Vl.I. ıuı. Otorı. (2004) . LO. i : S-II

KOYUNLARDA SÜT VERIM ÖZELLIKLERi VE KONTROLÜ

Emine Hesna ŞahinO1 A1iAkmaz2

MUk Yield Charactertstlcs and Control in Sheep

Özet : SUL verim kontrolOile bir koyundan bir gUnde wl !ak1asyon sOresınce ne kadar süt elde edildiği belirlenir. SUL ve­riminin artınlması na ilişkin seleksiyon çalışmala rı na veri temin edilmesi ve süt koyuntuluQUnda damıılı k seçiminde kriteralınması bakımından sCıl verim konlroıo Onemlidir. Süt verim kontrolleri ile damııl ık cIeOeri iyi olandam ızl ık adaylarının be­lir1enebilmesi, sOrüdeki dOşOk venma bireylerin tespit edilerek ayıklamanm isabetli yapı labilmesi, ayrıca sOrünOn gerçekverim dOzeylerine uygun olarak beslenebilmeleri, devamlı uygulanan kontroller sayesınde mastitisin erXen teşhis ve le­davismin yapılarak işletmenin ~rayacaQı zarann en aza indınlebilmesi saQlanabilır.

Anahlar Kelimeler : Koyun, Süt Verimi, Süt Verim KontrolO

Summary : The amount ol milk yield ora sheep per dayand ladationcan De Cı~temı:ı.ed by the milk yield cceıroıs . Milkyield controlsare importanl in determining theamount ol milk ;)blaineddUri"9 !ho tecteucn period. in ensuring data for ine­reasing milk yieid reıeted to selection studies_They are also important lor being e criterion in milk sheep breec seıecnco . indeıeımining the animal~ with poor performanceso as lo rnake an ecccreteselection. In addilion il will be possible. to teecthe animals accordıng tc !heir reeı yiekl abililiesand to minimize the economic ıcses ol yiekl by early diagnosing and tre­aıment ol masmisasa resurt ol regular ccorrce in theflock.

Key Words : Milk Yield, Milk Yiekl Conırol, sheep

G iriş

Koyun yeliştiriciliQi birçok ülkede hayvansal üre­timde önemli bir yere sahiptir. Farklı çevre şartıanna

uyum kabiliyeti. uzun yUrüme yetene{ıi vesürü halindeyönetilme özel1iOi koyunun dünyanın çeşitli böl­gelerinde yaygın olarak yetişti ri lmesine imkan ver­mişti r. Düşük kaliteli meralan çok iyi şekilde de­Qer1endirmesi, bakım ve beslenmesinin kolay olması,

daha az emek ve sermayeye ihtiyaÇ göstermesi ko­yunun önemini artırmışt ı r (Bat~ , 1962 ; Yalçın. 1988:Akçapınar, 2000).

Koyunculuk birçok verım yönüne sahip bir hay­vancılık sek törüdür. Koyunlardan elde edilen ve­rimlerin önemliliOi; koyunun ırkı , verim yönü, toplumuntalebi gibi neoenıerte de{ıişiklik gösterir. Koyundancan lı iken (kuzu. süt. yapaQI. gübre) ve kesildiktensonra (et, yaQ. kemik. deri, boynuz. barsak) çeşitli

ürünler elde edilmektedir. K':)yunlardan elde edilentoplam gelı r içinde sOnen ekb edilen pay, mdann sütverimıne baOrı olarak %20-.0 arasındadır (Özcan,1999). Türkiye'de yetiştirilen yeni koyun rrdan geneldedüşük kombine verimli olup yetiştiriciler bunlann birçok veriminden yararlanmaktadır. Türkiyo'de OreUlen

yıllık 9 503 755 ton sütün. yaklaşık % 7.6'sl ko­yunculuktan saOlanmakladır (FAO. 2002).

Dünyanın pek çok ülkesinde slOI r1ar sül hayvanı

olarak d~enendirilirken. bazı ülkelerde koyunlann sü­tünden de yarar1anllmaktadır. Nitekim birçok Asya veAfrika ülkesinde. koyun yetiştiriciliğinde kCçük tanm iş­

letmelerinin öncelikli verim ve önemli gelir kay­naklanndan biri de koyun sütüdür. Koyun sülü yCıksek

yaO ve protein oran ına sahip oluşundan dolayı ısrail.

ıtalya ve Fransa'da da önemle ele alınmakta ve dÜn­yaca ünlü koyun peynir1eri üretilmektedir. Peynir ve yo­Qurt yapımında kullanılması nedeniyle koyun sütü, yük·sek fıyatta alıcı bulmakta ve süt koyunculuQuna ilgiyiamırmaktadır. Türkiye'de de koyun sütünden yapılan

mamullerin yüksek ftyetla satılma1anna rağmen taleplerifazladır VCJ bu durum da koyunlann sağılmasına olane{ıi limi amırmakladır .

Süt, "üksek deQerli ve yavrunun çeşitli besin ih­tiyaçlarırıı karşuayabikn bir besin maddesi olup, ko­yuf'\lardı. süt; kuzunun hayatta kalması ve sonrasında

sütten kesime kadar canlı ağınık kazanmasında çok et·kili bir faktördür. Süt. yavru beslenmesinde temel g ıda

maddesi olmasının yanı sıra. gıda endüstrisinin de

Geliş Tilrih! : 0 1.05.2003 e . hC$3hin@aku.cdu.lrI . Afyon Kocatepe Ümversitcsl Veteriner Fakültesi, Zootekn i Anab ilim Dal ı . ArYONı . Selçuk Ünivers itesi veıcn ner Pakulresi,Zootc kni Anabilim Dal ı . KONYA

ŞAHIN. AKMAZ

önemli hammaddelerindendir.

