Dr. İsmail BAYTAK

Orta Çağ İslam Dünyasında ve Öncesinde TIP

BİLİM TARİHİ II

Final notları

İslamiyet’ten önce;

Orta Asya’da Türklerin yaşam biçimi içerisinde dinsel inançlar doğrultusunda sağlık ve

tıp konuları kendine özgü bir yere sahiptir.

Hemen hemen tüm eski topluluklarda olduğu gibi eski Türklerde de tıbbi etkinlik dinsel-

büyüsel temadan başlayıp ampirik uygulamalara kadar uzanıyordu.

Türklerde tedavi ile uğraşanları iki grupta değerlendirebiliriz.

Bunlardan ilki dinsel-büyüsel tedaviler yapan,“Kam” ya da “Baksı” denen Şamanlardır.

İkincisi ise “Otaçı”, “emçi” ya da “atasagun” adı verilen ilaç ve daha başka maddelerle

tedavi eden hekimlerdir.BAYAT, A.H., Türk Tıp Tarihi, 2003, s.203.

Kam kelimesi Divan-ü Lugatit-Türk’te

“çeşitli hastalıkları tedavi etmek için tabibin yanında kam da yer alır.

Tabip hastalığı ilaç(ot) ile tedavi eder.

Kam ise hastayı kendi usulüne göre daha çok ruhi yollarla, efsun ve sihirle iyileştirmeye

çalışır” denmektedir.

“Hastalanan (ruhları çalınan) kimselere şifa vermesi, ölüm, talihsizlik bahis konusu

olmadığı veya bir kurban töreninde (göğe veya yer altına seyahatin yer almadığı)

durumlarda şamana iş düşmez”Kafesoğlu İbrahim, istanbul,2005,s.301

Kam’ın vazifesi efsun ve büyü yapmaktır. Konumuzla ilgili olarak kam için tedavi amaçlı

bazı ritüelleri ortaya koyduğu söylenebilir.AYDIN,E., Osmanlılarda Tıp,

Büyüsel tıp kapsamında ele aldığımız Şamanizm, eski Türklerin yaşam ve tıp anlayışı

açısından önemli bir yere sahiptir.

Şamanizm, varlığı tüm insanların tarihinde erken

taş devrine ve daha da geriye kadar

kanıtlanabilen, inisiyasyon içeren bir vecd ve trans

tekniği.

Günümüzde yenilenerek tekrar uygulanmaya

başlanan şekline ise Neo-Şamanizm denir.

Şamanizm inancına göre biri öldükten

sonra şaman rahip gelir ve ölünün

evinde ailesiyle birlikte bir takım dualar

okurdu. bunun amacı da henüz

dünyada olan ölünün ruhunu rahatlatıp

ona rehberlik ederek doğru bir şekilde

düğer boyutta 2. hayatına devam

etmesini sağlamaktı.

“Atasagun” kelimesine Kaşgarlı Mahmud’da “tabip/doktor” anlamında rastlanıyor.

(V.V.Barthlod,)

Eski Türklerde hekimlere verilen isim

Selçuklular ve Beylikler Dönemi;

Oğuz boylarının Anadolu’ya ulaşmaları sırasında karşılaştıkları ve kabullendikleri iki

medeniyet grubundan biri Arap-İslam kültürü, (güneydoğu ve zaman zaman da Doğu

Anadolu’da)

diğeri ise Hıristiyan-Ortodoks Doğu Roma/Bizans kültürü (kuzeydoğu ve hemen

Anadolu’nun bütününde) olmuştur.

Bu iki güçlü kültür ve inanç, Ortaçağ boyunca Anadolu’ya yerleşen Türkmenlerin

inançları ve dilleri üzerine tesir etmiş, İslami inanç kalıcı olurken Arapça yazı bilim dili

olarak gelişmiş, Sasanilerle karşılaştıklarında aldıkları Farsçayı ise resmi dil olarak

kullanmışlardır.

Büyük Selçuklu Devleti zamanında çok zengin yazma eserlerin yer aldığı

kütüphanelerin varlığı, Horasan ve Maveraünnehir’de medrese ve hastanelerin varlığı,

hatta bu eğitim-öğretim hastaya hizmet yapıları bünyelerinde özel tıbbi yazmaların

bulunduğu kitaplıkların varlığı, duruma açıklık getirir.

Bu kütüphanelerden çıkan bazı yazma eserler ileriki yüzyıllarda İstanbul ve saray

kütüphanelerinin esasını teşkil etmiştir.

ÇANTAY, G. “Darüşşifalar”, Anadolu Selçuklu ve Beylikler Dönemi Uygarlığı, Ankara,2006, c.2,s.313.

Anadolu Selçuklu Tıbbının kaynağını Asya Türk Devletlerinde görülen; teşhis-tanı

ve tedavi yöntemleri oluşturmaktadır.

İlaçla tedavi (madensel, bitkisel, hayvansal droglarla) ve cerrahi olarak; key-dağlama,

şak-yarma (apse açma) gibi yöntemler uygulanmış, teşhise katkıda bulunmak üzere

laboratuar bulgusu sınırlı da olsa kullanılmıştır. (idrardan hamileliğin anlaşılması,

böbrekle ilgili bilgi edinilmesi gibi).

Sayıları azda olsa Hekim Razi gibi bazı hekimlerin hayvanlar üzerinde deneyler

yapması, hekimlik bilgi ve güvencesi için artırım sağlayan deneyler olurken, küçük

kan dolaşımının tespiti gibi önemli bilimsel buluşlar da Türk tıbbının pozitif bilim dalı

olarak çağı içindeki durumunu açıklayan bilgiler olmaktadır.

Selçuklu ve Osmanlı hekimliği İslam Hekimliğine dayanıyordu.

Bu dönemde tıp dili arapça idi.

Başlangıçta Rahavî, İbn-i Baytar, İbn-i Sina, Ebubekir Razî ve İbn-i Taberi gibi

hekimlerin kitapları hekimlikte kaynak olarak kullanılan müracaat kitaplarıydı.

Arapça ve Farsça olarak yazılmış olan tıp, eczacılık sahasındaki eserler şimdiye kadar

yapılan araştırmalara göre, XIV.yy.’dan başlayarak Türkçeye tercüme edilmiş ve

hekimlikte kullanılmıştır.ÖZÇELİK, Saadettin, XV.Yüzyılda Yazılmış Bir Tıp Eseri “Kitâb’ül-Mühimmât”,Ankara,2001,s.1

Türklerin Anadolu’da yerleşmeleriyle birlikte başlayan imar faaliyetleri içinde hanlar,

hamamlar, köprüler ve camilerin yanı sıra eğitim-öğretim programının bir parçası olan

medreselerde yer almaktadır.

Eğitim-öğretim yapılan bu medreselerin en önemlilerinden biride darüşşifalardır.

Tıp okulu niteliği taşıyan bu Darüşşifalarda hastaya hizmet verilirken hastanın durumu

tartışılmakta ve usta-çırak yöntemiyle eğitim verilmekte, eğitim görenler ancak

“Hoca”sından “icazet” (diploma, mesleki belge) alarak hekimlik yapabilmekteydiler.

Anadolu'da Selçuklu döneminde tıp eğitiminin darüşşifalarda bir tür usta çırak ilişkisi

içerisinde sürdürüldüğü bilinmektedir.

Dönemi için hayli gelişmiş bu sağlık hizmeti anlayışının ardında, bilinçli bir devlet politikasının

varlığını aramak gerekir.

Bu dönemde; Anadolu'da çok sayıda hastane, kaplıca, hamam, sosyal yardım kuruluşu gibi

tesislerin yanı sıra, kervansaraylarda da sağlık hizmeti verilmekteydi.

Sağlık tesislerinin vakıflar biçiminde yapıldığı bu dönemde devletin

yönlendirmesi sonucu; özellikle ticaret yolları üzerinde çok sayıda sağlık tesisi hizmet

vermekteydi.

Anadolu’daki darüşşifalar, bilgi ve beceri sahibi hekim ve sağlık kadrosuna sahiptiler.

Darüşşifalarda din, dil, ırk farkı gözetilmeden her hastanın tıbbi bakım ve tedavisi yapılmıştır.

Hastaların ilaçları da buralarda yapılır ve parasız hastalara dağıtılırdı.

Darüşşifalar’da yönetim vakıflar tarafından yapılmakta herhangi bir darüşşifa kendi vakfiyesinde

belirtilen kurallar doğrultusunda işleyişini sürdürmek zorundaydı.

Sağlık kuruluşları ait olduğu vakıflar tarafından idare edilmiş olsalar da, buralarda görev

yapacak hekimlerin Selçuklu Sultanı tarafından tayin edildiklerine dair belgeler mevcuttur.

Çağdaşı olan Avrupa toplumlarında son derece ilkel tedavi yöntemleri uygulanmakta, akıl hastaları

ateşlerde yakılmaktayken, aynı dönemde Selçuklu Darüşşifalarında hastalar en iyi şekilde tedavi

edilmekte, müzik, mimari ve ruha huzur veren renk, ışık oyunları gibi tekniklerin etkisiyle

iyileştirilmeye çalışılmaktaydı.ERGENE, N.-SOYLU R. “Osmanlılarda Sağlık ve Sağlık Kuruluşları”, Kuruluşunun 700.yıl dönümünde Bütün Yönleriyle

Osmanlı Devleti Kongresi, Konya,2000,s.303.

Selçuklu Darüşşifaları, Türklerin eski vatanları Türkmenistan’daki hastahanelere yapı

olarak benzemektedir.

Dört eyvanlı, haçvari şemada olup Haçlı seferleri vasıtasıyla Batı mimarisini de

etkilemişlerdir. Bu nedenle hastahane tarihinin Dünya çapında incelenmesinde

Selçuklu Hastahaneleri büyük önem taşımaktadır. Bu etki Çin, Hindistan ve Rusya’da

da görülmüştür. Bu etkinin varlığı sadece mimaride değil aynı zamanda hasta yatağı

başında klinik derslerin verilmesi, akıl hastalarının ilaç ve müzikle tedavisinin de

Selçuklu hastahanelerinden alındığı görülebilir.

Anadolu Selçuklu Dönemi Darüşşifaları’nı tanımlayan isim ne olursa olsun eğitim

yapıları olan medreselerin plan şemasına sadık kalınarak inşa edilmiş sağlık yapıları

olarak meydana getirilmiştir.

Aynı zamanda Tıp Fakültesi niteliğindeki bu Darüşşifalar’da mimari usluba son derece

dikkat edilmiştir.

Büyük Selçuklular devletinin mirasçısı olan Anadolu Selçuklu Devleti Osmanlı Devleti

Sağlık kuruluşlarının da temelini oluşturduğundan dolayı Türk Hastanelerinin ilk

örneklerini buradan başlatmak gerekir.

Kayseri Gevher Nesibe Hastahanesi

Gazne Hastahanesi (973-1073) kaybolmuştur.

Semerkand Hastahanesi (1051-1068) Karahanlı Türklerinin Hükümdarı Tangaç Buğra Han

tarafından yaptırılmıştır.

Nişabur Hastahanesi (1029-1072) Büyük Selçuklu Sultanı Alparslan tarafından yaptırlmıştır.

Nureddin Hastahanesi (1154) Şam’da Selçuklular tarafından yaptırılmıştır.

Nureddin Hastahanesi (1154) Halep’te yine Selçuklular tarafından yaptırılmıştır.

Mardin Emineddin Darüşşifası (1122-1123),

Kayseri Gevher Nesibe Hastahanesi ve Gıyaseddin Keyhüsrev Tıp Okulu (1206) Anadolu

Selçuklu Sultanı I.Gıyaseddin Keyhüsrev tarafından kardeşi Gevher Nesibe Hatun adına

yaptırılmış olup “Çifteler” adıyla anılmaktadır. Çifteler denmesinin nedeni hem Tıp Fakültesi

hemde Hastahanenin bir arada olmasındandır. Selçuklular devrinde yapılan bu yapı Anadolu

Türk Beylikleri Dönemi’nde de işlevselliğini yitirmemiş, hatta Osmanlı döneminin son dönemlerine

kadar faaliyetine devam etmiştir.

