyla sınırsız ve ortakla-şa sorumluluğa sahip olan bir ya da daha fazla komanditeler ve hissedar özelliği olan ve şirket yükümlülüklerine karşı sorumlu olmayan komanditerler kurmaktadırlar. Ana sermaye paylara/hisselere bölünmüş olup komanditerlerin sayısı üçten az olamaz.

Sermayesi paylara bölünmüş komandit şirket için Anonim Şirket Kanunu hükümleri uygulanmakta olup anonim şirketin yönetilmesinin belirlendiği hükümler hariçtir. Sermayesi paylara bölünmüş komandit şirketin firması “Sermayesi Paylara Bölün-müş Komandit Şirket” kelimelerini veya “SPBKŞ” kısaltmasını ihtiva etmektedir.

SPBKŞ kuruluşu - Sermayesi paylara bölünmüş komandit şirket sözleşmeyle kurulmaktadır. Sözleşme, noter tasdikli imza onayıyla en az beş kişi tarafından kuruluyor. Sözleşme şunları içermektedir: asgari ana sermaye payı; hisse senetlerinin verildiği tutar; şahsi bilgilerini ve ne tür hisse senetlerinin alındığının be-lirtildiği hisselerin türü.


7474

Komanditeler sözleşme kuruluşuna katılmak zorundadır. Ticaret sicilinde komanditelerin isimleri belirtilmektedir. SPBKŞ meclisinde komanditeler ana sermayeye katılım paylarına orantılı olarak oy hakkına sahiptirler.

SPBKŞ’in yönetilmesi - Sermayesi paylara bölünmüş koman-dit şirketi komanditeler yönetmektedir. Komanditeler şirket yö-netimini bir ya da daha fazla ortağın güvencesine bırakabilirler.

Sermayesi paylara bölünmüş komandit şirket meclisi, en az üç hissedardan oluşan denetim kurulu seçmektedir ki, bu hisse-darlar komanditeler arasından seçilemez. Denetim kurulu, ser-mayesi paylara bölünmüş komandit şirketin yönetilmesini kont-rol etmektedir.

Denetim kurulu, özellikle yıllık muhasebe hesaplarındaki (eğer tespit edilmişse) düzensizlikleri ve yanlışları belirttiği ola-ğan yıllık raporu meclise sunmaktadır. Denetim kurulu, sermaye-si paylara bölünmüş komandit şirket meclisini toplayabilir.

ANAHTAR KAVRAMLAR:İHTİYAÇMAL VE HİZMETÜRETİMEMEKSERMAYEDOĞAL KAYNAKLARGİRİŞİMCİLİKTEK KİŞİ İŞLETMESİTİCARİ ŞİRKETKAMU TİCARİ ŞİRKETİLİMİTED ŞİRKETANONİM ŞİRKETKOMANDİT ŞİRKET


7575

SONUÇ 3

İnsan kendi hayatını kolaylaştırmak için sürekli olarak ihtiyaçlarını gidermektedir. İki grup ihtiyaç vardır: doğal ve kültürel.

İnsan ihtiyaçlarını karşılama maksadıyla yapılan maddi varlık elde etme sürecine üretim denir.

Üretim sürecinin normal seyretmesi için dört üretim faktörünün eş anlı mevcudiyeti gereklidir: emek, sermaye, toprak ve girişimcilik.

Kurucusu, ekonomik bir faaliyet gerçekleştiren gerçek kişi olan şirkete tek kişi işletme-si denir.

Kamu ticari şirketi, iki veya daha fazla tüzel veya gerçek kişinin – ortağın birleşme-sidir.

Limited şirket, ortakların önceden belirlenmiş olan şirket ana sermayesine birer yatı-rım payıyla katıldığı bir şirket biçimidir.

Anonim şirket, tüzel ve gerçek kişilerin anonim şirket değerinin bir kısmını teşkil eden hisse senetlerine kaydedilmeleri yoluyla kurulan bir şirkettir.

Komandit şirket, iki veya daha fazla kişinin – ortağın birleştiği şirket türüdür: ko-manditeler ve komanditerler.

Tartışma ve bilgileri yoklamaya yönelik sorular:

1. Hangileri insanın doğal, hangileri ise kültürel ihtiyaçlarıdır? 2. Ekonomik mallar kavramı ne anlama geliyor? 3. Üretim kavramını tanımla! 4. Üretim faktörlerini say ve açıkla! 5. İşletmenin kurulmasındaki bazı bireysel amaçları say! 6. Ticari şirket kavramını tanımla! 7. Tek kişi işletmesi ne anlama geliyor? 8. Kamu ticari şirketi ile limited şirket arasındaki farkı açıkla! 9. Ortakların hisseleri ve yatırım payları arasındaki fark nedir?10. Anonim şirket nasıl bir ticari şirket şeklidir?11. Hisse senedi nedir?12. Komanditer ile komandite arasındaki farkı açıkla!

KONU 4 - İŞLETME EKONOMİSİ

7777

İŞLETME EKONOMİSİ

KONUNUN İÇERİĞİ:Varlıklar ve Varlıkların ÖnemiVarlık Türleri

Duran (Sabit) Varlıklar – Sabit SermayeDuran Varlıkların Harcanması – AmortismanDuran Varlıkların AyrımıDönen (Değişken) Varlıklar – Döner SermayeDönen Varlıkların Ayrımı

İşletmeyi Finanse Etme Kaynakları ve Yöntemleriİşletmeyi Finanse Etme Kavramı ve İçeriğiÖz Kaynaktan Finans EtmeYabancı Kaynaktan Finans Etme

Piyasa ve Piyasa UnsurlarıArzTalepDenge FiyatıFiyat OluşturmaPiyasanın Tanımı ve İçeriğiPiyasa TürleriPiyasanın İşlevleri


■ varlıkları ve onların ayrımını anlamak;■ hangilerin duran hangilerin ise dönen varlıklar olduğunu anlamak;■ işletmeleri finanse etme kaynaklarını anlamak;■ arz ve talebin içeriğini anlamak;■ ürün fiyatlarının oluşturulmasını anlamak;■ piyasa kavramını anlamak ve piyasa türlerini ayırt etmek;■ piyasa işlevlerini anlamak.

İŞLETME İŞLETME EKONOMİSİEKONOMİSİ

KONU 4KONU 4


79

1. VARLIKLAR VE VARLIKLARIN ÖNEMİ

Varlıklar, işletmelerin çalışmalarının maddi temeli olup var oluşlarının ve gelişimlerinin koşuludur. İşletmeler farklı varlık türlerine sahiptir. Örneğin, işletmeler malzeme, alet ve donanım tedariki, çalışan maaşlarının ödenmesi, elektrik enerjisi ve reklam harcamaları gibi giderlerin karşılanması için parasal varlıklara sa-hiptir. Aynı zamanda, işletmeler çalışma amaçlarını gerçekleştir-mek için tesislere, makinelere, taşıma araçlarına vb. sahiptir. Ge-rekli olan varlıkların büyüklüğü ve yapısı her zaman işletmenin türüne ve özelliğine bağlıdır.

İşletmenin sahip olduğu varlıkla-rın tamamı nicelik ve nitelik bakımından onun görevlerine uygun olmalıdır. Nice-lik bakımından dediğimiz zaman işletme görevlerinin boyutu ve uzun vadeli olması ile varlıkların onlara uyumlu olması düşü-nülmektedir. Daha büyük görevler ve daha büyük iş hacmi için “daha çok” varlığın ol-ması kaçınılmazdır.

Varlıkların görevlerle nitelik bakı-mından uyumlu olması ise, varlıkların iş-letme faaliyetine uygun olması gerektiği anlamına gelmektedir. Öyle ki, varlıkların türü ve miktarı işletmenin üretim veya ti-

caret faaliyetiyle uğraştığına bağlı olarak farklılık göstermektedir. Eğer üretim faaliyeti söz konusu ise, o zaman varlık türleri söz konusu olan sanayi, inşaat, tarım veya başka bir üretim türünün olmasına bağlı olarak farklılık gösterir. Varlık türü ve miktarı aynı faaliyet söz konusu olduğunda bile farklılık gösterebilir, çünkü her şirketin (işletmenin) farklı varlık türlerine sahip olmasını ge-rektiren kendi spesifik özellikleri vardır.

İşletmenin sahip olduğu varlıklar işletmede geçirdikleri süre ile harcanma yöntemleri bakımından duran (sabit) ve dönen (de-ğişken) varlıklar olarak ayrılmaktadır.

Varlıklar, işletme-lerin çalışmalarının maddi temeli olup var oluşlarının ve gelişimlerinin ko-şuludur.

Dondurma üretimi


80

2. VARLIK TÜRLERİ

2.1. DURAN (SABİT) VARLIKLAR – SABİT SERMAYE

Duran (sabit) varlıklar, satın alındıktan sonra işletmede bir yıldan daha uzun süre kalan yani işletmenin üretim süre-ci boyunca birkaç defa kullandığı varlıklardır. Bu varlıklar ta-mamen ve bir defadan değil, kısmen harcanmakta olup üretim süreci boyunca her yeni ürüne kendi değerlerinin bir kısmını aktarmaktadır. Duran (sabit) varlıklar, üretim sürecinde sürekli olarak kullanılmaktadır. Fakat, uzun vadeli olarak kullanımda olmalarına rağmen onlar değişmemiş ve daimi olarak görül-mektedir. Bu süreklilik bir defadan daimi olarak verilmemiştir, çünkü onlar fiziksel ve değersel olarak sürekli harcanmaktadır. Dolayısıyla, duran (sabit) varlıklar belli bir zaman döneminin geçmesinden sonra harcanmış olacak ve yenileriyle değiştiril-meleri gerekecektir.

Üretim işletmesinde duran (sabit) varlıklar şunlar olurdu: üretim alanı, hammadde ve malzeme stoklama deposu, tesisat ve yapılar, donanımın tamamı, makineler, aletler, taşıma araç-ları vb.

2.2. DURAN VARLIKLARIN HARCANMASI – AMORTİSMAN

Her üretim sürecinin bitiminden, yani üretilen ürünlerin satışından sonra işletme duran (sabit) varlıkların harcanan kıs-mını değiştirmek için varlık ayırmak zorundadır. Ayrı bir he-sapta tutulan bu varlıklara amortisman varlıkları denir.

Amortisman, harcanan ve ya eskimeye yüz tutan duran varlıkların kaybolan değerini ifade etmektedir. Dolayısıyla, amortisman duran varlıkların harcanmasının parasal ifadesi-dir. Amortisman, yıllık ve aylık olarak hesaplanabilir. Duran varlığın belirlenen kullanım süresinin sona ermesinin ardından

Duran (sabit) varlıklar, satın alındıktan sonra işletmede daha uzun dönem kalan varlıklardır.

Amortisman, duran varlıkların harcanmasının pa-rasal ifadesini teşkil etmektedir.


81

amotortisman hesabında yeni bir duran varlık satın almaya ye-tecek kadar parasal varlıkların ayrılmış olması gerekmektedir.

İşletmenin çalışmasındaki diğer harcamalar gibi amortis-man da yeni ürünün fiyatına dahil edilmektedir.

Amortisman şöyle olabilir:- Zamansal amortisman ve- İşlevsel amortisman.Zamansal amortisman, varlığın alımından onun tamamen

kaydının silinmesine (harcanmasına) kadar olan zamanı göz önünde bulundurmaktadır. Örneğin, eğer makinenin alış fiyatı 850.000 den., kullanım süresi de 10 yıl ise, amortisman şu şekil-de belirlenmektedir:

A = 850.000 : 10 = 85.000 den.10 yıl sonra yeni bir makine satın alabilmek için yıllık

85.000 den. ayrılması gerekmektedir.İşlevsel amortisman, varlığın kullanım derecesine bağlı

olarak amortismanın hesaplanmasına dayanmaktadır. Örneğin, üretim ve tarım makinelerinin işlevsel amortismanı üretim sü-recinde geçirilen çalışma saatleri üzerinden ifade edilebiliyor-ken, otomobillerin amortismanı ise geçilen kilometrelerin sayı-sına göre ifade edilebilir.

Ek bilgi!

Teknikle teknoloji hızlı ilerlemektedir. Piyasada sürekli olarak yeni ve daha çağdaş teknolojiler ortaya çıkmaktadır. Buradan hareketle, kendi üreti-minde daha çağdaş teknoloji kullanmak için işletme, eski makinenin kulla-nım süresi geçmeden yeni makine satın almalıdır. Bu maksatla yıllık olarak makinenin harcanmasından daha fazla varlıkların amortisman için ayrılması gerekmektedir. Bu amortisman türüne hızlandırılmış amortisman denir.


82

2.3. DURAN VARLIKLARIN AYRIMI

Duran varlıklar üç gruba ayrılmaktadırlar:- gayri maddi yatırımlar,- maddi yatırımlar ve- uzun vadeli mali yatırımlar.Gayri maddi yatırımlar (maddi olmayan), daha uzun bir

zaman diliminde etkin olan yatırım şeklidir. Buraya ana sermaye yatırımları, patentler, imtiyazlar vb. düşmektedir.

Ana sermaye yatırımları maddileşmiş varlıklar değil, duran varlıkların kullanımına başlamadan önce aynılarının sağlanması için gereken belgelerin hazırlanmasına ilişkin maliyetlerdir. Ör-neğin, proje ve diğer belgelerin hazırlanması, çalışanların mes-leki eğitimi ve gelişimi için giderler vb. düşmektedir. Patentler, lisanslar, imtiyazlar hakları ifade etmektedir.

Patent, kayıtlı bir icat olup kullanılma hakkının elde edil-mesiyle ilgili maliyetlerin tamamı onun değerini teşkil ediyor ve bu değere göre duran (sabit) varlık olarak muhasebe kaydı yürü-tülüyor.

Lisans, yabancı bir icadın satın alınmış kullanılma hakkını ifade etmektedir.

İmtiyaz, kamu mallarının kullanılması, maden zenginlikle-rinin çıkarılması, hava sahasının kullanılması vb. yetkilerin bir şirkete devlet tarafından verilmesini ifade etmektedir.

Maddi yatırımlar, en çok sayıda ve en önemli olan duran (sabit) varlık grubunu teşkil etmektedir. Onlar doğal zenginlik-ler (inşaat veya tarım arazisi, ormanlar, otlaklar vb.) veya inşaat yapıları, makineler, donanım, taşıma araçları, uzun yıllık ekinler, hayvan sürüleri vb. olabilir.

Uzun vadeli mali yatırımlar, işletmenin işbirliği kurduğu şirketlere yatırdığı varlıklar ondan sonra, menkul kıymetler ve yurt içi ve dışında verilen krediler gibi bankalara yatırdığı var-lıklardır. İşletmelerin bu tür yatırımları uzun vadeli olma özelliği taşımaktadır.

Patent, kayıtlı bir icadı ifade etmek-tedir.

Lisans, yabancı bir icadın satın alınmış kullanma hakkını ifade etmektedir.

İmtiyaz, kamu mallarının kulla-nılması, maden zenginliklerinin çıkarılması, hava sahasının kullanıl-ması vb. haklarını ifade etmektedir.


83

2.4. DÖNEN (DEĞİŞKEN) VARLIKLAR– DÖNER SERMAYE

Dönen (değişken) varlıklar, işletmede kısa süre kalan (bir yıla kadar) varlıklardır. Bu varlıklar, tek seferlik, maddi ve değer-sel olarak yeni ürüne dahil edilmektedir.

Her işletme kendi faaliyetini yürütebilmek için duran (sa-bit) ve dönen (değişken) varlıklara eş zamanlı sahip olmalıdır. Uzun vadeli olma özelliğine sahip olan duran (sabit) varlıklara

kıyasen dönen (değişken) varlıklar kısa vadeli (kısa ömürlü) özelliğe sahiptir, çünkü bir de-fadan veya kısa zaman aralıkları içinde har-canmaktadır. Örneğin, bir defa kullanılmış olan kumaş konfeksiyon olup bir daha kumaş olarak kullanılamaz. Yeni bir konfeksiyon için yeni bir kumaş parçası gerekli olacaktır. Bu varlıklar dönen özelliğe sahiptir, yani yılda en az bir defa şekil değişikliğine uğramaktadır. Örneğin, mali varlıklar hammadde ve mal-zeme alımı, çalışan maaşlarının ödenmesi vb. için kullanılabilir. Alınan hammadde ve mal-zemeler üretimde kullanılmaktadır ki, mal ve hizmet üretimi için tamamen harcanmaktadır. Ondan sonra, üretilen mal ve hizmetler satıla-na, yani mali varlıklara dönüşene kadar belli bir süre işletmede stok şeklinde var olurlar. Demek ki, dönen (değişken) varlıklar öncelik-le parasal şekle sahip olup hammadde ve mal-zeme alımı için kulllanılmaktadır. Hammad-delerin ve malzemelerin satın alınmasından sonra dönen (değişken) valıklar maddi şekil kazanmaktadır. Hammedde ve malzemeler-

den hazır ürün meydana geldiğinde de bunlar maddi şekillerini korumaktadır ki, nihayet satılmalarından sonra tekrar parasal şekle dönüşebilsinler.

Dönen (değişken) varlıklar, işletmede kısa süre kalan ve sürekli olarak bir şekilden başka bir şekle geçiş yapan varlıklardır.

Üretimde kullanılan kumaş kıyafet oluyor


84

2.5. DÖNEN VARLIKLARIN AYRIMI

Dönen varlıklar dört gruba ayrılırlar:- parasal varlıklar ve menkul kıymetler,- çalışmadan doğan kısa vadeli alacaklar,- kısa vadeli mali yatırımlar,- stoklar.Parasal varlıklara, banka hesaplarındaki paralar, kasadaki

paralar (nakit paralar), döviz hesaplarındaki dövizler vb. düş-mektedir. Menkul kıymetlere ise, çekler, senetler, hisse senetleri, tahviller ve diğer menkul kıymetler girmektedir.

Çalışmadan doğan kısa vadeli alacaklar, satılan ürünlerin ertelenen ödemelerinden veya taksitli satışlardan kaynaklanan müşteri alacaklarına ilişkindir.

Kısa vadeli mali yatırımları, bağlı şirketlere olan yatırım-lar, bankalara yapılan yatırımlar, kısa vadeli menkul kıymetlere yapılan yatırımlar, yurt içi ve dışında verilen kısa vadeli krediler vb. oluşturmaktadır.

Stoklar, depolarda yedekte tutulan hammade ve mazle-meler, yedek parçalar, ufak envanter, hazır ürünlerden vb. oluş-maktadır.

VARLIKLAR

Duran Varlıklar

Tesisler, depolar,makineler, aletler

Dönen Varlıklar Dönen Varlıklar

Resim no.5 İşletmenin varlıkları


85

3. İŞLETMEYİ FİNANSE ETME KAYNAKLARI VE YÖNTEMLERİ

3.1. İŞLETMEYİ FİNANSE ETME KAVRAMI VE İÇERİĞİ

Her işletmenin mali varlıkları sürekli kullanmaya ihtiyacı vardır. Dolayısıyla, şirkette sürekli finansman süreci gerçekleş-mektedir ki, bu süreç mevcut sermayenin kullanılma koşulları-nın değişmesine bağlı olarak değişir.

Finans etme, işletme çalışmasının ve gelişiminin normal bir şekilde gerçekleşmesi için kaçınılmaz olan yeterli mali var-lıkları sağlama çabasıdır. Başka bir deyişle, finans etme kavra-mından işletme sahibinin belirlemiş olduğu hedefl ere ulaşması için öz ve yabancı kaynak sağlama ve bunları düzgün kullanma-ya yönelik şahsi çabası anlaşılmaktadır.

Finanas etme tanımında şu kilit bölümler ele alınmıştır: Birincisi, işletme sahibi başlangıçta işletmeye başlamak için ka-çınılmaz olan mali kaynakları bulmak için çok sayıda faaliyet üstlenmektedir. İkinci bölüm, ekonomik fayda sağlamak için fi-nanasal varlıkların düzgün kullanılmasına ilişkindir ve üçüncü bölüm ise, finansal varlıkların geri ödenme biçimi ve dinami-ğine ilişkindir eğer, işletme öz kaynakları yanısıra yabancı fina-nasman kaynakları da kullanıyorsa.

3.2. ÖZ KAYNAKTAN FİNANS ETME

Öz kaynaktan finans etme, işletme sahiplerinin geri öde-me yükümlülüğü olmayan varlıklarına dayanır.

Finansal varlıkların öz kaynaktan olan kısmı genelde işlet-menin çalışmasını sağlayan temel kaynakları teşkil etmektedir. Şirket kurucuları (bir ya da daha fazla gerçek veya tüzel kişi de olsa), öz yatırımları sayesinde işletmeye başlamak için gerekli olan varlık miktarını sağlamaktadır.

Öz kaynaktan fi-nans etme, işletme sahiplerinin geri ödeme yükümlülü-ğü olmayan varlık-larına dayanır.