Türkiye'de süt verimini artımlak amacıyla yapı lan

ıs lah çalışmalarında Akkaraman ve Morkaraman ırkının

ı s lah ı için Ivesi ırkı kullanılmış ve meydana gelen me­lezlerin Ivesilerle aynı düzeyde süt verdikleri bil­dirilmiştir (Özsoy ve Vanlı , 1986). Kıvırcık ırkının ıslahıiçin Almanların s ütçü ırkı olan Ost Friz kullanılmış veTahirova (%25 Kıvırcık, %75 Ost Friz) koyunu adı ve­rilen tip oluşturulmuştur (Sönmez ve ark, 1975). Ka­rayaka koyunun ıslahı amacıyla Sakız ırkı kullanılmış vesüt verimi yükseltilmiştir (Arıtürk ve ark, 1987). Dağlıç ır­

kının süt, yapağ ı ve canlı ağırlık bakımından iyi­leşt i ri lmes inde ivesi ırkından faydalanma imkanları

araştırı lm ış ve elde edilen Fı'ler, Asaf x Fı me­lezlemesiyle genotipinde %25 Ost Friz, %50 Ivesi,%25 Dağlıç taşıyan et, süt ağırl ıklı Acıpayam koyunuge l iştirilmeye çalışılmıştır (Kaymakçı ve Sönmez,1992). Bunların yanısıra süt ve döl veriminin artırılması

amacıyla yapılan melezleme çalışmalarında Sönmezkoyunu (%25 Sakız, %75 Tahirova koyunu), Türkgeldikoyunu (%75 Tahirova koyunu, %25 Kıvırcık) , Asaf Ko­yunu (%50 Ost Friz, %50 Ivesi), Menemen Koyunu(%75 Ile de France, % 25 Tahirova) elde edilmiştir.

Süt verimini etkileyen faktörler : Meme bez­lerinden sütün salgılanması olayına laktasyon denir.Koyunlarda laktasyon süresi 3-5 ayarasında de­ğişmektedi r. Yerli ırklar 3-5 ay, etçi ırklar 3-4 ay vesütçü ı rklar ise 7-8 ay kadar sağılabilir. Laktasyonunbaşında koyunların süt verimleri düşüktür, zamanlaartar ve yağlı kuyruklu yerli ı rkıarda 60-70. günlerde,etçi, yapağıcı ve sütçü ırkıarda 30-40. günlerde en yük­sek seviyeye çıkar. Bir süre bu seviye devam eder vesonra azalmaya başlar. Laktasyonun sonlarına doğru

iyice azalır (Akçapınar ve ark, 1984; Küçük, 1995; Ak­çapınar, 1996; Akçapınar, 2000). Türkiye yerli koyunırkıarının ortalama laktasyon süt verimi 70-80 kg dü­zeyindedir. Dünyadaki yüksek verimli süt tipi ko­yunlarda ise bu rakam 600-700 kg'ı bulmaktadır.

Koyunlarda laktasyon süt verimini etkileyen baş­

lıca faktörler şunlardır:

1.1. Irk: Süt verimi ve kompozisyonunu etkileyenfaktörlerden en önemlisi hayvanın ırkıdır (Dağ, 1996;Boztepe ve ark, 1998; Akçap ınar ve Özbeyaz, 1999).Çeşitli ırkıarın ortalama süt verimleri incelendiğinde buyönden ırklar arasında büyük farklar olduğu gö­rülmektedir. Irklar arasındaki bu fa rklılıklar büyük oran­da onların genetik yap ı ları ndan ileri gelmektedir. Yerlikoyun ırkıarından Kıvırc ık ırkının ortalama laktasyon sütverimi 60-90 kg iken, Sakız ve Ivesi sürülerinde or­talama laktasyon süt verimi 120-180 kg dı r. Bat ı AI­manya'daki Doğu Frizya koyunlarından ise bu rakam500-700 kg'dı r. Bu farklı lıklar kısmen hayvanları n ge­netik yapı larından kısmen de çevre faktörlerinden kay-

6

naklanmaktadır. Süt verimine özgü kalıtım derecesinin0.13-0.54 (Sönmez ve Kaymakçı , 1987),0,15-0,60 (Ak­çapınar, 2000) gibi yüksek düzeylerde olmas ı bu yönde

. yapılacak seleksiyonla ilerleme sağlanabileceğ in i gös­terir. Irklar arasındaki süt verimi farklılıklarının büyük ol­ması gerek yeni ırkıarın oluşturulmasında, gerekse yerliı rkıa rı n iyi leştirilmesinde yararlan ılmaktad ı r.

1.2. Yaş : Hayvan erginlik çağına ulaşıncaya

kadar, yaşın ilerlemesiyle birlikte yıll ık süt veriminde birartış meydana gelir. Erginlik yaşı en yüksek yı l lık süt ve­riminin elde edildiğ i yaş olarak tanımlanabili r. Bu yaş

ırka ve bireye bağlı olarak koyunlarda 4-6 yaş ara­sındadır (Yalçın , 1981). Koyunlarda süt verimi ilk do­ğumda en düşük seviyededir. Yaşla birlikte artarak ko­yunun verim yönüne göre genellikle 4 yaşında enyüksek seviyeye çıkar, 4-6 yaşlar aras ı yüksek seyrederve daha sonra düşmeye başlar. Etçi ve yapağıc ı ko­yunlar 5-6 yaşlarda damızlıktan çıka rı lırken sütçü ko­yunlar genellikle 7-8 yaşına kadar damızlıkta kullan ı l ı r

(Sönmez ve Kaymakçı 1987; Akçapınar, 2000) .Yı ld ı z

ve Yı ldız (2002), lvesilerde yapt ı kları bir çalışmada 5 ya­şındaki koyunları n diğer (2, 3, 4) yaş gruplarına görehem daha yüksek süt verdiğ i hem de daha uzun lak­tasyon süresine sahip oldukların ı b ildirmişlerdir. Ko­yunun yaşın ın süt verimine etkili olduğu çeşitl i araş­

tırmalarta da ortaya konmuştur (Vani ı ve ark, 1984;Akbulut, 1989; Demir, 1991; Dağ, 1996: Cardellino veBenson, 2002).

