SADRAJ i DIO I Uvod1 Kartografski prikaz - Karta HES na rijeci Morai, brane i akumulacije - Karta sliva rijeke Morae do sastava sa rijekom Zetom - Karta nizvodnog prostora - Karta reljefa sliva rijeke Morae 3 4 5 6 II Elementi i funkcije prostora7 III Elementi za procjenu uticaja na ivotnu sredinu7 IV Kriterijumi predhodne i budue procjene8 V Sinteza rezultata ekspertskih izvjetajaRezime 1.Seizminost projektne oblasti 8 9 Rezime 2.Kulturno istorijski spomenici projektne oblasti10 Rezime 3.Hidroloke odlike projektne oblasti 11 Rezime 4.Hidrogeoloke, geoloke i ininjerskogeoloke odlike projektne oblasti 12 Rezime 5.Kvalitet voda projektne oblasti 13 Rezime 6.Pejza projektne oblasti 14 Rezime 7.Biodiverzitet projektne oblasti 15 Rezime 8.Stanovnitvo projektne oblasti 16 Rezime 9.Klima projektne oblasti 17 Rezime 10. Klimatske promjene, analiza postojeeg stanja projektne oblasti 18 Rezime 11. Kvalitet vazduha u projektnoj oblasti19 Ii DIO IZVJETAJI EKSPERATA ZA SPECIJALISTIKE TEME 1. Seizmika projektne oblasti Dr Branislav Glavatovi 21 2. Kulturno istorijski spomenici projektne oblasti Dr edomir Markovi44 3. Hidroloke odlike projektne oblasti mr Milan Bokovi62 4. Hidrogeoloke, geoloke i ininjerskogeoloke odlike Projektne oblasti Dr Vasilije Radulovi & mr Darko Novakovi 94 5. Kvalitet voda projektne oblasti - mr Pavle urakovi 131 6. Pejza projektne oblasti Sanja Ljekovi Mitrovi203 7. Biodiverzitet projektne oblasti mr Vasilije Bukovi225 8. Stanovnitvo u projektnoj oblasti Dr Dragica Mijanovi337 9. Klima projektne oblasti Branko Micev361 10. Klimatske promjene; Analiza postojeeg stanja u projektnoj oblasti Mirjana Ivanov 402 11. Kvalitet vazduha u projektnoj obalasti mr Ana Miurovi439 I DIO UVOD Baza podataka za SEA za HES Moraa uraena je na osnovu Ugovora br.01-554 (br. 01-580-14) od 26.03.2009 godine sklopljenog izmeuHidrometeorolokog zavoda Crne Gore i MinistarstvazaekonomskirazvojVladeCrneGore.Zaizradubazepodatakaangaovanoje 12 eksperata specijalista za sledee teme: 1. Seizmika Prof. dr Branislav Glavatovi, Direktor Seizmolokog zavoda2. Kulturno istorijski spomenici Dr edo Markovi 3. Ininjerska geologija, reonizacija, pojave i procesi Dr Vasilije Radulovi 4. Hidrogeologija i korienje voda mr Darko Novakovi, Rukovodilac SektoraHidrologije, Hidrometeoroloki zavod Crne Gore 5. Pejza Sanja Ljekovi Mitrovi 6. Biodiverzitet mr Vasilije Bukovi7. Stanovnitvo dr Dragica Mijanovi, Filozofski fakultet Niki 8. Klima Branko Micev, Naelnik odsjeka za prognozu i analizu vremena,Hidrometeoroloki zavod Crne Gore 9. Klimatske promjene Mirjana Ivanov, Rukovodilac Sektor za Meteorologiju,Hidrometeoroloki zavodCrne Gore 10. Kvalitet vazduha mr Ana Miurovi, Direktor Centra za ekotoksikoloka istraivanja 11. Hidrologija mr Milan Bokovi, Sektor Hidrologije, Hidrometeoroloki zavodCrne Gore12. Kvalitet voda- mr Pavle urakovi, Rukovodilac Sektora ekologije, Hidrometeorolokizavod Crne Gore HidrometeorolokizavodjezastupaoDirektormrLukaMitrovi,Glavnistruni medijator za izradu ovog Elaborata je bio Prof. dr Mihailo Buri, dipl.in.geologije, a Sekretar tima Ivana Pavievi, dipl. biolog. Baza podataka uraena je na osnovu Projektnog zadatka, koji je sastavioobraiva SEA, COWI iz Norveke.Sviekspertisudobiliprojektnizadatakzasvojrad,kojijesadranuAneksuIi usaglaennazvaninomsastankuizmeupredstavnikaVlade(NikolaJablan,Lazarela Kalezi),COWI(.....),Hidrometeorolokogzavoda(LukaMitrovi,IvanaPavievi)i Glavnog medijatora (prof.dr Mihailo Buri). OvajElaboratsesastojiod12ekspertskihizvjetaja,rezimeasvihIzvjetaja dizejniranih prema zahtjevu COWI-ja i strunih elemenata, koje je predloio glavni medijator za analizu i procjenu u okviru SEA. Bazapodatakaraenajenaspecijalistikomnivoukojiprevazilazipostavljene zahtjeveCOWI-ja,dabisepostigaoveistruninivo,detaljnostikvalitetzbogosjetljivostiprojekta izgradnje HES na Morai. NasledeimkartografskimprilozimaprikazalismoprostornakojiseovajElaborat odnosi: -prostor objekata brana i akumulacija -sliv rijeke Morae do sastava sa Zetom -nizvodni prostor: Zetska ravnica, Skadarsko jezero, Bojana -reljev sliva rijeke Morae do sastava sa Zetom. Karta HES na Morai Brane i akumulacije Zlatica, Milunovii, Raslovii, Andrijevo, na umanjenoj kartiR 1:25 000 Karta sliva rijeke Morae do sastava sa rijekom Zetom sa poloajem HESR 1:200 000 Karta nizvodnog prostora na koji izgradnja elektrana moe imati uticaja R 1 : 200 000 Karta reljefa sliva rijeke Morae sa poloajem vodomjernih i klimatolokih stanica HMZ-a do sastava sa rijekom Zetom R 1 : 200 000 II Elementi i funkcije prostora ZaizradukvalitetneSEApotrebnojeprikazatiiliobraditisveprisutneelementei funkcije. Prema vienju Glavnog medijatora. Elementi se mogu podijeliti na: -prirodne (geoloki sastav, vode, ume...) -antropogene (naselja, saobraajnice.....) -demografske (stanovnitvo, broj, raspored, struktura.....) -ekonomske (vlasnitvo, vrijednosti....) -projektni elementi (brane, akumulacije....) -ostali Ovielementiuprostoru ostvarujusvojesamostalnefunkcijeimeusobneuticaje,to sve zajedno ini ivot prostora. Naopisanimelementimasevriprocjenauticajakojaserazraujudaljedetaljnona osnovu sadraja Detaljnog prostornog plana i opisanih elemenata prostora. III Elementi za procjenu uticaja na ivotnu sredinu Pri procjeni uticaja treba razlikovati tri osnovne zone prostora u kojima e se odvijati budui procesi. To su : -zona brana i akumulacija (neposredni uticaji) -zona sliva brana i akumulacija (posredni uticaji) -zona nizvodno od brana i akumulacija u najirem smislu (Zetska ravnica, Skadarsko jezero, rijeka Bojana- nizvodni uticaji) Ova tri prostora se bitno razlikuju u odnosu na koliinu i tip uticaja zbog ega ih ima razloga tamo pozicionirati.Elementipokojimatrebaraditiprocjenuuticajasubrojniizakonkretnusituaciju veoma specifini. Prije svega treba izvriti analizu po svim elementima koje zakon predvia. Za potrebe ovog Elaborata ukazujemo Obraivau i Investitoru na neke elemente za procjenu, prema naem vienju. SLIV - veliina, oblik, karakteristike i sadraj KLIMA kliamatski elementi, reim, promjene, varijacije VODE proticaji, vodostaji, reim sadanji i budui RELJEF uticaji, pejza, posebne vrijednosti GEOLOKISASTAVgeolokesredine,hidrogeolokeiininjersko-geoloke karakteristike, pojave i procesi SEIZMINOSTTERENAmagnitude,osnovnistepen,maksimalnoubrzanjetla, koeficijent seizminosti u odnosu na objekte ZEMLJITE korienje, zauzimanje prostora buduim akumulacijama i objektima BIODIVERZITET fauna, flora, vegetacija (ume), posebne i zatiene vrste NASELJA I STANOVNITVO struktura, poloaj, odnos prema Projektu PEJZA vrijednosti sadanjeg i budueg pejzaa, transformacije KULTURNO NASLEE objekti, nalazita, posebno manastiri ......Manastir Moraa kaoobjekatodposebnogznaajavejeveomadetaljnodefinisantehnikom dokumentacijom, koja je bazirana na detaljnim istranim radovima i ponudila potrebna tehnikarjeenja.Meutim,trebaimatiuviduda,izuzevprof.orevia,nijesu dovoljnopotenciranaugroenostovogobjektaupostojeem-sadanjemstanju.Prije svega,uticajpostojeegsaobraajauticajvoda,dejstvoMoraepoBerovomzakonu, odnosnougroenostuprirodnimuslovima,kojizahtijevajusanacijumanastira nezavisno od brana i akumulacija. KVALITET IVOTNE SREDINE voda (klase kvaliteta), vazduh i dr. Vienamjensko korienje novih vodnih akumulacija Meu-zavisnost i meu-uticaji elemenata prostora Monitoring ivotne sredine, voda, vazduh, se..., procesi Mjere za spreavanje uticaja Zeleni sertifikat znaaj i vrijednost Zakljuak izvjetaja SEA jasan, precizan, razumljiv INFRASTRUKTURA stambeni objekti, putevi, dalekovodi MJESTA BRANA, AKUMULACIJA I PRATEIH OBJEKATA potopljeni prostor, vodopropusnost mjesta brana i akumulacija, geotehniki iseizmiki uslovi mjesta brane, odnos podzemnihi povrinskih uticaja voda u novimuslovima, dotok izmeu brana KLIMATSKE PROMJENE pod uticajem novih akumulacija OSCILACIJEAKUMULACIJApejzaiodnossakanjonimakaospomenicima prirode POZICIJANOVIHENERGETSKIHOBJEKATAuslivunekaonizgradnje4 elektrane STABILNOST TERENA erozija, klizita, nanos UTICAJ PLAVNOG TALASA NIZVODNI UTICAJI na izvoritu (Bioe, Zagori, KAP. Lisna Bori i druga) -na reim Morae, Skadarskog jezera i Bojane -na odnos Morae i podzemnih voda Zetske ravnice IV Kriterijumi predhodne i budue procjene PotrebaizradeProcjeneuticajanaivotnusredinuvrisenaosnovupredhodnih Zakonompropisanihkriterijuma,kojeprinjenojizraditrebaparalelnoobuhvatitiunjen sadraj. To su kriterijumi vezani za uticaje: -vjerovatnoa, intezitet, sloenost, reverzibilnost, -vremenska dimenzija (trajanje, uestalost, ponavljanje), -prostornadimenzija:lokacija,geografskaoblast,brojizloenihstanovnika, prekogranina priroda uticaja, -kumulativna i sinergijska priroda uticaja, -rizici po zdravlje ljudi i ivotnu sredinu, -djelovanjenaoblastiodprirodnog,kulturnogidrugogznaaja,posebneprirodne karakteristike,oblastiiliprirodnipredjelikojimajepriznatzatienistatusna republikomilimeunarodnomnivou,kulturno-istorijskabatina,gustonaseljene oblasti, oblasti sa razliitim reimom zatite, -ugroeneoblasti,prekograninistandardikvalitetaivotnesredineiligranine vrijednosti, intezivno korienje zemljita, postojei rizici, smanjeni kapacitet ivotne sredine, posebno osjetljive i rijetke oblasti, ekosistemi, biljne i ivotinjske vrste. V Sinteza rezultata ekspertskih izvjetaja Ovaj Elaboratsadri predhodno utvrene teme obraene od eksperata specijalista. U ovom poglavlju prikazani su svi Rezimei ekpspertskih izvjeptaja pojedinano, a u narednom poglavlju kompletno i originalno svi Izvjetaji eksperata. REZIME 1: Seizmika Projektne oblasti -dr Branislav Glavatovi Tema: SEIZMINOST Indikator: Oekivani maksimalni parametri zemljotresa Kvantifikovana informacija:+Opseg maksimalnih