86

Öz kaynaktan finansmanın çok sayıda türü olup bunları iki gruba ayırabiliriz: a) Şirketi kurma sırasında sahiplerin yatırım şeklindeki

varlıkları: Şirket sahibinin sermayesi, işletmeyi finanse etmenin temel

kaynağıdır. İşletmeye başlamak için şirketin faaliyetine ve bü-yüklüğüne uygun miktarda ve yapıda finansal varlıkların sağ-lanması gerekmektedir (asgari tutar Kanun ile belirlenmiştir). Sahibin finansal varlıkları birçok kaynaktan olabilir: tasarrufl ar, şahsi gayrimenkul satışından elde edilen paralar, şahsi menkul kıymetlerden elde edilen paralar, miras, hediye vb.

Ortak yatırımlar. Çok sayıda kurucu tarafından kurulan şirketler (örneğin: Limited Şirket, Kamu Ticari Şirketi vb.) ku-rucuların yatırımlarını kullanarak işe başlamaktadır. Bu serma-ye şirket yatırımcıları, kurucuları arasında kurulan sözleşmelere dayanarak oluşturulmaktadır. Bu sözleşmeyle her bir kurucu-nun yatırması gereken yatırım payı belirlenmektedir. Her or-tağın yatırım payı şirket faaliyetini gerçekleştirme işlevi görü-yorken çalışmadan sağlanan etkiler ise yatırılan varlıklara bağlı olarak tüm ortaklara aittir.

b) Şirketin çalışması sırasında oluşan ta-sarrufl ar. Bu varlıklar şunlardır:

Kâr, şirketin en önemli finansman kaynağını teşkil etmektedir. Şirket daha yüksek kâr elde ettikçe kendi çalışmasını finanse etme olanağı da daha yüksek olur.

Amortisman, şirket sahibinin çalış-manın bir kısmını finanse etme kaynak-larından biridir. Finansman biçimi olarak amortisman, duran (sabit) varlıkların yük-sek değere sahip olup teknik-teknolojik gelişim baskısının hissedildiği işletmelerde anlam kazanmaktadır. Bu kaynak, şirketin sermayesini artırmasa da duran (sabit) var-

Şirket sahibinin sermayesi, işletme-yi finanse etmenin temel kaynağıdır.

Ortak yatırımlar – şirket yatırımcıları, kurucuları arasında kurulan anlaşmala-ra dayanarak oluş-turulan sermayedir.

Kâr – İşletmenin temel finansman kaynağı


87

lıkların harcanan değerini telafi etme gerçeğinden dolayı önem-li bir finansman kaynağı teşkil etmektedir.

Eğer öz finansman kaynakları yeterli değilse, o zaman iş-letmeler finansal/mali piyasalardan elde ettikleri ek (yabancı) kaynakları kullanmak zorundadır.

3.3. YABANCI KAYNAKTAN FİNANS ETME

Şirketin çalışması, gerçekleştirdiği faaliyete bağlı olmak-sızın gerekli olan finansal varlıklarla desteklenmelidir. Öz kay-naktan finas etmenin taşıdığı büyük öneme rağmen uygulamada yabancı kaynaktan da finansman kullanmanın kaçınılmaz oldu-ğu görülmektedir. Öz finansman kaynakları genelde başlangıç yatırımı veya şirket çalışmasının genişletilmesi için yetersizdir.

Şirket çalışmasının yabancı kaynaktan finanse edilmesinin en sık rastlanan şekli kısa vadeli ve uzun vadeli krediler yanısıra, hisse senedi ihracı veya ticari tahvil satışı yoluyla varlıkların toplanmasıdır.

Kısa vadeli krediler, geri ödeme vadesi bir yıla kadar olan kredilerdir. Bunlar şirketin cari ihtiyaçlarını finas etmeye yöne-liktir. Örneğin: hammadde ve malzeme tedariki, yakıt tedariki, makine ve donanımın bakımı vb. Onlarla amaç, şirket çalışma-sında devamlılık sağlamaktır.

Kısa vadeli kredi-ler, cari ihtiyaçları gidermek içindir.

Tasarruf ödemeleri

Tasarruf sahipleri

Mali piyasalar

Tasarrufl ar Tasarrufl ar

Büyük fırın

Küçük fırın

İşletme büyüyor

Yatırım

Yeni yatırım öncesi işletme

Resim no.6 Yatırım öncesi ve sonrasında şirket


88

Aslında kısa vadeli kredilerle her günlük çalışma giderlerinin finansma-nı sağlanmaktadır. Onlar, cari yılın her-hangi bir döneminde bir defadan geri ödenmektedir.

Kısa vadeli kredi kaynakları şun-lardır: ticari krediler, mali kuruluş kre-dileri ve diğer şirketlerden alınan kre-diler.

Ticari kredi, şirketin tedarikçiden belli bir ürün sipariş edip borcu daha sonra ödediğinde söz konusudur. Te-darikçilere karşı ödenmemiş borçlar

(paralar), şirket açısından kısa vadeli kredi oluşturmaktadır. Ör-neğin, ekmek üretimi yapan bir şirket değirmenden un sipariş ediyor ve parasını 3 veya 6 ay sonra sözleşmeli olarak ödüyor.

Mali kuruluş kredisi, şirket bir banka, fon, sigorta şirketi vb. kuruluştan bir yıla kadar geri ödeme vadesiyle kredi aldığında söz konusudur. Bu kredi dönen (değişken) varlıklar sağlamak için kullanılmaktadır: hammadde, malzemeler veya satış için ha-zır ürünler.

Diğer şirketlerden alınan krediler – şirketin finansman (kre-dilendirme) kaynağı başka bir şirket de olabilir – yeni ticari or-tak. Ticari ortak, kendisi için herhangi bir ekonomik fayda elde etmek için şirkete kredi sağlamaktadır. Örneğin: hammadde ve malzeme tedariki, hazır ürünlerin satışı vb. Öyle ki, mevye ve sebze işletmecileri işlemek için ihtiyaç duydukları tarım üretimi-nin artması için tarım işletmelerine kredi sağlamaktadır.

Uzun vadeli krediler, geri ödeme vadesi beş yılın üstün-de olan kredilerdir. Bu kredileri bankalar, mevcut kapasitelerini genişletmek ve geliştirmek isteyen şirketlere yatırım amaçlı ver-mektedir. Bunlar duran (sabit) varlıkların sağlanması için kulla-nılmaktadır: makineler, donanım, taşıma araçları veya ticari te-sislerin satın alınması, yapı ve tesisat inşaatı vb.

Uzun vadeli kre-diler şirketin mev-cut kapasitesinin genişletilmesi ve geliştirilmesi için kullanılmaktadır.

Banka – mali kuruluş)


89

Uzun vadeli krediler, elde edilen kârdan veya amortisman için ayrılan varlıklardan geri ödenmektedir. Uzun vadeli kredi-lerin yatırım özelliği taşıdığı göz önünde bulundurulduğunda bankalar bu kredileri vermek için genelde şirketlerden söz ko-nusu mali varlıkların kullanılma biçimini gösteren iş planı iste-mektedir.

Ticari tahviller, çalışmak için gerekli olan mali kaynaklara ulaşmak amacıyla büyük şirketler tarafından ihraç edilmektedir. İnsanlar tahvilleri tasarrufl arıyla satın almaktadır. Bunlar sa-hiplerine faiz şeklinde ek ücret sağlamaktadır. Tahvil ihraç eden şirketler, önceden belirlenmiş vadenin bitiminde tahvil tutarını faiziyle birlikte geri ödemek zorundadır. Tahviller, şirketin tahvil sahiplerine karşı borçlu olduğunu gösteren menkul kıymetlerdir. Devlet de tahvil ihraç edebilir.

Hisse senedi, şirket (anonim şirket) sermayesinin bir bö-lümüne sahip olma hakkının yazılı ispatını teşkil eden menkul kıymettir.

Anonim şirket kurma sırasında mali varlıkların toplanması birincil hisse senedi ihracıyla gerçekleşmektedir. Fakat, mevcut şirketler de kendi çalışmalarını genişletmek açısından kaçınılmaz olan varlıkların toplanması amacıyla hisse senedi ihraç edebilir. Öyleki, anonim şirketler bankalardan kredi alarak borçlanma ye-rine hisse senedi ihraç ederek sermaye sağlayabilirler. Hisse sene-

di satın alan kişiler şirket sahibi oluyor ve şirketi yönetme hakkı yanısıra kârdan pay alma hakkına da sahip oluyor (sahip olduk-ları hisse senetleri sayısına bağlı olarak).

Kâr payı, şirket kârının hisse senedi sahiplerine dağıtılacak kısmını teşkil et-mektedir. Kâr payı, hisse senedi sahipleri-nin şirkette yatırıdıkları sermaye karşılı-ğında aldıkları ücrettir. Eğer hisse senedi sahibi yatırdığı varlıkları geri almak isterse hisselerini uzun vadeli menkul kıymet pi-yasasında yani borsada satabilir.

Ticari tahviller, şirketin tahvil sahiplerine karşı borçlu olduğunu gösteren menkul kıymetlerdir.

Hisse senedi, şirket sermayesinin bir bölümüne sahip olma hakkının ya-zılı ispatını teşkil etmektedir.

New York Borsası


90

5. PİYASA VE PİYASA UNSURLARI

5.1. ARZ

Arz, işletmelerin belli bir dönemde farklı fiyatlar üzerin-den üretmeyi ve satmayı istedikleri ve bunu yapabildikleri fark-lı mal ve hizmet miktarlarını ifade etmektedir.

Bireysel arz ve toplam arz (piyasa arzı) arasında fark görü-yoruz.

Bireysel arz, bir işletmenin üretmeye istekli ve yetenekli ol-duğu ve belli bir zaman diliminde farklı fiyatlar üzerinden sata-bildiği ürün miktarını ifade etmektedir. Örneğin, bir işletmenin üretmek ve satmak istediği ve bunu yapabildiği çikolata mikta-rını ifade etmektedir.

Toplam arz (piyasa arzı), piyasadaki tüm bireysel katılım-cıların arzlarının toplamını ifade etmektedir. Örneğin, tüm şe-kerleme işletmelerinin üretmek ve satmak istedikleri ve bunu yapabildikleri çikolata miktarı çikolatanın toplam arzını oluş-turmaktadır.

Fiyatlar, mal ve hizmet arzı üzerinde etkilidir. Fiyatlar art-tığında işletmeler daha çok mal ve hizmet üretmek ve satmak ister ve bunu yapabilirler. Yani, bir ürünün daha yüksek piyasa fiyatına sahip olması, üreticiyi üretimini yani söz konusu ürü-nün arzını artırmaya teşvik etmektedir. Belli bir mal veya hiz-met fiyatının artması sonucu arzın da artması eğilimi iktisat te-

orisinde arz kanunu olarak bilinmektedir. Bu durum 1 no’lu tablo ile 7 no’lu resimde gösterilmiştir.

Fiyat yanısıra arzın bağlı olduğu baş-ka faktörler de vardır. Örneğin,işletmenin kârı, teknolojinin gelişmesi, üretim hacmi, üretim faktörleri fiyatlarının hareketleri, ürünümüzle bağlantılı olan ürünlerin fiyat-ları vb.

Arz kanunu, üre-ticilerin piyasaya daha yüksek fiyat-lar üzerinden daha çok ürün arz etme ve aksine durumu olduğunda söz ko-nusudur.

Arz, işletmelerin belli bir dönemde farklı fiyatlar üze-rinden üretmeyi ve satmayı istedikleri ve bunu yapabil-dikleri farklı mal ve hizmet miktarlarını ifade etmektedir.

Tablo no.1

Sıra no.

12345

Belli bir ürünün

fiyatıArz edilen

miktar

1236

10

1020304050


91

Fiyatın arz edilen belli ürü-nün miktarı üzerindeki etkisi arzın fiyat esnekliğni ifade etmektedir.

Eğer bir ürünün fiyat deği-şikliği söz konusu ürün arzının üzerinde etkiliyse, o zaman esnek arz olduğunu söylüyoruz. Örneğin piliç fiyatı artarsa, kümes hayvanı çift liği sahibi daha fazla üretim ya-pıp piyasada daha çok piliç satma-yı isteyecektir.

Aksine, fiyat değişikliğinin arz edilen ürün miktarı üzerinde

etkili olmadığı veya az bir etkisinin olduğu durumda ise esnek olmayan arz söz konusudur. Örneğin, ekmeğin fiyatı yükselirse ekmek üreticileri daha fazla üretmeyecekler, çünkü toplumun ekmek talebi göreli olarak sabittir.

5.2. TALEP

Piyasada arza karşı gelen diğer tarafa talep denir. Talep kavramı, tüketicilerin (işletmeler, Hükümet ve hanehalkı) belli istek veya ihtiyaçlarını karşılamaları için belli bir dönemde ve belli bir fiyat üzerinden satın almaya gerek duydukları mal ve hizmetlerin miktarını ifade etmektedir.

İki tür talep ayırt edilmektedir: bireysel ve toplam talep.Bireysel talep, bir kişinin (veya bir işletmenin) belli bir dö-

nemde almak istediği ve fiyatını karşılamaya hazır olduğu mal veya hizmet miktarını ifade etmektedir.

Toplam talep, piyasada belli bir dönemde talep edilen belli bir mal veya hizmetin bireysel taleplerinin toplamını ifade et-mektedir.

Talep kavramı, tüketicilerin belli istek veya ihtiyaç-larını karşılamaları için belli bir dö-nemde, belli koşul-lar altında ve belli bir fiyat üzerinden satın almaya gerek duydukları belli bir mal veya hizmet miktarını ifade et-mektedir.

Resim no.7 Belli bir ürünün arz eğrisi

Piyasa Fiyatı

Arz edilen miktar

1210

86420

10 20 30 40 50


92

Talep, sabit bir büyüklük değildir. Talep, zaman içerisin-de çok sayıda faktöre bağlı olarak değişmektedir. Talebin bü-

yüklüğünü ve yapısını belirleyen en önemli faktörler şunlardır: mal ve hizmet fiyatla-rının yüksekliği ve tüketicilerin alım gücü yani onların gelirlerinin yüksekliği. Belli bir ürünün fiyatı yükseldiğinde o ürünün piyasadaki talebi azalacaktır ve aksine (tab-lo no.2 ile resim no.8 bknz.). Taleple fiyat-lar arasındaki bu ilişki Talep Kanunu olarak adlandırılmaktadır.

Tüketici gelirlerinin yüksekliğinin ta-lebe olan etkisi söz konusu olduğunda ge-

lir arttıkça insanların harcayacak daha çok paralarının olacağı açıktır. Bu durumda da onlar daha çok mal veya hizmet satın almak isteyecek ve alabileceklerdir.

Bir ürünün piyasadaki talebi başka bir ürünün (ikame) fiyatının değişmesi sonucu da değişebilir. Örneğin, tereyağının fiyatı ar-tarsa talebi azalacaktır ancak, onun ikamesi olan margarinin talebi artacaktır.

Fiyatın, talep edilen belli ürün miktarı üzerinde etkili olması talebin fiyat esnekli-ği olarak adlandırılmaktadır. Ürün sınıfına, yani hayatın idame edilmesi açısından vaz-geçilmez olup olmamasına bağlı olarak talep

esnekliği farklıdır. Temel hayat ihtiyaçları karşılamaya yarayan ürünlerde talebin fiyat esnekliği çok küçük iken lüks ürünlerde daha büyüktür. Örneğin, ekmek fiyatının değişmesi piyasada ta-lep edilen ekmek miktarı üzerinde büyük etkiye sahip olmaya-caktır (ekmek talebi aynı kalacaktır). Fakat, benzin fiyatlarında artış olursa bu durumda insanlar şahsi araçlarını daha az kul-lanıp alternatif taşıma araçlarını (otobüs, bisiklet vb.) kullanma

30

20

10

010 20 30 40 50

Sıra no.

Belli bir ürünün

fiyatıTalep edilen

miktar

12345

2514531

1020304050

Tablo no.2

Ürün fiyatı

Talep edilen miktar

Resim no.8 Belli bir ürünün talep eğrisi


93

yoluna gidecekler ki, bu durum benzin talebinin azalmasına ne-den olacaktır.

Talebin, gelir yüksekliğinin değişmesine bağlı olarak değiş-mesi yoğunluğuna talebin gelir esnekliği denir.

Talebin, başka bir ürünün fiyat değişkliğine bağlı olarak değişmesi yoğunluğuna talebin çapraz esnekliği denir.

5.3. DENGE FİYATI

Piyasada sunulan her mal veya hizmetin kendi fiyatı vardır. Fiyat, rakamsal olarak belli bir para birimi (denar, avro, dolar vb.) üzerinden ifade edilmektedir. Örneğin, bir kitabın değeri 250 denardır. Fiyat, satıcının mal veya hizmetin satışı sırasında alıcıdan/müşteriden almayı beklediği para tutarını ifade eder. Alıcı için fiyat, bir birim mal veya hizmet için ödemesi gereken para miktarını ifade etmektedir.

Fiyatla mal veya hizmetin piyasa değeri, yani bir birim mal veya hizmet üretmek için kullanılmış olan üretim faktörlerinin piyasa değeri ifade edilmektedir. Buradan hareketle diyebiliriz ki, fiyat mal veya hizmetin parasal değerini ifade etmektedir.

Mal ve hizmetlerin üretilmesi için yapılan maliyetler on-ların fiyatları üzerinden gösterilmektedir. Fiyatlar, üretici ve tüketicilerin karar almalarına yardımcı olan bilgileri sağlamak-tadır. Örneğin yüksek fiyatlar tüketicileri alımlarını azaltma veya ilgili ikameler bulma yönünde teşvik edereken üreticileri ise üretimlerini artırma yönünde teşvik etmektedir. Düşük fi-yatların ise aksine etkisi vardır. Yüksek fiyatlar üreticilerin daha çok üretmesinde etkili olurken tüketicilerin daha az satın alması yönünde etki etmektedir. Bu açıdan bakıldığında alıcılarla satı-cılar muhtemelen satın almak istedikleri yani satmak istedikleri ürün miktarı konusunda anlaşmaya varamayacaklardır. Fakat gerçekte satıcıların alıcaların almak istediği kadar satacakları bir fiyatları vardır. Bu ise, belli bir ürüne ilişkin arz ve talep eğ-rilerinin kesiştiği fiyat, yani belli bir ürün arzının ilgili ürünün


94

piyasa talebiyle eşitlendiği noktadır. Bu noktayı iktisatçılar den-ge fiyatı (dengeleme fiyatı, veya piyasadaki eder fiyatı) olarak adlandırmaktadır. Örneğin, 9 no’lu resimde bu nokta 3 para bi-rimi üzerinden A harfiyle gösterilmiştir.

Herhangi bir başka fiyat durumunda piyasanın dengesi bo-zulmakta ve piyasada ilgili ürün yetersiz ya da fazla olmaktadır.

Yetersizlik (eksiklik), alıcaların satıcıların satmak iste-diğinden daha çok satın almak istedikleri, yani belli bir ürün talebinin arz edilenden daha yüksek olduğu durumlarda söz konusudur. Böyle koşullarda alıcılar arasında rekabet olduğun-dan dolayı fiyat denge düzeyine kadar yukarıya doğru hareket ediyor.

Fazla, üreticilerin alıcıların almak istediğinden daha çok üretmek istedikleri yani, arzın talepten daha büyük olduğu du-rumlarda söz konusudur. Bu durumda üreticiler arasındaki re-kabet, ürünün fiyatını aşağıya doğru denge düzeyine kadar it-mektedir.

5

4

3

2

1

05 10 15 20 25

Resim no.9 Piyasanın Temizlenmesi

Ürün fiyatı/ Piyasa Fiyatı

Talep Arz

A Denge Fiyatı

Arz ve Talep Edilen Miktar


95

5.4. FİYAT OLUŞTURMA

Maliyet esasına göre fiyat. Bu fiyat belirleme yöntemin-de fiyat düzeyinin işletmenin çalışma maliyetlerini, karşılaması gerektiği varsayımından hareket edilmektedir. Bu maliyetlere sahibin harcadığı emeğin karşılığı olarak belli miktarda (oran-da) kâr payı ekleniyor ki, bu miktarın işletmenin çalıştığı ilgili koşullar kapsamında optimum olması gerekmektedir. Bu ma-

liyetlerin işletme kayıtlarında göreli ola-rak basit bir şekilde takibi yürütülebildi-ğinden dolayı bu şekilde belirlenen fiyat uygulaması sıkça kullanılmaktadır.

Pratikte esnek kâr payı oranı uy-gulanmaktadır ki, bu maliyetlere piyasa koşullarına bağlı olarak farklı kâr payı tutarının eklendiği anlamına gelmekte-dir (rekabet ve piyasa fiyatlarına bağlı olarak daha düşük veya daha yüksek kâr payı yüzdesi hesaplanmaktadır).

Piyasa ilkesine göre fiyatın belir-lenmesi. Piyasada rekabet ilişkilerinin mevcut olduğu koşullar-da arz ve talep arasındaki ortaklaşa ilişki fiyat belirlemeye esas teşkil etmekte olup şu durumlar ortaya çıkabilir:1. Piyasada sabit ürün arzının olduğu koşullarda talebin azal-

masıyla (arz aynı kalmaktadır) ürünün fiyatı da azalmak-tadır;

2. Talebin sabit olması durumunda arzın değişmesi de ürün fiyatının değişmesi üzerinde etkilidir. Dolayısıyla, arzın artması fiyatların azalmasını ve aksine sağlamaktadır.

