Beleggingsvisie 2016Blijven beleggen in een wereld vol verandering

InhoudMacro-economie en marktontwikkelingen

Beleid beleggingsstrategieën ING

Analyse vermogenscategorieën

Technische analyse

Duurzaam beleggen

We verwachten opnieuw heftige koersschommelingen bij zwakke groei en lage inflatie, ondanks alle stimulering.

Gezien de verwachte heftige koersschommelingen zullen we zeer alert moeten anticiperen op ontwikkelingen.

Matige rendementen verwacht, met zowel tussen als binnen de beleggingscategorieën verschillen.

De stijgende langetermijntrend van de aandelenindices is intact. Deze zomer ondergingen de aandelenmarkten forse correcties. Daardoor ontstonden hogere bodems.

Steeds meer beleggers zien de meerwaarde van duurzaam beleggen en laten duurzame criteria een rol spelen bij hun beleggingsbeslissingen. In 2016 wordt klimaatverandering het belangrijkste thema binnen duurzaam beleggen.

Heftige koersschommelingen

Nog actiever beleid

Matige verwachtingen, veel verschillen

Hogere bodems, hogere toppen

Duurzaamheidsthema 2016: opwarming aarde beperken

3

5

6

11

15

Sectoren

17

21

25

29

19

23

26

30

20

24

27

31

Duurzame consumentengoederen

Nutsbedrijven

Industriegoederen

Informatietechnologie

Dagelijkse consumentengoederen

Financiële waarden

Energie

Telecommunicatiebedrijven

Basismaterialen

Vastgoed

Gezondheidszorg

Grondstoffen

Macro-economie en marktontwikkelingen

We verwachten opnieuw heftige koersschommelingen bij zwakke groei en lage inflatie, ondanks alle stimulering.

Heftige koersschommelingen

2015 was tot en met november een beursjaar met forse pieken en dalen, zeker op de aandelenmarkten. Nederlandse beleggers met een relatief groot percentage aandelen in hun portefeuille kunnen spreken van een goed jaar. Nederlandse en Europese aandelen deden het namelijk relatief goed. En beleggingen in de ontwikkelde economieën buiten de eurozone werden in veel gevallen meer waard door valutawinst. Vooral de Amerikaanse dollar won ten opzichte van de euro. Obligatierendementen waren minder zwak dan verwacht. Waarbij staatsobligaties van eurolanden het verrassend goed deden maar risicovollere obligaties achterbleven bij de verwachting. Beeld 2015 verwachten we ook voor 2016 Onze verwachting is dat de koersen ook in 2016 flink zullen schommelen. Sterker nog: de beweeglijkheid van de koersen, de volatiliteit, zou in sommige

perioden weleens nog hoger kunnen uitvallen dan in 2015. Dit heeft te maken met onveranderde langetermijnontwikkelingen, zoals het meer of minder stimulerende beleid van de belangrijke centrale banken, de onzekerheid van beleggers daarover en de langzaam maar zeker minder sterk groeiende Chinese economie. Zwakke groei en lage inflatie, ondanks steun centrale bankenVoor de economische ontwikkelingen op de iets langere termijn zijn onze verwachtingen gematigd positief. Wij denken dat er in de ontwikkelde economieën sprake zal zijn van lage groeipercentages van het bruto binnenlands product (bbp), een lage inflatie en lage rentes. Dit zal naar verwachting resulteren in relatief lage verwachte rendementen op aandelen, obligaties en vastgoed. Het ‘trendmatige’ groeitempo van de ontwikkelde economieën, zeg

Wat is Beleggingsvisie 2016?Jaarlijks publiceren de beleggingsexperts van het ING Investment Office in december hun visie op het komende beleggingsjaar. In juni volgt een update.

3

maar het voortschrijdende langetermijngemiddelde, is al decennia aan het afnemen. Ook de bbp-groei in de opkomende markten – waaronder China – zal naar verwachting nog wel iets vertragen. Dit alles ondanks de inspanningen van de belangrijke centrale banken in de wereld (Verenigde Staten, Japan, China, eurozone) om de economie te stimuleren met een overvloed aan ‘goedkoop’ geld. Onzekerheid over groei… Een van de oorzaken van het huidige, ongebruikelijk trage herstel van de economische groei na een recessie, is het verminderen van de schuldenlast van overheden, bedrijven en particulieren. In veel ontwikkelde landen is nog maar pas een begin gemaakt met het wegwerken van de schulden na de financiële crisis van 2008-2009. Als overheden, bedrijven en particulieren hun schulden verminderen, gaat dat ten koste van investeringen en consumptie. En remt dat dus de economische groei. Een andere factor die een rol speelt bij het trage herstel van de economische groei, is de onzekerheid over de toestand van de Chinese economie. Die zit momenteel midden in een door de autoriteiten begeleid overgangsproces. China gaat namelijk van een op investeringen en export gebaseerde economie naar een door binnenlandse consumptie en de dienstensector gedreven groei. De afnemende groei van de bouwsector en de industriesector in China heeft ook voor andere landen gevolgen. Vooral opkomende economieën die het van de export van olie en andere grondstoffen moeten hebben, zoals Brazilië en Rusland, worden hierdoor geraakt. Ook daardoor ontstaat er onzekerheid over de groeikracht van de wereldeconomie. … en over inflatieOnder economen en beleidsmakers vinden er niet alleen discussies plaats over de snelheid van de economische groei, maar ook over het inflatieniveau. Vragen die daarbij steeds weer naar boven komen, zijn: ‘Worden de inflatie en de groei nog wel goed gemeten?’ En: ‘Wat is de bijdrage aan de bbp-groei van diensten als Airbnb, Spotify en Uber? Is het erg dat deze diensten minder kosten en opleveren dan hotels, cd’s en taxi’s? Wat betekent dit voor de officiële inflatiecijfers? Als deze technologische ontwikkelingen tot een lager economisch groeipercentage leiden, moeten we ons daar dan zorgen over maken?’ Ons antwoord is dat de maakindustrie minder sterk zal groeien en de dienstensector juist groter zal worden. Dit leidt tot grote veranderingen, zoals we die nu bijvoorbeeld in China zien. Maar misschien moeten we ons iets

minder druk maken over het absolute niveau van de economische groei (het bbp). Vernieuwen of ten onder gaanDe groei van het bbp is niet altijd een goede indicator voor de toe- of afname van de welvaart. Voor beleggers is het echter wel noodzakelijk om de bovengenoemde veranderingen tijdig te signaleren. Bedrijven die zich niet vlug genoeg aan de snel veranderende situatie aanpassen, zullen dit niet overleven. Kijk maar naar Nokia, de voormalige marktleider op het gebied van mobiele telefoontjes, die de slag volledig miste bij de opkomst van smartphones. Zoals sjeik Zaki Yamani, de voormalige minister van Oliezaken van Saudi-Arabië en oud-voorzitter van OPEC, het formuleerde: ‘Het stenen tijdperk is niet geëindigd door een gebrek aan stenen, maar door een beter alternatief. Ook het olietijdperk zal eindigen voordat de olie op is.’ Deze uitspraak is op verschillende sectoren en bedrijven van toepassing. De vervanging (verdringing) van oude bedrijfsmodellen door nieuwe wordt wel ‘disruptieve innovatie’ of ‘creatieve destructie’ genoemd. Succesvolle vernieuwers als Spotify en Netflix zetten de oude marktleiders in hoog tempo buitenspel. Remmen de centrale banken de vernieuwing af ?Dit brengt ons op een andere vraag: wat is nu precies het effect van het stimulerende monetaire beleid van de centrale banken? Deze streven hiermee hogere groei- en inflatiepercentages na, maar leidt dit beleid niet tot te weinig creatieve destructie? Werken lage rentes niet averechts? Je zou namelijk kunnen stellen dat met lage rentes (lage kosten voor bedrijfsfinancieringen) juist minder gezonde – niet innoverende – bedrijven overeind worden gehouden. Daar staat tegenover dat ook nieuwkomers als Uber en Airbnb, zij het minder direct, baat hebben bij lage rentes. Deze bedrijven groeien snel doordat ze gebruikmaken van bestaande overcapaciteit (auto’s, woonruimte). Er zijn nog veel vragen waarop wij in dit stadium geen duidelijk antwoord kunnen geven. Waar we het echter wel over eens zijn, is dat de huidige, snel veranderende wereld wel degelijk tekenen van vooruitgang laat zien en daarom ook kansen biedt voor beleggers. Dit ondanks het feit dat de economie, als je alleen naar de groeicijfers kijkt, stil lijkt te staan.

4

Beleid beleggingsstrategieën ING

Gezien de verwachte heftige koersschommelingen zullen we zeer alert moeten anticiperen op ontwikkelingen.

Nog actiever beleid

Strategie Actueel: technologie prominent, maar ook brede spreidingBij onze beleggingsstrategie Actueel ligt de focus binnen aandelen op wereldwijde bedrijfssectoren. Het prominente thema bij deze strategie is technologie, in de brede zin van het woord. Het gaat hierbij dan ook om meerdere sectoren, van informatietechnologie, ‘the internet of things’ en duurzame materialen tot drinkwatervoorziening. Brede spreiding over andere sectoren, zoals financiële waarden en gezondheidszorg, en over andere beleggingscategorieën, zoals vastgoed en obligaties, is evenzeer kenmerkend voor de beleggingsstrategie Actueel.

Strategie Duurzaam: tegengaan klimaatverandering als drijfveerBij onze beleggingsstrategie Duurzaam wordt inhoud gegeven aan maatschappelijk verantwoord beleggen. Bij bepaalde activiteiten en gedragingen, zoals het produceren van tabak en het gebruikmaken van kinderarbeid, worden bedrijven en landen uitgesloten als beleggingsmogelijkheid. Er wordt ook gericht belegd op basis van actuele duurzame thema’s, zoals klimaatverandering. Bedrijven die bijdragen aan oplossingen hiervoor, zoals de productie van wind- en zonne-energie of het vergroten van energie-efficiëntie, zijn bij de beleggingsstrategie Duurzaam sterk vertegenwoordigd, zowel binnen aandelen als binnen obligaties.