magnituda: 5.3- 5.8 u zoni hidrotehnikih objeketa na rijeci Morai +Opseg maksimalnih horizontalnih ubrzanja tla: 15.6-21.2 % od ubrzanja zemljine tee +Nivo oekivanih maksimalnih intenziteta zemljotresa: VIII MCS (MSK-64 ili EMS-98) Komparatori i ciljevi: +Znaaj za projektovanje hidrotehnikih objekata;+Znaaj za zatitu ivotne sredineTrend: +Promjena reima seizmike aktivnosti zbog stimulisanja i ndukovane seizminosti Problemi/ogranienja (za naredne faze Projekta):+Potreban organizovani viegodinji monitoring lokalne seizmike aktivnsoti u zonama hidroakumulacija, saglasno Tehnikim normativima za visoke brane, kao i formiranje mree akcelerografa u tijelu i bokovima svih brana sa graevinskom visinom iznad 30 metara; +Neophodna detaljna studija seizminosti i potencijalnih uticaja na geoloku sredinu u zoni buduih akumulacionih jezera. REZIME 2: Kulturno-istorijska batina projektne oblasti -dr edomir Markovi Tema:KULTURNA BATINA Indikator: Zatita arheolokog i graditeljskog nasljea Kvantifikovana informacija:-Istraivani i potencijalni arheoloki lokaliteti-Zatieni i evidentirani spomenici graditeljskog nasljea manastirski kompleksi i crkveniobjekti -Zatieni i evidentiraniprofani objekti Komparatori i ciljevi: -Znaaj zaprojektovanje hidrotehnikih objekata -Znaaj za izuavanje arheologije Crne Gore -Znaaj za zatitu i ouvanje spomenikog nasljea Trend: -Promjene na potencijalnim arheolokim lokalitetima, prvenstveno na prirodnim zaklonima koji su mogli da poslue kao ljudska stanita u periodu praistorije -Promjene na spomenikim vrijednostima, prvenstveno na ivopisu manastira Morae, izazvane promjenom mikroklimatskih uslova -Promjene na profanim spomenicima graditeljstva, odnosno na starim kamenim mostovima Problemi/ogranienja : -Nedostatak monitoring mikroklimatskih uslova u enterijeru i eksterijeru manastira Morae -Potovanje programa mjerai istraivanja predloenih u Izvjetaju-S obzirom na visoku kulturno-istorijsku vrijednost Manastira Morae treba posebno obratiti panju na njegovu zatitu i sprovesti monitoring postojeeg stanja prije poetka izgradnje hidroelektrana. REZIME 3: Hidrologija projektne oblasti mr Milan Bokovi Tema: HIDROLOGIJA POVRINSKIH VODA Indikator: Bilans voda rijeke Morae, Skadarskog jezera i Bojane za postojee stanice Kvantifikovana informacija:-SrednjimjeseniigodinjiproticajizausvojeneprofilenaMorai.(UlazniHS Pernica Izlazni HS Zlatica). -SrednjimjeseniigodinjiproticajizausvojeniprofilnaZetiHSDanilovgrad-za priblino odvajanje bilansa Zete od Morae.-VodostajiuapsolutnimkotamaSkadarskogjezera(HSPernica)iBojane(HS Fraskanjel). Komparatori i ciljevi: -Znaaj zaprojektovanje hidrotehnikih objekata i njihovog uticaja na ivotnu sredinu u rejonu akumulacija i nizvodno od njih. -Kvantifikovanje nultog stanja na osnovu kojeg bi se komparacijom cijenili svi budui uticaji. Trend: -Bilanssrednjihvodaostajenepromijenjenpoduslovomdaiskluimoantropoloke faktore (prebacivanje voda iz drugih renih dolina).Velike vode bivaju redukovane na osnovu poveanja malih od garantovanog minimuma pa prema srednjim vodama. Problemi/ogranienja: -Bilans voda je uraen na osnovu postojee Osnovne mree Hidrolokih stanica, jer ne postoje stanice u projektnoj oblasti. REZIME 4: Geologija, ininjerska geologija i hidrogeologija projektne oblasti dr Vasilije Radulovi i mr Darko Novakovi Tema: Geoloki sklop, ininjerskogeoloke i hidrogeoloke odlike terena.Indikator: Geoloke sredine, ininjerskogeoloke i hidrogeoloke pojave i procesiKvantifikovana informacija:-Uticaj geolokih sredina i tektonike-Ininjerskogeoloka kategorizacija stijena, opis pojava i procesi. -Hidrogeolokakategorizacijastijena,podzemnevode,pojavepodzemnihvoda, podzemni vodotoci. Komparatori i ciljevi: -Geoloka struktura terena, kao podloga specijalistikim oblastima. -Ininjerskogeoloki uslovi, stabilnost terena i odnos prema izgradnji elektrana -Uticajhidrogeolokihodlikanasliv,vododrivostbranaiakumulacija,uticajna podzemne vode i vodne objekte Trend: -Ininjerskogeolokepojaveiprocesi,promjenevodnogreima,uticajnaobjekte vodosnabdijevanja Problemi/ogranienja: -Nedostatak stacionarnih osmatranja ininjerskogeolokih pojava. -Nedostatak stacionarnih osmatranja reima podzemnih voda. -Nedostatak detaljnih istraivanja za potrebe vododrivosti akumulacija, to treba imati u vidu za definisanje u sledeim fazama.