3. Arzın ve talebin aynı anda değişmesi durumunda değişik-liklerin yoğunluğuna bağlı olarak farklı ilişkiler meydana gelebilir. Öyleki, tipik olarak şu dört temel ilişki ele alına-bilir:

- ürün arzı ve talebinin aynı anda artması durumunda ürün fiyatı değişmeden kalır;

Benzin Fiyatının Değiştirilmesi


96

- belli bir ürün talebinin arzdan daha çok büyümesi, ürün fi-yatının artmasına neden olmaktadır;

- arzın artışının talebe kıyasen daha büyük yoğunlukta olma-sı, ürün fiyatının düşmesine neden olmaktadır ve

- ürün arz ve talebinin aynı yoğunlukla azalması, ürün fiya-tında değişiklik meydana getirmez.Fiyat politikası – İşetmeler, daha büyük satış miktarı ve do-

layısıyla daha yüksek kâr sağlamak için genelde şahsi fiyat politi-kaları da geliştirmektedir.

Fiyat politikası kavramından, fiyatlara ilişkin kararların ge-tirilmesinde işletmenin kati yaklaşımının esasını teşkil edecek olan kriterlerin belirlenmesi anlaşılmaktadır. Fiyat politikasıyla öncelikle fiyatlara ilişkin kararın getirilmesi sürecindeki işlem-lerin belirlenmesi gerekmektedir. Örneğin, alıcıların belli bir ürünü satın alması için psikolojik etkide bulunmak amacıyla psi-kolojik fiyat olarak adlandırılan fiyatlar kullanılmaktadır. Öncü fiyatlar, cazip fiyatlar, tek sayı fiyatlar, prestijli fiyatlar vb. bu tarz fiyatlardır. a) Öncü fiyatlar – Süpermarketler başta olmak üzere işetmele-

rin çoğu müşterileri çekmek için birkaç ürünün (iyi bilinen, marka ve sıkça satın alınan) fiyatında zaman zaman indirim yapmaktadır. Fiyatları indirilen ürünler lider (öncü) olarak adlandırılır. Amaç, bu tarz ürünlerdeki düşük fiyatlar saye-sinde müşterilerin “lider” olarak adlandırılan ürünleri satın almak için mağazaya girişini sağlayıp bu arada “düzenli” fi-yatlı diğer ürünleri de satın almalarıdır. Mağazanın bekle-diği netice ise satış miktarının ve bu sayede kârın büyüme-sidir.

b) Cazip fiyatlar - Albenisi olmayan bir ürün seçiliyor ve fi-yatı olağan üstü bir şekilde düşürülüyor. Amaç, bu ürünün satışını artırmak değil, müşterilerin mağazaya girmesini ve fiyatında indirim uygulanmamış olan başka ürünleri satın alarak mağazadan çıkmalarını sağlamaktır.

c) Prestijli fiyatlar – Bunlar yüksek düzeyli olarak oluşturu-lan fiyatlardır. Tüketicilerin kendi statülerini ispatladıkları


97

ürünlerde kullanılmaktadır. Genelde prestijli markalar satan mağazalarda kullanılmakta olup müşterilerin ilgisi ise belirleyici yüksek fiyatla çekilmektedir.d) Tek sayılı fiyatlar – Bunlar genelde 9 raka-

mıyla biten fiyatlar olup düşük fiyat algısı yaratmaktadır. Bu tarz fiyatlar lüks ve kalıcı özelliği olan ürünler hariç tüm ürünlerde uygulanmaktadır.

5.5. PİYASANIN TANIMI VE İÇERİĞİ

Piyasa kavramı, bir ekonomideki iktisadi kurumlar arasında mal, hizmet, para, menkul kıymet, işgücü, bilgi vb. organize deği-şimi ifade etmektedir.

Piyasa, arz ve talebin kopmaz bütünlüğünü teşkil etmekte-dir. Piyasa, arz ile ödeme yeteneği olan talep karşılaştığı zaman oluşmaktadır. Piyasa kavramı sadece mağazalar, lokantalar, mey-ve ve sebze pazarları vb. gibi mal veya hizmet değiş tokuşunun gerçekleştiği yere değil, değişimin tüm diğer yöntem ve şekillerine ilişkindir: telefonla siparişi, katalog üzeriden satın alma, internet üzerinden satın alma, otomatların kullanılması vb.

Arz ve talep arasında sağlanan dengenin sonucu olarak de-ğiş tokuş sırasında fiyatlar oluşturulmaktadır. Buradan hareketle piyasa kavramının dört yaklaşıma yönlendirdiği sonucuna varıl-maktadır. Birincisi, bir ekonomideki iktisadi kurumlar arasında-ki değiş tokuş eylemlerinin toplamına. İkincisi, iktisadi kurumlar arasındaki rekabet ilişkisine. Üçüncüsü, entegre piyasanın varlı-ğına ki, buradan şunlar anlaşılmaktadır: mal ve hizmet piyasası, para piyasası, işgücü piyasası, sermaye piyasası vb. ve dördüncüsü, fiyatların arz ve talebin etkisi altında serbestçe belirlenmesine.

Piyasanın yani, arzın, talebin ve fiyatların ekonominin temel sorunu olan “ne, nasıl ve kimin için üretilmeli” sorusunu çözdük-leri durumda, esas özelliği isteğe bağlı değiş tokuş olan piyasa ekonomisinin mevcut olduğunu söylüyoruz. Piyasada mal ve hiz-metler, insanlar arasında isteğe bağlı değiş tokuşun konusudur.

Piyasa kavramı, bir ekonomideki iktisadi kurumlar arasında mal, hiz-met, para, menkul kıymet, işgücü, bilgi vb. organize değişimi ifade et-mektedir.

Tek sayılı fiyat


98

Hayatımız, hiç karşılaşmadığımız, yaşamımız için kaçınıl-maz olan gıda, giyim ve diğer mal ve hizmetleri üreten çok sayıda insana bağlıdır. Bu insanlar büyük bir takım olarak spesifik gö-revler icra etmekte ve birlikte hiç kimsenin tek başına yapamaya-cağı şeyleri yapmaktadır. Bu arada piyasalar, kaynaklara (emek, sermaye, toprak ve girşimcilik) sahip olan işletme ve bireyle-re (hanehalkı) bu kaynakları isteğe bağlı olarak değiş tokuşunu gerçekleştirmelerini sağlamaktadırlar. Bu arada tarafl ardan her biri, işletmeler ve bireyler yani, hanehalkı kâr elde etmektedir. 10 no’lu resimde bir taraft an hanehalkının işletmelere emek ve diğer üretim faktörlerini nasıl sağladıkları ve diğer taraft an işletmele-rin ürettikleri mal ve hizmetleri satın aldıkları gösterilmiştir. As-lında insanlar emeklerini kiralayarak işe girmektedir, işletmeler ise onlara maaş vermektedir. Hanehalkından bazıları işletmelere başka üretim faktörleri de sunmaktadır ki, işletmeler bunlar için

de ödeme yapmaktadır. Örneğin, tarımcılık-la uğraşan haneler toprağı işlemekte ve elde ettikleri üzüm, buğday, tütün vb. gibi ürün-leri de bunları işleyip şarap, ekmek, sigara vb. gibi hazır ürün haline getiren işletmelere satmaktadır. Bu durumda hanehalkı, piyasa-daki üretim faktörü arzını oluşturmaktadır. Hanehalkı mal ve hizmetleri işletmelerden satın aldığında (giyim, gıda, sigara vb.), on-lar piyasadaki mal ve hizmet talebini oluştur-maktadır. İşletmeler ise, emek ve diğer üre-tim faktörlerini temin ettikten sonra, hane-halkının ihtiyaç duyduğu mal ve hizmetleri

üretiyor ve satıyorlar ki, bu durum piyasada mal ve hizmet arzını oluşturmaktadır.

10 no’lu resimde görüldüğü üzere paralar, mal ve hizmet karşılığında hanehalkından işletmelere doğru yönelmektedir. İş-letmeler, çalışanların maaşlarını ve üretim sürecinde kullanılan diğer faktörlerin ödemelerini gerçekleştirmektedir.

Tarım ürünleri piyasası)


99

5.6. PİYASA TÜRLERİ

İktisat biliminde farklı kriterlere göre çok sayıda piyasa sı-nıfl andırması ve ayrımı mevcut olup buradan hareketle çok sayı-da piyasa türü söz konusudur.

Piyasadaki alım satım konusu ile kullanım alanı bakımın-dan şu ayrımı yapıyoruz.:- mal ve hizmet piyasası;- üretim faktörleri piyasası (para piyasası, sermaye piyasası, emek piyasası vb.)

Mal ve hizmet piyasası, tüketicilerle işletmeler arasında iste-ğe bağlı bir değiş tokuşu ifade etmektedir. Tüketiciler, işletmeler tarafından üretilen mal ve hizmetler karşılığında paralarını de-ğiştiriyor. Bu piyasaya bireysel tüketim piyasası da denir. Çünkü, tüketiciler yani bireyler ve hanehalkı kendi bireysel ihtiyaçlarını karşılamak için mal ve hizmet satın almaktadır.

Piyasanın temel ayrımı: mal ve hizmet piyasası; üretim faktörleri piyasası (para ve sermaye piyasası; emek piyasası)

Mal ve Hizmet Piyasası Mal ve Hizmetler

İşletme Geliriİşletmeler/

Mal ve Hizmet Üretimi

Maaşlar

Emek ve Diğer Kaynaklar

Üretim Faktörleri Piyasası

Hanehalkı

İçin Gelir

Emek ve Diğer Kaynaklar

Hanehalkı – Tüketiciler/ Kaynak Sahipleri

Mal ve Hizmetler

Hanehalkının

Tüketimi

Resim no.10 Para, Kaynak ve Ürün Akışı


100

Üretim faktörleri piyasası, kaynak sahipleriyle işletmeler arasında isteğe bağlı değiş tokuşu ifade etmektedir. İşletmeler, hanehalkının kaynakları (emek, sermaye, toprak ve girişimcilik) karşılığında paralarını değiştiriyorlar. Bu piyasa aynı zamanda üretim-hizmet tüketimi piyasası yani, işletme tüketimi olarak da adlandırılmaktadır. Üretim faktörleri piyasası, hangi kaynağın alım satım konusu olduğuna bağlı olarak farklı türlerde ortaya çı-kabilir.

Bölgenin büyüklüğüne göre piyasa türleri, bölgesel açıdan bir ayırm olup muhtelif ürünlerin daha küçük veya daha büyük bölgede gerçekleşiyor olması varsayımından hareket etmektedir. Bu açıdan bakıldığında mevcut olan piyasa türleri (tipleri) şun-lardır: a) Yerel piyasa, genelde küçük yerleşim yerlerine, şehir veya be-

lediyelere ilişkin olan sınırlı bölgeleri teşkil etmektedir.b) Bölgesel piyasa, benzer özellikleri ve bölgesel olarak bağlı

olan birkaç (çok sayıda) yerel piyasayı kapsamaktadır. Örne-ğin, Ohri-Struga bölgesi turizm hizmeti açısından karakte-ristiktir.

c) Milli piyasalar, devletin milli sınırları içiresinde yer almak-tadır. Esasında bu piyasalar, bir devletin milli arz ve talebin etkisi altında alım satımın gerçekleştiği piyasaları teşkil et-mektedir.

d) Uluslararası piyasa – Bu piyasada alım satım farklı ülke ku-rumları arasında gerçekleşmektedir. Uluslararası piyasa, bölgesel ve küresel özelliğe sahip olabilir. Bölgesel uluslara-rası piyasada belli bir bölgedeki birkaç ülkeden alıcı ve sa-tıcılar, küresel piyasada ise dünya çapındaki ülkelerin çoğu katılmaktadır.Zamansal boyuta göre piyasa ilişkileri gerçekleştiğinde şu

piyasa türleri söz konusudur: geçmiş, şimdiki ve gelecek piyasa. Belli bir zaman diliminde de arz ve talep arasındaki ilişkiler, ikti-sadi kurumların (işletmeler) faaliyetlerini belirleyecek olan gele-cekteki hareketleri tespit etmek için gerekli olan analizler açısın-dan önemlidir.


101

Piyasa ayırımı yapmaya yarayan başka kriterlerde vardır. Örneğin, satışı örgütleme yöntemine göre şu organize piyasa tür-lerini ayırt ediyoruz: fuarlar, borsalar, açık artırımlar, toptan satış pazarları vb.

5.7. PİYASANIN İŞLEVLERİ

Piyasanın işlevleri aracılığıyla ilgili piyasanın ne derece fay-dalı olduğu anlaşılabilir.

Piyasa, malları, hizmetleri, semayeyi, emeği vb. objektif olarak değerlendirmektedir. Eğer bir üretici ürünün üretilme-sinde çok yüksek maliyetler gerçekleştirirse ürünlerini satamaz, çünkü müşteriler diğer ürütecilerin daha ucuz ürünlerini satın alacaklardır.

Piyasa, üreticileri mal ve hizmetlerin kalitesini artırmaya yönelik teşvik etmektedir. Tüketciler ise kendi ihtiyaçlarını daha yüksek düzeyde karşılamış yani, yaşam kalitesi yükselmiş olacak-tır. Ürün seçeneğinin genişletilmesiyle tüketicilerin seçme özgür-lüğü artmaktadır. Tüketici istek ve zevkleri oldukça subjektif olup piyasa, içindeki rekabet, çeşitli ve zengin arzla onlara yanaşmak-tadır.

Piyasanın temel hareket gücü rekabettir. Piyasada başarılı olabilmek için işletmeler etkinliklerini artırmak için uğraşmak-tadır: yeni teknolojileri kullanmakta, tüketicilere daha etkin bi-riçimde ulaşma yöntemlerini geliştirmekte, ürün ve hizmetlerin kalitesini iyileştirmektedir.

Piyasa, işletmeleri daha ekonomik çalışma yürütmeyi dü-şünmeleri yönünde teşvik etmektedir. Bu işlev de rekabetin etki-siyle bağlantılı olup işletmelere malzeme ve enerji harcamalarını azaltma, atıkların azaltılması için uğraşmaları, yaşam alanın daha az kirletilmesi için uğraşmaları üzerinde etki etmektedir.

Piyasada bazı olumsuz oluşumlar da meydana gelmekte-dir: monopolleşme, haksız rekabet, fiyatların şişirilmesi vb. - Bir işletme bir mal veya hizmetin tek arz edeni olduğun-da veya arzın en büyük kısmını teşkil ettiğinde ve tüketicilere


102102

monopolcü yöntemle oluşturulmuş yüksek fiyatlarla yaklaştığında bu işletmenin piyasada monopole sahip olduğu (seçim özgürlük-leri kısıtanmış olduğundan tüketiciler ilgili fiyatları kabullenmek durumundadır) söylenir. Böyle olumsuz bir oluşum monopolcü işletmelerin fiyatlarının devlet tarafından kontrol edilmesiyle en-gellenmektedir (anti monopolcü kanunlar).

- İşetmeler arasındaki haksız rekabet aslında adil olmayan reka-bettir: rakip mal ve hizmetlerin kalitesi ile ilgili yalan bilgile-rin yayılması hatta, rakibi “karalama” maksadıyla tüketicilerin kandırılması.

- Fiyatların şişirilmesi, bazı işletmelerin kurnazca, belli zaman dilimlerinde arzı azaltarak veya piyasadaki bazı uygun durum-ları kullanarak fiyatlarda yapay artış oluşturdukları olumsuz bir oluşumdur.

- Piyasada dengesizlik/sorun meydana geldiğinde piyasa ilişkile-rinin tekrar normale dönmesi için devlet araya girmektedir.

ANAHTAR KAVRAMLAR: DURAN VARLIKLARDÖNEN VARLIKLARAMORTİSMANKISA VADELİ KREDİUZUN VADELİ KREDİHİSSE TİCARİ TAHVİL ARZTALEPFİYATDENGE FİYATIPİYASA


103103

SONUÇ 4

Duran varlıklar, işletmede daha uzun süre kalıp kademeli olarak harcanan var-lıklardır. Dönen varlıklar işletmede kısa bir zaman diliminde kalan ve sürekli olarak bir şekilden başka bir şekle geçen varlıklardır.

Amortisman, eskiyen veya harcanan duran varlıkların kaybolan değerini ifade etmektedir.

İşletmelerin yabancı kaynaktan finans edilmesinin en sık kullanılan şekilleri kısa vadeli ve uzun vadeli krediler olup hisse senedi veya tahvil ihracı da daha nadir rast-lanan şekillerdir.

Sabit maliyetler, üretilen mal veya hizmetlerin sayısına bağlı olmaksızın her za-man aynı kalan maliyetlerdir. İşletmeler çalışmadığında da bu maliyetler mevcuttur. Sabit maliyetlere kıyasla değişken maliyetler ise üretim hacminin değişmesine bağlı olarak değişmektedir.

Toplam maliyetler, sabit ve değişken maliyetler toplamını teşkil etmekte olup ürün birimi başına toplam maliyetler (ortalama maliyet) ise, toplam maliyetlerin üretilen ürün miktarıyla bölünerek elde edilmektedir.

Fiyat, alıcının bir birim mal veya hizmet için satıcıya ödemesi gereken parasal tutarı ifade etmektedir.

Piyasa, insanlarla işletmeler isteğe bağlı olarak birbirleriyle değiş tokuş gereçek-leştirdiklerinde oluşmaktadır. En önemli piyasa ayrımı ise piyasanın mal ve hizmet piyasası ile üretim faktörleri piyasasına ayrılmasıdır.

Tartışma soruları:1. Hangi varlıkların duran, hangilerin ise dönen

olduğunu açıkla!2. Amortismanın nasıl hesaplandığını açıkla!3. İşletmenin bireysel kaynaktan finanse edilmesini açıkla!4. İşletmenin yabancı kaynaktan finanse edilmesini açıkla!5. Sabit ve değişken maliyetler arasındaki fark nedir?6. Denge fiyatı nedir?7. Fiyatların nasıl oluşturulduğunu açıkla!8. Piyasa kavramından ne anladığını ve hangi piyasa türlerinin mevcut olduğ-

nu açıkla!

KONU 5 - MALİYETLER

105

MALİYETLER

KONUNUN İÇERİĞİ:Maliyet Kavramı ve İçeriğiMaliyet Sınıfl andırması ve Türleri

Üretim Hacmine Göre MaliyetlerMarjinal MaliyetlerSermaye, Emek ve Toprak MaliyetleriMaliyetlerin Doğal AyrımıGerçek, Planlı ve Standart Maliyetler

Maliyetlerin Önemi


■ maliyet kavramını tanımlamalı;■ değişken maliyetleri belirlemeli;■ sabit maliyetleri belirlemeli;■ maliyetlerin anlamını kavramalı;■ çalışmanın toplam maliyetlerini hesaplamalı;■ maliyetlerin özelliklerini tespit etmeli;■ marjinal maliyetleri anlamalı;

MALİYETLERMALİYETLERKONU 5KONU 5


107107

1. MALİYET KAVRAMI VE İÇERİĞİ

Her işletme, küçük, orta veya büyük ya da ticari olmasına bağlı olmaksızın kendi ticari faaliyetini gerçekleştirmesi için üretim faktörleri (girdiler) kullanmaktadır: emek, sermaye, top-rak ve girişimcilik. Bu faktörlerin kullanımı ödeme, yani parasal gider gerektirir ki, işletmeler piyasaya yönelik mal veya hizmet üretebilmek için bu giderleri yapmalıdır. Örneğin, ayakkabı üretimi fabrikası, çalışanların maaşları, enerji kullanımı, ham-madde ve malzeme tedariki (kolaj, lastik, bez, yapışkan, boja

vb.) için parasal giderler yapmaktadır. Fakat, doğrudan üretime ilişkin olan bu tarz mali-yetler yanısıra başka maliyetler de meydana gelmektedir: satış maliyetleri, hammadde ve malzemeleri depolama maliyetleri, nihai ürünleri depolama maliyetleri, işi organize etme maliyetleri, tanıtım ve reklam, faiz, si-gorta, kira vb. maliyetler. Bu maliyetler üre-tim süreciyle doğrudan bağlı olmasa da bun-ların varlığı kaçınılmazdır, çünkü işletmenin normal işlevini sağlamaktadır.

Maliyetlerin, makineler, aletler, do-nanım, hammadde, enerji, diğer işletmelerden temin edilen mallar, çalışanların emeğinin vb. parasal ifadesi olduğunu söy-leyebiliriz. Bunlar, belli miktarda mal ve hizmet üretimi için yapılmış olan toplam maliyettir. Buna göre, mal ve hizmetlerin üretilmesi için yapılan tüm maliyetler taşımacılık maliyetleriyle birlikte ilgili ürünlerin maliyet fiyatını oluşturmaktadır.