1.3. Vücut Kondisyonu : Vücut kondisyonu iyi olankoyunlar, zayıf olanlara göre daha iyi laktasyon süt ve­rimine sahiptirler. Kuzulamadan önceki yetersiz bes­leme süt veriminde %50'ye varan bir azalmaya sebepolabilir. Laktasyonun ilk 2-3 haftas ı içinde herhangi birzamanda yapılan yeterli ve dengeli bir besleme ge­nellikle normal süt verim eğrisine ulaşmayı sağ­

lamaktadır. Laktasyonun ilk 4 haftasında beslenme ye­tersizliğin in devam etmesinin getirdiğ i olumsuz etki,ileride uygulanacak iyi bir besleme ile telafi edi­lememektedir Gerek yavrularının doğumu sırasında vegerekse laktasyon boyunca beslenme durumu kötüolan dişiler normal beslenenlerden önemli ölçüde az sütverirler (Akçapınar, 2000).

Koyunun canlı ağırlığı ile süt verimi arasında pozititkorelasyon vardır (AI-Saigh ve AI-Khauzai, 1991). Ko­yunun sütçülük yönünden damızlık olarak seçilebilmesiiçin akrabalarının (ebeveynlerinin, kız kardeşlerinin vekızlarının) süt verimi iyi ve kendisinin laktasyon sü­resinin uzun ve süt verimi miktarının yüksek olması ge­rekir. Ayrıca analık iç güdüsü zayıf, kuzularını iyi em­zirmeyerı, yağlanmış, et memeli ve meme yapıs ı bozukkoyunlar damızlığa uygun değildir (Akrnaz, 1998).

1.4. Beslenme Şekli ve Yemin Niteliğ i : Bir koyunişletmesinden optimum verim alınmasının ana ko-

Koyunlarda Süt Verim Özellikleri. •.

şullanndan biri işletmedeki koyunların verim ve ya­şama payları ile ilgili ihtiyaçları göz önüne alınarak ras­yonel bir şeki lde beslenmeleridir. Koyunlarda bir ye­tişti rme dönemi içerisinde en fazla besin maddesii htiyacı olduğu dönem laktasyon dönemidir. Koyununyem tüketimi laktasyonun ilk 2-3 haftasında %20-50kadar artar ve daha sonra azalır. Laktasyonun ilk dö­nemlerinde besin madde ihtiyacının karş ı lanamadığ ı

durumlarda süt üretimi için vücuttaki depolardan har­cama yapı lı r ve buna bağlı olarak bir ağırl ık kaybı şe­

killenir. Laktasyonun ilk haftasında ortaya çıkan bu ka­yıplar %5'i geçerse süt verimi olumsuz etkilenebilir. Bunedenle hayvanların doğumda iyi bir kondisyona sahipolması ve doğumdan sonraki 1-2 aylık sürede çok iyibeslenmesi gerekir (Akçapınar, 2000).

Taze, genç ve besleyici otlar koyunlarda süt üre­timini uyarıcı etki yaparken meradaki atların kalitesi vekoyunların tükettikleri ot miktarı da süt verimini et­kilemektedir (Snowder ve Glimp, 1991).

1.5. Kuzulama Mevsimi: Genelolarak kuzulamamevsimi rı etkisi, beslenme, meraları n durumu, çevresıcaklığı ve nem gibi faktörlerin ortak etkileri sonucuoluşur (Vanlı , 1983; Akçapınar ve Özbeyaz, 1999). Yı l­

dız ve Yıld ız (2002) Ivesiler üzerine yaptıkları bir araş­

tırmada kuzulama zamanının laktasyon süt verimineve laktasyon süresine etkisinin önemli olduğunu bil­di rmişlerdi r. Aralık ve Ocak aylarında kuzulayan ko­yun la rın laktasyon süreleri arasında önemli farkl ı lık ol­duğu saptanmış , aralıktan sonra kuzulayan koyunların

laktasyon sürelerinin daha kısa olduğunu bil­dirmişlerdi r.

1.6. Doğum tipi ve emen kuzu sayıs ı : Süt veriminietkileyen faktörlerden biri de doğum tipi ve emen kuzusayısıdı r. ikiz doğuran koyunların daha yüksek mik­tarda süt vermeleri, ikizlerin daha fazla süt emmeleriile ilişki lidir. lkizlerirı etkisiyle yüksek oranda salgılanan

süt, laktasyon içinde de sürekliliğini devam et­tirmektedir (Sönmez ve Kaymakçı , 1987). Lak­tasyonun ilk 2 ayında günlük ortalama süt verimi tekizve ikiz analarında 1.5 kg, 1.0 kg, üçüz analarında isebiraz daha fazlad ır. Cardellino ve Benson (2002), ticaribir sütçü koyun sürüsünde yaptıklan çalışmada günlüksüt verimini tek kuzulu 1 ve 2 yaşlı koyunlarda 2,56 ve2,63 kg; ikiz kuzulu 1 ve 2 yaşlı koyunlarda 2,73 ve3,47 kg olarak bildirmişlerdir.