REZIME 5: Kvalitet voda projektne oblasti mr Pavle urakovi Tema:STANJE KVALITETA VODE (u zoni obuhvat a i nizvodno) Indikator: Parametri kvaliteta voda Kvantifikovana informacija:+Stanje i promjena kvaliteta vode (stepen zagaenja) rijeke Morae (6 mjernih profila), Skadarskog jezera (9 mjernih profila) i rijeke Bojane (1 mjerni profil) u ukupnom mjernom periodu 1966.-2008.; +Statistika homogenizacija i karakterizacija nizova podataka o kvalitetu vode;+Uticaj proticaja na stepen zagaenja vode za izabrana dva profila: Pernica i PPOV, na Morai; +Procjena antropogenog pritiska korienjem odnosa odgovarajuih jona; Komparatori i ciljevi: +Znaaj za ocjenu osjetljivosti hidrohemijskog i ekolokog sistema vodnih tijela u zoni obuhvata i nizvodno u odnosu na proticaj (koliinu vode);+Znaaj za definisanje osnove za procjenu hidrolokog i ekolokog minimuma proticaja; +Znaaj za zatitu ekosistema Morae i nizvodnih hidrolokih objekata; +Znaaj za odrivo upravljanje nizvodnim hidrolokim objektima (npr. ekstrakcija graevinskog materijala iz korita Morae, ribarstvo itd.); Trend: +Promjena kvaliteta vode u zoni obuhvata (akumulacije) i nizvodno od zone obuhvata, poslije izgradnje sistema HE;Problemi/ogranienja: + Obezbjeenje propisanog kvaliteta vode nizvodnih hidrolokih objekata i zatite akvatinih ekosistema; +Odnos povrinskih i podzemnih voda sa aspekta uticaja kvaliteta;+Precizirati odnos kvaliteta voda rijekeMorae i Zete u toku eksploatacije sistema HE,u pogledu kvaliteta i kvantiteta vode, naroito u reimu malih voda. REZIME 6:Pejza projektne oblasti Sanja Ljekovi Mitrovi Tema:PEJZA i REKREACIJA Indikator: Prirodne i pejzane vrijednosti prostora Crne Gore Kvantifikovana informacija:-Pejzane (predione) jedinice u slivu Morae zasnovane na prirodnim karakteristikama, aliukljuujuiprisustvoovjekausluajevimakadatoprisustvopoprimaznaajniju pejzanu dimenziju. -Predione karakteristike sliva Morae sa prikazom na mapi Sliva Morae -Prirodni, kulturno-istorijski i sakralni objekti koji su interesantni za turizam -Geomorfoloki objekti: kanjoni, speleoloki objekti idr. -Znaajne planine i planinske staze sa prikazima na mapama podruja -Biciklistike staze sa prikazon na mapi Crne Gore -Nabrojani neki relevantni zakonski propisi u nacionalnom zakonodavstvuKompatori i ciljevi: -Znaaj za projektovanje hidrotehnikih objekata; -Znaaj za zatitu ivotne sredine i ouvanje predjela Crne Gore, shodno Evropskoj konvenciji o predjelima koju je Crna Gora ratifikovala 2008. Godine u Parlamentu Crne Gore i Deklaraciji Crna Gora- ekoloka drava. Trend: -Promjena oblika-tipa predjela u Slivu Morae. Problemi/ogranienja: UCrnojGoripostojinedostatakliteratureoistraivanjimapredjela.Postojijedino generalnaklasifikacija,kojajedatauProstornomplanuCGiProstornomplanu posebne namjene Morsko dobro. Nedovoljno iskustvo u Crnoj Gori za izradu Visual Impact Assessment. U okviru narednih faza projekta u zoni buduih akumulacionih jezera treba obraditi mjere zatite pejzanih vrijednosti i tipologije predjela. REZIME 7: Biodiverzitet projektne oblasti mr Vasilije Bukovi Tema: BIODIVERZITET Indikator: Zatiena prirodna dobra Kvantifikovana informacija:+Pregled faune, vegetacije1/ flore2 ukljuujui floru mahovina3 u slivnom podruju Morae do Podgorice +Posebno su izdvojene informacije o flori i fauni identifikovanih EMERALD4 i IPA5 podruja kao i inforamcije o postojeim i potencijalnim zatienim prirodnim dobrima u irem projektnom podruju (od izvora Morae do ua Bojane u Jadransko more)+Grafiki su predstavljeni: (i) zastupljenost i rasprostranjenje pojedinih zatienih biljnih vrsta u irem projektnom podruju, (ii) granice lovita Moraa i lovita Podgorica i (iii) postojea i planirana zatiena podruja prirode Komparatori i ciljevi: -Znaaj za projektovanje hidrotehnikih objekata -Opti znaaj za zatitu ivotne sredine i posebno za ouvanje biodiverziteta Trend: -Oekuje se promjene prirodnih stanita i biodiverziteta -Promjene u pogledu strukture i zastupljenosti vrsta, njihovo rasprostranjenje i mogunost prilagoavanja novim izmijenjenim uslovima Problemi/ogranienja: Ne postoji inventar biodiverziteta u projektnom podruju. Nedovoljanobimraspoloivih(javnoostupnih)informacijaobiodiverzitetu projektnog podruja.Raspoloive informacije o biodiverzitetu nijesu kvantifikovane i adekvatno grafiki predstavljene 1 Sa 88 vegetacijskih jedinica, koje su predstavljene sa 32 asocijacije i 4 subasocijacije, 20 vegetacijskih sveza, 18 vegetacijskih redova i 14 vegetacijskih klasa. 2 Evidentirano je 933 biljne vrste, koje su svrstane u 498 rodova i 107 familija 3 Evidentirano je 933 vrste mahovina, koje su svrstane u 498 rodova i 107 familija 4 Kanjon Mrtvice i Kanjon Male rijeke 5 Kanjon Mrtvice REZIME 8:Stanovnitvo u projektnoj oblasti dr Dragica Mijanovi Tema:Stanovnitvo Indikator:Dalji demografski razvitak slivnog podrujaKvantifikovana informacija:-U naseljima slivnog podruja Morae (uzvodno od Podgorice), 2003. godine primjetan je bio trend opadanja broja stanovnika u veini naselja.-U istom periodu izraen je bio i trend opadanja broja domainstava u veini naselja. -U svim naseljima stope prirodnog prirataj su veoma niske, ili negativne. -Starosna struktura stanovnitva u naseljima uglavnom je veoma nepovoljna, preovladava staro stanovnitvo.