Strategie inkomen: accent op EuropaOnze beleggingsstrategie Inkomen is gericht op een periodieke uitkering van dividend. Bij de selectie van beleggingen wordt daar dan ook rekening mee gehouden. Zo hebben we onlangs het vastgoedaandelenfonds NN Global Real Estate Fund toegevoegd, omdat het dividend daarvan in 2016 zal worden verhoogd naar 4%. Het gedeelte zakelijke waarden (aandelen, vastgoed) is bij deze beleggingsstrategie behoudend ingericht, met een accent op Europese aandelen. Wij menen dat Europa in de economische cyclus Amerika volgt en verwachten in Europa dan ook een verder aantrekkende winstgroei. Aandelen in deze strategie zijn behalve dividendaandelen ook lagevolatiliteitsaandelen. Lagevolatiliteitsaandelen bieden een betere risico-rendementsverhouding en goede langetermijnrendementen, omdat er tijdens beurscorrecties minder koersverlies plaatsvindt.

Strategie Index: indexbeleggen met tactisch beleidBij onze beleggingsstrategie Index wordt uitsluitend in indexfondsen belegd. Het beleid is om te beleggen in (kosten)efficiënte indexfondsen van goede kwaliteit. Dat betekent dat het indexrendement nauwgezet wordt gevolgd, tegen zo laag mogelijke kosten. Voor het gedeelte zakelijke waarden wordt via indexfondsen gespreid belegd in aandelen en beursgenoteerd vastgoed in de verschillende regio’s van de wereld, met een overweging van

5

Europese aandelen. Wij menen dat Europa in de economische cyclus Amerika volgt en verwachten in Europa dan ook een verder aantrekkende winstgroei. Het gedeelte vastrentende waarden bestaat uit indexfondsen die het rendement van strategische beleggingscategorieën van ING volgen: eurostaatsleningen, kwaliteitsbedrijfsobligaties, hoogrentende bedrijfsobligaties en obligaties uit opkomende markten. Strategie Comfort*: brede spreiding aandelen over regio’s Kenmerkend voor onze beleggingsstrategie Comfort is de brede spreiding over diverse beleggingscategorieën en regio’s. De komende periode ligt de nadruk daarbij op alternatieve beleggingen. Binnen de categorie aandelen hebben we momenteel een voorkeur voor Europese aandelen. Binnen de categorie obligaties hanteren we een overweging (ten opzichte van de neutrale weging) van bedrijfsobligaties. Staatsobligaties zijn daardoor bij deze beleggingsstrategie minder sterk vertegenwoordigd, met uitzondering van

staatsobligaties uit de periferie van de eurozone (landen als Spanje en Italië).

Strategie Dynamiek*: brede spreiding over beleggingsthema’s Kenmerkend voor onze beleggingsstrategie Dynamiek is de brede spreiding over diverse beleggingscategorieën, regio’s, sectoren en thema’s. De komende periode ligt de nadruk daarbij op alternatieve beleggingen. Binnen de categorie aandelen hebben we momenteel een voorkeur voor Europese aandelen. Het belangrijkste thema is technologie. Denk bijvoorbeeld aan de verdere ontwikkeling van internet (‘the internet of things’) en sociale media. Binnen de categorie obligaties hanteren we een overweging van bedrijfsobligaties. Staatsobligaties zijn daardoor bij deze beleggingsstrategie minder sterk vertegenwoordigd, met uitzondering van staatsobligaties uit de periferie van de eurozone.

*) De beleggingsstrategieën Comfort en Dynamiek zijn exclusief beschikbaar voor relaties van ING Private Banking.

6

Achteraf bezien was vanaf 2009 de juiste strategie voor beleggen redelijk eenvoudig. Je kocht aandelen en obligaties en op momenten van onrust kocht je gewoon bij. Sinds 2009 zijn er ook genoeg momenten van onrust geweest. Denk bijvoorbeeld aan de schuldencrisis in de eurozone (in 2011), de ongerustheid over het ook toen al verwachte terugschroeven van het stimulerende beleid van de Amerikaanse centrale bank in 2013, en de zorgen over de afnemende groei in China. Maar wie tijdens de tussentijdse dips rustig bijkocht, werd beloond met mooie rendementen, mede dankzij de langzaam maar gestaag aantrekkende groei, de lage inflatie en het sterk stimulerende beleid van de belangrijke centrale banken.

Magie lijkt te zijn uitgewerktSinds medio 2015 lijkt deze ‘magische mix’ van marktomstandigheden echter niet meer te werken. Voor Europese beleggers waren de rendementen op aandelen nog prima, mede door de zwakkere euro, maar voor veel beleggers buiten Europa vielen de rendementen tegen. Wereldwijde aandelen (MSCI All Country World Index per 1 december 2015, difidendum herbelegd, in lokale valuta’s) zijn met 4,8% gestegen. Staatsobligaties van eurolanden (Citigroup EMU Government Bond Index) hebben met een winst van 2,7% positief verrast maar blijven

ver onder het dubbelcijferige rendement van 2014. Een belangrijke reden voor de verandering van de trend waarvan sinds 2009 sprake was, zijn de ontwikkelingen in de VS en China, de twee grootste economieën van de wereld.

Belangrijke koerswijzigingen in China …China zit midden in een economische overgangsfase. In het Chinese economischegroeibeleid verschuift de nadruk van de exportsector naar de binnenlandse consumptie en de dienstensector. Dit heeft niet alleen gevolgen voor China zelf, maar ook voor de rest van de wereld. Door de groeiende dienstensector, die inmiddels groter is dan de productiesector en meer binnenlands georiënteerd is, neemt de afhankelijkheid van het buitenland af. Ook vermindert de behoefte aan grondstoffen die China voor een belangrijk deel uit het buitenland haalt. We zien nu al dat de groei van de wereldhandel achterblijft bij de economische groei. De onzekerheid over de groeikracht van de Chinese binnenlandse consumptie en over de Chinese economie als geheel zal naar verwachting tot meer volatiliteit op de financiële markten leiden.

… en in de VSTegelijkertijd verwachten we dat de Amerikaanse centrale bank, de Federal Reserve ( ‘Fed’), langzaam

7

Analyse vermogenscategorieën

Gezien de verwachte heftige koersschommelingen zullen we zeer alert moeten anticiperen op ontwikkelingen.

Matige verwachtingen, veel verschillen

maar zeker minder sterk zal gaan stimuleren. Als u dit leest, zou de eerste verhoging van de beleidsrente sinds 2006 al kunnen zijn afgekondigd. Voor veel mensen die nu werkzaam zijn in de financiële sector zou dat de eerste renteverhoging van de Fed zijn die ze in hun carrière meemaken. Naast de afname van de liquiditeit (de beschikbaarheid van kapitaal) is dat een extra reden om bij een renteverhoging door de Fed rekening te houden met een sterke volatiliteit op de financiële markten. Wij verwachten overigens niet dat er direct na de eerste verhoging in hoog tempo nog meer verhogingen zullen volgen. Maar als centralebankpresidenten niet duidelijk communiceren over hun rentebeleid, kan dat de marktbewegingen wel versterken.

Gematigde verwachtingenDe wereldwijde economische groei zal naar onze verwachting in 2016 licht aantrekken, tot rond de 3% op jaarbasis. Verder zullen de centrale banken volgens ons doorgaan met hun stimulerende monetaire beleid. Toch is er maar weinig ruimte

voor hogere waarderingen van aandelen, en dus voor koersstijgingen. De groei in de ontwikkelde economieën zal aantrekken, van 2,0% naar 2,2%. Voor de opkomende markten (inclusief China) verwachten we een groei van zo’n 4,5%. De Fed zal mogelijk al in december 2015 voor het eerst sinds 2006 de beleidsrente verhogen. Op het moment van schrijven (2 december 2015) wordt de kans op 70% geschat. Bij een renteverhoging van de Fed ontstaat er verschil in beleid met de andere belangrijke centrale banken. De Europese Centrale Bank en haar collega-instellingen in China, Japan en het Verenigd Koninkrijk zullen een ‘ruim’ (stimulerend) monetair beleid blijven voeren.

Staatsobligaties bieden bescherming bij onzekerheidBij een iets hogere beleidsrente van de Fed zullen de obligatierentes (marktrentes) wereldwijd mogelijk iets oplopen, maar wij verwachten geen opwaartse renteschok. De koersen van staatsobligaties hebben in onze ogen weinig opwaarts potentieel. Ondanks de lage rendementsverwachting blijven we echter

Rendementsverwachtingen 2016

De waarde van uw beleggingen kan fluctueren. In het verleden behaalde resultaten bieden geen garantie voor de toekomst. Er is geen

rekening gehouden met de servicefee. Deze servicefee moet in mindering worden gebracht op het rendement. De afkorting HC staat voor

‘hard currencies’, oftewel harde valuta’s (zoals de Amerikaanse dollar). Bron: ING Investment Office, 1 december 2015.

8

voor onze beleggingsstrategieën in staatsobligaties beleggen. Staatsobligaties vormen namelijk de enige vermogenscategorie die bescherming biedt in tijden van toenemende onzekerheid.

Vooral verschillen binnen de beleggingscategorieënVoor wereldwijde aandelen verwachten we ongeveer 6% rendement op basis van een zeer matige winstgroei voor 2016 en 2017 en een iets lagere koers-winstverhouding. Tenminste, als we rekenen vanaf het huidige koersniveau (1 december 2015). Net als in 2015 zullen de veranderingen in de wisselkoersen van belangrijke valuta’s een grote invloed hebben op het resultaat in euro’s. Zoals gezegd zal het sterker uiteenlopen van het beleid van de Fed en dat van de andere centrale banken tot sterkere koersschommelingen leiden. Uitgaande van deze ontwikkelingen denken we dat niet alleen de rendementsverschillen tussen de verschillende beleggingscategorieën, maar vooral ook binnen de beleggingscategorieën in 2016 groter zullen zijn dan in 2015. Actief beheer van onze tactische assetallocatieMede gezien de bovenstaande rendementsverwachtingen hanteren we op dit moment (1 december 2015) een neutrale weging van aandelen in de tactische assetallocatie van onze beleggingsstrategieën. Aandelen blijven echter onze favoriete vermogenscategorie mede door het aantrekkelijke dividendrendement (gemiddeld 2,5%). We hebben daarbij een voorkeur voor Europese aandelen vanwege de relatief aantrekkelijke waardering (zoals koerswinstverhouding) en de redelijke winstgroeiverwachtingen. Gezien de verwachte toenemende volatiliteit (koersbeweeglijkheid) verwachten we in 2016 nog iets vaker dan in 2015 onze tactische assetallocatie te gaan aanpassen. Anticiperen en reageren op marktbewegingen zal in 2016 waarschijnlijk nog vaker nodig zijn dan in 2015. Het vergroten en verkleinen van risico op de juiste momenten zal van doorslaggevende invloed zijn op de beleggingsresultaten.