1.7.GÜnlÜk Sağım Sayısı: Sağım sayısı ile ikisağım arasındaki aralık, günlük süt verimini et­kilemektedir. Üç sağım, iki sağıma oranla süt verimi%5-23 düzeyde artırmaktadır (Kaymakçı ve Sönmez,1987). Sık sağılma ile meydana gelen bu artışlar,

meme içi basıncın daha sık düşürülmesine bağlı olaraksüt sekresyonunun daha kolayolmasını ve daha uzunsürmesini sağlamaktadır (Yalçın, 1981).

7

Kuzuların analarını emmesi sütün salg ılanmas ın ı

olumlu yönde etkilemektedir. Diğer taraftan koyunları

sağmanın da süt verimini artırdığını , bunun da süt ve­riminin" yüksek olduğu dönemlerde kuzuların memeyitam olarak boşaltamaması ile ilişkili olduğu bil­dirilmektedir (Sönmez ve ark, 1976). Kuzuları erkensütten kesilen ve sağıma devam edilen koyunlardaelde edilen süt miktarı daha fazla bulunmuştur (Akmazve ark, 1992). Keskin ve Biçer (2000), ivesi koyunlardaemiştirme döneminde günde tek sağ ım uygulamasın ı n

kuzu gelişimini olumsuz etkilemediğin i ve buna ilavetenişletmenin süt üretimini ve karlılığını artırdığın ı bil­dirmişlerdir. Altın ve Çelikyürek (1996) de sütten kesimöncesi süt verimi üzerine kuzu büyütme yönteminin et­kisinin önemli oldUğunu , bu dönemde tek sağım uy­gulamasının pazarlanabilir süt verimini önemli ölçüdeartırdığını tespit etmişlerdir.

1.8. Laktasyon Süresi : Koyunlarda süt veriminibelirleyen bazı kriterler vardır. Bunlar, laktasyon süresi,günlük süt verimi, laktasyon süt verimi ve maksimumsüt verimidir (Küçük, 1995, Boztepe ve ark, 1998). Em·zirme ve sağım yöntemlerinin de laktasyon süresine et­kisi önemlidir (lnaı, 1983).

Koyunlarda laktasyon süresi; yerli ı rkıarda 3-5 ay.etçi ı rkıarda 3-4 ay , sütçü ı rkıarda ise 7-8 ay kadard ı r

(Akçapınar, 1984; Akçapınar, 2000).

Merinoslar üzerinde yapılan bazı araştırmaların so­nuçlarına göre laktasyon uzunluğunun süt verimine et­kisi önemli bulunmuştur (Akmaz ve ark, 1991; Akmaz,1994).

Türkiye'de değişik koyun ı rkıarı üzerinde yap ılan

araştırmalarda; laktasyon süresi merinoslarda bir ça­Iı şmada 109 gün (Özsoy ve Vanlı , 1986), diğer bir ça­lışmada ise 151 gün (Akmaz, 1994), Akkaramanlarda130.3-146.9 gün (Odabaşıoğlu, 1983), Ivesilerde 166­210.2 gün (Odabaşıoğlu, 1983), imroz koyunlannda237.4 gün (Yalçın ve ark, 1980), Sakız ı rkında 154.5gün (Akcan ve ark, 1988) bulunmuştur.

Süt Verim Kontrol Yöntemleri : Süt verim kont­rollerinde 4 yöntem kullanılmaktadır (Düzgüneş veEker, 1955; Özcan 1999). Bunlar;

1. Hollanda Yöntemi

2. lsveç Yöntemi

3. Vogel Yöntemi

4. Trapez Yöntemi

1. Hollanda Yöntemi: Laktasyon süresi boyuncabelirli aralıklarla yapılan kontrol sağımlarından elde edi·len verimler toplanır, kontrol sayısına bölünür. Böyleceelde edilen değer laktasyon boyunca günlük ortalamaverim olarak dikkate alınır ve laktasyon süresi içindeki

ŞAHl . AKMAZ

gün sayısı ile çarpılarak laktasyon süt verimi bulunur.Hollandayönteminin formülü;

n

X= i kıın x L

n =kontrol sayısı

k ı = Herhangibir kontrolde hesaplanan süt verimi

2. Isveç Yöntemi: isveç yönteminde, laktasyonsüresi, eşit uzunluktakontrol dönemlerine (periyotlara)bölünür (1,2, 10,11, 12). Her periyodun müm-kün olduğunca ortasındaki bir gün, verim kontrol günüolarak alınır. Her periyoda ait kontrol gününde eldeedilen verim periyot içindeki gün adedi ile çarpılarak operiyot da ki verim bulunur. Her periyot için böylecehesaplanan verimlertoplanaraklaktasyon verimitespitedilmiş olur. Hayvanın doğurduğu gün ile ilk verimkontrol dönemi arası , birinci periyot kontrol aralığını

verir. Koyunun kuruya çıktığı aydaki son kontrol tamolarakalınır.

n

x= a x i kı - (a12 -A) k ı

kı : ilk kontrol süt verimi

n =kontrol sayısı

a = Kontrol aralığı

A =Doğum tarihi ile ilk kontrol günü arası süredir.