-Unekim naseljima imamo i znaajnu polnu neravnoteu koja nepovoljno utie na dalji demografski razvoj. Komparatori i ciljevi: -Znaaj za projektovanje hidrotehnikih objekata; Trend: -Oekivana promjena broja stanovnika i gustine naseljenosti zbog aktivnosti u slivu Morae. Problemi/ogranienja: -Unaseljimakojasuubliziniakumulacijae,usljedradovanaizgradnjiHEsistema, doi do promjena. -Zbogizgradnjebuduihakumulacionihjezeradoiedoizmjetanja(migriranja) stanovnitva iz odreenog broja naselja. REZIME 9: Klima projektne oblasti Branko Micev TEMA: K L I M A Indikator: Klimatske karakteristike Kvantifikovana informacija:-Prosjena godinja temperauraod 0oC do 16oC. -Ekstremne temperatureod -29.8oCdo 44.8oC. -Prosjena godinja koliina padavina od 1600mm do 2600mm. -Prosjena koliina padavina u najkinijem periodu je od 260mm do 370mm. -Prosjena maksimalna visina snijenog pokrivaa od 40cm do 200cm. Komparatori i ciljevi: -Znaaj za dalje planiranje i projektovanje objekata i pratee infrastrukture. -Znaaj za procjenu promjena, koje e nastati izgradjnom vjetakih objekata. -Znaaj zauticaj na stanje ivotne sredine Trend:-Generisanje promjene mikroklimekao posljedica prisustva vjetakih akumulacija. Problemi/Ogranienja: -Nedostatak meteorolokih stanica u ovoj oblasti. -Nedostatak specijalnih mjerenjameteorolokih parametaraistraivakog karaktera na odabranim takama u ovoj oblasti. -Nedostatak numerikih podataka otopografiji terena i koordinatama , radi izvodjenje raznih numerikih prorauna uXYZ-prostoru.-Postojei podaci imaju vremensku i prostornunehomogenost. REZIME 10:Klimatske promjene projektne oblasti Mirjana Ivanov TEMA: Efekti klimatskih promjena analiza postojeih trendova INDIKATOR:-trend petogodinjeg kliznog srednjaka za padavine i temperaturu vazduha; -anomalije padavina i temperature vazduha predstavljene percentilima; KVANTIFIKOVANA INFORMACIJA: -trendmjesenih,godinjihisezonskihsumapadavinauodnosunaklimatoloku normalu1961-1990.godzaglavnemeteorolokestaniceuPodgoriciiKolainu,iu odnosu na 1980 1992. za padavinske stanice; -anomalije osrednjenih vrijednosti mjesenih, sezonskih i godinjih padavina za period1991-2005.god u odnosu na klimatoloku normalu za glavne stanice u Podgorici iKolainu; -anomalije osrednjenih vrijednosti mjesenih, sezonskih i godinjih padavina za period1993-2005. god u odnosu na 1980-1992. god za padavinske stanice; -trendovi i odstupanja u Podgorici i Kolainu:1.mjesenih, godinjih i sezonskih temperatura vazduha;2.mjesenih, godinjih i sezonskih maksimalnih temperatura vazduha; 3.mjesenih, godinjih i sezonskih minimalnih temperatura vazduha. KOMPARATORI I CILJEVI: -znaaj za projektovanje hidrotehnikih objekata; -znaaj za energiju; -znaaj za zatitu ivotne sredine; TREND: -analiza postojeih trendova temperature vazduha i padavina; PROBLEMI / OGRANIENJA: -mali broj podataka za padavinske stanice koje su dominantne na slivu Morae i juno od njega, prema Skadarskom jezeru i rijeci Bojani; -niz 1980-1992: 1.nedovoljnodugzaovuvrstuanalize(analizase nemoeuraditiuodnosuna klimatoloku normalu 1961-1990. ); 2.poduticajemvelikepromjenljivostipadavinauprostoru,ivremenuinjihove zavisnosti od lokalnih uslova. REZIME 11:Kvalitet vazduha projektne oblasti mr Ana Miurovi Tema: AEROZAGAENJE-IMISIJA I EMISIJA Indikator: KVALITET VAZDUHA Kvantifikovana informacija:-Kvalitet vazduha u Kolainu u periodu 1999-2002. godina -Kvalitet vazduhana mjernim stanicama u Podgorici u periodu 1999-2008. godina -Uticaj motornih vozila na kvalitet vazduha u Kolainu i Podgorici -Tabelarni i grafiki prikaz osnovnih zagaujuih materija: SO2, NOx, O3, TSP ( lebdeih estica), dima i ai, PAHs i tekih metala u TSP ( lebd. esticama). -Pregled zakonske regulative Crne Gore za oblast zagaenja vazduha, -Nivoi emisija osnovnihzagaujuih materija u vazduh u Podgoricipo parametrima: SO2, NOx, CO, TM, PAHs, TSP, F i dr. iz pogona KAP-a i drugih veih emitera, -ProcjenaemisijaCO2i drugihGHGuCrnojGorisaposebnimosvrtom naKolaini Podgoricu.

Komparatori i ciljevi: -Znaaj za projektovanje hidrotehnikih objekata -Znaaj za zatitu ivotne sredineTrend: -Promjenekvalitetavazduhauperiodugradnjeobjekatahidroelektranana lokacijigradnjekaoposledicagraevinskihradovaiangaovanjagraevinskih maina, -SmanjenjeemisijeGHGueksploatacionomperioduHE,uslijedzamjenepotronje fosilnih goriva sa strujom proizvedenom u novim HE. Problemi/ogranienja: -Nedostataknultogstanjakvalitetavazduhauprostoruizgradnjehidroenergetskog sistema, u kanjonu rijeke Morae, to treba definisati prije faze izgradnje. -Nedostatak procjenu postojee emisije GHG od motornih vozila na trasi magistralnog puta kroz kanjon Morae. -Potrebamonitoringakvalitetavazduhaiprateihmeteorolokihparametaratokom izgradnje HE. II DIO SpecijalistiKE TEME Ekspertski separati 1._ Seizmika projektne oblast__________________ Dr Branislav Glavatovi 1 U V O D Ova Studijaseizminosti realizovana je saglasno ugovoru