Maliyetler, işletme-nin kullanmış oldu-ğu üretim faktörleri için yaptığı parasal giderler yani, öde-melerdir.

Maliyet hesabı ve analizi


108

2. MALİYET SINIFLANDIRMASI VE TÜRLERİ2.1. ÜRETİM HACMİNE GÖRE MALİYETLER

Sabit maliyetler, mal ve hizmet üretim hacminin artması-na veya azalmasına bağlı olmaksızın değişmeyen maliyetlerdir. Sabit maliyetlerin temel özelliği, kaynakların kullanılma dere-cesine yani, mal ve hizmet üretiminin artmasına veya azalma-sına bağlı olmamasıdır. İşletme faaliyet göstermediğinde de sa-bit maliyetler mevcuttur. Böyle maliyetler, toprak ve tesis kira-ları, bakım maliyetleri, amortisman, uzun vadeli kredi faizleri, varlıkların sigortası, satış maliyetleri, plan hazırlama vb. mali-yetlerdir. Örneğin, eğer işletme kendi çalışma alanına sahip de-ğilse bunu kiralayabilir. Kiralanan tesis için de aylık ya da yıllık olarak belirlenen sabit ücret (kira) ödemesi gerekmektedir. Ki-ralanan makine veya taşıma aracı için de aynı durum söz konu-sudur.

Toplam sabit maliyet tutarı üretilen ürün sayısıyla (üretim hacmi) bölündüğünde ortalama sabit maliyet, yani ürün birimi başına maliyet elde edilmektedir. Ortalama sabit maliyet şu ifa-deye göre hesplanmaktadır:

TSMOSM= ----------

ÜH

Üretim hacmi artığında sabit maliyetler daha büyük ürün miktarına dağılmaktadır. Bu maliyetin büyüklüğü, üretim hac-mi değişimleriyle ters orantılıdır. Eğer üretim hacmi artarsa, ürün birimi başına sabit maliyet tutarı azalmaktadır. Eğer üre-tim hacmi azalırsa, ürün birimi başına sabit maliyet tutarı art-maktadır. Sabit maliyetleri aşağıdaki örnekte verilen tablo ve grafikle gösterebiliriz (Tablo no.3).

Sabit maliyetler, mal ve hizmet üretim hacminin artmasına veya azalmasına bağlı olmaksızın değiş-meyen tutarlarda kalmaktadır.

OSM – ortalama sabit maliyetTSM – toplam sabit maliyetÜH – üretim hacmi


109

Değişken maliyetler - Değişken maliyetler, tamamen üre-tim hacmindeki değişimlere bağlı olan maliyetlerdir. Bunlar üretim hacminin artmasıyla artıyor, azalmasıyla da azalıyor. Böyle maliyetler, hammadde ve mazleme maliyetleri, enerji ve yakıt maliyetleri, çalışanların maaşları vb. maliyetlerdir. Örne-ğin, 1.000 kg çikolata üretmek için 600 kg kakao gerekliyse, o zaman 500 kg’lık ek üretim için 300 kg daha kakao gerekli ola-caktır. Değişken maliyetler üretimle doğrudan bağlı olup değer-lerinin tamamıyla yeni ürüne girmektedir.

Toplam ve Ortalama Sabit MaliyetlerÜrün Hacmi

/Miktarı Toplam Sabit Maliyet Ortalama Sabit Maliyet

012345

121212121212

12643

2,4

Tablo no.3

Maliyetler Maliyetler

Üretim Hacmi Üretim Hacmi

Resim no.11 Toplam Sabit Maliyetler

Resim no.12 Ortalama Sabit Maliyetler

20

15

10

5

00 1 2 3 4 5 0 1 2 3 4 5

20

15

10

5

0


110

Değişken maliyetler üretilen mal ve hizmet miktarına bö-lündüğünde ortalama değişken maliyetler yani, ürün birimi ba-şına değişken maliyetler elde edilmektedir (Tablo no.4 bakınız).

TDMODM= ---------

ÜH

ODM- ortalama değişken maliyetTDM - toplam değişken maliyetÜH- üretim hacmi

Toplam ve Ortalama Değişken MaliyetlerÜrün Hacmi/Miktarı Toplam Değişken

MaliyetOrtalama Değişken

Maliyet

Tablo no.4

012345

0150240300380550

---15012010095

110

Maliyetler Ürün birimi başına maliyetler

Resim no.13 Toplam Değişken Maliyetler Resim no.14 1. Ortalama Değişken Maliyetler

Üretim Hacmi Üretim Hacmi

600500400300200100

00 1 2 3 4 5

200

150

100

50

0 1 2 3 4 5


111

Tablodan görüldüğü gibi toplam değişken maliyetler üre-tim hacminin artmasıyla artmaktadır. Bu artış birinci üründe 150 para biriminden beşinci ürün miktarında 550 para birimi-ne kadar olup ortalama değişken maliyetler başta düşüş eğilimi gösterirken ondan sonra üretim kapasitesinin aşırı yüklenme-sinden kaynaklanan artış eğilimi göstermektedir (bu oluşum Azalan verimler yasası olarak adlandırılır).

Değişken maliyetler üretim hacmi değişimlerine karşı farklı etki edebilir yani, üretim hacminin artışıyla aynı hızla,

daha hızlı veya daha yavaş artabilir. Bu bağ-lamda değişken maliyetler orantısal (pro-porsiyonel), ilerlemeci (progresif) ve geri-lemeci (degresif) olabilirler.

Orantısal değişken maliyetler, üretim hacmi değişklikleriyle orantılı olarak deği-şen maliyetlerdir. Üretim hacmindeki her artış değişken maliyetlerde aynı orantıda artış meydana getirmekte ve aksine, üretim hacmindeki her düşüş değişken maliyetler-de aynı orantıda düşüş meydana getirmek-tedir. Örneğin, eğer üretim hacmi %20 ora-nında artarsa, değişken maliyetler de 520 oranında artacaktır. Bu maliyetler ürün birimi başına (ortalama orantısal değişken maliyetler) aynı kalmaktadır.

İlerlemeci değişken maliyetler, üretim hacmindeki artış-tan daha büyük hızla artan maliyetlerdir. Örneğin, eğer üretim hacmi %20 oranında artarsa, bu maliyetler %25 için artacaktır. Ürün birimi başına ilerlemeci değişken maliyetler (ortalama ilerlemeci değişken maliyetler), kapasitedeki aşırı yüklenmeye bağlı olarak progresif bir şekilde artmaktadırlar.

Gerilemeci değişken maliyetler, üretim hacmindeki artış-tan daha ağır bir şekilde artan maliyetlerdir. Örneğin, eğer üre-tim %20 için artarsa bu maliyetler %15 için artacaktır. Ürün bi-

Maliyetler azalmalıdır


112

rimi başına gerilemeci değişken maliyetler (ortalama gerilemeci değişken maliyetler), kapasite kullanımının ve üretim hacminin artırılmasıyla azalmaktadır.

Toplam maliyetler, sabit ve değişken maliyetlerin topla-mını teşkil etmektedir (Tablo no.5 bknz.). Toplam maliyetlerin üretilen mal ve hizmet miktarına bölündüğünde ortalama top-lam maliyet elde edilmektedir. Bu şekilde ürün birimi başına maliyetler elde edilmiş yani, bir ürün başına ne kadar toplam maliyetin denk geldiği öğrenilmiş olur.

OM – ortalama maliyetTM – toplam maliyetÜH – üretim hacmiTSM - toplam sabit maliyetTDM – toplam değişken maliyet

TMTM = TSM + TDM OM = -----------------

ÜH

Sabit ve değişken maliyetlerin topla-mı toplam mali-yetleri vermektedir.

Sabit, Değişken ve Toplam Maliyetlerin Hareketi

Ürün Miktarı

Sabit Maliyetler Değişken Maliyet Toplam Maliyet

Toplam

012345

121212121212

0150240300386550

---15012010095

110

12162252312392562

---16212610498

112,4

Tablo no.5

---12643

2,4

Ortalama Toplam Ortalama Toplam Ortalama


113

2.2. MARJİNAL MALİYETLER

Marjinal maliyet, her ek birim ürünün üretilmesi için ka-çınılmaz olan ek maliyeti ifade etmektedir. Marjinal maliyetler, ek bir birim ürün üretilmesi sonucu toplam maliyetlerde mey-dana gelen değişimleri ölçmektedir. Örneğin, 5 no’lu tabloda maliyetler toplam tutarlarıyla gösterilmiştir. Birinci sütunda farklı üretim hacimleri, ikinci sütunda sabit maliyetler ve üçün-cü sütunda değişken maliyetler verilmiştir. Toplam maliyetler ise, sabit ve değişken maliyetlerin toplam değeri olarak dördün-cü sütunda ifade edilmiştir. Beşinci sütunda görüldüğü üzere üretim hacminin sıfır miktarından bir birim A ürün miktarına değişmesi sırasında 150 para birimlik ek maliyetler ortaya çık-mıştır (toplam maliyetlerde 12 para biriminde 162 para birimi-ne değişim). Üretim hacminde bir ürün iken iki ürüne geçilme-si durumunda 70 para birimlik ek maliyet meydana gelmekte-dir. Devamında A üründen ek birim ürün üretmek için 80 para birimi tutarında ek maliyetin yapılması gerekmektedir. 4 adet ürün üretmek için 80 para birimi ek maliyetin yapılacağı gerçe-ğini göz önünde bulundurmak gerekir. Nihayetinde 5 ürünlük bir üretimin elde edilmesi için üretim işletmesi sahibinin ek 170 para birimi marjinal maliyet yapması gerekmektedir (Tablo no.6 bknz.).

Marjinal maliyet-ler, ek bir birim ürün üretilmesi sonucu toplam ma-liyetlerde meydana gelen değişimleri ölçmektedir.

Tablo no.6

Marjinal Maliyet Hareketleri

A Ürün Miktarı

Toplam Sabit Maliyet

Toplam Değişken Maliyet

Toplam Maliyet

Marjinal Maliyet

1 2 3 4 50 12 --- 12 ---1 12 150 162 1502 12 220 232 703 12 300 312 804 12 380 392 805 12 550 562 170


114

Buna göre, işletme sahipleri marjinal maliyet eğilimini takip ederek kendilerine en yüksek kârı sağlayacak olan üretim hacmi hakkında karar verebilirler. Aslında, çalışmada maksimum kâr getiren en düşük toplam maliyet tutarı marjinal maliyet yoluyla belirlenmektedir.

2.3. MALİYETLERİN DOĞAL AYRIMI

Her işletmenin çalışmasında kullanılan üretim faktörleri kriter olarak alınarak maliyetler şöyle ayrılabilir:

Sermaye maliyetleriSermaye maliyetleri işletme açısından oldukça önemlidir,

çünkü toplam maliyetlerin önemli bir kısmı bunlara aittir. Bunlar şu şekillerde ortaya çıkmaktadır: - bankadan alınan kredi karşılığında ödenmesi gereken faiz; - tesisler, makineler, donanım gibi üretim sürecinde kullanıl-

maları sonucu harcanan diğer duran/sabit varlıkların amor-tismanı ve

- işletme faaliyetlerinin gerçekleştiği tesis için ödenmesi gere-ken kira.Emek maliyetleri Emek maliyetleri, çalışanların sarfettikleri emek karşılığın-

da almış oldukları maaşlardan oluşmaktadır. Emek maliyetleri-nin yüksekliğini maaş tutarları ile çalışan sayısı belirlemektedir.

Toprak maliyetleriToprak maliyetleri, kullanımına ve işletmenin ekonomik fa-

aliyetinin doğasına bağlı olarak tarım veya şehir alanlarının rant veya kira değerleri de giderler yapısında sürekli olarak yer alan maliyetlerdir. Bu maliyetler, toprağın veya onun doğal zenginlik-lerinin kullanılmasının karşılığı/ücreti olarak toprak sahiplerine ödenmektedir.


115

2.4. GERÇEK, PLANLI VE STANDART MALİYETELER

Gerçek maliyetlerBu maliyetler, işletme faaliyetinin belli bir döneminde ger-

çekten meydana gelen maliyetlerin yüksekliğini ifade etmektedir.Planlı maliyetlerBu maliyetler önceden planlanıp gelecek bir döneme ilşkin-

dir. Planlı maliyetler, daha önce yapılmış olan maliyetler esas alı-narak hesaplanabilir.

Standart maliyetlerStandart maliyetler de önceden fakat, belli kriterlerle bilim-

sel yöntemler kullanılarak yapılan analizler ve bilimsel çalışmalar yoluyla belirlenen standartlar esas alınarak tahmin edilmektedir.

3. MALİYETLERİN ÖNEMİ

Maliyetler, işletme başarısının en önemli göstergelerinden birini teşkil etmektedir. Bunlar, her işletmenin varlığı ve faaliyetiy-

le doğrudan bağlantılı olan önemli iktisadi bir kategoriyi oluşturmaktadır. Maliyetler, işletme sahiplerinin iş kararlarını almaları sırasında merkezi ilgi odağını teşkil etmektedir. Örne-ğin: hammadde tedarik etme kararı, üretilen mal ve hizmetlerin satış fiyatı kararı, yatırım kararı vb. Bunun nedeni ise, malzeme ve ham-madde tedariki, üretim sürecinin organize edilmesi veya hizmetin gerçekleştirilmesin-den başlayarak nihai ürünlerin satışına kadar çalışma organizasyonunda üstlenilen faaliyet-lerin tamamının çalışma maliyetleri üzerinde etkili olması, yani onların yüksekliğini ve ya-pısını belirleyici olmasıdır.

Diğer koşulların değişmemesi koşuluyla işletme maliyet-lerindeki her artış, işletmenin toplam geliri ile toplam maliyetler arasındaki farkı azaltmakta olup işletme kârını düşürmektedir.

Kayıt tutma ve malieytlerin takibini yürütme


116116

Bunun için her işletme muhasebe bölümü aracılığıyla çalış-mayla bağlantılı olan tüm maliyetleri dikkatli bir şekilde kaydedip analiz ediyor ve mümkün olduğunca az maliyetle mümkün oldu-ğunca daha büyük etki (daha büyük üretim ve daha büyük gelir) elde etmeye çalışıyor.1 Bir ürünün oluşması için daha yüksek mali-yetlerin yapılmış olması o ürünün daha yüksek maliyet fiyatına sa-hip olması anlamına gelmektedir. Dolayısıyla, ürün (hizmet) daha pahalı ve piyasada daha az rekabet edebilir hale gelmektedir. Ma-liyetler, işletme kârlılığı ile doğrudan bir bağ içerisindedir. Bunun için piyasa ekonomisi koşullarında kârı artırmanın yöntemlerinden bir tanesi çalışma maliyetlerinin düşürülmesidir. Bu ise, hammad-denin, malzemelerin, yakıtın, enerjinin düzgün kullanılması, çalış-ma süresinin çalışanlar tarafından maksimum değerlendirilmesi, duran varlık kapasitesinin kullanılması vb. ile mümkündür.

Çalışma maliyetlerinin düşürülmesiyle aynı miktarda üretim için daha az varlık kullanılmış, varlıkların hareketi hızlandırılmış, maliyet fiyatı ile satış fiyatı arasındaki fark açılmış olur. Bunun so-nucu olarak da daha büyük kâr sağlanmış olur. Aksine, aynı çalış-ma hacmi için maliyetlerin artması durumunda daha çok parasal varlık kullanılmakta olup varlıkların hareket hızı azalır, maliyet fiyatı ile satış fiyatı arasındaki fark azalır. Bu durum kârın azalma-sıyla sonuçlanır.

ANAHTAR KAVRAMLAR:

MALİYETMALİYET FİYATISABİT MALİYETDEĞİŞKEN MALİYETTOPLAM MALİYETORTALAMA MALİYETMARJİNAL MALİYET

1 Т. Фити – „Основи на микроекономијата„, Економски факултет, Скопје 1999, стр. 135


117117

SONUÇ 5

Çalışma maliyetlerine büyük önem verilmektedir, çünkü her zaman mal ve hizmet-lerin nasıl daha etkin bir biçimde üretilebileceğine ilişkin yöntemler aranmaktadır. Üretim düzeyi ve hızı değiştiğinde maliyetler de genelde değişiklik göstermektedir.

Sabit maliyetler, üretilen mal ve hizmetlerin sayısına bağlı olmaksızın her zaman aynı kalmaktadır. İşletmeler faaliyet göstermediğinde dahi bu maliyetler mevcuttur.

Sabit maliyetlere kıyasen değişken maliyetler, üretim hacminin veya hızının değiş-mesiyle değişmektedir.

Toplam maliyetler, sabit ve değişken maliyetlerin toplamını teşkil etmekte olup ürün birimi başına toplam maliyetler (ortalama maliyet) ise toplam maliyetlerin mal ve hizmet miktarına bölünmesiyle elde edilmektedir.

Marjinal maliyet, her ek birim ürünün üretilmesi için kaçınılmaz olan ek maliyeti ifade etmektedir.

Maliyetler, işletme başarısının en önemli göstergelerinden birini teşkil etmektedir. Bunlar, her işletmenin varlığı ve faaliyetiyle doğrudan bağlantılı olan önemli iktisadi bir kategoriyi oluşturmaktadır.

Tartışma ve bilgileri yoklama soruları:

1. Maliyet kavramını tanımla!2. Sabit maliyetleri say ve açıkla!3. Toplam maliyetler nasıl hesaplanmaktadır?4. Marjinal maliyet kavramı nedir?5. Sermaye, emek ve toprak maliyetleri hangileridir?6. Maliyetlerin işletme sahipleri açısından önemi nedir?7. Aşağıdaki tabloyu tamamla ve verileri grafiksel olarak göster:

Ürün Miktarı

Sabit Maliyetler Değişken Maliyet Toplam MaliyetToplam Ortalama Toplam Ortalama Toplam Ortalama

0 30010 300 90020 300 1.60030 2.10040 2.00050 2.50060 4.800

KONU 6 - YÖNETİM

119119

YÖNETİM

KONUNUN İÇERİĞİ:Yönetim Kavramı

Yönetim Nerede Uygulanmaktadır?Yönetimin Tanımlanması

Küçük ve Büyük İşletmelerde Yönetim Yönetim İşlevleri

Yönetim İşlevleri (planlama, örgütleme, yönetişim ve kontrol etme)Yönetim OrganlarıKarar Alma

Karar ve Karar AlmaKarar Alma Sürecinin İçeriği

Karar Türleri


■ yönetimin nerede kullanıldığı ve kimin uyguladığını anlamalı;■ yönetici işlevlerinin içeriğini anlamalı;■ yönetim organlarının görevlerini anlamalı;■ karar türlerini fark etmek ve ayırt etmeli;■ karar alma sürecinin içeriğini anlamalı;

YÖNETİM YÖNETİM KONU 6KONU 6

KONU 6 - YÖNETİM

121

1. YÖNETİMİ KAVRAMI

1.1. YÖNETİM NEREDE UYGULANMAKTADIR?

Bir işletme kurmak ve gerçekleştirmek istediğiniz amacı (belli bir mal veya hizmet üretimi) “inşa” etmekle birinci adım gerçekleşmiş olur. İşletme kurulduktan sonra faaliyet göster-mesi beklenmektedir ki, insanların ihtiyaç duyduğu mal veya hizmetlerin üretilmesi için koşullar elde edilmiş olsun. Belirle-

diğiniz hedefl eri ancak işletme (örgüt) faa-liyet gösterirse gerçekleştirebilirsiniz. Eğer faaliyet göstermezse, kuruluşunda bir hata yapmışsınız demektir. Yeni krurulan bir iş-letmenin kurulmasının akabinde “faaliyete” geçmesi gerektiği kendiliğinden anlaşıl-maktadır. Fakat, bu yeterli midir? İşletme gelişigüzel çalışıp olur olmaz sonuçlar elde etmemeli; işletmenin, önceden belirlenen hedefl ere ulaştıracak şekilde yani, düzgün biçimde çalışması gerekmektedir.

İşletmenin faaliyeti kendi kendine “yürüyen” bir işlev mi-dir? İşletmenin kendi kendini düzenleyen, önceden belirlenmiş programı olan ve ön görülmüş olduğu üzere kendiliğinden fa-aliyete geçebilen bir otomatik makine olduğu durumda ancak bu soruya olumlu cevap verilebilir. İşletmeler otomatik araçlar olmadıklarından (kendi bünyelerinde otomatik makineleri olsa bile) dolayı, doğal olarak şu soru sorulmaktadır: İşletme faaliye-ti nasıl düzenlenmelidir?

İşletme (şirket) faaliyetinin amaçlara ulaşacak şekilde dü-zenlenmesi, yönetimden gayri bir şey değildir. Bir işletmenin faaliyet göstermesi/çalışması ve kurulmasına neden olan he-defl eri gerçekleştirebilmesi için yönetilmesi gerekmektedir. Bir işletmenin düzgün faaliyet göstermesi onun düzgün yönetilme-sine bağlı olup söz konusu “düzgünlük” ölçüsü ise hedefl erin gerçekleştirilmesidir (işletmenin temel hedefi kâr sağlamaktır).