3. Vogel Yöntemi: Bu yöntemde kontrol gün­lerindeki günlük süt verimi ilgili kontrol dönemi içindekigün sayısı ile çarpılarak kontrol dönemleri ile ilgili sütverimleri elde edilir. Kontrol dönemlerinin toplamı dahayvanın laktasyon süt verimidir. Kullanılan en pratikve kolayyoldur.

n

X =a x i k1

4. Trapez Yöntemi : Bu yöntemde bir kontrol gü­nünden onu takip eden kontrol gününe kadar geçensüre bir kontrol dönemi olarak alınır. Her periyodunbaş ve sonundaki kontrol günlerinde elde edilen ve­rimlerin ortalaması o periyot içindeki gün adedi ile çar­pılarak söz konusudönemdeki verim hesaplanır. Diğer

dönemleriçinde aynı şekilde hesaplanan verimlertop­Ianır. Ilk kontrol dönemi verimi, ilk kontrolde elde edilenverimin. kuzulama gününden (kuzulama günü hariç)ilk kontrol gününe kadar geçen günlerin sayısı ile çar-

8

pılarak hesaplanır ve yukarıdaki toplamaeklenir.

n

X = kı xA i k1 + (k ı + 1) xa

2

Koyunun laktasyon süt verimini etkileyen enönemli faktör, kontrol aralığıdır. Kontrol aralığını kü­çültmek için kullanılacak zaman ve para çoğunlukla

bundan sağlanacak yararı karşılayamaz. Bu nedenlehayvan ıslahında kısa süreli verim kontrollerinden deyararlanılmaktadır. Bu yolla hem kontrol masrafları azal­tılmakta, hem de generasyon arası süre azaltılarak ge­netik ilerleme artırılmaktadır.

Süt Verim Kontrollerinin Yapılışı: Süt verim kont­rolleri, süt veriminin artırılmasına ilişkin seleksiyon ça­lışmalarına veri temin edilmesi ve süt koyunculuğundadamızlık seçiminde kriter alınması açısından önemlidir.Süt verim kontrolleri sürünün, işletmenin ve bireyinger­çek verim seviyesinin bilinmesini sağlar. Bunun so­nucundabirey. familya, sürü, işletme, bölge ve ülkedü­zeyindeüretimin miktar ve kalitesi üzerindegüvenilir vefaydalı bilgilerelde edilir.

Süt verim kontrolünün, entansif et tipi ve özelliklesüt tipi koyunculuk işletmelerinde yapılması gereklidir.Süt tipi işletmelerde koyunlar öncelikle sütü için ye­tiştirilmektedir. Et ve et-yapağı tipi koyunculuk yapılan

işletmelerde , kuzu üretiminde karlılığın önemli un­surlarından biri de ana koyunların süt verimlerinin, fazlasayıda yavruyu besleyebilecek durumda olmalarıdır. Bunedenle, et ve et-yapağı tipi koyunculukta da süt ve­rimini belli seviyede tutma açısından da süt kontrolleriyapılmalıdı r.

Süt verim kontrollerinin yararlarını kısaca şöyle s ı ­

ralayabiliriz;

1. Damızlık adaylannın süt verim kabiliyetleri (da­mızlık değeri) kolaylıkla tahmin edilebilir. Böylece da­mızlık seçiminde subjektif kriterlerdeğil , objektif kriterlerkullanılır.

2. Sürü ve iş letmedeki düşük verim kabiliyetli bi­reyler saptanarak ayıklama yapılabilir . Böylece iş ­

letmenin karlılığı artırılabilir .

3. Hayvanlargerçek verim kabiliyetlerine göre ras­yonel olarak beslenebilir. Verd iği süt kadar yem alması

sağlanır. Böylece genetik kapasitenin optimal şartlardaortayaçıkması sağlanmış olur.

4. Işletme ve sürüdedevamlı yapılan kontroller ne­ticesinde mastitisin erken teşhis ve tedavisi yapılarak

verimyönündenekonomikzarar en aza indirilebilir.

5. Hayvan yönetimi daha teknik yapılabilir ve ye·niliklerteknik etemanlana devamlı olarak işletme ve ye-

Koyunlard iı Süt \'ıorim Özıolli ldıo ri .. .

tiştınciye akıanhr.

ro veı1ml kontrolü bir kOY1nJn. bir iaktasyon sü­resince ne kadar süt Verdi{Pni anlamak içiı yapıbr. Buamaçla çeŞdO yöntemle< uyyıJanır. SÜI verim konı·

rollerine kUZUIarnadan yaklaş ık 1·2 hat1a sonra baş­

ıamr ve lak1asyonun sonuna kadar devam edilir. Kont­rol gUnÜnden bir güı öece kuzular anaıanndan ayrılır

ve kontrol günüemzıntmez. Koyun sabahve akşam ikidefa saOılır ve saQılan SOt mikian koyunun günlü< sütvenrni olarak kaydedilir. Kuzulann süt errme dO­nemIennde analanndan UZtı1 süreayn kalmamalanvesırese girmemeleri için, kon tronar iki gCınde de ya.pılabilir. Bunun için 1. günü sabah, 2. günO akşam

saQım yapılır ve bu iki saOım toplamı günlük süt verimiolarak kaydedilir. Ancak saQım süreleri arasında geçensürenin 24 saat oımasına dikkat edili r. OmeQin kcot­mIIer 15 günde bir yapılıyorsa. kuzular 13. gün saat18'de analanıldan ayrılır. 14. gün sabah saaııerinde

saQım yapılır. 15. gün bir oııceki günün sabah sa­gımının t:ııtt9 saatle. kuzular analanndan ayrılı r ve saat18'00 koyuıiar saQıhr. Bu iki saQımın toplamı günlOksüt veıiml Olarak kaydedilir.

SÜI kOnırOOeri haflada. , 5 günde veya ayda biryapılabilir. Kontrol gUııIeri sabah ve akşam sa­~'"""nnoa. koyurdan sa{plan süt OIçCAür ve gÜnIUkst.<veıirni rrlktan tespit edilir. KoyuıcIan elde edilen gen.lük süt miklan, kontrolü ne kadararallldar1a yapdryorsaonuıia çarp ur. süı kontrolleıiniı belir1ef'dOi aralıklarla.

hayvan kuruya Çıkıncaya kadar devam edilir. Ek1e edi·Ien veriler eldemeli olarak toptanı r. BOY1eCe Iaktasyonsüresince bir koyurdan elde edilen süt miklan be­Iirlen ir. EQer sütün bileşimine ilişkin anafızler de (sütteyaQ. kuru madde, protein vs. oranlan) banrlenmek is­teniyorsa sabah ve akşam sütlerinden alınan nu.muneler laboratuara gönderilir. Laktasyon boyunca sütnumunelerinin verilerinin ortalamalan alını r ve sütün bi­leşimi hakkında bilgi edin i lmiş olur.