kojijeautor potpisao saHidrometeorolokimzavodomCrneGore.Studijajeuraenazapotrebeformiranja bazepodataka,potrebnezaizraduStratekeprocjeneuticajanaivotnusredinuplaniranih hidroelektrana na Morai (slika 1). UStudijijekvantifikovanseizmikihazardnasavremeninainipritomeje izraenkroznekolikorelevantnihparametara,determiniuiseizminostslivnog podrujarijekeMoraeisusjednihzona,kaopotencijalnoseizmikiuticajnihna buduehidrotehnikeobjektenarijeciMorai.Pritome,izvedenajeanalizaistorijske isavremene,lokalneiregionalneseizminostizacijeloslivnopodrujerijekeMorae i njegovo okruenje. Slika 1. Slivno podruje rijeke Morae (plava kontura) sa poloajem planiranih hidroelektrana, na reljefnoj podlozi. Lokacije i nazivi brana naznaeni su crvenom bojom. II - OSNOVNE KARAKTERISTIKE REGIONALNE SEIZMINOSTI Tehnikinormativizaizgradnjuobjekatavisokogradnjeuseizmikim podrujima na teritoriji Crne Gore praeni su Seizmolokom kartom za povratni period od500godina(ZajednicazaseizmologijuSFRJ,1987.)Ovakartaizraavaoekivani maksimalniintenzitetzemljotresaupovratnomperioduvremenaod500godina.Na osnovusadrajatekarte,cijeloslivnopodrujerijekeMorae,kaoilokacije predvienihhidrotehnikihobjekatanatojrijeci,smjetenisuuzoniosmog(VIII) stepenaseizmikogintenziteta(MCSilinumerikipriblinoekvivalentneMSK-64 skale,odnosnoevropskemakroseizmikeskaleEMS-98),kaotojetoprikazanona slici 1. Slika1.Seizmolokakartazapovratniperiodod500godina(diozaCrnuGoru)kaoprilogTehnikim normativimazaizgradnjuobjekatavisokogradnjeuseizmikimuslovimasapriblinimpoloajem konture slivnog podruja rijeke Morae (plava zatvorena linija). II - 1. Seizmika istorija terenaZairiregionukojemsenalazislivnopodrujerijekeMorae,naslici2je prikazanakartaepicentaranajznaajnijihdogoenihzemljotresatokomposljednjihpet vjekova.Zaperioddo1900.godine,ovakartasadriepicentresamorazornihivrlo snanihzemljotresazakojesupouzdanoutvreniparametriepicentra.Zavremenski intervalizmeu1901.i1982.godine,nakartisuprikazanizemljotresisamagnitudom iznad3.5(jedinicaRihterove/Richter/skale),dokjezaperiodposlije1982.godine (kadajeuCrnojGoriiregionuinstaliranasavremenatelemetrijskamrea seizmolokihstanica)prikazanaseizmikaaktivnostiznadmagnitude2.Dimenzije simbolaproporcionalnesumagnitudizemljotresa,arazliitombojomjeindicirano nekoliko nivoa dubine hipocentara zemljotresa.Sudeipremabrojuiintenzitetudogoenihzemljotresauregionu, ovaslikane izraavavisokstepenseizmikeopasnosti,praktinozacijeloslivnopodrujerijeke Morae,tojeposebnonaglaenozanjencentralniisjevernidio.Nivoseizmikog hazardanatomprostoru,najveommjeromjeuslovljenprisustvomrelativnobliskih- autohtoniharita(slika2b)najunomdijeluteoblasti(nasjevernomoboduZetske, odnosnoPodgorikekotline),kaoiudaljenijihseizmogenihzonaukojimanastaju zemljotresiveihintenziteta(kaotojecijelijunidiojadranskogpriobal ja,sjeverna Albanija i zona Skadarskog Jezera, Boka Kotorska zona i druge). a) Slika 2. Epicentri zemljotresa na irem podruju sliva rijeke Morae za period od XV do XXI vijeka (sliv je naznaen konturom plave boje):a)zemljotresi samagnitudom iznad 2.0(jedinice Rihterove skale);b) jai zemljotresi - sa magnitudom iznad 4.5. Kaoilustracijaosnovnihkarakteristikaseizmikeaktivnostikojaseunovijevrijeme dogodilauzonislivnogpodrujarijekeMorae,akojajeregistrovanasavremenom digitalnommreomseizmolokihstanicaCrneGore,naslici3suugrafikomobliku prikazaniseizmogramiirezultatnumerikeobradezemljotresaod1.avgusta2001. godine sa magnitudom2.7. Epicentar ovog zemljotresabio je lociran na 14 kilometara sjevero-istono od Podgorice. b) Slika3.Rezultatobradedigitalnihseizmogramazemljotresaod1.avgusta2001.godinesa magnitudom 2.7i epicentrom u blizinijunogoboda slivnog podruja rijeke Morae, koji jeregistrovanmreomseizmolokihstanicaCrneGore.Udonjemlijevomdijeluslike prikazanjepoloajepicentrasadistribucijomsraunatihmakroseizmikihintenziteta (MCSskala),dokdonjicentralnidioslikeindiciragrafikureprezentacijumehanizma aritazemljotresasapoloajempotencijalnihrasjednihravni,kaoipoloajemtaaka maksimalnih tenzija (T) i dilatacije (P). Jedanodvidovakvantifikacijeefekataistorijskeseizminostiuiremregionu planiranihhidrotehnikihobjekatanarijeciMorai,jeproraunmaksimalnih vrijednostiintenzitetazemljotresaimaksimalnoghorizontalnogubrzanjatlapri dejstvunajsnanijihzemljotresa,generisanihtokomprethodnihnekolikostotina godinanatomprostoru,odnosnonajednojreprezentativnoj(centralnoj)takitog podruja, kojem odgovara poloaj budue brane Andrijevo.U TabeliIprikazani su osnovni parametri zemljotresa, koji su na lokacijibrane Andrijevo(kaonajznaajnijemtakvomobjektunaovomprostoru)prouzrokovali maksimalnahorizontalnaubrzanjanaosnovnojstijeniiznad3.0%odubrzanj asile zemljine tee (g = 9.81 m/s2). Ova Tabela, pored podataka o lokaciji hipocentra, sadri ivrijednostsraunatogmaksimalnoghorizontalnogubrzanja,auposlednjojkoloni