Tactische onderweging staatsobligatiesIn 2015 zijn de rendementen op beleggingen in staatsobligaties van landen uit de eurozone gesteund door de nog iets verder gedaalde rentes. Een andere positieve factor was de daling van de risicopremies (‘spreads’) op staatsobligaties van landen uit de ‘periferie’ (zuid- en westrand) van de eurozone zoals de Republiek Ierland, Italië en Spanje. Maar een iets hogere kapitaalmarktrente zal mogelijk leiden

tot kleine koersverliezen op staatsobligaties uit de eurozone. Die koersverliezen zullen naar verwachting slechts voor een deel worden gecompenseerd door nog iets lagere spreads op staatsobligaties van de perifere eurolanden. We houden daarom vooralsnog vast aan de tactische onderweging van staatsobligaties. Binnen staatsobligaties gaat onze voorkeur uit naar de perifere eurolanden. Daar is de marktrente nog ruim een procent hoger dan in Duitsland. Oplopende spreads hebben het rendement op (hoogrentende) bedrijfsobligaties in 2015 behoorlijk gedrukt. Een fors lagere olieprijs en een lawine van nieuw uitgegeven obligaties hebben onverwacht geleid tot hogere spreads en effectieve rentes in 2015. Dit heeft geresulteerd in tegenvallende rendementen.

In aanloop naar Fed-rentebesluit ook onderweging EMDVoor 2016 blijven we wat obligatiecategorieën betreft onverminderd enthousiast over (hoogrentende) bedrijfsobligaties. Een iets sterkere economische groei en de laag blijvende financieringslasten (vanwege de lage rente) zorgen voor gunstige omstandigheden. Wel is er verschil tussen Amerikaanse en Europese bedrijfsobligaties. De VS is niet alleen in de economische cyclus iets verder, maar ook in de kredietcyclus . Daar zien we langzaam maar zeker een verzwakking van de omstandigheden. Voor hoogrentende bedrijfsobligaties blijft bovendien de lage olieprijs een risicofactor (omdat oliebedrijven zwaar zijn vertegenwoordigd in deze obligatiecategorie) al denken we dat het door de markt ingeprijsde faillissementsrisico te hoog is. We verwachten dat spreads zullen afnemen. Dit maakt deze categorie aantrekkelijk maar beleggers moeten er wel rekening mee houden dat er grote koersschommelingen kunnen optreden. Ditzelfde geldt voor obligaties uit opkomende markten (‘emerging market debt’, EMD): aantrekkelijke waarderingen, maar grote mogelijke koersschommelingen. Het beleid van de belangrijke centrale banken zal via de valutamarkt grote invloed hebben op het koersverloop van EMD. Per begin december 2015 hanteren we, in aanloop naar het rentebesluit van de Fed op 16 december, een onderweging voor EMD in onze allocatie. Maar ook hier geldt dat we een actief beleid zullen voeren en de weging zullen aanpassen als we dat nuttig vinden.

9

Tactische assetallocatie op 3 december 2015

Bron: ING Investment

Office. Dit is onze

tactische assetallocatie

op 3 december

2015. Onze actuele

allocatie vindt u in ons

Maandbericht Beleggen.

10

Technische analyse

De stijgende langetermijntrend van de aandelenindices is intact. Deze zomer ondergingen de aandelenmarkten forse correcties. Daardoor ont-stonden hogere bodems.

Hogere bodems, hogere toppen

Wat is technische analyse?

Technische analyse (TA) is een analysemethode waarbij in koersgrafieken en andere marktdata naar trends en herkenbare patronen wordt gezocht. Op grond daarvan doet de technisch analist uitspraken over de situatie op korte en lange termijn in de betreffende markt. De belangrijkste gegevens die hij hiervoor gebruikt zijn de koers, het handelsvolume en de tijd. De analist gaat er vanuit dat marktbewegingen de uitkomst vormen van gedrag van beleggers. In de koersgrafieken ontstaan daardoor trends en andere koerspatronen. TA is niet zozeer het voorspellen van koersbewegingen als wel het schetsen van de meest waarschijnlijke toekomstscenario’s op basis van marktgegevens. De TA zal geregeld afwijken van de fundamentele visie. Onze beleggingstrategieën komen voornamelijk tot stand op basis van fundamentele analyse.

Hogere langetermijnbodem AEX: net boven de 400 puntenTijdens de forse correctie in de zomer van 2015 verloor de AEX-index 20% en daalde hij tot op 20 punten van zijn stijgende langetermijnbodemlijn. Daarmee was deze correctie vergelijkbaar met die in de zomer van 2011. Met de correctie heeft de AEX een volgende, hogere langetermijnbodem geplaatst, net boven de 400 punten. De trend die in 2009 begon, is dus intact gebleven en we verwachten in 2016 een vervolg naar hogere niveaus.

11

Doelniveau AEX blijft 564 puntenNa het bereiken – en zelfs doorbreken – van ons doel voor 2015, bij 495 punten, verhoogden wij ons langetermijndoel naar 564 punten, de top van 2007. Een test van dit doel in 2016 achten we kansrijk. Wel kan 2016 opnieuw een jaar worden met meerdere correcties van 5% tot 10%. Zelfs een correctie van

ruim 10% sluiten we niet uit. De opeenvolgende, telkens hogere bodems bepalen hoe de stijgende bodemlijn loopt. Dat is de onderkant van het stijgende trendkanaal. De bodems bepalen daardoor de steilheid van de trend. We achten de kans groot dat de jaartop van 2015 bij 510 punten al in de eerste maanden van 2016 voor het eerst wordt gebroken.

Grafiek AEX-index

Grafiek S&P 500 Index

Bron: Reuters Metastock, november 2015

12

Bron: Reuters Metastock, november 2015

S&P 500 Index gaat volgende fase inOok de S&P 500 Index heeft in de zomer van 2015 een forse correctie ondergaan. Tijdens deze daling heeft zich bij 1.870 punten een hogere langetermijnbodem gevormd, de eerste hogere langetermijnbodem in lange tijd. In het eerste halfjaar van 2015 had de S&P 500 Index nog ons langetermijndoel bij 2.140 punten getest. Dit doel hebben we voor 2016, om

te beginnen, naar 2.300 punten verhoogd. We verwachten in het eerste kwartaal van 2016 de doorbraak door de 2.140 punten en de start van de volgende fase in de stijgende langetermijntrend. Ook voor de S&P 500 Index geldt dat er in 2016 meerdere correcties kunnen plaatsvinden voor de vorming van hogere bodems.

Hogere bodem 10-jaarsrente Nederland?De langetermijntrends in de 10-jaarsrente op Nederlandse staatsobligaties zijn neerwaarts gericht. Toch brak deze rente in april 2015 bij 0,27% opwaarts door zijn dalende kortetermijntoppenlijn. Dit was een koopsignaal, in de zin dat er meer rentestijging mocht worden verwacht. In slechts enkele maanden is de rente van 0,15% gestegen naar ongeveer 1,20%. Daarmee brak hij door ons eerste doel, van

0,90%, maar wist hij ons tweede doel (1,50%) niet te bereiken. De terugval die hierop volgde, lijkt een beweging te worden voor de vorming van de eerste hogere bodem. Steun ligt bij 0,65% en 0,55%. We verwachten in dit gebied de eerste hogere bodem, waarna de Nederlandse 10-jaarsrente de aanval kan inzetten op de 1,20% en in 2016 mogelijk nog hoger komt.

Grafiek 10-jaarsrente Nederlandse staatsobligaties

13

Bron: Reuters Metastock, november 2015

Euro-dollar moet richting kiezenDe grote dalende trend in de euro-dollarkoers vanaf de top bij 1,40 van mei 2014 werd in de zomer van 2015 opwaarts gebroken. Maar het licht stijgende trendkanaal, dat begint bij de dieptepunten van 2015, is alweer neerwaarts verlaten. Er is nu sprake van een brede bandbreedte waarbinnen de euro-dollarkoers beweegt: een ‘zijwaartse’ trend. Wordt dit een

uitbodemingsfase, waarna de stijging verdergaat? Of wordt de dalende trend nieuw leven ingeblazen door een beweging onder de bodem op 1,045? Het antwoord op die vraag krijgen we in de loop van 2016. Zolang de 1,045-bodem standhoudt, blijft de kans bestaan op een nieuwe stijgende trend in 2016. Verbetering treedt op boven de 1,15.

Grafiek euro-dollarkoers

Belangrijke informatieDe waarde van uw beleggingen kan fluctueren. In het verleden behaalde resultaten bieden geen garantie voor de toekomst. U kunt uw inleg (gedeeltelijk) verliezen. Er is geen rekening gehouden met de kosten van beleggen, zoals een service fee. Deze kosten moeten in mindering worden gebracht op het rendement. Disclosure Deze technische analyse is opgesteld door Bas Heijink, technisch analist van het ING Investment Office en is uitgebracht door ING Bank N.V. Zijn beloning is niet afhankelijk van specifieke observaties of standpunten in deze publicatie. Evenmin houdt hij beleggingsposities aan in de genoemde financiële instrumenten. Disclaimer Deze publicatie is opgesteld namens ING Bank N.V., gevestigd te Amsterdam en slechts bedoeld ter informatie. ING Bank N.V. is onderdeel van ING Groep N.V. Deze publicatie bevat beleggingsaanbevelingen maar geen beleggingsadvies

noch een aanbieding of uitnodiging tot koop of verkoop van enig financieel instrument. ING Bank N.V. betrekt haar informatie van betrouwbaar geachte bronnen en heeft alle mogelijk zorg betracht om er voor te zorgen dat ten tijde van de publicatie de informatie waarop zij haar visie in deze publicatie heeft gebaseerd niet onjuist of misleidend is. ING Bank N.V. geeft geen garantie dat de door haar gebruikte informatie accuraat of compleet is. De informatie in deze publicatie kan gewijzigd worden zonder enige vorm van aankondiging. Auteursrecht en rechten ter bescherming van gegevensbestanden zijn van toepassing op deze publicatie. Overneming van gegevens uit deze publicatie is toegestaan, mits de bron wordt vermeld. ING Bank N.V. is statutair gevestigd te Amsterdam, handelsregister nr. 33031431 Amsterdam en staat onder toezicht van De Nederlandsche Bank (DNB) en de Autoriteit Financiële Markten AFM). Het betreft hier een beleggingsaanbeveling op basis van technische analyse, die een autonome analysemethode is. De beleggingsaanbeveling op basis van technische analyse kan afwijken van de overige beleggingsaanbevelingen verstrekt door ING Bank N.V.