Sivas Keykavus Darüşşifası (1217) I. Keykavus tarafından Sivas’ta inşa edilen yapı hem bir tıp

okulu hemde buna bağlı uygulama alanları görevini yapan hastahaneleri barındıran Selçuklu

sanatının en güzel örneklerindendir.

Divriği Turan Melik Darüşşifası (1228-1229)

Çankırı Atabey Ferruh Darüşşifası (1235)

Aksaray Darüşşifası (XIII.yy’ın son çeyreğinin başı)

Kastamonu Ali Bey Pervane Darüşşifası ( 1272)

Tokat Muineddin Pervane Darüşşifası ve Gök Medrese (1275)

Amasya Darüşşifası (1308) Selçuklu zamanında Tatar Hanı Sultan Olcayto ve eşi İldiş Hatun

tarafından inşasına başlanan yapı Amber Ağa ve ve Anadolu emiri Ahmet Bey tarafından

tamamlanmıştır. Amasya Darüşşifası Anadolu Beylikleri Döneminden İlhanlılar’a ait bir darüşşifa

yapısıdır.

İsimlerini sıraladığımız bu Selçuklu sağlık yapılarının yanısıra kaynaklarda varlığı

bilinen darüşşifalar da kısaca; Silvan Darüşşifası, Konya Darüşşifası (Maristan-ı Atik),

Konya Alaaddin Darüşşifası, Eski Malatya Darüşşifası, Akşehir Darüşşifası, Erzincan

Darüşşifası, Kastamonu Atabey Darüşşifası, Kütahya Darüşşifası, Sivas Şehzadeler

Darüşşifası (Maristanı) şeklinde sıralanabilir

Anadolu Selçuklu Döneminde kurulmaya başlayan Darüşşifa yapılarından günümüze

kadar ulaşabilen örneklerinden her biri birer sanat ve mimarlık şaheseri olmuş, bu

yapılarda ana hatlarıyla eyvanlı-avlulu veya kubbeli eyvanlı plan şeması uygulanmıştır.

Hem teorik hem de pratik eğitimin gerçekleştirildiği bu yapılarda hastaya hizmet

ekseninde hekim yetiştirmek gayesi ve banisinin isteği doğrultusunda eyvanlı-avlulu

çifte medrese şemasında inşa edilmiştir.

Anadolu Selçuklu Devleti’nin ardından başlayan Beylikler Devri Osmanlı’ya geçiş

sürecinde sadece İlhanlılar’ın Amasya’da yaptırdığı Darüşşifa bulunmakta genel plan

şeması ve mimari özellikleri ile Selçuklu Darüşşifalarının özelliğini göstermektedir.

Bunun dışında Selçuklu Devrinde inşa edilen darüşşifaların Beylikler Döneminde de

faaliyetlerine devam ettiği kabul edilmektedir.

Anadolu Selçuklu Darüşşifaları, yüzyıllar boyunca fonksiyonlarını sürdürmüş Osmanlı

Devleti döneminde işlevlerini sürdürmekle kalmamış tıp eğitiminin de devlet politikası

olarak benimsenmesinin temelini oluşturmuştur.

Çok geniş bir coğrafyaya yayılmış olan Osmanlı devleti; günümüze kadar gelebilen,

sanat şaheseri sayılabilecek eserler bırakmıştır.

Bu eserler sanılanın aksine sadece camilerden ibaret değildir.

Kültür, Sanat, Eğitim, Dini Mimariye ait ve geleneksel el sanatı olarak hala tüm

dünyanın beğenisine mazhar olmuş Osmanlı Devletinin, pozitif bilimlerde de oldukça

ileri seviyeye ulaşmış olduğunu pek çok yayında görebilmekteyiz.

Osmanlı Devleti gibi halkının refahı için her türlü hizmete ve istihdama açık olan bir

devletin halkının sağlığını korumak, gerektiğinde tedavi etmek amacıyla sağlık

alanında da bir takım hizmetlerinin olması kaçınılmazdır.

Tıp alanında da döneminin diğer devletlerinden daha fazla ileri seviyeye ulaşmıştır.

Bu durum çağımıza kadar gelen ve hala korunabilmiş tıbbi eserlerde açıkça

görülebilmektedir.

Halkının sağlığına verdiği önem ve sağlık alanına ilişkin hizmetlerinin en büyük kanıtı

olan sağlık yapılarında bir taraftan halka sağlık hizmeti verilirken bir taraftan da tıp

eğitimi verilerek hekim yetiştirilmesi sağlanmıştır.

Klasik dönemde Osmanlı sağlık kuruluşu olarak bir külliyenin parçası olan ve bazen

yanında tıp medresesininde yer alarak tıp eğitiminin de yapıldığı darüşşifalar

karşımıza çıkmaktadır.

Ayrıca cüzzamlı hastaların misafir edilerek bakımı ve ihtiyaçlarıyla ilgilenilen

Cüzzamhanelere’de rastlanmıştır.

Günümüze kadar ulaşabilen bu sağlık yapılarından hemen hepsi Vakfiyelerinden

değerlendirilebilmekte, zaman içerisinde fonksiyonelliğini ve orjinalliğini yitirse de

mimarisi ve planı hakkında fikir vermektedir.

Tarih içerisinde, “Byzantion, Konstantinopol, Konstantiniye, Asitane, Deraliyye, Dar-ül

Hilafet’il aliyye, Dersaadet, İslambol…”gibi isimler alan İstanbul “Stinpolis-şehre doğru”

deyiminden gelmektedir. ORTAYLI, İlber, Tarihte İstanbul, İstanbul, 2000.

DEĞERLENDİRME

Selçuklu ve Osmanlı hekimliği İslam Hekimliğine dayanıyordu. Bu dönemde tıp dili arapça idi.

Başlangıçta Rahavî, İbn-i Baytar, İbn-i Sina, Ebubekir Razî ve İbn-i Taberi gibi hekimlerin kitapları

hekimlikte kaynak olarak kullanılan müracaat kitaplarıydı. Arapça ve Farsça olarak yazılmış olan

tıp, eczacılık sahasındaki eserlerşimdiye kadar yapılan araştırmalara göre, XIV.yy.’dan

başlayarak Türkçeye tercüme edilmiş ve hekimlikte kullanılmıştır.

ÖZÇELİK, Saadettin, XV.Yüzyılda Yazılmış Bir Tıp Eseri “Kitâb’ül-Mühimmât”,Ankara,2001,s.1

• OSMANLIDA BİLİM ADAMLARI

•Piri Reis: 16. yy’da yaşamış denizci, haritacı, coğrafyacıdır. En önemli eserleri Dünya haritası

ve Kitab-ı Bahriyedir.

•Takıyüddin Mehmet: Astronomi alanında çalışmalarda bulunmuş, İstanbul’da ilk

gözlemevini(Rasathane) kuran astronomdur.

•Matrakçı Nasuh: 16. Yy’da yaşamış ve matematik, coğrafya, tarih alanlarında eseler vermiştir.

•Lagari Hasan Çelebi: 17. Yy’da ilk roket örneğini icat ederek uçmayı başarmıştır.

•Lagari Hasan Çelebi: Füzeciliğin atası sayılmaktadır. 1633 yılında IV. Murat kızı Kaya Sultan’ın

doğduğu gece yapılan şenliklerde füzeyle uçma hünerini göstermiştir. Füze ile uçan ilk Türk.

•El-fenari: Mantık

•Celaleddin Hızır ve Ahmedi: Tıp

•Seydi Ali Reis: Deniz coğrafyası üzerinde çalışmalarda bulunmuş ve Miratü’l-memalik adlı esri

ortaya koymuştur.

•Naima: Hâlepli Naima Efendi, Osmanlı Devleti’nin ilk resmi tarihçisidir.(vakanüvis). 1591-1659

yıllarında Osmanlı siyasi olaylarını “Naima Tarihi” adlı kitabında eleştirel bir yaklaşımla anlatır.

•Nef’i: Divan edebiyatının en büyük ustalarından olan Şair Nef’i hicivleri ile ünlüdür. Eserinin adı

Siham-ı Kaza’dır. Dönemin sadrazamlarına ve devlet adamlarına yönelik eleştirel şiirler

yazmıştır.

•Itri: Türk musikisine büyük katkılar yapmış önemli bir bestekârdır. 42 adet bestesi vardır.

“Nevakar” makamını bulmuştur. “Tutu-i mucize-i guyem” isimli eserin bestecisidir. Mustafa Itrî

Efendi bayram namazlarında ya da Cuma namazlarında okunan “Segah Tekbir ve Salat-ı

Ümmiye” gibi muhteşem bestelerin de sahibidir.

•Karacaoğlan: Aşk, doğa, gurbet, sıla özlemi ve ölüm üzerine şiirler yazmış halk ozanıdır.

Şiirlerini hece ölçüsü ve yaşadığı bölgenin diline göre yazmıştır.

23

ORTAÇAĞ TÜRK DÜNYASINDA BİLİM

1. İslam Öncesi Dönem

• Hun Devleti

– Dokumacılık

– Oymacılık

– Boyama

– Ayna yapımı

– Mumyalamayı gerçekleştirdiler

• Göktürk Devleti

– Orhun yazıtları

– 12 hayvanlı takvimini (her aya bir hayvan ismi) kullandılar

– Bitkileri hastalıkların tedavisinde kullandılar,

• Uygurlar

– Yeni bir alfabe geliştirdiler

– Mimariyi geliştirdiler ve taş binalar yaptılar

– Demiri ve diğer madenleri kullandılar

24

ORTAÇAĞ TÜRK DÜNYASINDA BİLİM

2. İslam Sonrası Dönem

• Müslüman Türklerin bilime en büyük katkı sağladıkları dönemdir

• Bilimsel eserler Yunancadan Arapçaya hızla çevrildi (özellikle 9. ve 10. yy)

Karahanlılar (İlk Müslüman Türk devleti)

– Edip Ahmet Yükneki: Atabetü'l Hakayık (Gerçeklerin Eşiği)

– Yusuf Has Hacib: Kutadgu Bilig (Mutluluk Veren Bilgi )

– Kaşgarlı Mahmud: Divânu Lügati't-Türk (Türk Dili Sözlüğü)

• Selçuklular Dönemi

– Türk bilim ve kültürünün Anadolu’ya yayılmasını sağladılar

– Eğitim öğretime büyük önem verdiler

• İlk medrese Nizamiye Medresesini kurdular

– Gözlemevlerini kurdular

• Ömer Hayyam-İsfahan Gözlemevi

• Nasürüiddin Tusi-Meraga Gözlemevi

• Uluğbey- Semerkand Gözlemevi (bu gözlemevinde yapılan gözlem ve araştırmalarla Uluğ Bey Zici adlı eser yazıldı)

– Tıp bilimine büyük katkılar sağladılar

– Simya ile ilgilendiler.

Geniş bir coğrafyaya dağılan ve yaklaşık 700 yıllık bir ömür süren Osmanlı Devletinin Sağlık

sistemini incelerken tek bir programdan söz edilemez.

Elbette ki geldikleri bölge, İslamiyet öncesi inançları ve İslamiyet’in etkisi, yayıldıkları coğrafyada

buldukları, Osmanlı sağlık politikasının esasını oluşturmaktaydı.

Osmanlı Tıbbı; tüm bunları kendinden önce harmanlayan ve belli bir sağlık programı benimsemiş

olan Selçuklu sağlık hizmetlerini devam ettirerek geliştirmiş ve Klasik Dönemde, her alanda

olduğu gibi tıb alanında da doruğa ulaşmıştır.