Süt kontrolleri bir işletmede her gCrt yapılabili r

ancak bu yöntem zaman alıcı ve pahalıcl ır. onun içinsüt kontrolleri iki ayn şekilde yapılabilir.

1. Do\)umla başlayan soL kontrolleri

2. sütten kesimden sonrayapılan soL kontrolleri

ı:>oouı'ia başıayan süt verin kontrolleri uy-guıamas, 3 şel<ide yap"ır (Özcan 1999) :

a. sabah saoımı : Bu tip süt verim kontroü'ıde

koyun 0QIeden sonra kuzulanndan ayrı meraya giderve akşam merada geceier. Ertesi gtil kıJşk.ık vakbkOYUn meradan dOner ve koyunda süt kontrolü yaır

mak amacıyla sagım yapılır. Kontrol sonras ı kUZtJaranaIanna veril ir. Bu safjımda elde edilen süt , iki ile çar­pılarak 24 saaııik toplam sül miktan bulunur. Sakırcası

9

sabahSÜLÜ le akşam sütıilün eşit a1lnarrıarrasıdır.

b. Lkiıdi saoımı : Bu ~ süt verim kontrolü dahaçok kış aylannda yapımakladır. Kış aylanndaki dO­~.... koyun. me<ada gece kalamaz. Bu dun.mdakoyuı. sabah meraya gider. kuzu a011da kalır. Koyunmeradan dOrÜLCe ikinci vakti kontrof saQımı yapılır.

SaOım sonrası kUZt.Jtar anaıanna veriir. SaQırrda eldeedilen süt mik1an iki ile çarpılarak 24 saallik toplam SULmiktan bUı.nJr.

c. AJmaşık ~ım : Kontrol saQU'nan bir gOnakşam. bir gün sabah yapılıp, bu iki süt verimini top­layıp, 24 saatlik toplam süt verim miklan bulunur.

Süt Kontrolleri Ile Ilgili Kavram ve Tanımlar

SCın:ı :Ayn ı ırktan hayvanlann Oıuşturduğu bir gruphayvandır. Farklı ı rklar veya genotipler aynı sürüde biJ.lunabilirancak tıunıarayn deQer1endirilir.

SarPıal koyuı : OoOum yapmıŞ ve süt salg ıs ı

devam eden hayvandır.

Kontroı GClıündeki süt verimi : Bir gCııIük (24saat) veı1ml kapsamaktad". ÖmeQin sabah saat 05 .00de kontrol yapıldıysa. akşam kontrolU da 12 seatsonrasaatH.roda yapımaltdır.

Kortrol periyotIannın UZı.rıIL..9,J : Pratikte kontrolpenyoııan bor hatıadan iki aya kadar oog;şmel<Iedir.

Kontrol periyoitan.. """""" old~ kadar ge­rişletrr<ık swetiyie iaktasyon devam'''''' rııiJrmin ol­dUQU kadar az sayıda konttoi saOıml yapmak ve böy­lece Işletme masraflanm azaIbTlak üzerine yapılan

bütüı araştırmalarda kontrol sayısı azaldıkça bunlaradayanılarak hesaplanan verirTVefe nazaran gös.terdilderi hatalann arnlQ ı tespit edilrriştir

Kontrol aralığı : B irbirin i Izleyen iki kontrol günüaras ındaki süredir. Kontrol sağ ımlannda genellilde 24saatlik verim tespit edilir. Kontrol günündeki ıık sağımla

bir Onceki kontrol gürlOndekl son saQımın arasındaki

süreyi uzatmak veya bir onceki saQıml tam olarak yap­mamak sonuca etki edebilmektedir. iki sağım ara­sındaki slıi'enil uzunluQu ile süt vemi arasında sıkı birilişki bulunmaktadır .

süt Kontrolleri : süt verim kontroieri genel olarakiakıasyon sliesince belirti aralıidarla devam eder. sonkontrol gUrÜ verimin miklan i&e tayin edi1ebılir.

ro öme{p : SÜIÜn içemiş old~u besin klım­ponenlleri (yao.proten, kurumadde vs.). için sabahveakşam süllerinden beliı1i bir mlctar (en az 50 g) alınır.

Bu Bıınan l"UT'ULe sağııan sütü iyi temsil etmelidir.

Laktasyon sıras ı : KoytJr'iann btiulc1JIdan lak·!asyon (1, 2. 3.• • ...6) dur. Ko;wtann yaşı ile biriikleyazılmaı ıcı ı r. Çlrıkü suL verm ile Iaktasyon sıras ı ara ­sında sık, bir ilişki vardı r.

ŞAH! , AKMAZ

Laktasyon süresi : Süt kontrollerinde doğumla

başlayıp, koyunun 50-100 g verdiği zamana kadarsürer. Laktasyon süresi süt tipi koyunlarda 8-10 ayagöre ayarlanmalıdır. Ömeğin bir koyun 1 Ocak 1998tarihinde doğum yapmış ve 5 Ağustos 1998 tarihindede sütten çıkmış olabilir. Bu koyunun laktasyon süresi5.8.1998-1.1.1998 = 7 ay 4 gündür. Ancak bu süre for­mül yardımı ile de bulunabilir.

Formülü : L = n x a - (a /2-A)

n =kontrol sayısı a =Kontrol aralığı

A =Doğum tarihi ile ilk kontrol günü arası süredir.