14

Bron: Reuters Metastock, november 2015

Duurzaam beleggen

Steeds meer beleggers zien de meerwaarde van duurzaam beleggen en laten duurzame criteria een rol spelen bij hun beleggingsbeslissingen. In 2016 wordt klimaatverandering het belangrijkste thema binnen duurzaam beleggen.

Matige verwachtingen, veel verschillen

Van 30 november tot en met 11 december 2015 vindt in Parijs de 21ste klimaatconferentie van de Verenigde Naties plaats. Het doel hiervan is om overeenstemming te bereiken over een nieuw klimaatakkoord met maatregelen om de opwarming van de aarde te beperken. Klimatologen en andere wetenschappers zijn het er inmiddels in overgrote meerderheid over eens dat er een verband bestaat tussen de hoeveelheid CO2 in de atmosfeer en de opwarming van de aarde. Om de temperatuurstijging onder de door wetenschappers als kritische grens beschouwde 2ºC te houden, moet de CO2-uitstoot drastisch worden beperkt. Het Europees Parlement heeft in de aanloop naar de klimaatconferentie in Parijs al een resolutie aangenomen dat de uitstoot van CO2 in 2030 met 40% afgenomen moet zijn. Ook moet dan in de Europese Unie 30% van de energie afkomstig zijn uit duurzame bronnen. Grote pensioenfondsen verduurzamenNiet alleen overheden nemen duurzame maatregelen, ook institutionele beleggers zoals pensioenfondsen doen dat. Het ABP, het grootste pensioenfonds van Nederland, en het EAPF, het pensioenfonds van onder meer National Resources

Wales en het Engelse Environment Agency, hebben in 2015 aangekondigd dat zij hun beleggingsbeleid gaan verduurzamen. Beide pensioenfondsen gaan minder beleggen in bedrijven die veel CO2 uitstoten en meer in schonere technologieën investeren. Ook pensioenuitvoerder PGGM verduurzaamt zijn beleid en zet in op een halvering van de CO2-uitstoot van zijn vastgoedportefeuille binnen vijf jaar. Eerder werd al bekend dat het Noorse staatspensioenfonds (het grootste pensioenfonds ter wereld) al zijn belangen in ondernemingen die meer dan 30% van hun inkomsten uit de winning van kolen verkrijgen, gaat verkopen. Binnen duurzaam beleggen sluit ING kolenbedrijven uitVan alle fossiele brandstoffen is steenkool wat de CO2-uitstoot betreft de meest vervuilende. Bovendien hebben de winning van steenkool en de uitstoot bij de verbranding ervan een negatieve invloed op de gezondheid van mensen. En aan beleggen in fossiele brandstoffen zoals steenkool kleeft ook nog een economisch risico. De winning van fossiele brandstoffen wordt door klimaatmaatregelen steeds minder zinvol. De kans dat fossiele brandstoffen

15

uiteindelijk voor een belangrijk deel in de grond moeten blijven zitten en daarmee dus hun waarde verliezen, wordt steeds groter. Al met al hebben wij daarom besloten om ondernemingen die steenkool winnen of steenkool gebruiken voor energieopwekking uit te sluiten van opname in ons ‘duurzame universum’, dat is de verzameling beleggingen die in aanmerking komen voor opname in onze beleggingsstrategie Duurzaam.

Bedrijven steeds energie-efficiënterOok bedrijven zien de gevolgen van milieuvervuiling en nemen maatregelen op het gebied van energie-efficiëntie. Veel ondernemingen hebben een eigen milieubeleid ontwikkeld en leggen dit vast in hun bedrijfsbeleid. Denk hierbij bijvoorbeeld aan het beperken van de mogelijk schadelijke milieueffecten van bedrijfsprocessen en van de producten die het bedrijf maakt, het verminderen van de CO2-uitstoot, het zuiniger omgaan met water en energie en het meer gebruik maken van duurzame energiebronnen.

Deze maatregelen zijn niet alleen positief voor het milieu, maar zorgen ook voor lagere kosten.

Kansen voor duurzame energie en het milieuBeleggers met een voorkeur voor bedrijven die een positieve bijdrage leveren aan de strijd tegen klimaatverandering, kunnen kiezen voor beleggingsfondsen die zich hier specifiek op richten. Een voorbeeld daarvan is het Schroder Global Climate Changefonds, dat op het moment van schrijven (2 december 2015) deel uitmaakt van onze beleggingsstrategie Duurzaam. Dit fonds belegt wereldwijd in bedrijven die kunnen profiteren van inspanningen die erop gericht zijn om de gevolgen van klimaatverandering te beperken. Een ander voorbeeld van een themafonds uit onze beleggingsstrategie Duurzaam is het ASN Milieu en Waterfonds. Dit fonds belegt in bedrijven die actief zijn in de sector duurzame energie (bijvoorbeeld zonne- en windenergie) en in de sectoren water, afvalbeheer en recycling.

Bekijk de sectoren

16

Sector

Duurzame consumentengoederen zijn bijvoorbeeld tv’s en koelkasten, producten in en om de woning, auto’s en juwelen. Ook dienstverleners als cruisemaatschappijen en reclamebureaus worden tot deze sector gerekend.

Duurzame consumentengoederen

In 2016 zal blijken of het uitlaatgassenschandaal rond Volkswagen (‘Dieselgate’) zal leiden tot een snellere omschakeling van auto’s op fossiele brandstof naar auto’s die elektrisch worden aangedreven. Misschien gaan autofabrikanten die nu aan het testen zijn met waterstofauto’s, hun geplande investeringen daarvoor wel vervroegen. Mogelijk zal de Duitse regering moeite doen om omschakelingen op dit terrein te vertragen, aangezien de ‘oude’ auto-industrie een grote bijdrage levert aan de Duitse economie. Houdt alleen Volkswagen een vervuilend imago, of volgt ook de rest van deze belangrijke Duitse industrietak?

Uittocht van kabelklanten richting kastjeDe tv-sector – met name die in de VS – heeft te lang

gedacht dat het kijken naar OTT-televisie naast het gewone tv-kijken plaatsvond. Groot was daarom de schok voor deze sector toen bleek dat de minuten die de Amerikanen minder naar traditionele tv keken, werden besteed aan het bekijken van films en amusement via abonneediensten op internet, zoals Netflix. Er is dus wel degelijk sprake van een verdringingseffect. Traditionele mediaconglomeraten met veel kabel-tv-belangen houden deze ontwikkelingen nu nauwlettend in de gaten. Het wordt interessant om te zien of er ook in 2016 toch nog veel kabelklanten zullen weglopen, nu er bij de kabelzenders zoveel extra sportuitzendingen te vinden zijn. Wij denken van niet.

SectorenHoewel de economie als geheel niet sterk groeit, is er wel degelijk sprake van vooruitgang en innovatieve ontwikkelingen. Nieuwe aanbieders nemen de plaats in van bedrijven die stil blijven staan.

17

Verdienmodel onder drukDe oprukkende internetvideodiensten zetten het verdienmodel van de traditionele aanbieders van tv-amusement onder druk. Zo verkoopt filmabonneedienst Netflix geen reclameblokken, al decennia lang de levensader van commerciële tv-bedrijven. De internetvideodiensten werken echter wel met ‘productplacement’, waarbij bedrijven tegen betaling hun producten in reguliere programma’s in beeld kunnen laten brengen. Het wordt spannend om te zien hoe deze revolutie zich in 2016 zal voortzetten en wie de winnaars worden. Worden het Disney en Time Warner, met hun sterke tv-programma’s (‘formats’)? Of wordt het toch Netflix?

Reclame: naar online en mobielVolgens doorgaans goed ingevoerde analisten zullen de klassieke reclamebureaus in 2016 voor het eerst minder overhouden aan grote evenementen als de Amerikaanse presidentsverkiezingen dan de vorige keer. Ditmaal lijken de relatieve nieuwkomers Facebook en Google met hun digitale advertenties de grote winnaars te zullen worden. Er is becijferd dat alleen al de presidentskandidaten in 2016 voor meer dan 600 miljoen dollar aan advertentiebudget digitaal

zullen uitgeven. Dat is ruim vier keer zoveel als bij de verkiezingscampagne van 2012. Men denkt dat van deze 600 miljoen 60% tot 85% bij Google en Facebook terecht zal komen. Gelukkig hebben de traditionele marketing- en reclamebureaus in 2016 ook nog de Olympische Spelen en het Europees kampioenschap voetbal.

Luxegoederen: eindelijk van ‘bricks’ naar clicksDe winst- en omzetcijfers van de fabrikanten van luxegoederen groeien niet meer met dubbelcijferige percentages. Ook heeft de economie in Azië te lijden van de Chinese groeivertraging. Mede daardoor vindt in de luxegoederensector eindelijk de verschuiving plaats van omzetten in de eigen merkwinkels (de ‘bricks’, stenen) naar omzetten via de webwinkels (de clicks). Dat is een verschuiving die de detailhandelssector als geheel al langer doormaakt . In de luxegoederensector heeft men lang gedacht dat deze verschuiving aan hun sector voorbij zou gaan, maar nu lijken de ontwikkelingen toch die kant op te gaan. Richemont is een van de eerste grote spelers, doordat dit bedrijf zijn belang in Net-a-Porter samenvoegde met Yoox en daardoor de grootste werd, met meer dan 1,5 miljard euro omzet.

18

Sector

De sector dagelijkse consumentengoederen kent naast de drankensector nog de subsectoren voedingsmiddelen, huishoudelijke en persoonlijke verzorgingsartikelen, winkelketens en tabaksfabrikanten.