Türk sağlık sisteminin oluşumunu şekillendiren bu etkenlerin ışığında, Osmanlı sağlık

kuruluşlarını anlatmadan evvel,

Osmanlı öncesi Türk tıp Tarihini kısaca değerlendirmek gerekecektir.

Ortaçağ İSLAM Dünyasında BİLİM

Eskiçağ Batı Roma İmparatorluğunun çöküşü (Eylül 476)

Bilim merkezi İskenderiye’nin Müslümanların eline geçmesi (642)

İslam topraklarının genişlemesi

Sanskritçe ve Yunancadan Arapçaya çeviriler.

(Hristiyan dünyasında da benzer bir çeviri hareketi 12. ve 13. yy Papa II. Sylvestre‟nin

teşviki ile başlamış, Toledo, Seville gibi İspanya şehirlerinde , Portekiz Güney Fransa

ve Sicilya’daki çeviri merkezlerinde devam etmiştir . Bu dönemde çok sayıda eser

Arapça’dan Latinceye ya da Yunanca’dan Latinceye ...

Yunanca'dan tercüme edilen eserler arasında:Hipokrates'in Aforizmalar,

Platon'un Devlet ve Kanun,

Aristoteles'in Organon, Şiir Sanati, Oluş ve Bozuluş, Gök Olayları, Hayvanlar, Ruh,

Eukleides'in Elementler,

Ptolemaios'un Almagest, Coğrafya, Optik, Tetrabiblos,

Galenos'un Canlı Hayvan Teşrihi, Ölü Hayvan Teşrihi, Organların Yararları, ilaçların Terkibi, Ruh Hastalıkları.

• Geometri, cebir ve trigonometri

• Astronomi

• Fizik

• Tıp ve biyoloji

• Coğrafya

• Mekanik

•Fetihler neticesinde Bizanslılarla ve Perslerle karşılaşan ve

kendilerinden önceki medeniyetlerin yarattığı eserlerden

yararlanmak gerektiği inancı hakim olmuştur.

•Özellikle Abbasîler döneminde yoğun bir çeviri faaliyetine

girişerek, bilim ve felsefe alanlarında atağa kalkmışlar ve önce var

olan birikimi anlamaya ve daha sonra da geliştirmeye

çalışmışlardır.

İSLAM DÜNYASINDA TIP

Ortaçağ İslam dünyasında tıp çalışmaları başlangıçta geleneksel olarak edinilmiş

ansiklopedik nitelikli bilgilerin derlenmesinden oluşuyordu.

Tıbbi uygulamalar da doğal olarak geleneksel tıp bilgilerine dayanmaktaydı.

Tıp tarihinde Arap tıbbı terimi de kullanılmakla birlikte dönemin önemli bazı figürleri

Arap olmadığı gibi Rey, Hamedan gibi Fars şehirlerinde yaşamaktaydılar.

İslam tıbbı, İslam peygamberi Hz. Muhammed dönemindeki geleneksel Arap tıbbından

olduğu kadar, antik Helen (Grek-Roma) tıbbı Unani’den, antik Hint tıbbı Ayurveda’dan

ve antik Iran tıbbından etkilenmiştir.

Ortaçağ İslam medeniyetinde, dil Arapça.

Geleneksel tıp terimi; kanıta ve bilimsel metotlarla

yapılan araştırma ve ölçüm yöntemlerinin

kullanıldığı modern tıp döneminden önce, farklı

toplumlarda usta-çırak ilişkisi gibi ampirik bilgiye

dayalı olarak geliştirilmiş tıbbi sistemlere işaret

etmekte kullanılır.

Tıp pratik yönü baskın olan bir bilimdir ve başlangıcından bugüne tıp çalışmalarını yönlendiren de büyük ölçüde

bu pratik yarardır.

İlk dönemde peygamberin hadislerinden pratik olarak yararlanan İslam dünyası, giderek önce Hint tıbbıyla ve

ardından da Grek tıbbıyla tanıştı.

Halife Mansur zamanında Brahmagupta'nın Siddhanta'sı ve Susruta adlı kitaplar çevrildi; birinci kitapla Hint

astronomisi ve matematiği ikincisiyle de Hint tıbbı İslam dünyasına girdi. Hint bilimi de İslâm biliminin

biçimlenmesinde etkili oldu. Ptolemaios'u keşfedinceye ve Arapçaya aktarıncaya kadar, araştırmalarını bu

esere dayandırmışlardır.

İslam Tıbbı Kaynakları

Bitkilerin iyileştirici özelliğiyle ilgili geleneksel bilgilerden yararlanıldığı gibi, Hz.

Peygamberin çeşitli zamanlarda verdiği öğütler, tavsiyeler ve öneriler de vardı.

İslam tıbbı Hz. Muhammed’in sözleriyle başlatılmaktadır.

Sahih-i Buhari, Sünen-i Ebu Davud ve Muvatta gibi hadis kaynaklarında

Muhammed’den sağlık ile ilgili aşağıdaki ve benzer sözler (hadis) aktarılmıştır:

“Allah devası olmayan hiçbir hastalık yaratmamıştır.” (Sahih-i Buhari)

“Tıbbi tedavileri kullanın zira Allah yaşlılık haricinde tedavisi olmayan bir

rahatsızlık yaratmamıştır.” (Sünen-i Ebu Davud)

“Rahatsızlığı gönderen onun devasını da göndermiştir.” (Muvatta)

Hadislerin de yönlendirmesiyle Müslümanlar ölüm dışında her hastalığın bir tedavisi

olduğuna inanmışlardır.

İslam tıbbının ilk dönem yazarları genellikle doktorlardan çok din adamları olmuştur.

Dioskorides, İS. 40-90 civarında yaşamış Grek hekim,

farmakolog ve botanikçi, Anazarbus'ta (Anavarza) doğdu.

İskenderiye ve Atina'da tıp öğrenimi yaptı.

Hipokrat (M.Ö 460-377), yaklaşık 2500 yıl önce tıbbın

özellik arz eden bir san'at olduğu fikrini benimseyerek, bu

san'atı yapacak olanları belli bir yemin etrafında

birleştirmek ve san'atın kutsallığını ifade edebilmek

amacı ile böyle bir metni gelecek kuşak

hekimlere aktar…Tıpta yemini "Hipokrat Andı" dır.

Galen, Bergamalı tıp doktoru, bilim insanı ve filozof.

Antik Roma'nın en önemli hekimlerindendir. Deneysel

fizyolojinin kurucusu ve dünyanın ilk spor hekimi olarak

kabul edilmiş ve Hekimlerin İmparatoru, Şeyhû’s

Seyadile gibi unvanlarla anılmıştı.

Dioskorides, Hipokrates ve Galenos gibi Grek bilginlerin yapıtlarının çevrilmesiyle

birlikte İslam dünyasındaki tıp çalışmaları yeni bir evreye/sistemli araştırma dönemine

başladı. Bu araştırmalar kısa süre sonra büyük bir bilgi birikimine dönüştü, elde edilen

bilgiler bu kaynaklarda yer alan bilgilerin çok ötesine geçti ve etkisi günümüze kadar

gelen bir düzeye ulaştı.

Bu durumu en iyi 9. yy da yazılan tıp kitaplarında yer alan bilgilerin derinliğinden ve

resimlerin içerdiği ayrıntıdan gözlemlemek olanaklıdır.

Örneğin bu yüzyılda Huneyn İbn İshak’ın yazdığı Göz Üzerine On Kitap adlı

çalışmada siyah ve kırmızı mürekkeple çizilmiş üçü aynı olan beş göz resmi

bulunmaktadır. Yunan tıbbının babası Galen’in birçok eserini Arapça’ya çevirmişti.

Bir diğer örnek de 10. yüzyılda yaşamış olan Zehrâvî adlı bilginin bütün tıp konularını

incelediği Tasrif adlı kitabının cerrahiye ilişkin 30. bölümünde 200’den fazla tıp aletini

resimleriyle açıklamasıdır.

İslam tıbbının doğuşu ve gelişimi kabaca üç evreden geçmiştir:

1- Yabancı kaynakların Arapça’ya tercüme edildiği ilk evre.

Bu evre M.S. 7-8. yy.

2- Müslüman tıp adamlarının bilimsel katkılarının ve başarılarının olduğu ikinci evre.

Bu evre M.S. 9-13. yüzyıllar arasındadır.

3- Diğer bilim alanlarında olduğu gibi tıpta da bir durgunlaşma/gerileme evresi.

M.S. 13. yüzyıl sonrasındaki dönem.

İlk evrede Suriyeli ve İranlı bilginler Yunanca ve Süryanice antik literatürden felsefe,

astroloji ve tıp gibi alanları da içeren bilim dallarından tercümeler yapmışlardır. Abbasi Halifesi

el-Memun gibi müslüman idareciler tercümanları paraca destekleyerek bu faaliyetlerin

gelişmesine katkıda bulunmuşlardır. Tercümanların büyük çoğunluğu Hristiyan olmakla birlikte

müslüman idareciler tarafından saygı görmüş ve faaliyetleri desteklenmiştir.

Gundişapur’daki Ortaçağ Pers döneminin eserleri ve Hint dünyasından Suşruta

Samhita, Çaraka Samhita gibi eserler de Arap diline aktarılmıştı.

Kısa bir zaman sonra müslüman doktorlar anatomi, bakteriyoloji, mikrobiyoloji,

oftalmoloji, patoloji, farmakoloji, fizyoloji, psikoloji, cerrahi ve farmakolojik bilimler gibi

tıbbın çeşitli alanlarında katkıda bulunmaya başladılar.

İslam doktor ve bilginleri bu medeniyetin önemli bir parçası olan tıp alanında teori ve

pratiği biraraya getirdikleri geniş ve kompleks bir tıp literatürü oluşturmuşlardır.

Galen ve Hipokrat’ın eserlerini de içeren Helen tıp bilgisi bu literatür vasıtasıyla daha

sonra Batı’ya yeniden aktarılmıştır.

Sasani krallarından I.Şapur zamanında kurulan, aristo felsefesinin islamdan önce doğu'ya

girişiyle birlikte bu düşünceyi işleme ve yayma görevini yapmış doğu mezopotamya'nın ilk

akademisi.

Dört Unsur

Phythagoras’a göre doğaya dört ana yön (kuzey, güney, doğu, batı), dört temel

eleman (ateş, hava, su, toprak) ve bunların dört fiziksel özelliği (sıcaklık, soğukluk,

kuruluk, yaşlılık) gibi dörtlü ritim hakimdir.

M.Ö. 5. yy Sicilyalı Empedokles (492-432) bu görüşlerden etkilenerek evrenin esas

ve tali derecede birbirine zıt dört temel elemandan meydana geldiğini öne sürmüştü.

Bunlar:

* Ateş (kuru-sıcak)

* Hava (yaş-sıcak)

* Su (soğuk-yaş)

* Toprak (soğuk-kuru)

Empedokles’in bu teorisi Hippokrates tarafından benimsenip insan bedenine

uygulanmıştı. Humoral Patoloji Teorisi denilen bu anlayışa göre beden 4 unsurdan

müteşekkil bir yapıydı. Bu teori Doğu ve Batı tıbbında yaklaşık 2500 sene yürürlükte

kalmıştır. Günümüzde ise bazı yönleriyle halk tıbbında yaşamaya devam etmektedir.

Antik Yunan tıbbındaki Humoral Patoloji Teorisi (dört unsur) veya İslam-Arap tıp

dünyasında Ahlat-ı erbaa denilen teori İbn-i Sina’nın (980-1037) Kanun fi’t-tıbb adlı

eserinde, duygusal, zihinsel durumlar ve tavır ve rüyalar dahil edilerek genişletilmiştir.