İşletme faaliyetinin amaçlara ulaşacak şekilde düzenlen-mesi, yönetimden gayri bir şey de-ğildir.

Toplantı

KONU 6 - YÖNETİM

122

Yönetim, her organize sistem için (şirket, bakanlık, kuruluş vb.) varoluş meselesidir. Eğer yönetim iyi değilse, eğer o yönetimle amaçlara ulaşılmıyorsa, ilgili sistemin mevcudiyeti yersiz olur.

Bir organizasyonda amaçların belirlenmesi ve onların ger-çekleşmesi yönünde “yönlendirilmesi”nden sorumlu olan işlev-ler karması yönetimdir.

Sistem (işletme) yönetimi, girdilerin (kaynakların) çıktılar (mallar, hizmetler) haline etkin ve verimli biçimde dönüşmesini sağlamaktadır.

İnsan Kaynaklar Mallar/HizmetlerFiziki Kaynaklar DavranışMali Kaynaklar Kâr/ZararBilişim Kaynakları

Resim no.15 Sistemik Model

“Feedback”

Dönüşüm Süreçleri

Girdiler Çıktılar

Sistemik Model

Teknoloji

KONU 6 - YÖNETİM

123

1.2. YÖNETİMİN TANIMLANMASI

Çağdaş işletmede yönetim kadar önemli başka bir faktör yoktur. Yönetim, her işletmenin çalışmasındaki baskın faaliyet-tir. Yönetim, ticari şirketler, okullar, üniversiteler, hastaneler, kliseler, hükümetten vb. başlayarak tüm organize türlerde ger-çekleşen evrensel bir faaliyeti teşkil etmeketdir. Günümüzde yö-netimle ilgli en basitten en karmaşığa (bileşiğe) kadar çok sayı-da tanım mevcuttur. Daha basit tanım örnekleri şunlardır:- Yönetim, diğer insanları doğru olduğunu düşündüğümüz

şeyleri yapmaya teşvik etmektir;- Yönetim, bir işi başkalarının elleriyle yapmak demektir;- Yönetim, insanlar üzerinden yapılmak istenen bir şeyin

gerçekleştirilmesidir.Yönetimin daha karmaşık (bileşik) tanımları genelde yöne-

timi oluşturan işlevleri de göstermektedir. Bu tanımlardan biri şudur: Yönetim, bir organizasyonda/örgütte amaçların etkin ve verimli bir şekilde gerçekleştirilmesi için planlama, örgütleme, yönetişim ve kontrol etme faaliyetleri sürecidir.

Bireylerin konumundan ve görevlerinden hareket eden tanımlar da vardır:- Yönetim, bireylerin diğer insanlarla bilrikte

grup halinde çalışarak seçilmiş hedefl erin verimli bir şekilde sağlanacağı koşulları oluş-turma sürecidir.

Bazı tanımlarda kaynaklara vurgu yapılmaktadır:- Yönetim, kaynakların (insan, mali, fiziki, tek-

nolojik, bilişim vb.) kullanılmasında muhte-lif faaliyetin topyekün gerçekleştirilmesidir.

Yönetim tanımları farklı olsalar da ortak olan şu noktalar vurgulanabilir:

• Örgüt amaçlarının tespit edilmesi ve gerçekleştirilmesi-ne ilşkin olan süreç (faaliyet) söz konusudur;

• İnsanlarla ve insanlar aracılığıyla çalışılmaktadır;

Yönetim, ticari şirketler, okullar, üniversiteler, has-taneler, kliseler, hükümetten vb. başlayarak tüm or-ganize türlerde ger-çekleşen evrensel bir faaliyeti teşkil etmeketdir.

Yönetim – başkalarının elleriyle bir şey yapmak

KONU 6 - YÖNETİM

124

• Yönetim işlevleri planlama; örgütleme ve ekip kurma; yö-netişim; kontrol etmedir;

• Yönetim çalışmasının neticesi kaynakların etkin ve verim-li (başarılı) olması olmalıdır1.

2. KÜÇÜK VE BÜYÜK İŞLETMELERDE YÖNETİM

Piyasa ekonomisinde işletmeler, en küçük bireysel şirketler-den (Tek Kişi İşletmesi) en büyük şirketlere veya anonim şirketle-re kadar farklı şekillerde organize edilmektedir. Fakat, hangi kate-goriye ait olduğuna bağlı olmaksızın işletmenin faal olması için yönetilmesi gerekir. Bu nedenle işletmenin yöneticilere ihtiyacı vardır. Küçük bireysel işletmelerde yönetimi genelde işletme sahi-bi üstlenmektedir. Öyle ki, işletme sahibi aynı zamanda işletmenin müdürü yani, üst düzey yöneticisidir. Fakat işletmenin büyümesi ve genişlemesiyle ve sektörler ile bölümlerin oluşmasıyla birlikte yönetim hiyerarşisinin oluşumu kaçınılmaz olup, yönetimde üst düzey yöneticiler yanısıra orta ve alt düzey yöneticiler de rol al-maktadır. Dolayısıyla, işletme (orta ve büyük) üç yönetici düzeyi tarafından yönetilmektedir:

- Üst düzey/tepe yönetici (top manager)- Orta düzey yönetici (middle level managers)- Alt/birinci düzey yönetici (first line managers)Çalışanların geri kalanı yönetime katılmamakta ve “gay-

ri-yönetici” (yönetici olmayanlar) olarak adlandırılmaktadır.Yönetim düzeyi konusunda örgütün (işletme) amaçları be-

lirleyicidir. Uygulamada her düzey için uygun hedefl er vardır. Üst düzey/tepe yönetici, işletmenin tamamı düzeyinde sorumlu olup zamansal açıdan uzun vadeli amaçlarla ilgilenmektedir. Orta dü-zey yöneticiler, muhtelif sektörlerden (işlevler) sorumlu olup za-mansal açıdan orta vadeli hedefl erle ilgilenmektedir. Alt düzey yö-neticiler ise (süpervizör yani denetmen), çalışmaya yönelik hedef-leri olup zamanasal açıdan kısa vadeli amaçlarla ilgilenmektedir.

1 Кралев, Т., (1996): Основи на менаџментот, Центар за интернационален менаџмент, Скопје, стр. 6

Küçük bireysel işletmelerde yöneti-mi genelde işletme sahibi üstlenmek-tedir.

Yönetim düzeyi konusunda örgütün (işletme) amaç-ları belirleyicidir. Uygulamada her düzey için uygun hedefl er vardır.

KONU 6 - YÖNETİM

125

Yönetim işlevleri her yönetici düzeyi için aynı “ağırlık”tadır. Üst/tepe yöneticide planlama faaliyeti daha belirgin bir yoğunluğa sahiptir. Alt düzey yöneticide ise yönetişim faaliyeti daha belir-gindir. Piramidsel olarak “inildiğinde” planlama faaliyeti aşağıya doğru düşmektedir - hiyerarşik yapıda üst düzey yönetimden orta düzey yönetime (süpervizörler) geçmektedir. Aksine, üst düzey yönetimden orta düzey yönetime “gidildiğinde” yönetişim art-maktadır. Kontrol etme, üst ve orta düzey yöneticiler için aynı (küçük) önemi taşırken orta düzey yöneticilerde büyük bir öneme sahiptir. Örgütleme ve ekip kurma faaliyeti tüm yönetim düzeyle-rinde eşit olarak düşük oranda mevcuttur.

Üst düzey/tepe Yöneticilerin Sorumluluğu Vurgulamamız gerekir ki, işletmeyi yönetme sürecinde genel

müdürün/yöneticinin sorumlulukları geniş ve çok kapsamlıdır, görevler genelde zordur, gerekli olan yetenek ve bilgi ise değişiklik göstermektedir.Tepe yöneticilerin işi oldukça karmaşık olup so-run teşkil etmektedir. Tepe yöneticinin sorumululukları altı kate-goride sınıfl andırılabilir:

Tepe yöneticilerin işi oldukça karma-şık olup sorun teş-kil etmektedir.

Zaman

Üst düzey yönetici

Orta düzey yönetici

Alt düzey yönetici

DüzeyYönetim Amaçları

Resim no.16 Yönetim Düzeyleri ve Örgüt (İşletme) Amaçları

UZUN VADELİ

ORTA VADELİ

KISA VADELİ

İŞLETMENİN AMAÇLARI

MUHTELİF GÖREVLERİN VEYA

SEKTÖRLERİN AMAÇLARI

ÇALIŞMAYA YÖNELİK AMAÇLAR

KONU 6 - YÖNETİM

126

1. Tepe yönetici, işletmenin uzun vadeli hedefl erini belirlemekten sorumlu olup bu hedefl er aynı zamanda zorlu ve gerçekleşbilir meselelerdir. Onun vizyonu olmalı ve diğerlerine ilham verme-lidir:

2. Tepe yönetici, planların belirlenmesi ve belirlenen hedefl erin gerçekleştirilmesinden sorumludur;

3. Tepe yönetici, örgüt (şirket) faaliyetlerden kaynaklanan sorun-ları çözmekten sorumludur;

4. Organizasyonun/örgütün lideri olarak tepe yönetici, çalışanla-rın seçimi, eğitimi, motivasyonu ve eşit muamelesinden sorum-ludur;

5. Genel yönetici, işletme faaliyetlerini/işlevlerini tamamen ger-çekleştirmekle yükümlüdür;

6. Son olarak tepe yönetici, yönetim kurlu kararlarını uyguluyor, çalışmanın hukukiliği ile ilgileniyor ve kendi çalışması ile ilgili yıllık rapor sunuyor.2

Tepe yöneticinin çalışması karmaşık olup çok sayıda unsur içermektedir. Bundan dolayı, şu beşeri yeteneklere sahip olması tercih edilmektedir:

2 Б. Шуклев: Менаџмент; Економски факултет, Скопје; 1999 (стр.82-83)

1. Uzmanlık %30,32. İşbirlikçi %18,73. Dürüstlük %13,24. Organize etme yetenekleri %11,65. Otorite %7,46. Profesyonellik %4,77. Kararlılık %3,18. Diğer %11,0 hırs

dayanıklılıktarafsızlıketkileyicilikonur

30,3%18,7%13,2%11,6%

7,4%4,7%3,1%

11,0%

Resim no.17 Müdürde İstenen Özellikler (James E. Morgan’a göre) Kaynak: James E. Morgan, Jr. Principles of administrative and supervisiory management, Prentice-Hall,

Inc.,Englewood Clifs, New Jersy, 1973

KONU 6 - YÖNETİM

127

3. YÖNETİM İŞLEVLERİ

İşletmede ve daha geniş anlamda yöneticinin görevi çalışma-yı yürütmektir. Yönetim, her kararda verimli çalışmayı yani, fa-

aliyetlerin etkin biçimde gerçekleşmesini göz önünde bulundurmalıdır. Başka bir deyişle yö-neticinin işi, çalışmayı yürütmek, yöneticileri yönetmek ve çalışanları amaçları gerçekleştir-me yönünde yönlendirmektir. Bu, şu faailiyet-ler üzerinden sağlanmaktadır:

• Planlama;• Örgütleme ve ekip kurma;• Yönetişim;• Kontroletme.3

3 Ayni, say 8 (R. J. Aldag, T. M. Stear ns: Management; Second Edition; South-Western Publishing Co., Cini-cinnati; Ohio; 1991 (str. 13)

Yönetici

Y Ö N E T İ M

PLANLAMA

ÖRGÜTLEME

YÖNETİŞİM

KONTROL ETME

ÖRGÜTSEL HEDEFLER

Resim no.18 Yönetim İşlevleri

KONU 6 - YÖNETİM

128

3.1. PLANLAMA

Planlama, işletme yönetiminin birinci aşaması olup yönetici-lerin temel sorumluluğu olarak değerlendirilebilir. Planlama, ni-yetlerle hedefl erin seçimi ve aynılarının gerçekleşmesi için en uy-gun yöntemin bulunmasını ifade etmektedir (her işletmenin nihai hedefi kâr elde etmektir). Planlamanın neticesi planlardır. Bunlar farklı zaman aralıklarına ilişkin olup şöyle ayrılabilir:

Stratejik (uzun vadeli) planlar – daha uzun dönem için yani, ileriki beş, on ve daha çok yıl için hazırlanmaktadır. Bu planlar: yeni piyasalara girmek; yeni ürünler piyasaya sunmak; şirket çalış-masındaki teknik-teknolojik altyapıyı nitelik ve nicelik bakımın-dan değiştirmek; organizasyonel değişikliklere vb. yönelik olabilir.

Taktik (işlevsel) planlar – genelde bir yıl gibi daha kısa bir zaman dilimine yönelik olup üretimin, tedarikin, satışın, finans-manların, cari bakımın vb. gerçekleşmesine ilişkindir.

Planlama, niyetler-le hedefl erin seçimi ve aynılarının ger-çekleşmesi için en uygun yöntemin bulunmasını ifade etmektedir.

Planlar, hedefl er ve nasıl ulaşılabilir

Kara

r ver

me g

erek

liliğ

ia

Ne tür örgüt yapısı mevcuttur? örgütleme

Ne tür insanlara ihtiyaç vardır ve ne zaman?

ekip kurma

Yönetişimden elde edilen sonuçlar nedir? yönetişim

Gerçekleşenlerin kontrolü için kuralların

belirlenmesi. kontrol etme

Resim no.19 Yönetimin Temeli Olarak Planlar

KONU 6 - YÖNETİM

129

Planların içine çalışma yerlerinin hassasiyeti ve donanmışlı-ğı ile çevredeki fırsatlar ve koşullara uygun olarak yeni fikir ve dü-şünceler dahil edilmektedir. Aslında, plan faaliyete geçme aracı ve hedefe ulaşma biçimidir. Eğer planlama etkili ise hedefl erin etkin bir şekilde gerçekleşmesi beklenebilir. Planlama aralıksız devam eden yani, her bireysel planın hazırlanmasıyla son bulmayan bir süreçtir.

3.2. ÖRGÜTLEME VE EKİP KURMA

Çok sayıda insanın ortaklaşa faaliyeti sırasında herkesin kendi görevini bilmesi gerekmektedir. Bu ise, örgütleme ve ekip kurma - yönetim faaliyeti ile sağlanmaktadır. Dolayısıyla, örgütte-ki (işletmedeki) çalışma hacmi ve karmaşıklık artığında işin bö-lünmesi ve örgüt yapısının oluşturulması gereksinimi vardır. Ör-

gütleme/organize etme, bireyin örgüt yapısı içindeki görevini düzenleyen faaliyettir. Bu bir yönetim aracı olup insanların yetenekleri ve motivasyonuna göre gerçekleştirilmesi gere-ken görevlerin belirlenmesini sağlamaktadır.

Örgütleme, bireylerin hedefl eri gerçek-leştirmek için işbirliği kurdukları yapısal bir süreçtir.

Örgüt, her bir ferdin ayrı bir alet ve fark-lı bir melodi çaldığı müzik orkestrası gibidir. Orkestra şefi ise, istenen tınının elde edilmesi ve hedefe ulaşılması için grubu bütünleştir-

me konusunda yetki ve sorumluluğa sahiptir. Öyle ki, farklı müzik aletleri ile melodiler bir bestede birleşmektedir.

Çalışmanın gerçekleşmesi için kaçınılmaz olan insan (yöne-tici ve çalışanlar) yani personel sağlamayı ifade eden ekip kurma, örgütleme ile yakından bağlantılıdır. Ekip kurma (kadro oluştur-ma), emek ihtiyaçlarını tespit etmek, mevcut kadro profoli ve ka-litesini bilmek, en iyi adayları seçme yoluyla yeni çalışanları işe almak, işin uygulanmasını sağlamak, çalışanların eğitimini ve ge-lişimini sağlamak, işi değerlendirmek, çalışanların transferi (terfi

Örgütleme, bireyin örgüt yapısı içinde-ki görevini düzen-leyen faaliyettir.

Ekip kurma, insan (yönetici ve çalı-şanlar) yani, perso-nel sağlamayı ifade etmektedir.

İş Görevlerinin Günlük Dağılımı

KONU 6 - YÖNETİM

130

ettirme, bir iş yerinden başka bir iş yerine değiştirme ve ya aksi-ne), emeklilik, işten çıkarma ve iş yerlerini kapatma gibi işlevleri gerçekleştirmek zorunda olan yönetim işlevidir.

Resim no.20 Örgütsel Yapı Örneği

Üst

Düz

ey

Yöne

timO

rta

Düz

ey

yöne

timA

lt D

üzey

Yö

netim

Tepe Yönetici

Lojistik ve Gelişim Sektörü (yönetici)

Finansman ve Kadro Sektörü (Yönetici)

Pazarlama Sektörü (Yönetici)

Üretim Sektörü (Yönetici)

Muhasebe Şefi Alım-Satım Şefi Alan Şefi

İdari ve Mali MemurTaşımacılık Şefi

Vardiya Amiri I

Vardiya Amiri II

Çalışanlar Çalışanlar Çalışanlar Çalışanlar

KONU 6 - YÖNETİM

131

3.3. YÖNETİ(Şİ)M

Yöneti(şi)min amacı, insanların çalışma üzerindeki katkıla-rına etki etmek olup her şeyden önce insanlar arası ilişkilerin uyumlaştırılmasına ilişkindir. Tüm yöneticiler, en büyük sorunla-rın insanlardan- onların farklı isteklerinden, taleplerinden ve bi-rey ya da grup olarak davranışlarından kaynaklandığı konusunda hemfikiridir. Bunun için yönetişim işlevinin görevi, işi uyumlaş-tırmak, belli faaliyetleri koordine etmek ve işi ortak hedefe ulaşa-cak şekilde yürütmektir. Yönetişim, astların motive edilmesi, et-kili iletişim kanalının bulunması ve yönetim faaliyetlerindeki ça-tışmaların çözümü için etkili bir araç oluşturmaktadır. Bu işlev genelde “yürütme” yani, liderlik olarak da adlandırılmaktadır.

Tüm yönetim işlevleri arasından yönetişim, yöneticileri astlarla doğrudan bağlayandır. Aslında yönetişim, örgütsel/orga-nizasyonel amaçlara ulaşmak için diğer işbirlikçilerle çalışmayı kapsamaktadır. Yöneticinin yönetişim kabiliyeti büyük oranda astları motive etme, onlar üzerinde etkili olma, onları yönlendir-me ve onlarla iletişim kurma yeteneklerini kapsamaktadır.

Yöneticiler, astları motive etmelidirler ki, onların çalışmaya katkıları ve memnuniyetleri artmış olsun. Eğer astlar takip etme-ye motive edilmemişlerse, yöneticiler onları yönetemezler.

Motivasyon faktörleri, insan davranışını güdüleyen, yönlen-diren ve destekleyen faktörlerdir. Yöneticiler, tanım olarak insan-larla ve insanlar üzerinden çalışmaktadır. Fakat, insanlar farklı olduğundan onların motivasyonunu keşfetmek her zaman kolay değildir. Çok sayıda başarılı yönetici, insanların esasen övgüler ve cesaretlendirmeler karşısında çok müteşekkir olduklarını ve ellerinden geleni yaparak kendi çalışmalarında başarılı olma ih-tiyacı hissettiklerini kendi tecrübelerinden öğrenmiştir. Çoğu in-san kendileri motive olup işi kendi yöntemleriyle gerçekleştirme özgürlüğü istemektedir. Çalışanların iç motivasyon anahtarını keşfedecek olan yöneticiler, tükenmeyen üretkenlik kaynağı sağ-layabilirler. Bazı yazarlar motive etmeyi yönetimin farklı bir işlevi olarak değerlendirmektedir.

Yöneti(şi)min amacı, insanların çalışma üzerindeki katkılarına etki etmek olup her şeyden önce insan-lar arası ilişkilerin uyumlaştırılmasına ilişkindir.

Motivasyon fak-törleri, insan dav-ranışını güdüleyen, yönlendiren ve destekleyen faktör-lerdir.

KONU 6 - YÖNETİM

132

3.4. KONTROL ETME

Bu işlev, planın gerçekleşmesini garantileyecek olan önlem ve faaliyetleri oluşturmaktadır. Bununla, planlamanın neresinde dalgalanmalar (sapmalar) olduğunu ve bunların onarılması (dü-zeltilmesi) için nelerin yapılabileceğini görebilmek için toplu ve planlı faaliyetler gerçekleştirilmektedir. Bu işlev, planların ger-çekleşme başarısını ölçmenin en önemli aracıdır.

Resim no.21 Kontrol Etme44 Б. Шуклев: Менаџмент; Економски факултет, Скопје: 1999 (стр. 310)

Kontrol etme/denetleme işlevi, planların gerçekleş-me başarısını ölç-menin en önemli aracıdır.

Ek bilgi!