Laktasyon verimi : Sağım dönemi boyunca ko-yundan sağılan ve hesaplanan süt miktarıdır.

Kuruda kalma süresi : Koyunların kuruya çıktıkları

gün ile bir sonraki kuzuladıkları gün arasında kalan sü­redir. Genelolarak koyunlarda 5-6 aydır.

Servis Periyodu: Koyunun kuzuladığı tarih ile tek­rar gebe kaldığı tarih arasında kalan süredir. Yılda birdefa kuzulama durumunda 7 ay (12-5), iki yılda 3 ku­zulama söz konusu ise uygulanan kuzu büyütme me­totlarına göre 1-3 aydır.

Kuzulama aralığı : Birbirini izleyen iki kuzulamatarihi arasındaki süredir. Bu süre yılda kuzulama sayısı

ve uygulanan kuzu büyütme metotlarına göre 6-12aydır.

Gebelik süresi : Koyunlarda gebe kaldığı sap­tanan son aşım tarihi ile doğum yaptığı tarih arasındaki

süredir.

Sütün ölçüsü: Süt tartılarak g veya ölçülerek mlolarak bulunan miktardır. 50-100 g duyarlı tartı tercihedilmelidir.

Kayıt : Bulunan süt miktarları her koyunun pedigrikartına veya süt defterine işlenmelidir.

Hatanın ölçülmesi : Süt verim kontrollerinde mey­dana gelen hatalar; Kontrol sağımları arasındaki süre(kontrol periyotlarının genişliği), Kontrol periyotları için­de kontrol gününün başta, ortada veya sonda oluşu,

ilk ve son kontrol periyotlarının çeşitli uzunlukta olması,

Kontrol sağımlarında elde edilen verimlerden lak­tasyon süt veriminin hesaplanma şekli, Kontrollerin 24veya 48 saatlik süre için yapı lmas ı ndan kay­naklanmaktadır. Bunların yanında hayvanın aldığı suve yem miktarı ve kalitesi vb çevre etkileri gibi olumsuzetkilerden kaynaklanan tesadüfi hatalarda bu­lunmaktadır.

Sonuç

Türkiye'de koyun yetişt i riciliğ i ekstansif şekilde vemeraya dayalı olarak yap ı lmaktad ı r. Ancak ta rımda

makineleşme ve entansifleşme, koyun yetiştiriciliği için

10

çok gerekli olan mera imkanları nı önemli ölçüde kı ­

sıtlamıştır. Bu nedenle meraya dayalı yetişti ricilikte hay­van sayısın ı arttırmak yerine, hayvanları n genetik ka-

.biliyet ile kapasitelerini yükseltmek ve entansifyetiştirme şartların ı uygulayarak birim hayvan başına

düşen verimin artırılmas ı gerekmektedir.

Süt veriminin ı s lah ında izlenebilecek yollar diğer

verimler1e ilgili özelliklerde olduğu gibi, çevre şartları vegenetik yapın ın iyileştirilmesi yoluyla sağlanabi l ir. Mev­cut çevre şartlarında daha yüksek verim gösteren hay­vanların veya bu hayvanlara ait yavruların damızlığa ay­rılmas ı olarak tanımlayabileceğimiz seleksiyonun başarı

derecesi, hayvanların seçimindeki isabet derecesinebağlıdır.

Sonuç olarak verim kontrollerinin seleksiyona hiz­met eden bir uygulama olmas ı verim kayıtlarının öne­mini artırmaktadır.

Kaynaklar

Akbulut Ö (1989) lvesi x Morkaraman melezierinin önemliverim özellikleri üzerinde araştırmalar, Ata. Üniv. Zir. Fak. Zo­otekni Bölümü, Yüksek Lisans tezi, Erzurum.

Akcan A, Özbeyaz C, Aydoğan M, Çetin O, Çınar K (1988)Antalya-Bozlepe'de Yetiştirilen Sakız Sürüsünde Bazı VerimÖzelliklerinin Incelenmesi, TÜBITAK, Doğa Türk Vet. Hek. veHay. Derg. 12 (2) 99-112

Akçapınar H (1996) Türkiye Koyunculuğunun Geleceği Hak­kında Görüşler, Türk Vet, Hek, Derg., Cilt 8, sayl:2, 15-17

Akçapınar H (2000) Koyun Yetiştiriciliği Ders Kitabı , IsmatMatbaacılık, Ankara

Akçapınar H, Aydın ı , Kadak A (1984) Morkaraman Ko­yunların Özel Bir ışletmede Kuzu ve Süt Verimleri, A.Ü. Vet.Fak. Derg., 31 (1) 114-126

Akçapınar H, Özbeyaz C (1999) Hayvan yetişti rici l iği lemelbilgileri, Kariyer matbaacılık. Ankara.

Akmaz A (1994) Konya Merinosu Koyunlarında Süt Verimi veSüt Verimine Etki Eden Faktörler. Hay. Araş. Derg., 4, 1; 5-8

Akmaz A (1998) Koyun Yetiştiriciliğinde Sürü Yönetimi, Öğ-

renci Ders Notları, S.Ü. Vet.Fak Yayınları -

Akmaz A, Akçapınar H, Kadak A, ınal ş (1991) Gebeliğin

Son Döneminde Farklı Düzeyde Beslemenin Konya MerinosKoyunlarında Süt Verimi ile Yapağı Verim ve Kalitesi ÜzerineEtkileri, TÜBITAK, Doğa Türk Vet. Ve Hay. Derg., 15 (2):229­240

Akmaz A, Kadak A, Tekin ME, Deniz S, Nazlı M (1992)Konya Merinoslarında Farklı Dönemlerde Sütten KesmeninKuzularda Büyüme ile Koyunlarda Süt ve Yapağı VerimineEtkileri, Hay. Arş. Derg., 2 (2) 1-7

AI-Saigh MA , AI-Khauzai AAD (1991) Possibilities of pre­dicling total milk yield and lamb weaning weight from partialmilk yield and weight of ewes and their lambs at differenl pe­riods in Arabia Sheep, A.BA, 59 (7) 4787

Koyunlard a Sü ı verını Ö«lIikleM...