İslan-Tıp Biliminin Öncüleri

İbn Sina: (980-1037)

İslam tıp bilginlerinden özellikle Özbekistanlı İbn Sina’nın Batı tıp tarihinde önemli etkisi olmuştur.

Avrupa’da “Avicenna” olarak tanınır.

En önemli eserleri; ansiklopedik bir tıp kitabı olan "Kitabü'ş-şifa",

ikincisi ise Latince’ye çevrilmiş, Avrupa'daki üniversitelerde asırlarca ders kitabı olarak

okutulan,15.16. yy’da 35 baskı yapan "El-Kanun fi't-tıp" isimli kitabıdır.

Felsefe, matematik, astronomi, fizik, kimya, tıp ve müzik gibi bilgi çeşitli alanlarda eserler vermiştir.

Matematik alanında matematiksel terimlerin tanımları konularıyla ilgilenmiştir.

Astronomi alanında ise duyarlı gözlemlerin yapılması konularıyla ilgilenmiştir.

Depremlerin, yer tabakalarından(mağma) çıkan gazlardan kaynaklandığını söyleyen, ilk kişidir.

Tıp biliminde kuşkusuz İbn-i Sina'nın yeri en başta gelir.

Tıp alanındaki çalışmaları dünyaya yayılmıştır.

Ameliyatlarda anestezi olarak kullanılan uyuşturucuyu ilk uygulayan kişi.

Mikrop kavramından bahseden ve hastalıkların mikroplarla yayıldığını açıklayan ilk kişi.

(Pasteaur’den 700 yıl önce!)

Akıl hastalıklarının tedavisi ile ilgilenmiş; müzikle psikoterapi çalışmaları yürütmüştür.

Kanın, gıda taşıyan bir sıvı olduğunu ilk söyleyen kişi.

Şeker hastalığında, idrardaki şekeri keşfeden ilk doktor.

el- Kânûn fî el-Tıb: Hâlâ ilgi odağı olmaya devam eden bu ölümsüz yapıt anatomi,

fizyoloji, patoloji, cerrahi, sağaltım ve ilaçbilim konularında, sistematik ve ayrıntılı

açıklamalar içerir ve 5 kitaptan oluşur.

Birinci kitap anatomi ile ilgilidir. Bu kitapta ayrıntılı anatomi açıklamalarının yanı sıra

hastalıklar ve tedavileri, ilaçlar ve halk sağlığı (hıfzıssıhha) konusunda bilgiler yer

almaktadır. Anatomi ile ilgili açıklamaların yer aldığı birinci kitapta, İbn Sînâ önce basit

organlar dediği ve bugün doku olarak adlandırılan kemik, kas, damar ve sinir sistemini

ele alır. Diğer 4 kitapta ise, birinci kitaptaki konular daha ayrıntılı olarak tartışılmıştır.

Burada verilen açıklamalardan disseksiyon (teşrih, kesip ayırmak, ölü beden üzerinde

yapılan çalışma) yaptığı ortaya çıkmaktadır, özellikle organların yerleri ve birbirlerine

göre konumlarıyla ilgili açıklamaları bu ihtimali güçlendirmektedir. Ayrıca kan damar

sistemi ile ilgili olarak verdiği açıklamalardan, İbn Sînâ’nın kalbin yapısını ve kan

damarlarının kol ve bacaklardaki dağılımını Galen’den çok farklı verdiği dikkat

çekmektedir. Benzer şekilde beyinden çıkan sinirlerle ilgili yaptığı çalışmalar

sonucunda koku sinirini ilk defa açıklamayı başarmıştır.

İbn Sînâ, ikinci kitapta ise büyük kısmı bitkisel olan yaklaşık 840 drog hakkında bilgi

verir. Bitkilerin hangi bölgelerde ve hangi şartlarda yetiştiğini, çeşitlerini, değişik

dillerdeki karşılıklarını ve sistemlere göre, hangi hastalıklarda etkin olduğunu açıklar.

Verdiği bilgiler sadece farmakoloji açısından değil botanik açısından da önemlidir.

Patoloji ile ilgili üçüncü kitapta ise İbn Sînâ, sistemlere göre, baştan başlayarak vücut

hastalıklarını, teşhis ve tedavilerini ayrıntılı olarak incelemiş, ilk defa ektropium (göz

kapağının dışa dönmesi) ve kar körlüğü gibi göz hastalıklarını açıklamıştır.

Yapıtın dördüncü kitabında teşhis için ne gibi unsurların kullanılacağı, yani ârazların

nasıl belirleneceği ele alınmıştır. Bulaşıcı hastalıkların da söz konusu edildiği bu

bölümde, ele alınan deri hastalıkları arasında cüzzam ve ilk defa 16. yüzyılda

Fracastoro tarafından ele alınan sifilis konusunda bilgi verilmektedir. Ayrıca cerrahi

müdahale gerektiren hastalıklar ve tedavilerine ilişkin açıklamalarda bulunan İbn Sînâ,

böbrek taşlarının alınmasında “kasatir” dediği yeni bir aletin kullanılmasını

önermektedir. Beşinci kitap reçetelere ayrılmıştır ve çeşitli hastalıklara iyi gelen

reçeteler, bunların hazırlanışları ve dozları hakkında bilgi verilmektedir.

İbn Sînâ’ya göre

sindirim sistemiTıp tarihinde ilk kez salgın hastalıklara küçük

mikroorganizmaların sebep olduğunu söylemiştir

İslam-Tıp Biliminin Öncüleri

Râzî:(854-932).

İslam dünyasında İbn sina kadar ünlü bir diğer isim Horasan’ın Rey kentinde doğan ve

Galen üzerine çalışmalarıyla kendisine İslam’ın “Calinos”u ismi takılan, Muhammed İbn

Zekariya Razi’dir.

Elliden fazla tıbbi eserin sahibi olan ve Al-Mansuri adlı eseri 15.yyda Latince’ye

çevrilen Razi, Hipokrat’ın pratiği ile Galen’in teorilerini birleştirmiştir.

Eserlerinden altısı tıbbi deontolojiye aittir.

Sülfürik asiti keşfetmiş ve farmakolojiye birçok yeni ilaçlar katmıştır.

Yerleşik inançları sorgulayan felsefi düşünceleriyle tanınmış, katıksız bir rasyonalist

olan Razi kimya ve tıp gibi alanlarda önemli çalışmalar yapmış otoritelerin

düşüncelerine değil, kendi gözlem ve deneylerine dayanmayı bilimsel bir tutum haline

getirmiş seçkin bir bilim insanıdır.

Rey’de hekimlik yaptığı sırada hastalarını dikkatle gözlemlemiş, teşhis ve tedavide bu

gözlemlerden edindiği bilgilere dayanmış, özellikle nabız, idrar, yüz rengi ve terleme

gibi göstergeleri göz önünde bulundurmuştur.

Bu nedenle bir kuramcı olmaktan çok muazzam bir klinik deneyimi olan bir klinisyen

olarak tanınmıştır. Klinik deneyimleri sonucunda Râzî ilk defa Ortadoğu ülkelerinin

çoğunda yaygın olarak görülen çocuk hastalıklarından çiçek ve kızamığın tanılarını

vermiş ve bunlar arasındaki farkları belirlemiştir.

Kızamık ve çiçek hastalıklarını birbirleriyle karşılaştırır.

Râzî, çiçek hastalığını şöyle açıklar:

“Genellikle sonbahar sonunda ya da ilkbahar başlarında, sürekli

ateş, sırt ağrısı, burunda kaşıntı ve gelip giden yüz doluluğu ile belirir.

Yüksek ateş dolayısıyla yüzde kırmızılık olur. Gözler kızıllaşır, bütün

vücutta hissedilen bir ağrı oluşur. Hasta sık sık esner ve gerinir. Boğaz ve

göğüste yoğun ağrı hissedilir. Nefes hafiftir, ağız kuru ve tükürük

yoğundur. Hastanın sesi at gibidir, uykuda sık sık kâbus görür.”

Râzî’nin hastalıklara ilişkin incelemelerini içeren birçok yapıtı vardır.

Ancak tıp tarihinde klasik olmuş yapıtı Hâvî’dir (Bütün Bilgiler).

Yapıt yukarıda da değinildiği üzere, Râzî’nin kendi klinik gözlemlerinden

edindiği bulgulara dayanır.

Dolayısıyla gözlem ve deney açısından büyük zenginlik gösteren yapıtta Râzî,

baştan ayağa doğru bütün bedensel hastalıkları sıralayarak, bunlara ilişkin

edinebildiği bütün bilgileri sunmuştur.

Yapıtın önemli yönlerinden biri de daha önce yaşamış olan hekimlerin

görüşlerini de içermesidir; bu nedenle, tıp bilgisinin gelişim sürecini araştıran

tarihçiler için bulunmaz bir kaynak niteliğindedir.

İslam-Tıp Biliminin Öncüleri

Zehrâvî: (936-1013)

Endülüs/İspanya’da, Kordoba’da doğan Ebu’l Kasım Halef ibn Abbas ez-Zehravi İslam

dünyasının en büyük cerrah ve anatomistidir.

Cerrahi konusunda bütün zamanların en önemli yapıtı «Al-Tasrif fit Tıp»ı kaleme almış

Bu yapıtında dönemin cerrahi bilgilerini derleyen Zehrâvî, aynı zamanda yeni cerrahi

tedavi yöntemlerini de ayrıntılı olarak tanıtmıştır.

Bunlar arasında yaraların dağlanması,

tecrübe edinmek için canlı hayvanlar üzerinde ameliyatlar yapılması,

kadavra teşrihi de yer almaktadır.

Bu yapıt cerrahi müdahalenin anlatıldığı, cerrahi aletlerin tanıtıldığı son bölümüyle

meşhur olmuştur.

Kitabın son bölümü üzerine çok sayıda inceleme yapılmış, kitaptan bağımsız olarak bu

bölüm çeşitli dillere tercüme edilmiştir.

Dönemi için modern sayılacak cerrahi esasları tıbba kazandırmış,

ilk kez cerrahi aletlerin çizimlerini yapmış, dağlama ve amputasyon yöntemlerini

uygulamıştır. En ünlü cerrahi eseri “” adını taşımaktadır.

Çalışmalarıyla batı dünyasına da öncülük etmiştir.

Zehrâvî’nin kullandığı ameliyat aletleri

Zehrâvi’nin tıp tarihinde gerçekleştirdiği birçok ilkten bazıları şunlardır:

• Alışılmadık bir hastalık olan hemofiliyi yani kanın pıhtılaşmamasını ayrıntıları ile

açıklamıştır.

• Kanamaları kontrol etmek için alkol ve balmumu ile damarları dağlama yöntemini

açıklamıştır.

•Tıp literatüründe trakeostomi olarak anılan, nefes borusuna gırtlak seviyesinin

altında delik açılarak yeni nefes açma yolu açılması işlemini uygulamıştır

• Diş tedavisinde çürüyen dişi çekilmesi ve çekilen bölgenin dağlanması gibi yeni

uygulamalar geliştirmiştir.

• Kırık diz kapağı kemiği için ilk defa cerrahi bir müdahale yöntemi uygulamıştır.

• Doğum esnasında fetüsün ters gelmesi durumunda neler yapılması gerektiğine dair

yararlı bilgiler vermiştir.

Kitabü’l Tasrif Zehravi’nin asırlara meydan okuyan iki ciltlik eşsiz yapıtıdır. 30

bölümden oluşan eserde iki yüze yakın cerrahi aletin çizimleri bulunur. Ayrıntılı

açıklamaları ve resimli anlatımıyla cerrahi tarihinde bir ilk niteliğindedir. Birçok

ameliyat prosedürünün ve aletinin resimlerle açıklandığı eserin bir benzerine daha

önce hiç rastlanmamıştır. Yaklaşık 1000 yılında tamamlanan eser Zehravi’nin elli yıllık

tıp tecrübesinin bir ürünüdür.