Daha 1944 yılından itibaren Levine (Alan H. Levine) “güç kullanımı” kriterine göre üç tür yönetişim tarzı tanımlamıştır: otokratik, demokratik ve liberal. - Otokratik yönetişim tarzına sahip yöneticiler, en çok konumlarının/mev-

kilerinin vermiş olduğu güçten yararlanmaktadır. - Demokratik yönetişim tarzına sahip olan yöneticiler, almaları gereken ka-

rarlar ve üstlenmeleri gereken faaliyetler hakkında astlara fikir danışırlar.Üçüncü yönetişim tarzı astlara büyük özgürlük tanıyarak güçlerini çok az

miktarda kullanmaktadır. Bu yöneticiler, astlara kendi başlarına hedef belirle-melerine ve kendi başlarına çözüm üretmelerine müsaade etmektedir. Yöneti-ciler, astların yükümlülükleri yerine getirmelerine yardımcı oluyor, onlara bilgi veriyor ve çalışma koşulları sağlıyor.

Giriş

Malzemeler Emek Donanım tespitiPlanlar

Kontrol veSapmanın

Tespiti

Çıkış

SÜREÇ AMAÇ

DüzeltmeSüreci

Düzeltici Faaliyet

KONU 6 - YÖNETİM

133

Kontrol, planları verimli kılıyor. Eğer gerçekleşenler ölçül-mezse, geri dönüş bilgisi olmayacak dolayısıyla, faaliyetleri planın gerçekleşmesine yönelik yönlendirilme denemesi olmayacktır. Bu durumda plan gerçekleşmeyecek ve işletme başarısızlıkla karşı-karşıya kalacaktır. Aynı zamanda kontrol, faaliyetler üzerinde bir zorunluluk sağlamaktadır. Eğer faaliyetlerin denetleneceği işlem-ler, araçlar yoksa, o zaman onlar tesadüfen (rastlantısal) gerçek-leşecektir. Kontrol, işletmenin faaliyet ve sonuçları takip ederek amaç ve planlarını gerçekleştirmesini sağlamaktadır. Kontrol, ka-rar almanın gerçekleşmesini sağlamaktadır. Kontrol etme/denet-leme süreci, yöneticilere faaliyetlerin istenen yönde (plana göre) gelişip gelişmediğine dair bilgi vermekte ve sapmaların olması durumunda düzeltme faaliyetine ilişkin ihtiyacın olduğuna dair sinyal vermektedir. Tüm bu işlevlerin ortaklaşa koordinasyonu olmaksızın kendi başlarına herhangi bir etkisi olmayacaktır. İyi bir koordinasyon, her bireyin örgüt (işletme) hedefl erinin gerçek-leşmesi için kendi işinde maksimumu vermesini sağlamaktadır.

4. YÖNETİM ORGANLARI

Genelde anonim şirket olarak örgütle-nen büyük işletmelerin yönetilmesinde yö-neticilerin yanısıra bazı yönetim organları da yer almaktadır:

- Hissedarlar meclisi- Yönetim kurulu- Denetim kurulu- Müdürler kuruluA.Ş. Meclisi Hissedarlar, kendi hak ve çıkarlarını

şirket meclisinde gerçekleştirmektedir. Mec-liste kararlar, hissedarların oylarıyla getirilmektedir. Her hisse karar alma sırasında birer oy hakkı getiriyor öyle ki, hissedarlar sahip oldukları hisse sayısıyla orantılı olarak karar alma sürecine

Hissedarlar Meclisi

KONU 6 - YÖNETİM

134

katılmaktadır. Yönetim ve denetleme kurulu üyeleri, hissedarlar meclisi çalışmasına katılabilir anacak oy hakkına sahip değildir.

Hissedarlar meclisi şu konularda karar alır: - şirket organları üyelerini atıyor ve görevden alıyor; - yıllık hesapları kabul ediyor; - net kârın kullanılması konusunda karar alıyor; - şirketin taşınması için karar alıyor; - ana sermaye miktarının artması veya azalması için karar

alıyor; - hisse senetlerinin ihracı, tüzüğün değişmesi vb. için karar

alıyor.Şirket meclisi katılanların veya vekillerinin çoğunluk

oyuyla karar alıyor ve bu kararları tam geçerliliğe sahiptir. Her yılın bitiminden sonra yönetim takımının çalışmasının değer-lendirildiği hissedarlar meclisi toplantısı gerçekleşmektedir.

A.Ş. Yönetim KuruluYönetim kurulu, hissedarlar tarafından seçilen üyelerden

oluşmaktadır. Bunlar, kendi çalışmaları için hissedarlara karşı yasal olarak sorumludur. Yönetim kurulu, genelde sekiz üyeden on üç üyeye kadar oluşmaktadır. Dahili ve harici üyelerden oluşabilir. İşletmelerin büyük bir kısmın-da yönetim kurulu çoğunluğu harici üye-lerden oluşmaktadır.

Yönetim kurulu üyeleri yılda 4-7 defa toplanmaktadır. Yönetim kurulu, şirket çevresinin tamamında etkili olma konu-sunda en geniş yetkilere sahiptir. Yönetim kurulu, hissedarlar karşısında şu konular-da sorumludur:

1. İşletmede yönetim devamlılığını sağlamak (verimli ol-mayan yöneticilerin değişimi veya emekliliği);

2. Hissedar varlıklarının doğru kullanılmasını sağlamak;

Yönetim Kurulu Toplantısı

KONU 6 - YÖNETİM

135

3. Yöneticilerin işletmelerin amaçlarına uygun olarak faa-liyet üstlenip üstlenmediklerini kontrol etmek;

4. Yönetimin temel mali ve işlevsel kararlarını onaylamak;5. Örgütsel değişiklikler konusunda karar vermek;6. İşletmeyi üçüncü kişiler nezdinde temsil etmek;7. İşletme belgelerini ve yönetmeliklerini onaylamak ve

revize etmek;8. Cari yıl için hissedarlara yıllık rapor sunmak.A.Ş Müdürler KuruluMüdürler kurulunu icra yetkisi olmayan ve olan müdür-

ler oluşturmaktadır. İcra yetkisi olmayan müdürlerin sayısı icra müdürlerinden daha yüksek olmalıdır. Meclis, icra yetkisi ol-mayan müdürleri seçer bunlar da icra müdürlerini seçmektedir.

İcra müdürleri, şirketi yönetmekte ve yönetim kurulu üye-leriyle benzer hak ve yükümlülüklere sahiptir. Yönetim kurulu üylerine benzer şekilde müdürler kurulu üyeleri de kendi yü-kümlülükleri çerçevesinde en geniş yetkilere sahiptir. Onlar, şir-keti üçüncü kişiler nezdinde temsil etmekte ve yönetmektedir.

A.Ş.Denetleme KuruluDenetleme kurulu en az üç, en çok on bir üyeden oluş-

maktadır. Denetleme kurulu şu faaliyetleri icra etmektedir: - yönetim kurulu üyelerini seçiyor; - yönetim kurulu başkanını seçiyor; - yönetim kurulu çalışmasını denetliyor; - maddi-mali çalışmanın kontrolünü yapabilir; - eğer ihtiyaç varsa hissedarlar meclisini toplantıya çağırabi-

lir.Ticari Şirketler Kanunu’na göre eğer oturumda üyelerin

en az yarısı mevcutsa, denetleme kurulu karar alabilir. Kararlar, oturumda hazır bulunanların çoğunluk oyuyla getirilmektedir.

KONU 6 - YÖNETİM

136136

5. KARAR ALMA

5.1. KARAR VE KARAR ALMA

Hedefl ere ulaşmanın birinci ön koşulu şirketin (işletmenin) faaliyet göstermesi olup işletmenin düzgün faaliyet göstermesi için de yönetilmesi kaçınılmazdır. Yönetim, hedefl eri belirlemekle ve işletmeyi bu hedefl ere ulaşması yönünde “yönetmekle” yüküm-lüdür. Aslında bu durum, işletme (şirket) faaliyetinin düzgün dü-zenlenmesini ifade etmektedir. Bunun için karar almanın, işletme faaliyetlerinin düzenlenmesi için bir araç teşkil ettiği söylenmek-tedir. Karar, karar almanın neticesidir. Demek ki karar alma, ama-cı karar getirmek olan bir süreçtir.

Karar almanın kaçınılmazlığı sorun teşkil eden değişiklik-lerden meydana gelmekte olup bu sorunlar da çözüm gerektirir. İsaac Adizes şu açıklamayı veriyor: “Değişim süreklidir. Dünya, fiziki, toplumsal, ekonomik olarak değişmektedir. İnsanlar da de-ğişiyor. Değişim sorun meydana getirir. Sorunlar çözüm gerekti-rir. Çözümler yeni sorunlar meydana getirir. Değişimlerin niceli-ği ve hızı ne kadar büyükse, meydana gelen sorunların da niceliği ile karmaşıklığı o kadar büyüktür”.5

Karar almak (Desicion making) genelde planlama süre-ciyle bağdaştırılmaktadır. Fakat bu, yöneticilerin diğer işlev-leri (örgütleme, ekip kurma, yönetişim ve kontrol etme) yerine getirirken karar almadıkları anlamına gelir mi? Sadece yöne-ticiler mi karar alır, düz işçiler (yönetici olmayanlar) ise almaz mı? Nihayetinde: karar alma sadece işletmelerdeki insanların

5 Исак Адижес, Овладување со промените; Детра, Скопје; 1998 (стр. 5)

Karar alma, işlet-me faaliyetlerinin düzenlenmesi için bir araç teşkil et-mektedir.

Resim no.22 Değişikliklerin Devamlılığı

Değişiklikler Sorunlar Çözümler

KONU 6 - YÖNETİM

137

yaptığı bir şey midir? Tüm soruların cevabı HAYIR’dır! Sadece planlama değil, diğer yönetim işlevleri gerçekleştiğinde de karar alınır ve yönetici olmayanlar da normal insanlar da özel hayat-larında karar almaktadır.

Tüm bu durumlarda kararlar, sorunları çözmek amacıyla getirilmektedir. Fakat, sorunlar da karar almanın gerçek nedeni değildir. Sorunlardan önce değişimler gerçekleşip sorunlar ise değişimlerin sonucu olarak meydana gelmektedir. Karar alma ile sorunları çözme arasında farklılıklar vardır. Sorunların çö-zümü daha geniş bir kavramdır. Aslında, sorunun çözümü için getirilen karar kendiliğinden sorunu çözmeyecektir. Bu kararın uygulanması, yani pratikte gerçekleşmesi kaçınılmazdır.

Sorunların çözümüne sorumluluk ve yetkiler eklendiğinde kararlar elde edilmektedir. Örneğin: “Yeni alanın... sahip olma-sına karar verdik”; “gelecek yıl üretimin … olmasına ilişkin ka-rar alınmıştır”; “Yönetim kurulu kendi toplantısında.... karar almıştır” vb. bunlar her işletmenin günlük faaliyetinden alın-tılardır. Hayatta ve aralarındaki iletişimde insanlar da “karar”, “karar alma” vb. kavramları kullanmaktadır. Fakat, eğer alınan kararlar pratikte uygulanmazsa işletmenin ve bizlerin herhangi bir faydamız olur muydu?

5.2. KARAR ALMA SÜRECİNİN İÇERİĞİ

Meydana gelen sorunu çözecek doğru kararların alınması için karar alma sürecinin şu aşamalardan geçmesi gerekmek-tedir:

1. Sorunun tanımlanması ve analizi;2. Alternatif çözümlerin belirlenmesi;3. Alternatif çözümlerin değerlendirilmesi;4. Çözüm seçimi (karar);5. Kararın uygulanması;6. Kararın kontrolü.

KONU 6 - YÖNETİM

138

Demek ki, sorundan hareket ederek ilgili sorunun alter-natif çözümleri belirlenip değerlendiriliyor, o anda karar teşkil eden en doğru çözüm seçiliyor, bu karar uygulanıyor ve sonun-da kararı uygulamanın sonucu kontrol ediliyor.

Eğer işletme başarılı olmak isterse, onun için en iyi ola-cak kararları hazırlamaya hazır ve yetenekli olan insanlara sahip olma zorundadır. İşletmede kararları profesyonel kişiler getir-melidir. Profesyonel yönetici, teorik ve uygulamalı çalışmanın içinde etkili bir şekilde entegre olduğu kişiliktir.

Karar alma süreci, bir işletmenin beyin ve sinir sistemi ola-rak değerlendirilmektedir. Yöneticiler dış çevreyi gözlemliyor, çalışmanın yürütülmesindeki eksiklikleri tespit ediyor, alterna-tifl eri devreye koyuyor ve yeni hisse senetleri akışlarını gerçek-leştiriyor. Karar alma sırasında yöneticiler, ekonomik, siyasi ve toplumsal çevrenin etkisi altındadır.

Kararlar, işlerin ileride daha farklı olmasını istediğimizde alınır. Buna göre, karar alma sorun çözmenin genişletilmiş ala-nının bir bakış açısıdır. Bu bakış açısından bakıldığında karar almanın içeriği sorunun tespit edilmesi ve çözülmesi temeline dayanır. Gerçekleşmenin memnun edici düzeyde olup olmama-sına ilişkin bilgiler aldığımızda tespit söz konusudur. Sorunun çözümü ise alternatif çözümler analiz edildiğinde, bir alternatif seçildiğinde ve aynısı gerçekleştiğinde, yani ugulandığında söz konusudur. Karar alama sürecinin tamamı işletme hedefl erine bağlıdır. Alternatif ise sadece verilmiş muhtelif çevresel etkenler altında en iyi çözümdür.

Karar alma süreci, bir işletmenin be-yin ve sinir sistemi olarak değerlendi-rilmektedir.

Resim no.23 Sorunların Çözümü Kapsamında Karar Alma

K a r a r A l m a

Sorunun tanımlanması

ve analizi

Alternatif çözümlerin belirlenmesi

Çözüm seçimi (karar)

Kararın uygulanması

Alternatif çözümlerin

eğerlendirilmesi

Kararın kontrolü

S o r u n u n Ç ö z ü m ü

Sorunun çözümü, alternatif çözümler analiz edildiğinde, bir alternatif seçil-diğinde ve aynısı gerçekleştiğinde yani uygulandığın-da söz konsudur.

KONU 6 - YÖNETİM

139

Karar alma özel hayatta olduğu gibi örgütlerin (şirketlerin) çalışmasında da insanlar için karakteristiktir. Günlük hayatta da örgütün çalışmasında da sürekli olarak sorun yaratan değişim-ler var ve bu sorunlar çözüm gerektirir. Çözümler için de olu-şan değişimlerden meydana gelen sorunları çözecek kararların alınması gerekmektedir. Örneğin, yöneticinin aldığı duyumlara göre alanda standart dışı ürünler üretilmektedir. O, bu durumu değiştirmek istiyor ve birşeyler üstlenmesi gerekiyor. O, maki-neleri uyumlaştırabilir, yeni donanım tedarik edebilir veya çalı-şanlara yeniden eğitim verebilir. Bu alternatifl erden birinin veya birkaçının seçilmesi karar almaktır.

6. KARAR TÜRLERİ

Hızlı değişimlerin belirleyici olduğu günümüz çağdaş dünyada karar almak yöneticiler için büyük bir mesele teşkil et-mektedir. Yönetim işlevlerini gerçekleştirerek: planlama, örgüt-leme, koordine etme, motive etme ve denetleme, yöneticiler ka-rar almaktadır. Karar, mevcut alternatifl erden yapılan seçimdir. Karar alma çalışmayı düzenlemektedir ki, ilgili kararın gelecek dönemde ulaşılması istenen yolu tespit etmek için önceki dö-nemde durumun göz önünde bulundurulması gerekmektedir. Nihayetinde, her karar çevrede cereyan eden olaylara dayanarak alınmıştır.Yöneticiler, günlük çalışmaları sırasında çok farklı kararlar getirmektedir. Kararlar çok farkı kriterler esas alınarak sınıfl andırılmaktadır:

Örgütsel ve Kişisel KararlarYöneticinin örgütteki çalışmada üstlendiği görevi açısın-

dan veya örgüte üye olmayan bir birey olarak bakıldığında ka-rarlar örgütsel ve kişisel olarak ayrılmaktadır. Örgütsel kararlar, işletmeye, çalışanlara vb. ilşkindir. Bunlar başkalarına devredi-lebilir (yöneticiler veya çalışanlar). Kişisel kararlar, yöneticinin örgüt (işletme) üyesi olarak değil birey/şahıs olarak verdiği ka-rarlardır. Yöneticinin iş yerini değiştirmesi, herhangi bir kulüp üyeleğinden çıkması vb. kararlar kişisel karar teşkil etmektedir.

Yöneticiler, günlük çalışmaları sırasın-da çok farklı karar-lar almaktadır.

KONU 6 - YÖNETİM

140

Esas ve Alışılagelmiş/Rutin Kararlar Kararlar tekrarlanıp tekrarlanmamaları bakımından esas ve

alışılagelmiş olarak ikiye ayrılmaktadır. Esas kararlar alışılagelmiş kararlardan daha önemlidir. Örneğin, yeni fabrika için yer seçimi, üretim programına yeni ürünün dahil edilmesi, yeni piyasalara açılma vb. kararlar esas karar teşkil etmektedir. Alışılagelmiş ka-rarlar ise doğaları itibariyle tekrarlanan kararlar olup örgüt (işlet-me) açısından büyük etkileri yoktur. Bundan dolayı işletmelerin çoğunda böyle (tekrarlanan) durumlarda yöneticilerin yönetimi için yöntemler belirlenmiştir. Kadroların tanıtımı, yüksek eğitimli kadroların istihdam edilmesi, stok düzeyi, çalışanların maaş tutarı vb. gibi kararlar alışılagelmiş kararlar için örnek teşkil etmektedir.

Stratejik ve Taktik KararlarKararlar stratejik ve taktik olarak da ayrılabilir. Bu kararların

gerçekleşmesi için gerekli olan zaman, söz konusu ayırımı yapma-nın kriterini oluşturmaktadır.

Taktik kararlar işletme açısından kısa vadeli önemi olan ka-rarlardır. Bunlar doğaları itibariyle karmaşık değildir. Kısa vadede iş yapma koşulları göreli olarak istikrarlı olduğundan bu kararla-rın hazırlanması sırasında çok sayıda faktör dahil edilmemektedir.

Stratejik kararlar uzun vadede işletme açısından büyük önem taşımaktadır. Bunlar, işletme faaliyetlerini çevreyle ve mevcut kay-naklarla uyumlu hale getiriyor, kaynaklar üzerinde hayatı öneme sahiptir, örgütün uzun vadeli yönlendirilmesi üzerinde etkilidir ve çok sayıda iç ve dış faktörü kullandıkları için oldukça karmaşıktır.

Programlı ve Programsız Kararlar Kararların genel tipolojisini oluşturma çalışması kapsamın-

da şu iki karar türü arasında da ayrım yapılıyor: programlı ve programsız kararlar.

Programlı kararlar, bir gelenek, kural veya prosedür uya-rınca getirilen kararlardır. Bu kararlar tekrarlanabilir, net olarak belirlenmiş ve rutindir. Her işletme, tekrarlanan durumlarda ka-rarların getirilmesini basitleştirmektedir. Sorunla (durumla) ilgili yeterince bilgi mevcut, alternatifl er dikkatli bir şekilde belirlen-

Programlı karar-lar, bir gelenek, kural veya prosedür uyarınca getirilen kararlardır.

KONU 6 - YÖNETİM

141

miş ve seçilen alternatifin başarılı olacağına dair göreli belirsizlik mevcut.

Programlı kararlar bir dereceye kadar bizim özgürlüğümüzü kısıtlamaktadır, çünkü neyin yapılacağına ilişkin kararı veren bi-rey değil örgüttür (şirkettir). Programlı kararlar, getirdiğimiz poli-tika, kurallar ve prosedürler, eski sorunlarla ilgili yeni kararların getirilmesi için bizi zamansal olarak kısıtlamamaktadır. Bu şekilde dikkatimizi başka daha önemli faaliyetlere çevirmektedir. Örne-ğin, tüketici şikayetlerinin çözümü zaman kaybı olurdu ancak, “Alınan ürün 8 gün içerisinde geri iade edilebilir” yazısının bulun-ması işin tamamını kolaylaştırır. Bu kararlar hazırlanması en ko-lay kararlardır, çünkü bunlar için çalışma politikası mevcuttur. Karar alma ilke ve kuralları belli tahmin ve koşullara dayanır. İlke ve kuralların belirlenmiş olduğu koşulların değişmesi durumunda bunların da değişmesi gerekmektedir.

Programsız kararlar, yegane ve tekrarlanmayan durum için hazırlanan yani, olağandışı ve istisnai sorunlara ilişkin olan ka-rarlardır. Programsız kararlar, örgüt (şirket) açısından önemli so-rumluluklar teşkil etmekte olup ilerdeki başarının temelini oluş-turmaktadır. Sorunun çözümü için belirlenmiş bir politika, kural-lar veya ilkeler yoktur.

Programsız kararlar, daimi olmayıp net olarak belirlenme-miştir. Sorunla ilgili bilgiler zor toplanıyor, çözüme ilişkin kriter-ler yoktur, alternatifl er ise belirsizdir. Yeni ürün piyasaya sunma, yeni fabrika inşa etme, yeni bir ürünü araştırma ve geliştirme, yeni piyasalara açılma, zarardan dolayı fabrika kapatma vb. kararlar programsız kararlar için örnek teşkil etmektedir. Bu kararlar özel-likleri itibariyle yönetici için karmaşık, önemli ve anlamlıdır.