Dagelijkse consumentengoederen

In 2016 zal blijken hoe consumenten in de VS zich gedragen in een economisch klimaat waarin naar verwachting, voor het eerst sinds de crisis, de rente – ook de debetrente van creditcards – zal stijgen. De consumentenuitgaven zijn daar sinds medio 2015 weer toegenomen. Zullen de bestedingen opnieuw afnemen als de stijgende rente een grotere hap neemt uit het vrij besteedbare inkomen? Of blijven de consumentenuitgaven toenemen? Wij verwachten dat de uitgaven voor dagelijkse boodschappen stabiel zullen blijven. Er zal immers toch gegeten en gedronken moeten worden.

Olympische Spelen en EK voetbal laten de kassa’s rinkelenVooralsnog lijkt 2016 een mooi jaar te worden voor fabrikanten van dagelijkse consumentenproducten. In Europa trekt de economische groei aan en is het consumentenvertrouwen tot een vrij hoog niveau gestegen. Bovendien is 2016 een ‘evenementenjaar’, wat doorgaans voor hogere consumentenuitgaven zorgt. Zo zullen dankzij het Europees kampioenschap voetbal in Frankrijk de frisdrank en het bier weer rijkelijk vloeien. Althans, in de 24 landen die eraan deelnemen. Ook snackproducenten kunnen recordverkopen realiseren. Maar niet alleen door het voetbal, ook door de Olympische Spelen in Rio de Janeiro zullen de kassa’s in 2016 vaker rinkelen. Grote sportevenementen zijn voor consumenten vaak

aanleiding om nieuwe elektronica aan te schaffen. Hierbij gaat het dan met name om tv’s met de nieuwste technologie. Dit biedt kansen voor concerns als Metro, onder andere bekend van zijn MediaMarkt-winkels.

Consumententrends: meer speciaalbieren en gezonder voedselEen duidelijke consumententrend is dat steeds meer bierdrinkers speciaalbieren van kleine, ambachtelijke brouwerijen kopen, in plaats van pils van de grote merken. Als reactie op deze speciaalbiertrend heeft Heineken in de Verenigde Staten een aantal speciaalbierbrouwerijen overgenomen. Ook gezond eten is een trend die zich voortzet. Deze trend krijgt de steun van de Wereldgezondheidsorganisatie (World Health Organization, WHO), die eind oktober 2015 met waarschuwingen kwam voor bewerktvleesproducten, in verband met darmkanker. Mogelijk dat dit gevolgen zal hebben voor de omzet van deze producten. Eerder is het gebruik van suikerrijke, koolzuurhoudende frisdranken en te zoute snacks afgenomen na waarschuwingen van de WHO voor een negatief effect daarvan op de gezondheid. Consumenten zijn toen deels overgestapt op gezondere dranken en snackvarianten.

Nog niet met drones, maar wel thuisbezorgdSupermarkten richten zich steeds meer op online

19

activiteiten. Iedere serieuze winkelketen heeft inmiddels wel een webwinkel en bezorg- of afhaalmogelijkheden. Dat is ook vrijwel de enige manier om je marktaandeel nog te laten groeien. Met de fysieke winkels is dit namelijk meestal niet meer mogelijk. Wel is de winstmarge bij onlinesupermarktartikelen lager dan bij artikelen in de ‘stenen winkels’. Vooral in het Verenigd Koninkrijk is de markt van de online supermarkten een echte vechtmarkt geworden om het marktaandeel te vergroten – met de consument als winnaar. Ook

treden er tot deze markt steeds meer nieuwe aanbieders toe die voorheen niet actief waren in de (beursgenoteerde) supermarktwereld. Het Nederlandse Ahold heeft, mede dankzij de overname van bol.com, een goede positie als het gaat om de online detailhandel. Maar de meest tot de verbeelding sprekende naam is toch Amazon, al wordt dat concern tot de andere consumentengoederensector gerekend, namelijk de sector duurzame consumentengoederen.

De afnemende vraag vanuit China heeft voor de meeste grondstoffen tot dalende prijzen geleid. Verlichting voor de sectorwijde marktoverschotten zal van een afname van de export van basismaterialen vanuit China moeten komen. Economisch gezien zouden de prijsdalingen tot de sluiting van de productiecapaciteit met de hoogste kosten moeten leiden. Maar om hun marktaandeel te verdedigen bleven producenten in 2015 onder de kostprijs

leveren, in de hoop dat de prijzen weer zouden stijgen. In de VS en Europa leidde dit tot diverse klachten tegen, en onderzoeken naar het tegen dumpprijzen aanbieden van grondstoffen, waaronder staal.

Aanbod en vraag moeten beter in balans komenWij verwachten dat een aanzienlijk deel van de verliesgevende productiecapaciteit uiteindelijk zal

Sector

In de sector basismaterialen zijn bedrijven actief die grondstoffen produceren en verwerken, zoals mijnbouwers, chemiebedrijven en producenten van bouwmaterialen en papier.

Basismaterialen

20

moeten sluiten. Als het aanbod meer in balans komt met de vraag, kunnen de prijzen zich stabiliseren en zelfs weer stijgen. De producenten met de laagste kosten zouden hier dan van profiteren. Wij verwachten echter niet dat de grondstoffenprijzen op de recordniveaus van 2011 zullen terugkeren. Terwijl de productiecapaciteit de afgelopen jaren is toegenomen, is de vraag naar veel materialen namelijk juist structureel afgenomen.

Verandering concurrentieverhoudingen door lagere olieprijsEnergie is van essentieel belang voor de productie van chemicaliën. Voor de daling van de olieprijs, die in de zomer van 2014 inzette, hadden chemiebedrijven in de VS en China, die toegang hadden tot relatief goedkope olie of aardgas respectievelijk steenkool,

een kostenvoordeel ten opzichte van Europese producenten. Nu de olieprijs meer dan gehalveerd is, zijn Europese chemiebedrijven veel concurrerender geworden.

Winnaars en verliezers in 2016Voor veel basismaterialen geldt dat de Chinese producenten de hoogste productiekosten hebben. Wij verwachten dan ook dat de zwaarste klappen in China zullen vallen en dat de sector basismaterialen het in 2016 in andere regio’s beter zal doen. Ook zien wij in 2016 in de markten voor basismetalen meer kans op een balans in vraag en aanbod, en zelfs op tekorten. Zo verwachten wij dat de vraag naar aluminium de komende jaren zal toenemen door de behoefte aan nieuwe vliegtuigen en de vervanging van staal door aluminium als materiaal voor de productie van auto’s.

Voor 2016 en de jaren daarna verwachten wij dat nutsbedrijven die op nieuwe technologieën inspelen het best zullen presteren. Elektriciteitsproducenten die dit niet doen, zullen steeds meer moeite hebben om winst te maken. Een belangrijke ontwikkeling

is het in het netwerk inpassen van batterijen voor elektriciteitsopslag. Volgens de verwachting van analisten zullen de kosten van dergelijke batterijen de komende tien jaar met meer dan de helft dalen.

Sector

In de nutssector zijn bedrijven actief die zich bezighouden met de productie, opslag en levering van elektriciteit, aardgas en water. Ook bedrijven die water zuiveren of afval ophalen en verwerken vallen binnen de sector.

Nutsbedrijven

21

Sluiting conventionele capaciteit zou elektriciteitsmarkten meer in balans brengenHoewel de opwekkingscapaciteit op basis van duurzame energiebronnen toeneemt, wordt veel conventionele capaciteit, zoals die op basis van steenkool-, aardgas- en kerncentrales, in stand gehouden om ook wanneer het niet hard genoeg waait of de zon niet schijnt voldoende elektriciteit te kunnen leveren. De overcapaciteit die hierdoor de afgelopen jaren is ontstaan, drukt de elektriciteitsprijzen. Dit is vooral in de ontwikkelde economieën het geval. Vergroting van de capaciteit voor elektriciteitsopslag zou de beschikbaarheid van duurzaam opgewekte elektriciteit veel betrouwbaarder maken. In dat geval kan de conventionele capaciteit worden teruggeschroefd en kunnen de elektriciteitsmarkten meer in balans komen. Als er minder capaciteit hoeft te worden aangehouden voor pieken in de vraag, dalen de kosten, wat gunstig is voor de winstontwikkeling van energiebedrijven.

In stand houden van verliesgevende capaciteit is uitstel van executieDe verliezen die energiebedrijven moeten incasseren bij het sluiten van conventionele capaciteit worden beperkt door de verbetering van de elektriciteitsprijzen die dan mag worden verwacht. Minder aanbod betekent immers meer prijszettingskracht. Producenten van duurzame energie zouden hier het meest van profiteren, aangezien zij geen (conventionele) capaciteit hoeven te sluiten. Nutsbedrijven die wachten met

het sluiten van verliesgevende capaciteit, stellen de pijn slechts uit. Van zulk uitstel kan sprake zijn bij een onrealistische bedrijfsvoering, maar ook als de regels van toezichthouders of andere autoriteiten de capaciteitssluiting bemoeilijken.

Decentrale elektriciteitsproductie: andere leveranciers profiterenVerbeterde en goedkopere elektriciteitsopslag zou ook de decentralisatie van energieopwekking, dus het op meer plaatsen en op kleinere schaal opwekken van energie, mogelijk maken. Als huishoudens zelf genoeg elektriciteit kunnen opwekken en opslaan, hebben zij geen externe leverancier meer nodig. Dit zou negatief uitpakken voor de productie- en leveringsactiviteiten van nutsbedrijven. Maar marktpartijen die de opwekkingscapaciteit (bijvoorbeeld zonnepanelen), batterijen en hieraan verbonden diensten leveren, zouden juist van een decentralisatie kunnen profiteren.

Kansen door technologische vooruitgangDoor de voortschrijdende technologische ontwikkelingen worden elektronica en elektrische apparaten steeds efficiënter, waardoor de elektriciteitsvraag afneemt. Anderzijds worden er door de technologische vooruitgang nieuwe vormen van elektronica ontwikkeld. Een belangrijk voorbeeld daarvan zijn de elektrische vervoermiddelen die momenteel in opkomst zijn. Naarmate er meer elektrisch wordt gereden, zal de vraag naar elektriciteit en oplaadpunten voor vervoer toenemen. Ook deze groeimarkt biedt kansen voor de sector.