Bundan dolayı Zehrâvî, Doğu’da ve Batı’da cerrah olarak isim yapmıştır. Tıp

tarihi çalışmaları, cerrahi müdahalenin ve cerrahi tedavinin çeşitli güçlükleri

nedeniyle yüzyıllar boyunca hekimlerce pek itibar edilmeyen bir tedavi

yöntemi olduğunu, ancak cerrahi alet yapma tekniğinin gelişmesiyle birlikte

tedavinin bir parçası haline gelebildiğini göstermektedir. Dolayısıyla uzun bir

dö- nem sadece cerrahi konusunu irdeleyen müstakil yapıtlar yazılmamıştır.

Geleneksel tıp kitaplarında cerrahiye genellikle küçük bir bö- lüm ayırmakla

yetinilmiştir. Konuyu o döneme kadar rastlanmayan ölçüde ayrıntılı olarak

anlatması ve cerrahi aletlerine yer vermesi bakı- mından Zehrâvî’nin Tasrîf’i

büyük bir önem ta- şımaktadır. Yukarıda değinildiği üzere, Tasrîf’in cerrahi

bölümü, Cremonalı Gerard tarafından Latinceye çevrilmiş ve 1497’de

Venedik’te, 1541’de Basel’de ve 1778’de Oxford’da basılmıştır.

Avrupa’da geç dönemde ortaya çıkan cerrahi tedavi sanatının

benimsenmesinde ve gelişmesinde büyük etkisi olan bu yapıtta, ameliyatlarda

kullanılan aletlerin resimlerinin çizilmiş olması ve işlevlerinin anlatılması

cerrahinin ilgi odağı olmasına yol açmıştır. Tıp tarihi açısından ise bu resimler

aracılığıyla dönemin cerrahi tekniği hakkında ayrıntılı fikir edinilebilmektedir.

İslam-Tıp Biliminin Öncüleri

İbn Nefis:(1213-1288)

Türkistan doğumlu 13.yy ünlü tıp bilginlerinden olan İbn Nefîs tıp eğitimini

Nureddîn Zengî’nin tedavi ve eğitim kurumu olarak Şam’da yaptırdığı

Bîmâristân el-Nur’da tamamlamış, ayrıca dönemin önemli tıp bilginlerinden

Mühezzebüddîn el-Dahvâr’dan özel dersler almıştır.

Tıp eğitimini tamamladıktan sonra Nureddîn Zengî’nin hastanesinde bir süre

çalışmış, ardından Mısır’a gitmiştir.

Kahire’de Kalavun Hastanesi’nde hekim olarak çalışmış, Memlûk Sultanı I.

Baybars’ın özel hekimliğine ve devletin Suriye-Mısır hekimleri başkanlığına

getirilmiştir.

Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin 1181’de yaptırdığı Bîmâristân el-Nâsırî’de hocalık

yapmış, çok sayıda öğrenci yetiştirmiştir.

İbn Nefîs küçük kan dolaşımını keşfetmekle kuşkusuz tıp tarihinin seçkin bir

üyesi olmuştur.

Ancak ilgisi yalnızca tıpla sınırlı bir bilim insanı değildir.

İlgi alanı, felsefe, mantık vb. alanları da kapsayan bir entelektüeldir.

Bu durum klasik dönem İslam dünyasında adeta bir gelenek halini almıştı ve

o dönemde sergilenen bilimsel başarıyı sağlayan önemli bir nitelikti.

Tıp alanında, ünlü Grek bilginlerinden Galenos’tan ziyade Hipokrat’ın yapıtlarını

benimsemiş, ancak asıl ilgisini hayranı olduğu ve aynı zamanda tıptaki otoritesini

aşmayı kendisine bir hedef olarak koyduğu İbn Sînâ üzerinde yoğunlaştırmış, birçok

yapıtına da şerh yazmıştır.

En dikkat çeken şerhleri El-Kânûn fî elTıb ve El-İşârât ve el-Tenbîhât (İşaretler ve

Tembihler) üzerine yazdıklarıdır.

İbn Sinâ’nın Tıp Kanunu’nun anatomi kısmını şerh ederken Galenos’un kan

dolaşımına ilişkin görüşlerine itiraz etmiş ve düzeltmiştir.

Bu düzeltme küçük kan dolaşımının keşfiyle sonuçlanmıştır.

Bu sonuç İbn Nefîs’in tıp tarihindeki en önemli başarısıdır.

Galenos ve onun bu konudaki düşüncelerini izleyen İbn Sînâ’nın ileri sürdüğü, “kan

kalbin sağ tarafından sol tarafına kalpte bulunan bir delikten geçerek ulaşır” iddiasının

doğruluğunu sorgulayan İbn Nefîs, yaptığı incelemeler sonucundan iki karıncığı ayıran

septumda kanın geçebileceği bir aralık gözlenmediğini belirlemiştir.

Bu durumda kanın nasıl dolaştığı bir problem haline gelmiş ve araştırmalarını

derinleştiren İbn Nefîs, kanın sağ karıncıktan pulmonar arterle (kirli kanı kalbin sağ

karıncığından akciğerlere taşıyan damar) akciğere gittiğini ve akciğerden pulmonar

ven (akciğerlerde temizlenen kanı kalbin sol karıncığına taşıyan damar) ile kalbin sol

tarafına geldiğini belirlemiştir.

Böylece küçük kan dolaşımını açık bir ifadeyle ortaya koymuştur.

Küçük kan dolaşımını tam olarak tanımlamıştır.

“İbn Sina Kanunu’nun Anatomi Kısmına şerh” adlı eserinde Galen’in dolaşım

sistemine itiraz etmiştir. Galen’in ileri sürdüğü kalbin sağ ve sol karıncığı arasındaki

duvarda deliklerin bulunduğu görüşünü reddetmiştir. Nefis’e göre söz konusu yerde

herhangi bir delik bulunmamaktadır. Bu da kalbin sağ tarafına gelen kanın akciğerlere

gidip oradan sol karıncığa geçmesi demektir. Yani, günümüzde bildiğimiz küçük kan

dolaşımı dediğimiz olaydır. Bu açıklama zamanında İslam ve Osmanlı dünyasında

biliniyor olmasına rağmen Avrupa tarafından fark edilmemiştir. Çalışmaları 2yy. sonra

batıda Servetus ve Colombus tarafından keşfedilmiştir.

Harvey’den 300 yıl önce, küçük kan dolaşımını açıklamış ve çizimini göstermiştir.

Hayvan ve insan vücutları üzerinde mukayeseli anatomi çalışmaları yapmıştır.

İbn Nefîs’ten 300 yıl sonra, Christianismi restitutio (Viyana 1553) adlı eserinde Michael

Servetus (1511-1553) ve De re anatomica libri XV (Venedik 1559) adlı kitabında da

Realdus Columbus (1516-1559) bu tezi Batı dünyasında yeniden gündeme getirmiştir.

Ardından William Harvey 1628’de yayımladığı Exercitatio anatomica de motu cordis et

sarıguinis in animalibus adlı kitabında büyük kan dolaşımıyla birlikte küçük kan

dolaşımını da ayrıntılı biçimde açıklamıştır.

İbn Nefîs’in bu keşfi, Muhyiddin el-Tatâvî adlı Mısırlı bir araştırmacının Der

Lungenkreislauf nach el-Koraschi başlıklı doktora teziyle bilim dünyasına duyurulmuş

(Freiburg 1924), fakat bu keşif İbn Nefîs ile Servetus arasında bilimsel etkileşimin

gerçekleşmesi için yeterli tarihi bağ bulunmadığı ileri sürülerek Batılı araştırmacılar

tarafından reddedilmiştir. Oysa İbn Nefis’in yapıtı o dönemde Latinceye çevrilmiş,

1547’de İtalya’da basılmıştı. Ayrıca Servetus Arapça biliyordu ve büyük olasılıkla İbn

Nefis’in yapıtını edinmişti. Colombus ise Padua’da tıp dersleri veriyordu. Kısacası her

ikisi de İbn Nefîs’in kitabına ulaşabilecek durumdaydı. Diğer taraftan, bugün artık İbn

Nefîs’in yapıtının 14. yüzyılda Sedîdüddin Muhammed İbn Mes’üd el-Kâzerûnî ve Ali

İbn Abdullah Zeynülarab el-Mısrî tarafından yeniden ele alındığı ve Bellunolu Andreas

Alpago’nun (öl. 1520) otuz yıl Suriye bölgesinde dola- şarak Müslüman hekimlerin

çalışmalarını inceleyip Batı dünyasına tanıttığı bilinmektedir.

İbn Nefîs’in Şerh el-Kânûn adlı kitabındaki birleşik ilâçlarla ilgili bölümü Latinceye

çeviren Alpago’nun İbn el-Nefîs’in keşfinden haberdar olduğu da tespit edilmiştir. İbn

Nefîs’in Galenos ve İbn Sînâ gibi iki tıp otoritesini aşan bu keşfi onun anatomide

gözleme verdiği önemle açıklanmaktadır. Her ne kadar şeriatı ihlâlden sakındığı ve

hayvanlara acıdığı için canlı hayvan ve ölü insan üzerinde teşrih uygulamadığını, bu

konularda daha ziyade kitaplara müracaat ettiğini yazmışsa da eserinde yer alan çok

sayıdaki gözlem tanımlaması bunun aksini göstermektedir. Zira insan kalbinin

karıncıklarını ayıran septumda bir aralık olmadığını ve yine geleneksel kuramın aksine

insan kalbinin altında onu destekleyen bir kemik bulunmadığını ileri sürmesi başka

türlü açıklanamaz. Benzer şekilde ameliyat tekniği üzerine verdiği ayrıntılı bilgiler ise

İbn Nefîs’in aynı zamanda başarılı bir cerrah olduğunu kanıtlamaktadır. Ona göre her

ameliyat üç aşamadan meydana gelir: Muayene ve teşhis, ameliyat, ameliyat sonrası

bakım. Bunların her üçünde de hasta, cerrah ve hasta bakıcının dikkat etmesi gereken

hususlar ayrıntılarla tasvir edilmiştir.

İslam-Tıp Biliminin Öncüleri

Ali İbn Abbâs:

10. yüzyılda yaşayan Ali İbn Abbâs İslam dünyasında yapılan tıp çalışmalarının

öncülerinden biridir.

Tıbbın bütün konularına ilişkin bilgileri derlediği Kitâb el-Sınaat elTıb (Tıp Sanatı) adlı

bir kitap kaleme almıştır.

Bu çalışması İbn Sinâ’nın el-Kânûn fî el-Tıb (Tıp Kanunu) adlı yapıtı yazılıncaya kadar

İslam dünyasında el kitabı olarak kullanılmıştır.

Ali İbn Abbâs bu yapıtında baştan ayağa doğru, bütün vücudu ve hastalıklarını sırayla

konu edinmiş, bunların belirtileri ile teşhis ve tedavileri hakkında ayrıntılı bilgiler

vermiştir.

Yaralar, tümörler ve taşlar gibi cerrahi müdahale gerektiren durumlarla

karşılaşıldığında, cerrahların şu koşulları göz önünde bulundurması gerektiğini

savunmuştur:

1. Cerrahın anatomi bilgisi yeterli olmalıdır.

2. Ameliyat öncesinde aletler temizlenmelidir.

3. Ameliyat sonrasında hastanın bakımına önem verilmelidir.

Yapıtın başlarında bulunan anatomi bölümünde, damarlara ilişkin yapılan açıklamalar

tıp tarihi açısından önem taşımaktadır.

Damarları iki ana grupta inceleyen Ali İbn Abbâs, atardamarların çeperinin

toplardamarlarınkinden çok daha kalın olduğunu belirtmiştir.