Programsız kararları kural olarak tepe yönetici getirmekte olup alt düzey yöneticilerin ise programlı kararları getirmesi ge-rekmektedir. Dolayısıyla, örgüt (şirket) hiyerarşisi boyunca yuka-rıya doğru hareket edildikçe programsız karar getirme yeteneği gittikçe daha karmaşık hale geliyor.

Programsız ka-rarlar, yegane ve tekrarlanmayan du-rum için hazırlanan yani, olağandışı ve istisnai sorunlara ilişkin olan karar-lardır.

KONU 6 - YÖNETİM

142142

Resim no.24 Yönetim Düzeyleri ve Karar Türleri6

Diğer Karar Türleriİşletmenin faaliyeti bakımından kararlar, düzenleyici (siste-

min, alt sistemin, bunlar arasındaki ilişkin vb. düzenlendiği karar-lar) ve düzeltici (sapmaların ve faaliyetin düzeltilmesi için müdaha-le edilen kararlar) olarak ayrılabilir.

Ulaşılmak istenen hedefl er bakımından kararlar, yatırım, kad-ro, ticari, mali vb. kararlar olabilir.

Gerçekleşme yöntemi bakımından kararlar, stratejik, işlevsel, genel, öncel, koşullu vb. olabilir.

ANAHTAR KAVRAMLAR:

YÖNETİMYÖNETİM HİYERARŞİSİPLANLAMAÖRGÜTLEMEEKİP KURMAYÖNETİ(Şİ)MKONTROL ETMEKARAR ALMA

6 Alıntı: Б. Шуклев; Менџмент; Економски факултет, Скопје; 1999 (стр.338)

Tepe

Orta

Alt

Karmaşık

Basit

Karar Türleriyönetim düzeyleri sorun türleri

programlı programsız

KONU 6 - YÖNETİM

143143

SONUÇ 6

Yönetim kavramından, işletme faaliyetinin hedefl ere ulaşılması yönünde düzen-lenmesi anlaşılmaktadır. Yönetim, bir örgütte amaçların etkin ve verimli bir şekilde ger-çekleştirilmesi için planlama, örgütleme, yönetişim ve kontrol etme faaliyetleri sürecidir.

Planlama, niyetlerle hedefl erin seçimi ve aynılarının gerçekleşmesi için en uygun yöntemin bulunmasını ifade etmektedir

Örgütleme, bireyin örgüt yapısı içindeki görevini düzenleyen faaliyettir. Çalışma-nın gerçekleşmesi için kaçınılmaz olan insan (yönetici ve çalışanlar) yani personel sağla-mayı ifade eden ekip kurma, örgütleme ile yakından bağlantılıdır.

Yöneti(şi)min amacı, insanların çalışma üzerindeki katkılarına etki etmek olup her şeyden önce insanlar arası ilişkilerin uyumlaştırılmasına ilişkindir.

Kontrol etme, planın gerçekleşmesini garantileyecek olan önlem ve faaliyetleri oluş-turan işlevdir.

Karar alma, işletme faaliyetlerinin düzenlenmesi için bir araç teşkil etmektedir. Karar, karar almanın neticesidir. Demek ki karar alma, amacı karar getirmek olan bir süreçtir.

Kararlar çok farkı kriterler esas alınarak şu şekilde sınıfl andırılabilir: örgütsel ve kişisel kararlar; esas ve alışılagelmiş kararlar; stratejik ve taktik kararlar; programlı ve programsız kararlar; düzenleyici ve düzeltici kararlar vb.

Tartışma soruları:

1. Yönetim kavramından ne anladığını ve küçük işletmede yönetimle büyük iş-letmede yönetim arasındaki farkı açıkla!

2. Yönetim işlevlerini say ve herbir işlevin içeriğini açıkla!3. Yönetim organlarının görevlerini açıkla!4. Karar nedir ve kara r alma sürecinin aşamaları hangileridir?5. Kararları sınıfl andır ve her karar türü için örnek ver!

KONU 7 - ÇALIŞMANIN TEMEL EKONOMİK İLKELERİ

145

ÇALIŞMANINTEMEL

EKONOMİK İLKELERİ KONUNUN İÇERİĞİ:Çalışmanın Verimliliği

Verimlilik KavramıVerimliliğin İçeriğiMilli Ekonomi Açısından VerimlilikEmek Verimliliğinin ÖlçülmesiEmek Verimliliğinin Bağlı Olduğu Faktörler

Çalışmanın EkonomikliğiEkonomikliğin İçeriğiEkonomiklik KavramıEmeğin Ekonomikliği ve VerimliliğiEkonomikliğin Ölçülmesi Ekonomiklik Faktörleri

Kârlılık (Rantabilite) Kârlılık Kavramı ve İçeriğiKârlılığın ÖlçülmesiKârlılık Faktörleri


■ verimlilik kavramını tanımlamalı ve anlamalı;■ işletme verimliliğinin nasıl iyileştirilebileceğini bilmeli;■ emek verimliliğini ölçebilmeli;■ ekonomiklik kavramını tanımlamalı ve anlamalı;■ ekonomiklik üzerinde etkili olan faktörleri tespit edebilmeli;■ kârlılık kavramını tanımlamalı ve anlamalı;■ kârlılık üzerinde hangi faktörlerin etkili olduğunu anlamalısınız.

ÇALIŞMANIN ÇALIŞMANIN TEMELTEMEL

EKONOMİK İLKELERİ EKONOMİK İLKELERİ KONU 7KONU 7


147

1. ÇALIŞMANIN VERİMLİLİĞİ

1.1. VERİMLİLİK KAVRAMI

Verimlilik (üretkenlik) farklı biçimlerde tanımlanabilir. Öyle ki, verimlilik kavramı ürün miktarı ile üretimde kullanılan faktörlerin (emek, sermaye ve doğal kaynaklar) miktarı arasın-daki oranı ifade edebilir. Bu bağlamda, makinelerin verimliliği, hammaddelerin verimliliği, emeğin verimliliği vb. ayırt edile-bilir. Fakat, belirtilen tüm üretim faktörlerinin üretime katkısı olduğuna bakılmaksızın sadece emekle tüm diğer üretim fak-törleri kullanılmış olup mal ve hizmetler meydana gelecektir. Bundan dolayı, genel olarak emek verimliliğinden bahsedil-mekte olup “verimlilik” terimi de emek verimliliğinin eş anlam-lısı olarak kullanılmaktadır.

Verimlilik kavramından bir birim zaman içinde (genelde 1 saat) belli bir miktarda ürün üretmek için üretim sürecinde kullanılan emeğin becerisi anlaşılmaktadır.

1.2. VERİMLİLİĞİN İÇERİĞİ

Verimlilikten bahsedildiğinde bir makinenin belli bir za-man diliminde belli miktarda ürün üretme yeteneği söz konu-sudur. Fakat, bazı hammadde veya mazlemelerin ne kadar temiz ürün verdiklerini düşündüğümüzde de verimlilik söz konusu-dur. Örneğin: Altın madeninden çıkarılan altından ne kadar saf altın elde edilebilir? Dolayısıyla, üretimde kullanılan/katılan üretim faktörleri sayısınca farklı verimlilik türleri ayırt edebiri-liz. İktisatta ve işletmede verimlilik bahsekonu olduğunda bir çalışanın veya çalışanlar grubunun belli bir zaman diliminde kaç birim ürün üretebileceği düşünülmektedir. Aslında, verim-lilik neredeyse her zaman emek ve emeğin ürün üretebilme ye-teneğiyle bağdaşmaktadır. Buradan hareketle, çalışanların bir

Verimlilik, bir çalışanın bir saat içinde üretebileceği mal ve hizmet mik-tarının ölçüsüdür.

Kapasite, bir ma-kinenin belli bir zaman diliminde belli miktarda ürün üretme yeteneğini ifade etmektedir.


148

zaman biriminde aynı miktarda emek sarfetmesiyle daha büyük miktarda mal ve hizmet veya çalışanlar aynı miktarda mal ve hizmeti daha kısa bir zamanda üretebildiklerinde verimlilik söz konusudur. Dolayısıyla, emek verimliliği bir zaman biriminde, iş gücünün normal güç sarfetmesiyle üretilmiş olan ürün mik-tarı üzerinden ifade edildiği sonucuna varabiliriz.

1.3. MİLLİ EKONOMİ AÇISINDAN VERİMLİLİK

Verimlilik mikro ve makro kategori olarak değerlendiri-lebilir. Üretim sürecinde kullanılan üretim faktörlerinin sayısı ile üretilen ürünlerin sayısı arasındaki ilişki bir işletme çerçeve-sinde değerlendirildiğinde mikro açıdan verimlilik söz konusu-dur. Bir milli ekonomide üretimde toplam harcanan faktörlerle toplam gerçekleşen üretim analiz edildiğinde verimlilik makro iktisadi kategoride değerlendirilmektedir. Verimlilik artışı milli ekonomideki üretimin yani, kişi başına (per capita) olarak ifade edilen Gayri Safi Yurtiçi Hasıla (GSYH)’nın artmasına bağlıdır.

Gayri Safi Yurtiçi Hasıla (GSYH), bir millli ekonomide bir yıllık bir dönemde üretilen tüm nihai mal ve hizmetlerin top-lam piyasa değerini ifade etmektedir. GSYH, bir ülke ekonomi-sinin yıllık büyüme oranının ölçüldüğü değersel bir ifadedir.

Bir milli ekonomide verimliliğin artması, insanların refah durumunun (yaşam standardının) iyileşmesi, üretim maliyet-lerinin azalması, ekonominin ihracat ve rekabet yeteneğinin güçlenmesi üzerinde etkili olur.

Bir ekonomide ulaşılan gelişmişlik düzeyi, verimlilikte elde edilen neticeler üzerinden ifade edilebilir.

Gayri Safi Yurtiçi Hasıla (GSYH), bir millli ekono-mide bir yıllık bir dönemde üretilen tüm nihai mal ve hizmetlerin toplam piyasa değerini ifa-de etmektedir.


149

1.4. EMEK VERİMLİLİĞİNİN ÖLÇÜLMESİ

Verimlilik nasıl ölçülüyor?Emek verimliliğini tanımlarken emek verimliliğini ölçme

formülünü de belirttik. Böyle tanımlanmış verimlilik kavramı genel formülle ifade edilebilir.

A. Ürün miktarı

Emek Verimliliği = ---------------------------------------Harcanan emek miktarı

B. Harcanan emek miktarı

Emek Verimliliği = ---------------------------------------Ürün miktarı

Buradan hareket ederek emek verimliliğinin belli bir za-man diliminde üretilip fiziki olarak ifade edilmiş ürün miktarı ile fiziki olarak ifade edilmiş harcanan emek miktarı arasındaki ilişki olduğu sonucu çıkmaktadır. A ifadesinin uygulanmasıyla harcanan bir birim emekle ne kadar büyük bir üretim miktarı-nın elde edildiğini gösteren verimlilik göstergesi elde ediliyor. Bunun yanısıra, emek verimliliği daha önce kullanılmış olan büyüklüklerin karşılıklı değerleriyle de elde edilebilir. Bu durum B ifadesinde verilmiş olup netice itibariyle bir birim ürün üret-mek için ne kadar emeğin harcanması gerektiği gösterilmekte-dir. Birinci hesaplama biçimine göre, harcanan bir birim emek için daha büyük ürün miktarı, daha yüksek emek verimliliğini göstermektedir. İkinci hesaplama biçimine göre ise, ürün birimi başına daha az harcanan emek miktarı, daha yüksek emek ve-rimliliğini göstermektedir.

A)’daki ifadeyle harcanan bir birim emekle ne kadar büyük bir üretim miktarının elde edildiğini gösteren verimlilik gösterge-si elde ediliyor.


150

Eğer, diğer üretim faktörlerinden herhangi biri için ve-rimliliğin ölçülmesi gerekiyorsa aynı orantı kullanılabilir fakat, harcanan emek miktarları yerine verimlilik hesplamasının söz konusu olduğu üretim faktörlerinin miktarı göz önünde bulun-durulacaktır. İlgili olan büyüklükler arasındaki oranlar hesap-lanarak elde edilecek katsayılar- göstergeler ilginç olabilir, çün-kü faktörlerden herbirinin kullanılma derecesini göstermekte-dirler.

Emek verimliliği ölçümünün uygulanmasıToplam üretim için verimlilik Aynı göstergeye indirgenebilen bir veya birkaç benzer

ürün üreten işletmelerde şu formül kullanılmaktadır:Ürün miktarı

Verimlilik = ------------------------------------------------Çalışma saatleri olarak ifade

edilen harcanan emek

Ayrı, daha önemli ürünler için verimlilikAyrı, daha önemli ürünler için emek verimliliği şu göster-

geyle elde edilecektir: Ürün miktarı (ayrı ürünlerde)

Verimlilik = ------------------------------------------------Etkin olarak harcanmış

çalışma saatleri Bu durumda “Etkin harcanan çalışma saatleri” faktörü,

muhtelif ürünlerin üretilmesindeki tüm aşamalarda sadece doğrudan katılan çalışanların etkin/efektif çalışma saatlerini ele almalıdır.


151

Üretimde istihdam edilen bir çalışan başına verimlilikBir ya da birkaç aynı içerikli ürün üreten işletmelerde ve-

rimlilik, üretim miktarı çalışanların sayısıyla bölündüğünde elde edilmektedir (sadece üretime doğrudan katılan çalışanlar). Bu ise şu şekilde ifade edilmektedir:

Ürün miktarı Verimlilik = ------------------------------------------------

Ürtetimde çalışan kişi sayısı“Üretimde çalışan kişi sayısı” faktörü, yıl boyunca istih-

dam edilen çalışanların ortalama sayısını ifade etmelidir. Emek verimliliğinin ölçülmesine ilişkin bu pratik kurallar

yanısıra, hesaplamanın emeğin bir ürün meydana getirdiği her alana genişleyebileceği söylenebilir. Örneğin: iş yerinde verim-lilik, sahada verimlilik, makinelerin verimliliği vb.

Emek verimliliği, değer üzerinde etkilidir Emeğin verimliliği, üretimin değeri üzerinde etkilidir.

Artan verimlilikle temelde üretimin değeri azalmaktadır. Şu da göz önünde bulundurulmalıdır: Verimlilik, toplam üreti-min değeri üzerinde nasıl etki etmektedir? ve Verimlilik, ürün birimi değeri üzerinde nasıl etki etmektedir? Verimlilik, ürün birimi değerini her zaman azaltmakta olup, bu ise üretimin de değerini azalttığı anlamına gelmemektedir. Örneğin, 10 çift ayakkabının üretilmesi için 100 saat emek gerekmektedir. Eğer bir saat bir dolar ediyorsa, o zaman şu değeri elde etmiş oluruz: toplam üretimin değeri 100 dolar ve ürün biriminin (bir çift ayakkabı) değeri 10 dolar. Eğer verimlilik %50 artarsa, o zaman verimlilik 10 çift ten 15 çift ayakkabıya yükselecek olup şu de-ğeri, elde etmiş oluruz: toplam üretimin değeri 100 dolar ve bir birim ürünün değeri yedi dolar civarında olacaktır (çünkü 100 dolar = 15 çift ayakkabı). Buradan da görüldüğü gibi artan ve-rimlilik toplam üretimin değerini değiştirmemiş fakat, üretilen ürün miktarının artmasıyla bir ürün biriminin değeri azalmak-tadır. Daha gelişmiş çalışma araçlarının uygulanmasıyla artan


152

verimlilik azalan emek harcamasıyla artan üretim üzerinde de etkili olacaktır. Bu aslında emek verimliliğinin özelliğidir – ürün birimi başına değerin ve bununla birlikte toplam üretim değerinin azalması ki, bununla iki netice elde edilmektedir: bi-rincisi, piyasadaki ürünler ucuzluyor ve ikincisi, ürünlerin üre-tilmeleri kolaylaşıyor.

1.5. EMEK VERİMLİLİĞİNİN BAĞLIOLDUĞU FAKTÖRLER

Çalışma sürecine katılan faktörlerin tamamı az ya da çok emek verimliliği üzerinde etkili olup buradan hareketle verim-lilik faktörleri olarak adlandırılmaktadır. Bu faktörler şunlardır:

Beşeri sermaye (tecrübe, bilgi, beceri ve yetenekler)Beşeri/insan sermayesi, verimliliğin bağlı olduğu oldukça

önemli bir faktördür. Örneğin, bir ayakkabı ustası üretim tec-rübesi, bilgisi, becerileri ve yetenekleri sayesinde yeni işe ba-şayan bir çalışana kıyasla daha kısa zamanda bir çift ayakkabı yapabilecek durumdadır. Başka bir deyişle, bu zanaatın ustası daha yüksek beşeri sermaye düzeyi sayesinde yeni çalışana kı-yasla aynı zaman diliminde saha çok çift ayakkabı yapabilecek durumdadır. Buna göre, ustanın verimliliğinin daha yüksek ol-duğu söylenebilir.

Sermaye varlıklarının gelişmişliğiEmek verimliliği, makineler, aletler, donanım vb. gibi ser-

maye varlıklarına bağlıdır. Örneğin, dikiş makinesi kullanan bir terzi elde dikiş yapan başka bir terziye kıyasla çok daha kısa zamanda bir kıyafeti dikecektir. Dolayısıyla, üretim sürecinde kullanılan sermaye varlıklarının gelişmişliği, emek verimliliği üzerinde büyük önemi olan faktörlerden biridir.

Verimlilik faktörleri:

- Beşeri sermaye (çalışanların üretim bilgileri, becerile-ri, yetenekleri ve tecrübelerinin top-lamı);

- Sermaye varlık-larının gelişmişlik düzeyi;

- Doğal koşullar;

- Teknoloji bili-minin gelişmişlik düzeyi ile bilimsel edinimlerin uygu-lanabilirliği.


153

Doğal koşullar Üretim süreçlerinin gerçekleştiği doğal koşullar da emek

verimliliği düzeyi üzerinde etkili olan faktörleri oluşturmak-tadır. Örneğin, eğer tarımda biri diğerinden bitkiler için kaçı-nılmaz olan maddeler bakımından daha zengin olan veya daha çok yağış olan ve yıl boyunca yağış düzeni daha iyi olan bölgede bulunan iki toprak parçasındaki çalışmaların neticeleri kıyas-lanırsa, o zaman her iki toprak parçasında aynı miktarda sarf edilen emek, birinci toprak parçasının ikincisine kıyasla daha büyük verim sağlayacağı görülecektir. Birinci toprak parçasın-da ikincisine kıyasla daha yüksek emek verimliliğinin nedeni doğal koşulların olduğu söylenebilir. Madencilikte de benzeri durum söz konusudur. Eğer iki farklı maden ocağındaki ma-dencilerin aynı zaman diliminde aynı maden miktarını çıka-rabildiklerini varsayarsak, o zaman faydalı maddeler (metal) bakımından daha zengin olan madende çalışan madencilerin emek verimliliği daha yüksek olacaktır. Bu örnekler doğal ko-şulların emek verimliliği üzerinde oldukça önemli etkiye sahip olduklarını gösteriyor.

Bilimin gelişmesiBilimin gelişmesi ve bilimsel edinimlerin üretimde kulla-

nılabilme olanağı da emek verimliliği üzerinde etkili olabilir. İş-lenmek için hazırlanan deri örneğini ele alalım. Derinin ileriki aşamada işlenebilmesi için onun her şeyden önce tabakalanma-sı gerekir. Geçmişte, işlenmeye uygun bir deri parçası elde etme süreci haft alar alıyormuş. Fakat, bilimin gelişmesiyle kimyasal maddeler kullanılarak bu sürecin daha kısa sürmesini sağla-yacak fırsatlar oluşturulmuştur. Dolayısıyla, muhtelif bilim-sel araştırma neticelerinin üretimde kullanılması sonucu aynı üretim işlevleri daha kısa zamanda veya aynı zaman dilimi için daha büyük miktarda mal ve hizmet üretimi sağlanmaktadır.


154

Verimlilik faktörü olarak işin organize edilmesi, insanlar arası ilşkiler ve motivasyon

İşin/çalışmanın organize edilmesi/örgütlenmesi (üretimin organize edilmesi) de emek verimliliği üzerinde etkili olabilir. Aslında, bir üretim sürecinde üretim işlevleri ayrımı yapılıp ya-pılmadığına bağlı olarak (öyleki, muhtelif çalışanlar bir ürünün muhtelif kısımlarını işliyor veya bir çalışan bir ürünü baştan sona işliyor) emek verimliliği daha yüksek veya daha düşük olabilir. Hammaddenin iyi ya da kötü aktarılması, makinelerin ve dona-nımın uzmanca veya amatörce kullanılması vb. sonucu olarak benzer netice elde edilecektir. İşletmede bozulan insanlar arası ilişkiler ve çalışanların yetersiz motivasyonu sonucu düşük emek verimliliği olup buradaki en büyük sorumluluk yöneticilere aittir.