22

Sector

In deze sector zitten banken, verzekeraars en herverzekeraars, vermogensbeheerders en dienstverlenende bedrijven. De sector is voor 2016 goed gepositioneerd voor verschillende, zelfs tegengestelde, scenario’s.

Financiële waarden

De balansen van banken zijn aanzienlijk sterker geworden, dankzij de toevoeging van winst aan het eigen vermogen, reorganisaties, uitgiftes van eigen obligaties en aandelen en de verkoop van bedrijfsonderdelen. Het normaliseren van de trends in de bedrijfsvoering gaat ook na de crisisjaren door. En het negatieve effect van de maatregelen die banken moesten nemen wegens slechte leningen en investeringen neemt af. Wij verwachten dat deze trends zich in 2016 zullen voortzetten. We zien daarvoor een aantal positieve indicatoren, waaronder een goede kostenbeheersing, de aantrekkende groei van kredieten en een verdere daling van het aantal wanbetalingen bij uitstaande leningen. Deze ontwikkelingen compenseren volgens ons de negatieve invloed van strengere regelgeving en de kosten van rechtszaken en boetes wegens discutabel gedrag voor en tijdens de crisis.

Nog steeds negatief effect strengere kapitaaleisen en juridische kosten...Rechtszaken en boetes zullen ook in 2016 nog bij diverse banken tot grote kostenposten leiden. De invloed van deze kosten op de winsten neemt volgens ons echter gedurende dat jaar wel af. Daarnaast is er in Europa steeds meer aandacht van toezichthouders

voor de harmonisatie – het op een gelijke manier beoordelen en op de juiste hoogte brengen – van de kapitaalpositie van banken. Hierbij worden de samenstelling en de omvang van de bezittingen en het kapitaal kritisch onder de loep genomen. Dit kan bij een aantal banken tot lagere kapitaalratio’s leiden, waardoor deze banken mogelijk extra aandelen moeten uitgeven om op het vereiste kapitaalniveau te komen.

… maar het einde komt in zichtVanaf begin 2016 wordt ook voor verzekeraars strengere regelgeving van kracht (Solvency II). Er lijkt hier echter sprake te zijn van de laatste stappen naar een strengere regulering en strengere kapitaaleisen. De invoering van de genomen maatregelen zou meer duidelijkheid moeten geven over de kapitaalniveaus van banken en verzekeraars en hun vervolgens de gelegenheid moeten bieden om zich weer volledig op strategische en operationele doelen te richten

Financiële sector goed gepositioneerd voor hogere rentes…De financiële sector is volgens ons een van de weinige bedrijfssectoren die van de verwachte renteverhogingen in de VS kan profiteren. Deze renteverhogingen zijn niet alleen gunstig voor de

23

rentemarges van banken, maar over het algemeen ook voor de winstgevendheid van verzekeraars en, grote renteschokken daargelaten op termijn goed voor de solvabiliteit en de beleggingsportefeuilles.

...maar ook voor het tegenovergestelde scenarioWanneer de economische ontwikkelingen te zwak blijken te zijn voor een renteverhoging van de centrale bank van de VS (de ‘Fed’) kan ook worden besloten om af te zien van een renteverhoging en juist tot verdere monetaire stimulering over te gaan. Dit zou nog aangevuld kunnen worden met

stimulerend fiscaal beleid. Een combinatie van deze twee zou volgens ons eveneens positief zijn voor banken. Belastingverlagingen en lage beleidsrentes leiden dan namelijk mogelijk tot een stijging van de consumentenbestedingen, een sterkere economische groei, een hogere inflatie en hogere obligatierentes. Dit is gunstig voor de rentemarges, de kredietgroei, een afname van wanbetalingen bij leningen en een stijging van de zakenbank-inkomsten. De financiële sector kan dus in beide scenario’s van de situatie profiteren.

De gemiddelde waarderingen van vastgoed in de VS en Europa, vastgesteld op basis van diverse maatstaven voor winst en kasstroom, zijn momenteel aan de hoge kant. De uitzonderlijk lage obligatierentes zorgen echter voor een ruime marge tussen de kapitalisatiefactor van vastgoedaandelen en de effectieve rendementen van staatsobligaties. Deze marge rechtvaardigt deels de huidige waarderingen, maar biedt volgens ons te weinig zekerheid. Als de rentes stijgen, kan deze marge

namelijk snel kleiner worden. Bovendien dreigt er in 2016 een nieuwe cyclus van renteverhogingen door de Amerikaanse centrale bank.

Rente bepalend voor rendement vastgoedDe bewegingen van de obligatierentes bepalen momenteel ook grotendeels de bewegingen van de sector beursgenoteerd vastgoed. De sterke daling van de rentes op obligaties met langere looptijden en het economische herstel hebben in

Sector

In onze beleggingsstrategieën beleggen we alleen in beursgenoteerd vastgoed. Dit kan relatief snel worden aangekocht en verkocht. Het dividendrendement maakt vastgoed aantrekkelijk in tijden van lage obligatierentes.

Vastgoed

24

de VS en Europa in de afgelopen jaren voor goede vastgoedrendementen gezorgd. Maar met hogere rentes in het vooruitzicht verwachten wij voor 2016 dat vastgoed meer tegenwind zal gaan ondervinden. Wanneer hogere rentes echter gepaard gaan met een zich voortzettend economisch herstel, hoeven deze geen grote nadelige invloed te hebben op de bedrijfsresultaten (operationele trends) van de vastgoedbedrijven.

Operationele trends overwegend positiefOver het algemeen is er bij vastgoed in de meeste regio’s en subsectoren sprake van waardestijgingen en positieve operationele trends. De bezettingsgraden stijgen, de winkelverkopen stijgen, de vraag naar vastgoed trekt aan en het aanbod blijft matig, met als gevolg dat de huurinkomsten en de waarde van het

vastgoed stijgen. Deze positieve operationele trends compenseren naar onze mening voorlopig het risico van stijgende rentes.

De grootste hausse in beursgenoteerd vastgoed ligt waarschijnlijk achter onsDe vooruitzichten voor beursgenoteerd vastgoed zijn volgens ons minder rooskleurig dan de afgelopen zes jaar. Dit geldt zowel voor de middellange als voor de lange termijn. Gezien de verwachte hogere rentes, de – rekening houdend met de inkomstenmaatstaven in de meeste regio’s – te hoge waarderingen en de eerste signalen van oververhitting in enkele markten, verwachten wij dat het grootste gedeelte van de hausse in wereldwijd beursgenoteerd vastgoed inmiddels achter ons ligt.

In de sector industriegoederen zijn trends gaande die veel, zo niet alle, bedrijven in een bepaalde subsector raken. Zo merken alle producenten van mijnbouwapparatuur dat de grote mijnbouwers hun investeringen uitstellen. En profiteren alle luchtvaartmaatschappijen van de lage olieprijs, doordat hun brandstofkosten zijn gedaald. Tal

van subsectoren hebben last van de daling van de grondstoffenprijzen en de afzwakkende economische groei in China.

Innovatie biedt concurrentievoordeelInnovatie kan een belangrijk concurrentievoordeel bieden. Daarom streven veel ondernemingen

Sector

Deze gevarieerde sector bevat concerns die kapitaalgoederen maken of grote kapitaalintensieve projecten exploiteren zoals spoorwegen en vliegvelden. Ook zijn er dienstverleners, zoals uitzendbureaus, actief.

Industriegoederen

25

ernaar om innovatief te blijven. De technologische ontwikkelingen gaan snel. Denk bijvoorbeeld aan de opmars van de 3D-printer en de voortgaande automatisering en robotisering in fabrieken. Het opkomende internet van dingen (‘Internet of Things’), oftewel het online onderling koppelen van apparaten, is een ander voorbeeld. Vliegtuigen kunnen op het brandstofverbruik besparen door allerlei data (weer, motormanagement, navigatie) te combineren. Gebouwen kunnen efficiënter met energie omgaan als – volledig geautomatiseerd – kan worden vastgesteld waar bijvoorbeeld ongewenst een raam openstaat. Dit zijn volgens ons ontwikkelingen die in de toekomst nog belangrijker zullen worden.

Voorkeur voor grote, samengestelde concerns die zich verbeterenVoor 2016 hebben wij binnen de sector

industriegoederen een voorkeur voor grote, samengestelde concerns (conglomeraten) die zich weten te verbeteren. Dat kan gebeuren door het verhogen van de winstmarges, het verlagen van de kosten of het afstoten van divisies die niet tot de strategische activiteiten behoren. Doordat zij sterker gediversifieerd zijn (meer gevarieerde bedrijfsactiviteiten hebben) dan andere bedrijven, zijn deze conglomeraten beter in staat om de afzwakkende Chinese economische groei en de daling van de grondstoffenprijzen op te vangen. Ook hebben ze veelal een bovengemiddeld goed gevuld orderboek en bieden ze diensten aan die een telkens terugkerende omzet opleveren, dankzij zich periodiek herhalende opdrachten.

In de energiesector vinden we onder meer zeer grote, samengestelde olieconcerns. Die hebben zowel een upstreamdivisie (voor het oppompen van olie en gas) als een downstreamdivisie (raffinaderijen, tankstations). Voorbeelden zijn Shell, Chevron, Exxon

en BP. Daarnaast omvat de sector bedrijven die zich alleen richten op ofwel het oppompen van olie of gas ofwel het raffineren en verkopen van olieproducten. En dan zijn er ook nog de oliedienstverleners, die bijvoorbeeld hijskranen voor boorplatforms leveren

Sector

De energiesector bestaat uit ondernemingen op het gebied van de exploratie, winning, raffinage en distributie van olie en gas. Ook de oliedienstverleners behoren tot deze sector.

Energie

26

of over specialistische kennis beschikken voor het offshore boren naar olie, op vele kilometers diepte. Voorbeelden van oliedienstverleners zijn Schlumberger en Fugro.

Fusies en overnames te verwachtenDoor de lage olieprijs staan de winsten van oliemaatschappijen onder druk. Dit heeft tot gevolg dat er minder wordt geïnvesteerd. Ook de winsten van oliedienstverleners staan daardoor onder druk. Voor bedrijven met een sterke balans is dit een uitstekende gelegenheid om een overname te doen. Wij verwachten binnen de energiesector dan ook meer fusies en overnames.