İslam-Tıp Biliminin Öncüleri

Huneyn bin İshak:

Abbasi döneminde yaşamış ünlü bir mütercim ve hekimdir. "Ebu Zeyd Huneyn bin

İshak el-İbadi'"dir. İlk Müslüman hekimin Hz. Muhammed’in ashabından ve aynı

zamanda teyzesinin kocası olan Hâris b. Kelede (Kaladân) olduğu aktarılmaktadır.

Rivayete göre Kelede, Hz. Muhammed’in teşvikiyle tıp sanatını öğrenmek için

Cündişapur’a (İran) gitmiştir. Peygamberin bu teşvikine karşılık ilk dönemlerde

müslümanlar arasında tıbba ilgi yeterince fazla olmamış ve bunun neticesi olsa gerek

İslâm coğrafyasındaki ilk hekimlerin çoğunluğu Hıristiyan, Yahudi veya İranlı bir

kökenli olduğu görülmektedir. Ancak Arapça’nın bilim dili oluşu ve özellikle de bir tıp

dili haline gelmesiyle, tıbbî irfanın Arap Müslüman kültür havzasında işlerlik

kazanması gerçekleşti.

Huneyn bin İshak Abbasi döneminde yaşamış ünlü bir mütercim ve hekimdir.

"Ebu Zeyd Huneyn bin İshak el-İbadi'"dir.

Huneyn İbn İshak’a göre göz anatomisi, Mısır 13.yüzyıl

İslam-Tıp Biliminin Öncüleri

İbn Zuhr:

Seçkin bir hekim ailesine mensup olan İbn Zuhr (öl. 1162) İslam dünyasında

Ebû Bekr el-Râzî’den sonraki en önemli deneyci hekim olarak kabul edilir. Tıp

konusunda kaleme aldığı üç çalışması önemlidir: 1. Beden ve ruh arasındaki

ilişkileri inceleyen Kitâb el-İktisad fî Islâh el-Enfes ve el-Ecsâd (Ruhun ve

Bedenin Eğitilmesi Üzerine) 2. Yiyecekler, diyet ve tedavi arasındaki ilişkileri

inceleyen Kitâb el-Teysîr fî el-Mudâvât ve elTedbîr (İlaçlar ve Hastalık

Önlemleri Hakkında Pratik Bilgiler) 3. Besinleri inceleyen Kitâb el-Ağdiye

(Gıdalar Üzerine)

İbn Zuhr, kuramcı olmaktan çok bir pratisyendir. Perikard(kalbi dışardan saran

iki yapraklı zar) iltihabı ve mediyastinde (akciğerlerin arkasında kalan bölüm)

oluşan apseleri tanımlamış ve trakeotomi(nefes alınabilmesi için trakea ön

duvarında cerrahi bir açıklık meydana getirme), katarakt ve böbrek taşı

ameliyatları için yöntemler belirlemiştir. Göz bebeğinin küçülüp büyümesini de

inceleyen İbn Zuhr, uyuşturucu etkisi olan adamotunun göz hastalıklarının

tedavisinde kullanılmasını önermiştir. Bunların dışında, ilk defa bazı

hastalıkların örneğin uyuzun bilimsel tanımını vermiştir. Birçok tıp tarihçisi,

paralı tedavi uygulamasını başlattığı için, tıbbın sadece bir bilim değil aynı

zamanda bir meslek olarak kabul edilmesinde İbn Zuhr’un önemli bir yeri

olduğunu savunmaktadır.

• Çalışmalar çoğunlukla Antik Yunan bilim adamlarının etkisi altında kalınarak yürütülmüştür.

• Bilimsel veriler dini bilgilerle desteklenmeye/dini bilgiler bilimsel verilerle doğrulanmaya çalışlr

CAHİZ

• Kitab-el Hayvan (hayvanlar kitabı) en önemli eseridir.

• Kitab, Allah’ın varlığını yaratılmışlardan örnekler vererek ispatlamaya çalışmıştır.

• Canlı varlıklar hayvanlar ve bitkiler olarak ikiye, hayvanlar ise hareketlerine göre 4’e ayrmıştır:

Yürüyenler, uçanlar, yüzenler ve sürünenler.

İBN BAYTAR

• İki önemli eseri vardır

• 1. Hastalıklar ve tedavisi yöntemleri hakkında

• 2. Mineraller ve hayvanlardan ilaç yapma hakkındadır.

HASTANELER

Hastaneler İslamiyet’in doğuşundan sonra ortaya çıkan gelişmelere koşut

olarak rasathane, hastane ve bilgelik evi gibi, çeşitli bilim ve eğitim kurumları

oluşturulmuştur. Toplumsal yaşamın gereği olan birlik ve beraberliğin devamı

için, bedensel ve ruhsal sağlığını kaybetmiş kimseleri ilk anda topluma zarar

vermeyecekleri şekilde bir arada tutmak, bakımlarını yapmak ve iyileştirmek

büyük önem taşır. Bu gerçekten hareketle 707 yılında cüzzamlı, kötürüm, kör,

yatalak ve kimsesizleri barındırmak amacıyla İslam dünyasında ilk hastane

kurulmuştur. Böylece tehlikeli boyutlara varabilecek hastalıkların

sınırlandırılması ve çevreye zarar verebilecek psikolojik veya fizyolojik

yönden hasta kişilerin belirli yerlerde toplanması amaçlanmıştır. Hastane

fikrini gündeme getiren bir diğer neden de kimsesizlere ve sakatlara yardım

etmenin sağlayacağı sevaptır.

Bunlar kadar temel olmamakla birlikte, daha önceden Anadolu’da kurulmuş

olan Asklepionlar’a benzer kurumlar oluşturma düşüncesinin de etkisinden

söz etmek gerekir. Ancak Asklepionlar birer hastane değildi; esasen banyo

yapmak, uyumak ve müzik dinlemek suretiyle istirahat edilen bir tür dinlenme

evi niteliğindeydi. Sorumlu kişiler de rahiplerdi.

HASTANELER

İslam dünyasında kurulan bu ilk hastanenin ardından bir yüzyıl sonra çok

daha yetkin konuma sahip, eğitim ve tedavi kurumu olarak hizmet verecek

hastaneler kurulmuştur. Bunun en güzel örneği de Halife Mütevekkil

zamanında Kahire’de yaşayan Fetih İbn Hakan adlı büyük Türk komutanın

damadı Ahmed İbn Tulun’un kurdurduğu hastanedir. İlk defa vakıf geliriyle

desteklenen hastanede geniş bir kütüphane ve hasta kabul sistemi vardı.

Tedavinin ücretsiz olduğu hastaneye kabul edilen hastalara özel giysiler

giydirilmekte, kişisel eşyaları emanete alınmakta ve böylece hastanede

sağlıklı bir ortam sağlanması amaçlanmaktaydı.

Tedaviye destek amacıyla gıda rejimi de uygulanan hastanenin koğuşları farklı hastalıklara

ayrılmış, dolayısıyla hastalar hastalıklarına göre sınıflandırılmıştır. Örneğin akıl hastaları için ayrı

bir kısım oluşturulmuştur. Böylece bütün birimleriyle ve personeliyle tasarlanmış, tedavi amaçlı ilk

hastane İslam dünyasında kurulmuş, daha sonra kurulan hastanelerde de bu yapılanma

benimsenmiş ve daha da geliştirilmiştir. Örneğin Bağdat’ta kurulan ve Yedinci Hastane diye

bilinen hastanede bunlara ilave olarak, ihtisas dalları daha iyi belirlenmiş ve bugünkü ifade ile

poliklinik uygulamasına gidilmiştir.

Ayrıca bu hastaneler sadece tedavi kurumu olarak değil, aynı zamanda birer tıp okulu olarak da

görev yapmıştır. Bu yapılarıyla 13., 14. ve 15. yüzyıllarda İtalya ve Fransa’da kurulan

hastanelerden daha iyi teşkilatlanmış ve düzenlenmiş olduklarını söylemek mümkündür. Bu

hastanelerin daha sonra Batı’da kurulan hastanelerden farklı yönleri şu şekilde sıralanabilir:

• Bu hastanelerde hastalar hastalıklara göre, farklı koğuşlara konulmaktaydı.

• Akıl hastalığı “hastalık” olarak kabul ediliyor, dini bir cezalandırma olarak nitelendirilmiyordu.

• Bütün hastalıklar için belli ölçüde sterilizasyon önlemleri uygulanmaktaydı.

• “Sosyalizasyon” yani ücretsiz tedavi uygulanmaktaydı.

• Kurumun masrafları vakıf geliriyle karşılanmakta, böylece devamlılığı sağlanmaktaydı.

• Tedavilerin hepsi bilimseldi, dini bir yanı yoktu.

Batı’da bu özelliklere sahip hastanelerin kurulması çok sonraları gerçekleşmiştir.

Örneğin fonların veya vakıfların kurulması daha çok 20. yüzyılda ortaya çıkmıştır.

Akıl hastalığının tanrının verdiği bir ceza olmadığı düşüncesi Batı’da 18. yüzyıldan itibaren

şekillenmeye başlamış, sterilizasyon önlemlerinin uygulanması ise ancak 20. yüzyıldan itibaren

yaygınlaşmıştır.

Batı’da belli ölçüde ücretsiz tedavi uygulamasıyla ise 20. yüzyıldan itibaren karşılaşılmaktadır,

devlet eliyle hasta ve sağlıksız kişilere bedava sağlık hizmeti verilebilmiştir.

Dr. İsmail BAYTAK

İslam Dünyası’nda Bilim

Astronomi-Rasathaneler

BİLİM TARİHİ

Gözlemevi ya da Rasathane: rasat gözlem, hane ise ev anlamına gelir.

Uzaydaki her çeşit değişikliği gözlemlemek, veriler toplamak, incelemek için kurulabilirler.

Rasathaneler yıldızların hareketlerini gözlemek için kurulmuşlardır.

Rasathaneler uzayı gözlemlemek için yapılırlar.

Dolayısıyla en iyi gözlem yapılabilecek yüksek ve havasının yıl boyunca açık olan

yerler tercih edilir.

İskenderiyeli Batlamyus (2. yy) El Macesti kitabında Kanarya Adalarını esas

alıyor. Çünkü son kara parçası ora. Uçsuz bucaksız bir okyanus uzanıyor

ardında.

Uluğ Bey de benzer bir mantıkla, Kamçatka’yı yani Asya’nın en doğusunu

mebde-i tûl (başlangıç meridyeni) olarak kabul ediyor. Günün ilk ışıkları o

sahile vuruyor zira.

Hindlilere sorarsanız Ganj, Mısırlılara sorarsanız piramitler ayar vermeli

dünyaya.

Romalılar ise ne münasebet diyor “İstanbul varken merkez mi aranır başka?”

Hatta Kral Konstantin Yerebatan Sarnıcının yanına dört ayaklı bir abide

(Milyon Taşı) diktiriyor (4.yy) “Başlangıç noktası” ilan ediyor.

Hangi şehir ne yönde ve kaç fersah uzakta? Tek tek yazdırıyor tabelalara.

İstanbul hem Roma’nın hem Osmanlı’nın payitahtı, Bir yanı Asya, bir yanı

Avrupa. Denizleri de denizcileri de buluşturuyor. Napolyon dahi “eğer bir gün

Dünya tek devlet olursa İstanbul’dan yönetilmeli” diyor.

Ticaret’in başkenti o, siyasetin başkenti o, ilme, sanata, mimariye yön

veriyor.Osmanlı coğrafyacıları sıfır noktası olarak Ayasofya Camisinin

kubbesinin aleminden geçen meridyeni (Tûl-u Dersaadet) gösteriyorlar. Dünya

Müslümanları da aynı kanaatte, halife öyle buyuruyor zira. İngilizler korsan bir

toplantı ve baskın bir oylama ile Greenwich’i dayatıyorlar dünyaya. “1884 -

Uluslararası Meridyen Konferansı”na 25 ülkeden 41 delege katılıyor. Fransa,

Paris’te ısrar etse de Kraliyet ikna gücünü kullanıyor, 22 oyla Greenwich

seçiliyor. Osmanlıyı temsil eden Ahmet Rüstem Efendi yine de bir şerh

koyduruyor karara. İngilizler Milyon Taşını çalıp Britanya’ya. (1886).