2. ÇALIŞMANIN EKONOMİKLİĞİ

2.1. EKONOMİKLİĞİN İÇERİĞİ

Ürünlerin oluşumu daha az üretim faktörü kullanılarak ge-rekleşmede çalışmanın ekonomik olduğu, üretim daha çok üretim faktörü kullanılarak gerçekleştiğinde ise çalışmanın ekonomik ol-madığı söylenmektedir.

“Ekonomiklik” sözüyle insanların üretim sürecinde faktör-lerin harcanmasına yönelik davranışı ifade edilmektedir. Eğer bir işletmenin aynı üretim miktarı durumunda farklı iki yılda gerçek-leştirmiş olduğu üretim kıyaslanır ve cari yıldaki harcamalar bir önceki yıla göre kıyaslama daha düşük ise, o zaman harcamalar açısından tasarruf sağlanmış olup daha yüksek ekonomiklik elde edilmiştir. Analizi daha derinleştirip emek ödemelerinden tasar-ruf etme amacıyla bir önceki yıla kıyasla çalışan maaşlarında da indirime gidilmişse, o zaman burada daha büyük ekonomiklik elde edilmiştir. Bunun yansıra, aynı üretim miktarı üretilip cari yıldaki maliyet fiyatlarının bir önceki yılın maliyet fiyatlarına kı-yasla daha düşük olması durumunda da daha büyük ekonomiklik sağlanmaktadır.

Üretim faktörleri:

- İşin organize edil-mesi yani, üretimin organzie edilmesi;

- İnsanlar arası ilişi-kiler;

- Çalışanların moti-vasyonu vb.

“Ekonomiklik” sözüyle insanların üretim sürecinde faktörlerin har-canmasına yönelik davranışı ifade edil-mektedir.


155

Maliyetlerin büyüklüğü, çalışan maaşlarının yüksekliği, ma-liyet fiyatı vb. işletme ekonomikliğinin para gibi değersel ifadelerle ve m3, kg, KW saat gibi doğal birimlerle de ifade edilebildiği gös-tergelerdir.

Aslında, her işletmenin ekonomik çalışması iki biçimde elde edilir:1. En yüksek verimin (üretim hacmi, toplam gelir vb.) elde

edildiği mevcut üretim faktörlerinin kullanılması ve 2. Belirlenen hedefe en düşük maliyetle ulaşılması yani, üretim

faktörlerinin mümkün oldukça az kullanılması.

2.2. EKONOMİKLİK KAVRAMI

Emek verimliliği, mümkün olduğunca az emekle mümkün olduğunca daha çok ürün üretmek anlamına gelmektedir. Eko-nomiklikte ise şu düşünülmektedir: mümkün olduğunca daha az emekle; mümkün olduğunca daha az malzeme ve hammaddeyle; mümkün olduğunca daha az sermaye malları harcamakla mümkün olduğunca daha büyük verim elde etmek (üretim, toplam gelir).

Ekonomiklik, emek dahil üretimde kullanılan tüm faktörler-den tasarruf edilmesi anlamına gelmektedir. Fakat, burada her ne pahasına olursa olsun tasarruf söz konusu değildir. Çünkü, dikkat edilmesi kaçınılmaz olan meseleler vardır:� . üretilen ürünlerin kalitesi ve� . ürünlerin faydası.

Buradan hareketle ekonomiklik ilkesinin, insanın üretim faktörlerini mümkün olduğunca az kullanarak ürünlerin kalitesi ve faydasını da dikkate alarak mümkün olduğunca daha yüksek üretim hacmi elde etme uğraşını ifade ettiği sonucuna varabiliriz.

2.3. EMEĞİN EKONOMİKLİĞİ VE VERİMLİLİĞİ

Emek verimliliği, üretilen ürün miktarı (edinim) ile harca-nan emek miktarı arasındaki oran olarak tanımlanmıştı. Ekono-miklik ise, üretilen ürün miktarı ile üretim faktörlerinden her bi-

Ekonomiklik, insanın üretim fak-törlerini mümkün olduğunca az kul-lanarak mümkün ise de daha yüksek üretim hacmi elde etme uğraşını ifade etmektedir.


156

rinin ayrı ayrı veya tüm üretim faktörlerinin toplam miktarına oranı olarak tanımlanmaktadır.

Dolayısıyla, üretilen ürün miktarı ile harcanan emeğin oranı söz konusu olduğunda emek verimliliği ekonomiklik-le eşitlenmektedir. Aslında, ekonomiklik de emek faktörünün kullanımına (harcanmasına) ilişkindir. Fakat, emek verimliliği söz konusu olduğunda emeğin belli bir miktarda ürünü mey-dana getirme yeteneği düşünülürken bahse konu olan ekono-miklik olduğunda ise, ürünlerin üretilmesinde emek tasarrufu düşünülmektedir. Emek verimliliğinin artması, emek üretken-liğinin artması anlamına gelirken aynı zmanada, diğer faktör-lerin değişmeden kalması veya harcanan emeğe oranla daha az miktarda azalmış ya da artmış olması durumunda toplam eko-nomikliğin artması anlamına da gelmektedir.

2.4. EKONOMİKLİĞİN ÖLÇÜLMESİ

Ekonomikliğin, harcanan üretim faktörleri üzerinden ölçülmesi (ekonomikliğin doğal ifadesi)

Ekonomikliğin tanımından hareketle aşağıdaki formülde verilmiş olan ekonomikliğin genel ölçüsü de çıkmaktadır:

Üretilen ürün miktarıEkonomikliğin doğal katsayısı = ----------------------------------

Harcanan faktör miktarıİşletmede oluşturulan ürünlerin niceliği ve çeşitliliği yanı-

sıra, ekonomikliğin ölçülmesi sırasında ölçü olarak alınan üre-tim faktörlerinin de niceliğine bağlı olarak ekonomiklik ölçüle-ri değiştirilmiş şekilde de gösterilebilir.

Çalışma ekonomikliğinin sadece tek üretim faktörünün harcanmasına oranla ölçülmesi gerektiğinde bunu üretilen ürün miktarını doğal birimler olarak göstererek basit bir şekil-de yapabiliriz ki, bu arada harcanan faktör miktarı da gösteril-


157

miş olur. Örneğin, 20.000 m2’lik ahşap parke için 1.000 m3 odun kullanılmıştır. Bu verilerden hareketle şunu elde ederiz:Ahşap parke için harcanan 20.000odun malzemenin ekonomiklik = --------------------------- = 20katsayısı 1.000

demek ki, 1 m3 odun malzemeden 20 m2 parke üretilmek-tedir. İşletme doğal olarak 1 m3 odun malzemeden mümkün ol-duğunca daha çok parke miktarı üretmeye çalışmaktadır.

Fiyatlar üzerinden ekonomikliğin ölçülmesi (ekono-mikliğin değersel ifadesi)

Eğer işletme parasal olarak ifade edilmiş üretimin toplam değeri olarak gösterilebilen farklı ürün türleri üretiyorsa, o za-man işletme çalışmasının toplam ekonomikliğini ölçmek için fiyatlar kullanılabilir. Bunu hesaplayabilmek için piyasaya yö-nelik toplam üretim miktarının satış fiyatlarıyla çarpılması ve üretim faktörleri ile onların fiyatlarıyla bölünmesi gerekmek-tedir. Ürünlerin cari satış fiyatları ve üretim faktörlerinin cari fiyatlarının kullanılmasıyla üretilen ürünlerin miktarı ile har-canan üretim faktörleri miktarı değersel olarak ifade edilmekte-dir. Bundan dolayı, ekonomiklik göstergesi de değersel ifadeye sahiptir. Ekonomikliğin değersel olarak ölçülme ifadesi şu şekle sahiptir:

Ekonomikliğin değersel katsayısı = ürünler miktarı X satış fiyatları

harcanan üretim faktörleri miktarı

Xüretim faktörleri fiyatları


158

Ekonomiklik katsayısı, bir ya da daha fazla ürün için kulla-nıldığında daha basit bir şekilde de olabilir:

Örneğin:

900 x 80Eo = ---------------------------------------------------- = 1,22

(2009) (1.000 x 20) + (2.000 x 19) + 1.000

Yukarıdaki hesaplamalardan 2009 yılı ekonomiklik katsa-yısının 1,22 olduğu görülmektedir.

Ekonomikliğin ölçülmesinde cari fiyatların kullanılma-sından dolayı, ekonomiklik katsayısında sadece işletmenin belli üretim faktörlerinin harcanmasına karşı tutumu değil, ürünle-rin satış fiyatı ile üretim faktörlerinin alış fiyatlarının yüksekliği gibi dış faktörler de etki edebilir. İç ve dış faktörlerin çalışma ekonomikliği üzerindeki etkisi hakkında net bir resim elde ede-bilmek için ekonomiklik değişikliklerinin hesaplanması sırasın-da sürekli (baz) fiyatlar kullanılmaktadır. Böylece, ekonomikli-ğin değişmesinde fiyatların etkisi bertaraf edilmektedir.

Unsurlar Cari yıl 2009

Üretim hacmi kg olarak 900Ürünün satış fiyatı 80Malzeme maliyetleri 1.000 kg x 20 denarEmek maliyetleri 2.000 saat x 19 denarAmortisman 1.000 denar

Ekonomikliğin değersel katsayısı

= Ürün satışından elde edilen gelirlerÜrünlerin üretim maliyetleri


159

2.5. EKONOMİKLİK FAKTÖRLERİ

Ekonomiklik üzerinde etkili olan faktörler nereden çık-maktadır:

Her birim ürünün üretilmesi için emek, malzemler, ser-maye malları vb. harcanması kaçınılmazdır. Demek ki, ekono-miklik faktörleri olarak her şeyden önce üretim faktörleri orta-ya çıkmaktadır. Buna göre ekonomikliğin artırılmasına ilişkin önlemlerin alınması öncelikle bu faktörlere yani, bunların daha az ve daha etkin kullanımına katkı sağalayacak olan tüm etki ve faaliyetlere ilişkindir.

Ekonomiklik düzeyi, ürün miktarı ile bu ürünlerin oluş-ması için harcanan faktör miktarı ile belirlenmektedir. Fakat, her iki büyüklüğün üzerinde iki faktör grubu etkilidir: muhte-lif üretim faktörlerinin harcanmasında görülen dahili ve nihai ürünlerle üretim faktörlerin değerini değiştiren harici faktörler.

Ekonomiklik üzerinde etkili olan harici faktörler Ekonomiklik üzerinde etkili olan harici faktörler şunlar-

dır: satışa yönelik nihai ürünlerin fiyat değişiklikleri ve üretim için tedarik edilmesi gereken üretim faktörlerin fiyat değişiklik-leri. Dolayısıyla, ürünlerin satış fiyatı yüksekliği ile üretim fak-törlerinin alış fiyatı yüksekliği üretilen ürün miktarına etki et-mektedir (ürün satışından elde edilen gelirlerle üretilen ürünler için yapılan harcamalar üzerinden ifade edilmiş olan). Öyle ki, ürünlerin daha yüksek satış fiyatı ile üretim faktörlerinin daha düşük “alış” fiyatları çalışmanın ekonomikliği üzerinde olumlu etkiye sahipken ürünlerin daha düşük satış fiyatları ile üretim faktörlerinin daha yüksek alış fiyatları çalışmanın ekonomikli-ğinde düşüş meydana getirmektedir.


160

Ekonomiklik üzerinde etkili olan dahili faktörlerİşletmeler, ekonomikliği artırma çabalarını dahili faktör-

lerin kullanılma biçimine doğru şu şekilde yönlendirmektedir: Çalışma organizasyonunu iyileştirmek – çalışanlar arasın

da uygun iş dağılımının yapılmış olduğu iş organizasyonu, çalışma standartlarının uygulanması, gerçekleşen çalışma işlevlerinin kontrolü, çalışma koşullarının iyileştirilmesi, çalışmanın takibatını ve sürekliliğini sağlamak vb.

Çalışanların bilgilerini ve becerilerini artırmak – eğitim sü-reci ve çalışma tecrübesi yoluyla elde edilen bilgiler, bece-riler ve çalışma yetenekleri (beşeri sermaye) ekonomikli-ğin iyileşmesine katkı sağlamaktadır.

Varlıkların harcanmasına karşı çalışanların tutumu – ça-lışanların motivasyonunu artırmak ve varlıkların harcan-masına yönelik tutumlarını iyileştirmek, hammadde ve malzemelerin, yakıtın, enerjinin doğru ve tasarrufl u kulla-nımı, atıkların azaltılması vb. ekonomikliği artıran etkiye sahiptir. Aynı zamanda, makinelerin, aletlerin ve donanı-mın doğru muhafaza edilmesi ve bakımıyla, yani kullanım ömürlerinin uzatılmasıyla ekonomikliğe katkı sağlanmak-tadır.

3. KǺRLILIK (RANTABİLİTE)

3.1. KǺRLILIK KAVRAMI VE İÇERİĞİ

Kârlılık kavramıyla, varlıkların (sabit ve cari) mümkün ol-duğunca az kullanılmasıyla mümkün olduğunca çok kâr elde etme talebi veya çabası ifade edilmektedir. Bu ifade aslında kâr kavramıyla bağlantılı olup çalışma sırasında kullanılmış olan varlıklara oranla gerçekleştirilen “kazanç” (kâr) yüzdesini ifade etmektedir. İşletmenin nihai hedefinin kârı maksimize etmek olduğunu göz önünde bulundurursak, o zaman sağlanan kârlı-

Kârlılık kavra-mıyla, varlıkların mümkün oldu-ğunca az kullanıl-masıyla mümkün olduğunca çok kâr elde etme talebi veya çabası ifade edilmektedir.


161

lık düzeyi aslında işletmenin çalışmasının başarı düzeyini yani, temel hedefini gerçekleştirme düzeyini göstermektedir.

Çalışma sırasında belli bir kârlılık düzeyini gerçekleştir-mek işletmenin var oluş koşuludur. Kârlı çalışmayla şirket kârı-nın bir kısmının sermayenin artırılmasına yönelik kullanılması ve gelecekte gelişimini sağlayacak koşullar oluşturulmaktadır. Kârsız çalışan işletme yani, daha uzun zaman zararla çalışan bir işletme, öz varlıklar (sermaye) payının azalmasından dolayı ça-lışma sürekliliği için gerekli koşullara sahip olmayıp çalışması-nı sonlandırmak zorunda kalacaktır. Bunun için kârlılık ilkesi, tüm işletme kararlarının getirilmesinde esas kriter olmalıdır.

3.2. KǺRLILIĞIN ÖLÇÜLMESİ

Kârlılık oranı, gerçekleşen kâr ile çalışma sırasında kul-lanılan varlıkların ortalama büyüklüğünün bölünmesiyle elde edilmektedir. Bunu, şu ifadeyi kullanarak hesaplayabiliriz:

KârKârlılık oranı = -------------------------- x 100 Ortalama kullanılan varlıklar (sabit cari)Bu ifadenin uygulanması basit olsa da kârlılığın hesaplan-

ması sırasında kârın içeriği ile ortalama kullanılan varlıklarla ilgili bazı ikilemler ortaya çıkmaktadır.

İşletmenin öz sermaye (varlıklar) dışında faiz ödeme yü-kümlülüğü olan yabancı kaynakları (kısa veya uzun vadeli borç-lar) da kullandığı bilinmektedir. Tamamen kendi kaynaklarını kullanan ile kısmen kendi kaynaklarını ve kısmen yabancı kay-nakları kullanan işletmeler ayrımı da buradan kaynaklanmakta-dır. Eğer, her iki işletmenin toplam olarak kullanılan varlıkların değerine oranla toplam kârının aynı olduğunu varsayarsak, borç varlık kullanan işletmenin faiz ödemesi gerektiğinden dolayı aslında kârı diğer işletmeye kıyasla daha düşüktür. Buna göre, kârlılığın daha reel ölçülmesi için işletme kârı toplam varlıkla-


162

rın (öz ve yabancı) ortalama değerine bölünmeli veya yabancı varlıkların faizi miktarınca azaltılmış kârın öz kaynakların de-ğerine bölünmesi gerekmektedir.

3.3. KǺRLILIK FAKTÖRLERİ

Kârlılık ilkesinden hareketle kârın ve çalışma varlıkları değerinin işletmenin kârlılık düzeyinin temel belirleyicileri ol-duğu ortaya çıkmaktadır. Kâr, ürünlerin belli fiyatlar üzerinden satılmasından elde edilen gelirlerle bu ürünlerin üretilmesi için yapılan giderler arasındaki fark olarak ortaya çıkmaktadır. Eğer kârın tamamının değil de sadece borç alınan varlıkların faiz gi-derlerinin ödenmesinden sonra kalan kısmın işletmeye ait ol-duğunu göz önünde bulundurursak, o zaman işletme kârlılığı-nın daha önemli faktörleri olarak şunlar belirtilebilir:

- satılan ürün miktarı;- ürünlerin satış fiyatları;- ürünlerin üretilmesi için giderler;- toplam varlıkların değeri (öz ve borç)- faiz oranlarının yüksekliği.

ANAHTAR KAVRAMLAR:

VERİMLİLİKEKONOMİKLİKRANTABİLİTEKǺRLILIK


163163

SONUÇ 7

Geniş anlamıyla emek verimliliği, üretim miktarı ile bu üretim için harcanan emek miktarı arasındaki ilişkiyi ifade etmektedir.

Genel işletme bakışı açısından her verimlilik artışının ekonomik olarak haklı ve kabul edilebilir olmadığını bilmemiz gerekir. Özellikle de bu artış normalinden daha çok emek ve mazleme harcanarak elde edilmişse.

Verimlilik, ekonomikliğin artmasındaki esas faktördür.İktisadi ilke olarak ekonomiklik, mümkün olduğunca az varlık, emek ve zaman

harcayarak mal ve hizmet üretmeyi ifade etmektedir.Kârlılık için önceki iki ilkenin bir bütün olarak uygulanmasının neticesi olduğu

söylenmektedir. Yani, kârlılık mümkün olduğunca az öz kaynak (sabit ve cari) kulla-narak mümkün olduğunca çok kâr sağlamayı ifade etmektedir.

Tartışma soruları:

1. Verimlilik kavramını tanımla! 2. Verimliliğin milli ekonomi üzerindeki etkisini/yansımasına açıkla! 3. Verimliliğin daha önemli faktörlerini say! 4. Teknolojik gelişimin verimlilik üzerindeki etkisini açıkla! 5. Emek verimliliği ile ekonomiklik arasındaki ilişkiyi açıkla! 6. Ekonomiklik nasıl ölçülebilir? 7. Ekonomikliğin harici faktörlerini belirt ve etkilerini açıkla! 8. Ekonomiklik üzerinde etkili olan birkaç faktör say! 9. Üretimde görev alan çalışanların ilişkisi ile organizasyonel faktörlerin

ekonomiklik üzerindeki etkisini açıkla!10. Kârlılık kavramı ne ifade etmektedir?

165

KAYNAKÇA

1. Б. Јаќоски - “Маркетинг”, Скопје 1994 г. 2. Б. Шуклев - “Менаџмент”, Скопје, 1998 г. 3. GA Соlе “Menagemenet – Th eory and Practice”, London 1996 4. David Campbell – “Business”, London 1994 5. Д. Ефтимовски “Економија на развојот” - Скопје 2003 г. 6. Д.Секстон, Н.Б. Аптон, Ц. Смилески, Д. Јанкоски - “Претприемништво”, Скопје 1994; 7. Г. Филипов - “Генерален менаџер бр. 1”, Скопје 1994 г. 8. Закон за тргвски друштва - Службен весник на Р.М. 28/04; 9. Закон за сметководство - Службен весник на Р.М. 42/93;10. Исак Адижес - “Овладување со промени”, Скопје 1998 г.11. Јunior Achivement – “Применета економија”, Скопје, 1996 г.12. К. Аџи Митревски, В. Талеска - “Економика на организациите на здружен

труд”, Скопје 1983 г.13. Меѓународна канцеларија на трудот, Женева - “Подобрете го вашиот бизнис”, 1998 г.14. М. Зарезанкова-Потевска - “Перспективите на малото стопанство”, Скопје

2000 г. 15. М. Милисавлјевиќ - “Маркетинг” Београд 1990 г.16. С. К. Велкова, Д.Ефтимовски, З. Златковски - „Бизнис и претпеиемништво”. Скопје 2009 г.17. Т. Фити, В. X. Василева-Марковска - “Претприемништвото и

претприемничкиот менаџмент”, Скопје 1994 г. 18. Т. Кралев - “Основи на менаџмент”, Скопје 1999 г. 19. Т. Русевски, С. Твртковиќ - “Финансиско сметководство”, Скопје 2002 г. 20. Т. Фити, В. Филиповски - “Основи на микроекономијата”, Скопје 1999 г. 21. W. Pride, R. Hughes and J. Kapoor – “Business”, U.S.A., 1996 г.

Birinci Sınıf için TEMEL İȘLETME - e-ucebnici na biznisot I_TUR_PRINT.pdf · bașlamanın...

Documents

Transcript of Birinci Sınıf için TEMEL İȘLETME - e-ucebnici na biznisot I_TUR_PRINT.pdf · bașlamanın...