sadriipodatakorastojanjuepicentrazemljotresadolokacijebrane.Crvenombojom uTabelinaglaenisuzemljotresikojisunalokacijibraneAndrijevoprouzrokovali maksimalna ubrzanja iznad 5 % ubrzanja sile tee. U proraunu ovih efekata koriena jeatenuacionarelacijaubrzanja(Glavatovi,1985)zaoblastspoljanjihiunutr anjih Dinarida (formula 2).KaotosemoezapazitiuTabeliI,naosnovukvalitetnodokumentovanihi obraenih podataka o seizminosti regiona, najsnaniji efekat na lokaciji budue brane Andrijevotokomnekolikoprethodnihvjekova,ipaknijeprevaziaomaksimalno horizontalnoubrzanjeod8%.Naime,najananijiefekatprourokovaojekatastrofalni zemljotressaepicentromizmeuDubrovnikaiBokeKotorske,kojisedogodio6. aprila1667.godine,samagnigutom7.5(izvedenomizmaksimalnogintenziteta zemljotresaievidentiranihdestruktivnihefekataodXstepeniMCSskale).Nivotog maksimalnog ubrzanja, na osnovu atenuacione relacije (2) iznosio je 7.7 % od ubrzanja sile Zemljine tee. Slika4.KarakteristiniakcelerogramizaprostorslivnogpodrujarijekeMorae:a)istorij a ubrzanjatlaregistrovanaunaseljuRakiteuKotoruutokusnanognaknadnog zemljotresauserijiiz1979.godine,kojisedogodio12.majau03:30(GMT)u seizmogenojzoniBudve,akoji je u Kotoru,na rastojanju od 32 kilometra odepicentra izazvaomaksimalnohorizontalnoubrzanjeod8.6%odubzanjasiletee; b)Ubrzanja registrovanauglavnomzemljotresuod15.aprila1979.godine(samagnitudom7.0)u objektuGeolokogzavodautadanjemTitogradu(danasPodgorica)samaksimalnim horizontalnimubrzanjemod5.2%.Ovadvaakcelerogramasukarakterisneistorije ubrzanja(poamplitudnomifrekventnomsastavu)zahidrotehnikeobjektenaMorai, koje je realno oekivati u budunosti, iz bliskih i udaljenijih seizmogenihzona. a) b) KATALOG ZEMLJOTRESA SA NAJVEIM EFEKTOMUBRZANJA NA LOKACIJI BRANE ANDRIJEVOTabela ID a t u mVrijeme(GMT)Latituda Longituda Dubina Mag- UbrzanjeRastojanje dan mj.god.hm s (o) (o) (km)nituda (% g)(km) Na osnovu izloenih podataka, kao i ukupneseizmike aktivnosti iregregiona, moesegeneralnozakljuitidajecijeloslivnopodrujerijekeMoraeumjereno seizmiki aktivno, ukljuujui i lokaciju najznaajnijeg hidrotehnikog objekta na ovoj rijecibranuAndrijevo.Seizminostjesamonajuguovogslivnogpodruja,uzoni sjevernog oboda Podgorike kotline, vezana za lokalne seizmogene izvore (slika 2), ali jenivoseizmikihuticajanacijelopodruje,blagopotenciranaktivnousrednje udaljenihseizmogenihzona,kaoiudaljeniharitasavisokimseizmogenim potencijalom(SkadarskoJezero,BokaKotorska,cijelopodrujejunogJadranaod Dubrovnika do Ulcinja, kao i sjeverna Albanija) kao to je to lako uoljivo sa slike 2. II - 2. Seizmotektonski procesi u regionu irepodrujeslivnogpodrujarijekeMoraepripadaspoljanjemicentralnom dijelujunihDinarida.Savremenatektonskaaktivnostuovomregionugeneralnose moeocijenitikaoumjerenointenzivna,oemusvjedoepovremenijaizemljotresi generisanitokomXXvijekaunekolikoseizmogeniharitaubliojidaljojokolini slivnogpodrujarijekeMoraeibuduihhidroelektrana.Slike2i5sadreelemente neotektonskeaktivnostiuovompodrujusaprisustvomveegbrojautvrenih,kaoi potencijalno aktivnih tektonskih rasjeda, dominantno lokalnog karaktera. Seizmotektonskomanalizom(korelacijomtektonskihigeolokihelemenatai registrovaneseizminostinatomprostoru)moguejeizvestizakljuakdaje cjelokupnaevidentna,kaoipotencijalnaseizmotektonskaaktivnostvezanaza neotektonskeproceseumjerenihrazmjera,odnosnotektonskeproceseuslovljene 1444. 42.00019.300206.4 3.675 13. JUN. 1563. 1242.40018.800106.1 4.556 06. APR. 1667.8 54 42.50018.400237.5 7.782 21. SEP. 1780. 1442.40018.500206.5 3.878 05. JUL. 1855. 42.01019.700186.8 4.879 03. JUN. 1876. 42.40019.300104.8 3.131 04. JUN. 1876. 23 50 42.20019.300356.3 5.753 06. APR. 1667.842.60018.100107.4 4.8 105 21. SEP. 1780.342.50018.700106.3 5.059 05. JUN. 1876.0 50 42.40019.300205.6 6.231 11. JUN. 1876. 42.40019.300205.0 3.731 01. JUN. 1905.4 42 1542.02019.500186.6 4.574 01. JUN. 1905. 21 46 4842.30019.200205.5 3.744 01. JUN. 1905.4 42 1542.03019.550156.6 4.573 01. JUN. 1905. 21 46 4842.30019.200195.5 3.744 04. AVG. 1905.59 0042.10019.600126.0 3.267 07. AVG. 1927.6 33 5042.45019.430165.2 5.525 01. DEC. 1932. 10 15 0042.50019.500164.8 4.422 01. DEC. 1932. 150 0042.75019.440114.4 5.210 11. DEC. 1932.9 15 0042.80019.600154.4 3.023 11. DEC. 1932. 21 46 0942.45019.380185.0 4.725 09. JUL. 1955. 16 54 4042.65019.300304.4 5.8 7 22. JUN. 1961.0 56 0342.40019.300134.9 3.431 15. APR. 1979.6 19 4042.10018.900216.9 5.675 15. APR. 1979. 142 5442.65819.187184.4 4.115 15. APR. 1979. 14 11 1142.64319.186204.2 3.416 24. MAJ. 1979. 