Greenwich rasathanesi boylamların başlangıcıdır.

Türkiye'de Antalya'da Toroslarda kurulu olan rasathane en çok bilinen ve gelişmiş olanıdır.

TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi Yerleşkesi Antalya'dan yaklaşık 40 km uzaklıktaki Saklıkent'te bulunan

Bakırlıtepe'de kuruludur. Deniz seviyesinden 2500 m. yükseklikte bulunan Bakırlıtepe, Antalya'nın batısında

yeralan Beydağları'nın en yüksek zirvelerinden biridir.

İstanbul Sancaktepe

14inch çap. Teleskop

gözlem evi

Erzurum

Doğu Anadolu Gözlemevi

2020'de

İslam Dünyasında Astronomi

•İslâm Dünyası'nda bilimsel faaliyetlerin gelişmesinde devrin devlet adamlarının ve bizzat halifelerin önemli rolü olmuştur. Bunlardan, örneğin Hârûn el-Reşid (775-809) ve Memûn (Beyt el-Hikme) (813- 833), bazı vezirler ve zengin aileler bilimsel faaliyetleri maddi ve manevi olarak desteklemişlerdir.

•Bunlardan Memûn 830 Bağdat’ta Bilgelik Evi (Beyt el-Hikme) adıyla çevirilerin yoğun olarak gerçekleştirildiği bilimsel bir akademi kurmuştur.

•Hem pratik (doğrudan gözleme dayanan) hem de kuramsal astronomi üzerine çalışmışlardır.

•Yeni gözlem araç-gereç, teknik ve teknolojileri üretmişlerdir (trigonometri kullanılmıştır).

•Aristo’yu takip ederek Dünya merkezli evren modeli üzerinde çalışmışlardır.

•Ptolemaios’un dış merkezli ve çember merkezli sistemlerini kullanmışlardır.

•İç içe geçmiş küreler sistemi de tartışılmıştır.

BATTANİ

•Rakka’da gözlemevi kurdu

•Trigonometrik fonksiyonları ilk kullanan kişidir.

•Presesyonun (devinme) yıllık değerini ve ekliptiğin eğimini hesapladı.

•Sinüs fonksiyonunun cetvelini hazırladı

•Gözleme dayalı astronomiyle uğraştı,

•Kuramsal bilgilerin gözlemlerle doğrulanması çabasındaydı,

•Gelişmiş aletlerle ölçüm yaptığı için çalışmaları hassas ve tutarlı olmuştur

Dünya ekseninin 27.000 yılda bir tamamladığı 360 derecelik dönüş

İBNÜL HEYSEM

•Ptolemaios (Batlamyus) un evren sistemini hem dinamik hem de matematik açıdan eleştirmiştir.

BEYRUNİ

•Daha hassas ölçümler almak amacıyla yeni teknikler geliştirdi (verniye ilkesinin)

•Yerin çevresini 42000 km olarak buldu (~40000km)

FERGANİ

•Gezegenlerin ve sabit yıldızların uzaklıklarını hacimlerini ve çaplarını hesaplamıştır.

•Astronominin esasları adlı eseri batı dünyasında büyük ilgi görmüştür.

TUSİ

•Yeni bir yer merkezli sistem önerisinde bulunmuştur

• Tusi çifti olarak adlandırılan iki dairesel hareketten doğrusal hareketin oluştuğu sistemi geliştirmiştir

Astronomi biliminde Müslüman/Türk Uluğ Bey ve Ali Kuşçu’nun önemli çalışmaları var.

Uluğ Bey (1395-1449) Asıl adı Mehmet Torgay'dır.

Hem bir sultan/hükümdar, hem bir bilgin.

Uzmanlık Alanları: Astronomi, Matematik.

Dünyaca ünlü Türk matematikçisi ve astronomi bilginidir.

Timurlenk'in torunlarından hükümdar Muînüddin Şah Ruh'un oğludur.

Semerkant’ta doğmuş orada kurduğu rasathanede gözlemler yapmış, bilim tarihinin

en büyük ziclerinden (yıldızlar kataloğu) birini hazırlamıştır.

1018 yıldızın koordinatlarını bugünküne yakın bir biçimde tespit etmiştir.

Hazırlamış olduğu bu zic ancak 100 yıl sonra Avrupa’ya geçmiştir.

batı dünyasında da büyük ün kazanan bu eserleri "Zîc-i Uluğ Bey" olarak tanınmıştır

Bu zic, 17. yy.a kadar düzenlenmiş en büyük zicdir.

ALİ KUŞÇU

15.Yy

Fatih Sultan Mehmet dönemi bilim adamlarındandır.

Semerkant’tan İstanbul’a gelmiş ünlü Türk matematik ve astronomi bilginidir.

Ayasofya medresesinde dersler vermiştir.

KUŞÇU 1447 yılında vefat etmiştir.

Ekliptiğin (dünyanın eksen eğikliği) eğilimini hesaplamış ve şu sonucu bulmuştur:

23 derece 30 dakika; Bugünkü veri ise: 23 derece 27 dakika.

Ayın, farklı dönemlerde almış olduğu muhtelif şekilleri çizmiş ve bu değişimlerin

izahını yapmıştır.

Seydî Ali Reis (1498? Galata, Beyoğlu, İstanbul-1563) adıyla tanınan Alî ibn Hüseyin el-Kâtibî’nin doğum tarihi

kesin olarak bilinmemektedir. Rodos’un fethinden sonra Barbaros Hayreddin Paşa’nın komuta ettiği donanma ile

bir çok savaşlara katılmıştır. Pîrî Reis ve Murad Reis’in Portekiz donanmalarına karşı başarısız olmaları

nedeniyle, Kanûnî Sultan Süleyman tarafından donanma komutanlığına getirilmiş ve Basra’daki Osmanlı

donanmasını Kızıldeniz’e getirmekle görevlendirilmiştir. Ancak Umman Denizi’nde Portekizlilerle savaşa tutuşan

Seydî Ali Reis, bu savaşta yenik düşmüş ve yaklaşık üç buçuk yıl süren ve çoğu karada geçen bir yolculuk

sonunda İstanbul’a ulaşmayı başarmıştır. Bu seyahati sırasında Mir’ât el-Memâlik (Memleketlerin Aynası) ve

Muhît (Okyanus) adında iki önemli eser kaleme almış ve 1557’de İstanbul’a döndüğünde bu eserlerini Kanûnî

Sultan Sülayman’a takdim ederek kendisini bağışlatmıştır. Eserleri çok beğenilmiş ve kendisine 80 akça maaş

bağlanarak Dergâh-ı Âli müteferrikalığı görevine getirilmiştir. Bir müddet sonra da, DiyarbekirTimar

Defterdarlığı’na tayin edilmiş ve bu görevini sürdürürken vefat etmiştir.

Seydi Ali Reis, Kaptan-ı Deryalık da yapmış olan Osmanlı denizcisi. Osmanlı Devleti'nin Büyük Okyanus rüyasını

gerçekleştirmek için görevlendirilen denizci. Türk amirali, coğrafya ve matematik bilgini.

SEYDİ ALİ

REİS

1554’de Ahmedabat’ta yazdığı “Muhit Hint Denizleri”; yelken açan denizcilere klavuz almadan sefer etme

olanağını sağlayacak bilgiler taşıyan bir eserdir. On bölümden oluşan eser, şu konuları içerir: Yön tayini, zaman

hesabı, takvimler, pusula taksimatı, denizcilik için önemli bazı yıldızların yeri ve adları, ünlü limanlarla adaların

kutup yıldızına göre yerleri, astronomik bilgiler, rüzgarlar ve muson yağmurlarının başlangıç tarihleri, sefer yolları,

büyük tufanlar ve alınacak önlemler. Muhit’in dördüncü bölümünün ekinde, Amerika kıtası hakkında bilgiler

bulunmaktadır. Buna göre Muhit, Kitab-ı Bahriye’den sonra Yeni Dünya ile ilgili ikinci yazılı bilgi kaynağı

olmaktadır.

Muhit’e ek olarak bölge haritalarının bulunması bu tür portolonların ortak özelliklerindendir. Bu haritaların, ileri

tarihlerde Osmanlı Sarayı’nda meydana getirilen bazı atlaslara kaynak olduğu söylenebilir.

Seydi Ali Reis’in Muhit ve Mirat’ülMemalik’ten başka iki kitabı daha bulunmaktadır. Astronomiye ait bilgiler içeren

bu kitaplardan ilki, Ali Kuşçu’nun Fethiye adlı eserinin çevirisine ilavelerle oluşturduğu Hulasatü’lHey’e’dir. Diğer

eseri Mir’at-ı Kâinat’ta, usturlabın kullanışı ve yapımı, yıldızların ve güneşin yüksekliğinin ölçülmesi, zaman

ölçümü ve kıblenin belirlenmesi üzerine bilgiler vermektedir. Seydi Ali Reis, yerin yuvarlak olduğunu, dağların

yüksekliğinin yerin yuvarlaklığını bozmayacağını söylemiştir. Yer yarıçapının 1545 fersah olduğunu yazmış ve ağır

cisimlerin yerin merkezine doğru düştüklerini eklemiştir.

SEYDİ ALİ REİS’İN ESERLERİ

MİRAT’I KAİNAT :

Güneşin hareketinden, yıldızların uzaklığından; kıblenin ve öğle vaktinin tayininden, nehirlerin genişliğinin

tespitinden ve rub’umeceyyibden bahseden bir eserdir.

HULASET’EL- HAY’A :

Halep’ te bulunurken hey’et ve matematik dersleri alan Seydi Ali Reis, Ali Kuşçu’nun Fethiye isimli eserini

tercüme etmiş ancak bununla yetinmeyerek Mahmud b. Omar al Çağmini’den ve Kadızade-i Rûmî Musa

Paşa’nın eserlerinden de faydalanarak tercümesine bir çok ilaveler yapmıştır.

KİTAB AL-MUHİT Fİ İLM’AL-EFLAK VA’L ABHUR :

Seydi Ali Reis kısaca Muhit adı ile tanınmış olan meşhur eserini 1554’te Haydarabad’da bulunurken kaleme

almıştır. Geçirdiği tecrübelerden sonra kaptanlara ve gemicilere kılavuz olmadan Hint denizlerinde kolaylıkla

dolaşım imkanını verecek bir kitap hazırlamak isteyen Seydi Ali Reis bu eserinde; yer tayini, zaman hesabı,

takvimler, pusula taksimatı, denizcilikte önemli bazı yıldızlar ve yıldız grupları; meşhur limanlar, Hindistan’ın

rüzgar- altı ve rüzgar-üstü sahilleri ile Hint denizindeki adalar, rüzgarlar, tayfunlar, sefer yolları hakkında mühim

bilgi ihtiva etmekte; kitabın dördüncü bölümünde Yeni Dünya ( Amerika) ya ait bir bölüm de bulunmaktadır.

KatipÇelebi, Cihannüma’ sında Seylan, Cava, Sumatra ve diğer adalar hakkında verdiği bilgiyi aynen Muhit’ ten

nakletmiştir.