Lage olieprijs: verbruik geraffineerde producten neemt toeIn de energiesector zijn de olie- en gasprijzen van grote invloed op de bedrijfswinsten. Het is dan ook

logisch dat de gemiddelde winsten in deze sector fors zijn gedaald vergeleken met 2014. De olieprijs is immers sinds de zomer van dat jaar ongeveer gehalveerd. Als gevolg van de lage olieprijs (en daarmee de lage benzineprijs) worden er meer grote, onzuinige auto’s gekocht. Dit leidt tot een hoger verbruik van geraffineerde producten als benzine en smeerolie. Bij grote samengestelde oliebedrijven zorgen de downstreamdivisies dus voor goede resultaten, terwijl de upstreamdivisies het moeilijker hebben of zelfs verliesgevend zijn.

Voorkeur voor 2016: grote oliebedrijvenVoor 2016 hebben wij binnen de energiesector een voorkeur voor de zeer grote, samengestelde olieconcerns. En dan vooral die met een sterke (toekomstige) vrije kasstroom, een gezonde balans en een grote downstreamdivisie.

De sector gezondheidszorg was in 2015 – net als in voorgaande jaren – een van de best presterende aandelensectoren op de beurs. Voor de subsector geneesmiddelenbedrijven, die goed is voor ruim

de helft van de beurswaarde van de sector, zien wij echter slechts beperkte ruimte voor groei. De verwachte winstgroei is daarvoor namelijk niet hoog genoeg. De subsector geneesmiddelenbedrijven is

Sector

De sector gezondheidszorg omvat behalve farmaceutische bedrijven en fabrikanten van medische apparatuur ook dienstverlenende ondernemingen, bijvoorbeeld concerns die medicijnen verstrekken en verzenden.

Gezondheidszorg

27

dan ook gemiddeld beschouwd een van de minder goed presterende subsectoren van de afgelopen jaren. Wel verschilt de koersontwikkeling per bedrijf fors, door verschillen in de productpijplijn: succesvolle nieuwe medicijnen kunnen miljardenwinsten opleveren.

Biotechnologie: een subsector van uiterstenAandelen van bedrijven uit de subsector biotechnologie hebben de afgelopen drie jaar gemiddeld bijna tweemaal zoveel rendement opgeleverd als de MSCI All Country World Index (bron: Bloomberg, 12 november 2015). Dit komt door de bovengemiddeld sterke groei van deze subsector en de forse premies die bij overnames worden betaald, vooral bij overnames van kleinere bedrijven. Wel zijn de aandelenkoersen van biotechbedrijven wat onder druk komen te staan door discussies over te hoge medicijnprijzen en de houdbaarheid daarvan op de langere termijn. Daarbij valt op dat vooral de grotere biotechbedrijven hiervoor zijn ‘gestraft’ op de beurs en flink in koers zijn gedaald. Daardoor hebben hun aandelen inmiddels - in vergelijking met aandelen uit andere bedrijfssectoren - een erg lage waardering gekregen.

Medische apparaten: beperkte groei en consolidatie als oplossingDe gemiddelde waardering van aandelen van producenten en leveranciers van medische apparatuur is in 2015 op het hoogste niveau in

zeven jaar beland. De belangrijkste oorzaken van deze sterke koersperformance zijn de ‘defensieve’ kwaliteiten van deze subsector (ook in economisch mindere tijden blijft er namelijk behoefte bestaan aan zorg en medische apparatuur) en de optredende consolidatie. Dankzij de schaalvoordelen als gevolg van de vele fusies en overnames die hierbij plaatsvinden, kan de gemiddelde winstgroei omhoog. Wij verwachten voor de komende jaren nog meer consolidatie, maar zien ook de financiële ruimte bij bedrijven voor programma’s voor de inkoop van eigen aandelen. Ook daardoor is er nog ruimte voor verdere koersstijgingen. Gezien de bovengemiddelde waardering verwachten we echter voor 2016 geen outperformance ten opzichte van de gemiddelde aandelenmarkt.

Medische dienstverleners: de grootste worden nog groterDe subsector medische dienstverleners, waarvan de activiteiten – zoals de verstrekking en verzending van medicijnen – vrijwel uitsluitend in de Verenigde Staten plaatsvinden, laat slechts een beperkte onderliggende groei zien. Overnames van kleinere spelers zijn een beproefd middel om schaalvergroting te bereiken en daarmee de kosten per recept of uitgegeven medicijn te verlagen. We verwachten in deze subsector dan ook verdere consolidatie, waarbij partijen als Express Scripts, CVS en UnitedHealth hun marktaandeel zullen vergroten en op die manier blijven groeien.

28

Sector

In deze sector zijn zowel producenten van computerapparatuur als dienstverlenende IT-bedrijven actief. Ook softwareproducenten en financiële dataverwerkers (creditcardmaatschappijen) worden tot deze sector gerekend.

Informatietechnologie

De IT-sector heeft de afgelopen jaren gemiddeld genomen uitstekend gepresteerd. Dit is echter niet gelijk verdeeld over alle subsectoren. Zelfs binnen de subsectoren is er sprake van grote verschillen in rendement. Deze verschillen zullen blijven bestaan, aangezien er vaak per subsector specifieke winnaars en verliezers zijn. Wel denken wij dat langdurige achterblijvers steeds vaker snel en hard door de aandeelhouders tot de orde zullen worden geroepen.

Pc-verkoop onder druk, smartphones laten wel groei zienNa een korte opleving in 2014 toont de pc-markt opnieuw het de afgelopen jaren normaal geworden krimppatroon. De pc-vervangingsvraag in de zakelijke markt zal waarschijnlijk wel wat aantrekken, maar de consumentenmarkt blijft onder druk staan. In de hele keten vindt daarom consolidatie plaats: fusies en overnames om door schaalvergroting de kosten per product te kunnen verlagen. Voor smartphones blijven de omzetten groeien, maar zal het groeitempo teruglopen omdat wereldwijd een verzadiging van deze markt optreedt. Wij denken dat Apple zich hier dankzij een aantrekkelijker productaanbod deels aan zal kunnen onttrekken.

Software en advertentieverkopen: een prettige combinatieIn de softwarehoek hebben we de afgelopen jaren veel investeringen gezien die op een groeiende aanwezigheid in de cloud zijn gericht. De positieve gevolgen hiervan begonnen al in 2015 goed zichtbaar te worden in de resultaten van SAP, Microsoft en andere aanbieders. Wij verwachten dat deze ontwikkeling zich in 2016 zal versnellen. Ook de onlineadvertentie-inkomsten zullen een verdere groei laten zien, ten koste van de traditionele advertentie-inkomsten. Hiervan kunnen bedrijven als Google, Facebook en LinkedIn bovengemiddeld profiteren.

IT-dienstverleners zien terugkeer van de groeiNa jaren van krimp lijkt de vraag naar IT-dienstverlening weer voorzichtig aan te trekken. De grotere IT-dienstverleners hebben zich met weloverwogen, gerichte overnames en kostenreducties op dit herstel voorbereid. Het belangrijkste verschil met de vorige groeiperiode is dat er nu meer goed opgeleide mensen beschikbaar zijn. Wij voorzien daarom ditmaal veel minder prijsopdrijvende tekorten en verwachten dan ook niet dat de winstmarges, en dus de waarderingen, weer naar historisch hoge niveaus zullen gaan.

29

Sector

In de sector telecommunicatie zijn bedrijven actief die telefonie, internet of televisie aanbieden. Voor kabelmaatschappijen wordt het aanbod van populaire televisieprogramma’s en films (‘content’) steeds belangrijker.

Telecommunicatiebedrijven

De verschuiving in de omzetten van spraaktelefonie naar dataverbruik heeft het verdienmodel van ondernemingen in deze sector sterk veranderd. De komende jaren wordt de sector met nog meer uitdagingen geconfronteerd. Zo worden vanaf april 2016 de roamingprijzen binnen Europa sterk verlaagd. Vanaf juni 2017 zal roaming helemaal verdwijnen, waardoor binnen de Europese Unie het tarief voor mobiel bellen in het buitenland gelijk zal zijn aan het tarief in het land waarin het abonnement is afgesloten. Hiermee gaat een van de laatste extra inkomstenbronnen van Europese aanbieders van mobiele telefonie verloren.

Mededingingsautoriteiten maken consolidatie moeilijkerConsolidatie, dus het via fusies en overnames tot minder en grotere spelers in de sector komen, zou de prijsconcurrentie in de telecomsector in toom kunnen houden. Dit zou de winst van de telecomaanbieders ondersteunen. Er komen dan immers minder aanbieders en door het schaalvoordeel kunnen de gemiddelde kosten dalen. De mededingingsautoriteiten zien echter juist graag veel concurrentie en stellen strenge voorwaarden aan fusies en overnames. In 2015 zijn enkele voorgenomen fusies van telecomaanbieders afgeblazen vanwege de ongunstige voorwaarden

die de mededingingsautoriteiten hieraan stelden. Het uitblijven van consolidatie in de telecomsector beschouwen wij als het voornaamste risico voor deze sector in 2016.

Breder productaanbod door bundeling dienstenEen andere manier om te concurreren is productdifferentiatie: het verbreden van het productaanbod. Door pakketten aan te bieden met verschillende combinaties van telefonie, internet en televisie proberen aanbieders beter te voldoen aan de wensen van de klant. Televisie differentieert ook steeds verder. Digitale televisie wordt hoe langer hoe meer interactief aangeboden. Met ‘video on demand’ kunnen consumenten zelf bepalen wanneer ze de tv-programma’s, films of sportwedstrijden van hun keuze willen bekijken.

Telecom straks onderdeel mediasector?Gezien de opkomst van filmabonneediensten als Netflix en HBO en de verbreding van het aanbod aan reguliere televisiekanalen verwachten wij dat consumenten steeds meer ‘content’ (films en programma’s) zullen verlangen als onderdeel van de televisieaansluiting. Naarmate deze content een belangrijker onderdeel van de productieketen in de telecomsector wordt, zal de scheidslijn tussen de mediasector en de telecomsector minder scherp

30

worden. Het lijkt een logische ontwikkeling dat een groot deel van de telecomsector op de lange termijn zal opgaan in de mediasector.