A1lln T, Çelikyürek H (1996) Karınıı siitie kuzu t:ıUYUtrnenin

koyunlann süt verimine et\Qsi, YYU Zir Fak Derg. 6 (1): 173­184

Anonim (2003) httpjl wv.w.lao.org, Erişim Tam:22.04.2003.

Arıtüf1( E, Akçapınar H, Aydoğan M, Bayrak S (1987) Ka­rayaka Koyun I rkının Melezierne ile Islahı, Qo?)a T.Vel veHay. Derg., 11,1 , 1-6

Bafu S (1962) Koyunculuğun esaslan, Ankara Oniv. Vet.Fak. yayınlan 136, Ankara

Boztepe S, Öztürk A, Dağ B, 'roncce A, Par1at SS (1998)Akkaraman,IYesi ve lvesı x Akkaraman melezi (F1xG1) ko­ytnIann süt verim Ozellikleri, so Ziraat Fak Oerg, 12(17):140-147.

Can:lellıno RA, Benson ME (2002) ladatıon curvesct com­mercıal ewes rearing Iarrbs, J. Mm. Sci. 8023-27.

Dağ B (1996) TlGEM GOZIÜ Tanm Işletmesinde yetiştirilen

Akkaraman ve ivesi süriılemde süt ve yapağı verimi özel­lıklerini elkileyen bazı laktöı1erin parametrelerinin tahmini,SÜ Fen Bılimlefi Ens, Zoolekni ABD DokI:ora Tezi, Konya

Demir H, Başpınar H (1991) KMlCık koyun ınan ı n yan­entans~ koşullardakl verim performansı : 2. Koyı.n1arda dölverimi, süt verimi, canlı ağırlı k ve yapağı özeDilden, IstanbulVeterinerFakültesiDergisi, 17, 2:13-24.

Düzgüneş O, Eker M (1955) Kontrol Sağımlannda. EnUygun Aralık, A.O. Ziraat Fakültesi 1955YıUığ Fasikül l'denaynbasım

ınal Y (1983) Çukurova Harası lvesi KoymIannda Süt Ve­rimi ile Ilgili Bir Araştırma. Uzmanlık Tezi, Ankara

Kaymakçı M. Sönmez R (1992) KoyunYetiştiricil9. HASADYayınc ılık, Hayvancılı k Serisi, Istartlul

Keskin M, BiçerO (2000) Farklı bOYÜLme sistemlerinin ivesikoyuriannda kuzu gelişimi ve işletme k.aı1llığına elkileri Oıe­rine bır araştırma MKU Ziraat Fakültesi Derg, S (1-2),4~56 .

11

KOçOk M. (1995) Akkaraman, Alman Siyah Başlı (ASB) Etçi xAkkaraman melezi Fl Koyunlann ın süt Verim ÖZelliklerininKarşılaştı nlmas ı, DoktoraTezi, Ankara

Ddabaşıoğlu F (1983) Motkaraman, Akkaraman ve lvest Ko­yunlannın süt Verim Özelliklerinin Karşl!aştın1masI , DoktoraTezi

Özcan L (1990) Küçükbaş hayvan yetiştirme ii (Koyun vev~i Oretimi Çukurova Oniversitesi, Ziraat Fakültesi Derskitabı No : G-1063. baskı, 255-266

Özsoy MI{, Vanlı Y (1986)Menncs, Motkaraman ve Lvesi irk·ian ile Bunlann iki ve üç irk Melezierinin Verim Olelliklen Ba­kımından Değerierıdirilmesi , Doğa TVH. Derg., 10 (2); 178­190

Sl1OWderGD,Gi~ HA (1991) inttuenceol breeo. number 01suclding latrbs, and stage of lactation on ewe milk produetionand iarnb growtlı under rarıge condiliorıs, A.BA 59 (7) 4801

Sönmez R, Kaymakçı M (1987) Koytaılarda DOI Verimi, E.O.Zir. Fak.Olset 8asımevi ıZmir, 72-78

Vanlı Y (1983) Atafüf1( ÜrWversıtesi MOl1<araman sürüsündeyapa{ıı ve süt verim Ozelüklerinin f~k ve genetik pa­rametre tahminleri, Atatürk Oniv '[jr Fak Derg, 14,3-4; 91·104.

Yalç ı n ec (1981) Genel ZOOlekni Ders Kıtal», lstanbut Univ.Vet.Fak. Yayınlan 1lstattıul

Yalçın BC (1988). Özef Zootekni (Koyıxı ve keçi yetiştirme)

ders rcuan. fsuınbul Oniv. Vet. Fak. Zootekni Anabilim Dalı ,

Istanbul.

Yalçın BC,Özcan H, Evrim M, Alt ı nel A (1980) lmroz KoyooIrkın ın Yan Entansit Koşullardaki Verim Performansı , II. DölVerimi, Süt Verimi ve Yapağı Özellikleri, 1.0 . Vel Fak. 0eIg. 6(1 -2) 11-21

Yıldız A, Yıldız N (2002) Ceylanp ına r Tanm IŞletmesi'nde ye­tiştirilen lveeı koyunlannı n SOL verimi ve Iaktasyon süresi. YYÜvet Fak Derg, 13 (1·2):117-121.