MİR’AT AL’ MEMALİK :

Seydi Ali Reis’in Hindistan’dan Bağdad’a dönüşünde yol arkadaşlarının, görülen şehirleri, karşılaşılan değişik ve

ilginç olayları, ziyaret edilen türbeleri ve çekilen zorlukları anlatan bir kitap yazmasını istemeleri üzerine kaleme

almaya başladığı bu eseri 1557′ de İstanbul’da tamamlamıştır. Süveyş kaptanlığına tayininden sonra

yaşadıklarının bir hikayesi olan bu eserde Seydi Ali Reis, geçtiği memleketler, tanıştığı hükümdarlar ve şahit

olduğu olaylar hakkında bilgi vermektedir. Aynı zamanda şair olan Seydi Ali Reis’ in Mir’at al-Memalik’ te

şiirlerinden örnekler mevcuttur

Astronomi alanında ilk çalışmalar Takıyüddin Mehmet tarafından İstanbul’da başlatılmıştır.

Osmanlı’da 1577 İlk gözlemevini(Rasathane) kuran astronomdur.

Ancak bu rasathane birkaç yıl sonra yıkılmıştır.

Takiyüddin'in rasathanesi

III. Murat'a sunulan "Şehinşahname"'den

minyatür

Doğum 1521

Şam

Ölüm 1585 (63-64 yaşlarında)

Meslek Osmanlı Türkü hezârfen.

Gökbilimci, Mühendis ve Matemati

kçi

Vatandaşlı

k

Osmanlı İmparatorluğu

Dönem 16. yüzyıl

Konu Bilim

Istanbul Rasathanesi'nde çalışan alimler

Nihayet 1577'de Tophane sırtlarındaki Dârü'r-Rasadi'l-

Cedid açıldı. O zamana kadar Takiyüddin, rasatlarını

Galata Kulesi'nden yaptı. Rasathanede bu ilmin

kitaplarından müteşekkil bir de kütüphane kurdu. O

zamana kadar rasathanelerdeki âletleri geliştirdi ve bazı

yeni âletler yaptı. Personeli, 8 râsıd, 4 kâtip ve 4 de

müstahdem olmak üzere 16 kişiydi. Tam o senelerde geçen

kuyruklu yıldızı da gözleme imkânı buldular.

Hayatı:

1521 yılında Şam'da doğdu.

Esas ismi Muhammed bin Ma'ruf olup, aslen Şamlıdır.

Eğitiminden sonra Tennis kadılığına atandı.

Takiyyüddin'in kendisi kadı babası gibi din adamıdır.

Medrese tahsili görüp Mısır'da kadı oldu.

1570'de ailesiyle İstanbul'a geldi

Kadılığı sırasında yaptığı gözlemler ile ün kazandı.

Takiyyüddin-i Râsıd (Rasatçı Takiyyüddin) diye tanınır.

1571'de Mustafa Çelebi'nin ölümünden sonra II. Selim tarafından saray müneccimbaşılığına atandı.

1574 yılında Galata Kulesi'nde gözlem çalışmalarına başlamıştır.

Özellikle trigonometri alanındaki çalışmaları ile meşhurdur.

Takiyüddin sinus, kosinus, tanjant ve kotanjantın tanımlarını vermiş, ispatlarını sergilemiş ve cetvellerini

hazırlamıştır.

Ekliptik ile ekvator arasındaki 23° 27' lik açıyı, 1 dakika 40 saniye farkla 23° 28' 40" şeklinde bularak o tarihte

ilk kez gerçeğe en yakın ve doğru dereceyi hesaplamıştır.

Beşiktaş'ta Dolmabahçe Sarayı'nın yerinin asıl sahibidir. Çocuğu olmadığından devlete kalmıştır.

Eserleri:

Eserleri hakkında; Takiyüddin’e ait el yazmalarının bir kısmı Boğaziçi Üniversitesi Kandilli Rasathanesi ve

Deprem Araştırma Enstitüsü’nde bulunmaktadır.

Enstitü’nün UNESCO ile (Birleşmiş Milletler Eğitim Bilim ve Kültür Organizasyonu) birlikte yürüttüğü "Memory

of the World" projesi çerçevesinde, Takiyyüddin’e ait el yazmalarının da içinde bulunduğu 821 Türkçe, 414

Arapça ve 102 Farsça, toplam 1337 eser mikrofilmleri çekilerek CD-Rom üzerinde kataloglanmaktadır.

Takiyüddin’in diğer eserleri başka kütüphanelerin raflarındadır.

Topkapı sarayında bulunan sekstant bir el yazması

Takiyüddin'in Rasathanesi (Dar-ü'r Rasad-ül Cedid),

Osmanlı Devleti'nde 16. yüzyılda namaz vakitlerinin belirlenmesi, kıble yönünün tayin edilmesi ve takvimin

hazırlanması için gökbilim kullanılmaktaydı ancak kurulan küçük çaplı rasathanaler gündelik hayata yönelik

oldukları için uzun ömürlü olmamıştı.

1574 yılında Galata Kulesi'nde gözlem çalışmalarına başlamıştır.

1575 yılında Osmanlı bilgini Takiyüddin tarafından İstanbul'da Tophane sırtlarında kurulan gözlemevidir.

1571 yılında Osmanlı Sarayı'na Müneccimbaşı Mustafa Çelebi ölünce yerine Müneccimbaşılığa

atanan Takiyüddin'in padişah III. Murad'a, astronom Uluğ Bey'in Semerkant'da hazırlattığì "Zic-i İlhani" adlı

astronomi gözlem ve hesaplarının eskidiğini belirten raporunu sunmasından sonra kurulmuştur.

Uluğ Bey Zîci'nin gününü doldurduğunu, günün ihtiyaçlarına uygun olmadığını ve yeni gözlemler ışığı altında

yeni tablolar oluşturulmasının gerekliliğini açıklayan bir layiha hazırlayıp padişah III. Murat'tın huzuruna çıkan

Takiyüddin, Padişahın adıyla anılacak bir zîc hazırlamakla görevlendirilerek rasathanenin kurulması için izin, yer

ve ödenek aldı; rasathanenin müdürlüğüne atanarak inşasına nezaret etme görevi de kendisine verildi.

Kaynaklara göre gözlemevinin kurulması için hükümetin tahsis ettiği masraf on bin altındır; Bu tutar o dönemde

büyük bir miktardır ancak Merâga ve Semerkand gözlemevlerinin masrafları göz önüne alındığında oldukça

düşüktür.

Hoca Saadettin ve Sokullu Mehmet Paşa'nın desteği ve padişah III. Murat'ın

fermanıyla 1577 yılında Tophane sırtlarında Takîyüddîn’in yönetimi altında bir gözlemevi olan Takiyüddin'in

Rasathanesi kurulmuştur.

İstanbul Rasathanesinin yapımına kesin olarak ne zaman başlandığına dair kanıt niteliğinde herhangi bir belge

bulunmamasına karşın, rasathanenin aletleri ve yapımı tamamlanmamış bile olsa 1575-1580 yılları arasında

gözleme açık olduğu belirlenmiştir.

Rasathane 1580 yılında, Şeyhülislam Kadızade'nin onaylayan fetvası ve padişah III. Murad'ın emriyle denizden

topa tutularak yıkılmıştır.

Istanbul Rasathanesi'nin kurulu olduğu bölgede bir bina üstüne

rasathane anısına yerleştirilmiş rubu tahtası

Gözlemevinin yerleşim yeri için İstanbul'da Avrupa yakasında

bulunan yüksek bir yer olan Tophane sırtlarındaki bir bölge

seçilmişyir. Bu yer kimilerine göre "Galatasaray Mektebi'nin

bulunduğu mevki civarında"; kimi kaynaklara göre Galata

Kulesi'nde ve Galata Sarayı'da; kimilerine göre ise Galata

Dağı'nın tepesindedir.

Rasathane Ocak 1580 yılında, Şeyhülislam Kadızade'nin onaylayan fetvası ve padişah III. Murad'ın emriyle

denizden topa tutularak yıkılmıştır.

İlber Ortaylı'ya göre İstanbul'daki bir depremden sonra halk ayaklanmış ve depremin rasathane yüzünden

olduğunu söylemişlerdir. Sarayın önünde büyük gösteriler olmuş, bunun üzerine III. Murat, denizden top atışı ile

rasathaneyi yıktırmak zorunda kalmıştır.

Rasahathanenin yıktırılma sebebi kesin olarak bilinmese de 1577 yılında gözlenen kuyrukluyıldızın ve 1578

yılında meydana gelen veba salgınının rol oynadığı, Takiyüddin ve personelinin meleklerin bacaklarını gözlediği

yolundaki söylentilerin şüpheleri arttırdığı söylenir.

İddiaya göre rasathanenin tamamlanmasının üzerinden birkaç ay geçtikten sonra beliren bir kuyruklu yıldız

nedeniyle Sultan III. Murad Takiyüddin'den kehanette bulunmasını talep etmiş, o da bu yıldızın bir mutluluk ve

saadet devrinin habercisi olduğu tahmininde bulunmuştu. Ancak bunun tam aksine o devirde ortaya çıkan bir

salgın hastalığın getirdiği felaket nedeniyle rasathanenin muhaliflerinin sayısında bir hayli artış olmuştu.

Takiyüddin gözlemlerine bir iki yıl daha devam edebilmişti.

Bazı kaynaklar ise bilime muhalif bir tarikatın yıkım kararının alınmasında etkili olduğunu belirtmektedir.

Kimi araştırmacılar rasathanenin yıkılmasının gerçek sebebinin bir siyasal çekişme olduğu iddia edilmiştir.

Rasathanenin kurulmasına önayak olan Hoca Sadettin Efendi’nin Şeyhülislam Kadızade Ahmet Şemsettin Efendi

ile farklı siyasi gruplarda yer alması ve bu gruplar arasındaki çekişmenin yıkıma sebep olduğu sanılmaktadır.

Takiyüddin'inkine dayanan Denimarkalı astronom Tycho Brahe'nin sekstantı

Peki ne oldu da rasathane devreden çıkarıldı?

Güya zamanın şeyhülislâmı Kâdızâde Ahmed Şemseddin Efendi, padişaha bir mektup yazıp, rasathanenin

uğursuz olduğu, veba salgınının rasathane yüzünden başladığı ve rasat yapılan her beldede âfet olduğu

hakkındaki dedikoduları padişaha iletmiş.

Padişah da rasathaneyi kapatmış; hatta binası da Kılıç Ali Paşa'ya yıktırılmış (1580).

Bunu Osmanlı ilim hayatı üzerine meşhur kitabıyla tanınan Atâî söylüyor.

Bir kere Atâî'nin doğum tarihi hadiseden sonradır.

Üstelik kitabında rasathanenin kuruluş ve kapanış tarihlerini bile yanlış vermiştir.

Kâdızâde, hem fıkıh, hem de fen âlimidir. Geometri ve astronomi üzerine eserleri vardır.

Böyle bir âlimin, öyle bir mektup yazdığını düşünmek dahi gülünçtür.

Şu halde bu meselede Atâî'ye itimat etmek doğru değildir.

Bu arada hatırlatayım finalde çoğu resim olan yalnızca bu 83 sayfalık slayttan sorumlusunuz

Meselenin ipuçları, Şehinşahnâme'de bulunuyor.

Takiyyüddin, padişaha: "Düşman kederinden kıvranıyor; artık rasatın sona erdiğini emir buyurun da kötü niyetli

ve kıskanç kimselere ibret olsun" diye arzediyor. Yani zaten maksat hâsıl olmuştur. Tansiyonu yükseltmeye

gerek yoktur. Anlaşılıyor ki kendine mahsus bir şahsiyettir.

Devletin ileri gelenleriyle anlaşmış; ama alt kademedekilerle düzgün bir münasebet kuramamıştır.

Muhtemelen hased ve düşmanlığa uğramıştır.

Gelibolulu Âli de, Künhü'l-Ahbar'da, geçimsizliğinden bahsediyor.

Buna, bir de veba gibi menfilikler eklenince, vaziyeti kavrayan Takiyyüddin, kendi rasadhanesini kapattırıp,

köşesine çekiliyor.

Çalışmalarına devam ediyor.

1585'de 60 yaşında vefat ediyor. Yahya Efendi'ye defnolunuyor.