Sector

In 2015 zijn de grondstoffenprijzen verder gedaald, al was er begin oktober wat herstel. Een langdurige nieuwe grondstoffenhausse achten wij voorlopig onwaarschijnlijk.

Grondstoffen

Voor sterke en aanhoudende prijsstijgingen van grondstoffen groeit de economie nu nog te langzaam en is het grondstoffenaanbod te ruim. Op de korte termijn kunnen de grondstoffenprijzen iets verder opveren als marktpartijen vinden dat de prijzen te snel en te veel zijn gedaald. Ook vinden wij grondstoffen als vermogenscategorie niet duur. Maar op dit moment ontbreekt een aanjaagfactor voor structureel hogere prijzen, zoals voorheen de explosieve groei van de Chinese economie. Dit is ook merkbaar bij de belangrijkste grondstof op de wereldmarkt, ruwe olie. En doordat de energieprijs (lees: de olieprijs) ook invloed heeft op de productiekosten van andere grondstoffen, heeft de daling van de olieprijs in de hele grondstoffensector een prijsdrukkend effect.

Energie: goedkoper, schoner en grotere voorraad

• Na omvangrijke investeringen in de wereldwijde energievoorziening is er nu sprake van een energieoverschot doordat we intussen veel zuiniger met energie zijn geworden. Deze trend zet zich nog voort.

• Ook investeringen in duurzame energie hebben het energieoverschot vergroot. Deze maken een vermindering van het gebruik van fossiele brandstoffen mogelijk.

• Dankzij technologische vooruitgang in de sectoren olie, aardgas, kernenergie en steenkool blijkt de energievoorraad veel groter te zijn dan eerder was aangenomen en kan energie steeds schoner en voordeliger worden gewonnen.

31

Energiebeleid en -trends: meer duurzaamheidHet energiebeleid van de landelijke overheden wekt weinig verbazing. Energielevering moet goedkoop, betrouwbaar en voor een toenemend gedeelte duurzaam (‘hernieuwbaar’) zijn. Het algemene streven is om per eenheid economische groei tot een vermindering van een bepaalde hoeveelheid uitgestoten CO2 en andere broeikasgassen te komen. Interessant zijn ook de grote trends. De meeste mensen trekken naar de grote steden. In Azië hebben we het dan over megasteden (met meer dan tien miljoen inwoners). Wereldwijd is er in de grote steden een enorme behoefte aan een beter leefklimaat, het terugdringen van lawaai en uitlaatgassen en een verbetering van de verkeersveiligheid. De elektrische aandrijving van motoren kan daaraan bijdragen. Elektromotoren winnen dan ook terrein op de traditionele diesel- en benzinemotoren waarmee nu nog het grootste deel van de personen- en vrachtwagens wordt voortbewogen. Behalve door de steeds strengere eisen die overheden aan de uitstoot en zuinigheid van auto’s stellen, zal ook door de elektrificatie van het wegtransport de vraag naar fossiele brandstoffen op de lange termijn afnemen. Ook zien we een toenemende belangstelling voor de toepassing van zonne-energie, zowel bij consumenten als op industriële en commerciële schaal. Denk hierbij bijvoorbeeld aan energieparken. De energierevolutie zal zich naar verwachting nog sneller voltrekken als

de technologie op het gebied van energieopslag en -transport verder verbetert.

Daling energieprijzen: cyclisch of structureel?De huidige daling van de olie-, gas- en stroomprijzen is eenvoudig te verklaren: deze is het gevolg van overcapaciteit. De vraag naar energie bleek de afgelopen tijd minder groot te zijn dan was verwacht, door een verbeterde energie-efficiëntie en de gematigde economische groei na de crisis van 2008-2009. Hoe duur energie in de toekomst zal zijn, is nu niet met zekerheid te zeggen. Als we de huidige trends doortrekken, is een toekomst waarin energie relatief goedkoop is waarschijnlijker dan een toekomst waarin dit niet het geval is. Een voorwaarde voor goedkope energie is wel dat we blijven investeren in de opwekcapaciteit van elektriciteit, in het energienetwerk en in energiebesparing. De wens om tot een duurzamere energievoorziening te komen leeft sterk bij overheden, bedrijven en particulieren. Daarom verwachten we een gunstig investeringsklimaat voor initiatieven op het gebied van duurzame energie. Om voldoende rendement op deze investeringen mogelijk te maken, mogen de energieprijzen echter niet te laag zijn.

Prijsontwikkeling ruwe olie: structurele neerwaartse drukOns scenario voor de ontwikkeling van de olieprijs in

Dalende trend grondstoffenprijzen

Bron: Thomson Reuters Datastream, oktober 2015.

32

2015 is aardig uitgekomen. Dit scenario stond in onze publicatie ‘Dalende olieprijs in historisch perspectief’ uit januari 2015. Hierin worden de vier heftigste prijsschommelingen op de oliemarkten van de afgelopen dertig jaar beschreven. De markt voor ruwe olie is erg cyclisch. We zitten nu in de fase waarin producenten door de felle concurrentie en de lage prijzen worden gedwongen om tegen lagere kosten te produceren dan wel om de productie te staken als die niet meer rendabel is. We verwachten dat deze omstandigheden vooralsnog zullen aanhouden. Voor de prijs van ruwe olie van Amerikaanse standaardkwaliteit, oftewel WTI-olie (West Texas Intermediate light sweet crude oil), betekent dit dat deze voorlopig waarschijnlijk zal fluctueren binnen een bandbreedte van ongeveer $40-$60 per vat.

Hebben we de laagste olieprijs nu gehad?De koersen van termijncontracten voor ruwe olie wijzen op een gestage prijsstijging de komende maanden, tot boven de $50 per vat WTI-olie in de zomer van 2016. Maar volgens ons zal de concurrentie tussen de producenten nog verder toenemen. En als de groei van de vraag opnieuw tegenvalt, kan dat wederom tot lagere prijzen leiden. Wat het aanbod betreft, letten we dan vooral op de productievolumes van Libië, Iran, Irak en Noord-Amerika. In deze gebieden vinden de grootste productieschommelingen plaats. Wat de vraag betreft, is de economische ontwikkeling in de opkomende markten – en dan met name in China – de belangrijkste factor.

Ook geen hooggespannen verwachtingen overige grondstoffenNiet alleen de energiegrondstoffen, maar ook de meeste overige grondstoffen zijn fors in prijs gedaald doordat het aanbod de vraag al enige jaren overtreft. Door de hoge grondstoffenprijzen in de jaren van de hausse (2003-2012) is er veel productiecapaciteit bijgekomen. De vraag op de wereldmarkt is nu

echter minder groot dan verwacht, als gevolg van het lagere groeitempo van de wereldeconomie. De gewasopbrengsten in de landbouw zijn sterk toegenomen door de vergroting van het landbouwareaal, modernisering en in de Verenigde Staten vooral ook door genetische modificatie. Deze trends leiden tot overproductie en daarmee tot lagere prijzen. Ook de meeste mijnbouw- en metaalsectoren worden wereldwijd geplaagd door overcapaciteit. De onwil van producenten om de capaciteit te verminderen - door productiecapaciteit te sluiten - heeft geleid tot protectionistische maatregelen van landen, onder andere gericht op de staalindustrie. Zelfs als de vraag en de prijzen zouden aantrekken, zou er bij de meeste grondstoffen de eerste tijd voldoende reservecapaciteit zijn om de productie te kunnen verhogen. En dat is geen kenmerk van een markt waar structurele tekorten zullen ontstaan. Voorlopig geen nieuwe grondstoffen-bullmarkt dus.

De factor ChinaChina was jarenlang de grootste afnemer en netto-importeur van grondstoffen ter wereld. De grondstoffenbehoefte van China neemt echter af, nu de wereldeconomie minder snel groeit, er in China minder woningen en fabrieken worden gebouwd en minder geld aan infrastructuur wordt besteed en de Chinese economie meer op zichzelf is gericht. Omdat China minder grondstoffen nodig heeft, wordt het land in plaats van een netto-importeur een netto-exporteur van grondstoffen. Dit heeft uiteraard een zeer negatief effect op de grondstoffenprijzen. Deze trend zal zich nog wel even voortzetten, totdat – op termijn – andere opkomende markten, en dan met name India, China vervangen als netto grondstoffenimporteur. Pas dan kan er opnieuw een grondstoffen-bullmarkt ontstaan. Daarom lijkt ons voor de grondstoffensector een scenario van gematigde prijsontwikkeling het waarschijnlijkst. Hierbij past volgens ons een neutrale visie.

33

Meer wetenWilt u persoonlijk contact of heeft u vragen over uw beleggingsportefeuille? Uw Private Banker of Private Wealth Manager zijn u graag van dienst. Heeft u geen contactpersoon bij de ING, bel dan Rob Oomens op 06 3400 4800 voor een afspraak.

DisclaimerDe informatie in deze brochure geeft de persoonlijke mening weer van de analist(en) en geen enkel deel van de beloning van de analist(en) was, is, of zal direct of indirect gerelateerd zijn aan het opnemen van specifieke aanbevelingen of meningen in deze brochure. Deze publicatie is geen beleggingsaanbeveling noch een aanbieding of uitnodiging tot koop of verkoop van enig financieel instrument. De analisten die aan deze publicatie hebben bijgedragen voldoen allen aan de vereisten zoals gesteld door hun nationale toezichthouders aan de uitoefening van hun vak. Beleggen brengt risico’s met zich mee, u kunt uw inleg (deels) verliezen. De waarde van uw belegging kan fluctueren. In het verleden behaalde resultaten bieden geen garantie voor de toekomst.

Deze publicatie is opgesteld namens ING Bank N.V., gevestigd te Amsterdam en slechts bedoeld ter informatie van haar cliënten. ING Bank N.V. is onderdeel van ING Groep N.V. Auteursrecht en rechten ter bescherming van gegevensbestanden zijn van toepassing op deze publicatie. Overneming van gegevens uit deze publicatie is toegestaan, mits de bron wordt vermeld. In Nederland is ING Bank N.V. geregistreerd bij en staat onder toezicht van De Nederlandsche Bank en de Autoriteit Financiële Markten. De tekst is afgesloten op 3 december 2015.

TP26

49B