17 23 1942.24018.750216.4 4.171 rasijedanjemstijenskihmasaiskljuivolokalnogkaraktera.Dakleuzonipredmetnih lokacijabrananarijeciMorai,naovomnivouanalize,nijemogueevidentirati seizmogeneaktivnostikojepotiuodeventualnihaktivnihrupturaregionalnih razmjera,akojesulociraneuneposrednojblizinipodrujakojejepredmet prouavanja Studije.Takoe,analizomtektonskogsklopasadranognageolokojkartiiregregionau kojem je smjeteno slivno podruje Morae (slika 5), mogue je utrdvriti izvjesnu, umjerenu neotektonska aktivnost ruptura i prisustvo navlaka, preteno na junom dijelu tog prostora. Slika5.Geolokakarta(dioGeolokekarteCrneGore1:200.000)iregpodrujaslivnog podrujarijekeMorae(kojejenaznaenoplavomzatvorenomlinijomnaslici)sa indikacijom poloaja planiranih brana. Naosnovuizloenog,moeseizvestigeneralnizakljuakdanairemprostoru lokacijabuduihhidrotehnikihobjekatanarijeciMorai,nijeosnovanooekivati savremenetektonskeprocesevelikogintenziteta,kojibiuznaajnijojmjerimogli Z Zl la at ti ic ca a M Mi il lu un no ov vi i i i R Ra as sl lo ov vi i i i A An nd dr ri ij je ev vo o dinamikidaugrozeteobjekte,kaoiakumulacijekojeenastatinjihovom izgradnjom.Imajuiuvidudajenivomehanikognaponskogpolja(stvorenogbonim pritiscimaujunimDinaridima)ustijenamaneposrednogokruenjabuduih akumulacija,ipakevidentan,oemusvjedoiregistrovanaseizmikaaktivnosttokom prethodnihnekolikovjekova,kojajeanaliziranauprethodnomtekstu,sasvimje opravdanooekivatidasenakonizgradnjebranaiformiranjaakumulacijanaMorai, manifestujefenomentzv.indukovaneilistimulisaneseizminosti.Tajfenomen posebnotrebaoekivatiuzoni(ineposrednomokruenju)akumulacijeAndrijevo, imajuiuviduvelikugraevinskuvisinuistoimenebrane,kaoirelativnoveliku dubinuizapreminujezerakojeebitiformiranoizgradnjomtebrane.Stvoreninovi hidrostatiki pritiscie u prslinama,pukotinama i porama stijena proetim vodompod znaajnimhidro-statikimpritiskom,uslovitistimulisanjeprocesapranjenjaprirodno akumuliraneseizmikeenergije.Ovajfenomenjeevidentirannasvimakumulacijama ukarstifikovanimkrenjacima,posebnouzonamarelativnovisokihbrana,kaotoje tobilovrloizraenokodbraneHE"Piva"narijeciPivinasjevero-zapaduCrneGore ili na sistemu vjetakih jezera na rijeciDrim u sjevernoj Albaniji(posebnokod brane Fierza).Realnojeoekivatidamaksimalninivotakve,indukovaneaktivnosti,posvom intenzitetu,odnosnomaksimalnimmagnitudamagenerisanihzemljotresa,neprevazie utvrene prirodne maksimalne nivoe seizminosti regiona, kao to je to specifizirano u narednomdijeluoveStudije,odnosnodasekreuugranicamaodmagnitude5.3na sjevernomdijeluslivaMoraeihidrotehniki hobjekatautojzoni,do5.8najunom obodu tog podruja (slika 7). III ELEMENTI SEIZMIKOG HAZARDA Kaotojepoznato,seizmikihazard,kaodioukupnogprirodnoghazarda,pre-dstavljavjerovatnoupojavljivanja-uokviruodreenogperiodavremenaina odreenommjestu-zemljotresasaodgovarajuimkarakteristikama,kojiesena specifian nain manifestovati na prouavanoj lokaciji. Smisaoiznaenjeseizmikoghazardamoesepreciznijeizrazitikao vjerovatnoadaeamplitudaodreenogparametrakretanjatlauuslovimadejstva zemljotresa,dostii-alineiprevazii-odreeninivo,uokviruodreenogpovratnog periodavremena.Dakle,seizmikihazardsedefiniesatrimeusobnozavisna elementa:amplitudomkretanjatla(npr.ubrzanjetla,brzinaoscilovanjatlaili intenzitetzemljotresa)zatimpovratnimperiodomvremenaivjerovatnoomrealizacije takvogdogaaja.Zbogtogaje,priizraavanjuseizmikoghazarda,neophodno prikazati sva tri elementa, ali je mogue eksplicitno izraziti bi lo koji od njih ufunkciji drugadva.Tako,naprimjer,najeeseizraavamaksimalnohorizontalnoubrzanje tlapridejstvuzemljotresa,uokviruodreenogpovratnogperiodavremena,sa definisanimnivoomvjerovatnoerealizacije.Parametriseizmikoghazardaestose nazivaju i seizmikim parametrima na osnovnoj stijeni. Uinenjersko-seizmolokojpraksiestosekoristiiterminseizmikirizik(u uemsmislu)kojimseizraavakomplementvjerovatnoerealizacijedefinisanih elemenataseizmikoghazarda.Meutim,premadefinicijigrupeeksperataUNDRO-a (1979.)seizmikirizik(uiremsmislu)predstavljaoekivanistepengubitaka materijalnihdobarakojijeprouzrokovanefektimazemljotresa,amatematikise definieoperacijomkonvolucijeizmeuseizmikoghazardaifunkcijepovredljivosti (vulnerabiliteta) objekta. Zanumerikoizraavanjeparametaraseizmikoghazardadanassekoristivei brojnumerikihmetoda,sarazliitimpristupimaiuslovimaneophodnimzanjihovu realizaciju(npr.Dessokey1984,Hand1981,Anderson1980,Giorgetti1980,Smith 1978,UNESCO1975,Lomnitz1976,Milne1969,Cornell1968idrugi).Izbor odreenemetodologijeobradeuslovljenje,primarno,karakteristikamaulaznih podataka,kojeinerelevantnielementiregistrovaneioekivaneseizminosti posmatranogregiona.Ovipodaciseobinosumarnoprikazujunadetaljnim seizmotektonskimkartama,zatimkartamaseizmogenihzonaikartamaoekivanih maksimalnih seizmikih dejstava. Parametriseizmikoghazarda,generalnoposmatrano,odreujuserealizacijom sledeih koraka:1.utvrivanjefrekventnihkarakteristikaseizminostiseizmogenihzonauegi ireg regiona;2.definisanjezakonitostiatenuacijeseizmikihparametara,naregionalnom nivou i3.proraunnumerikihvrijednostiseizmikoghazardaprimjenomodgova-rajuih numerikih metoda i statistikih modela. III - 1. Seizmogene zone ireg regiona Uestanostpojavljivanjazemljotresa,njihovavremensko-prostornadistribucija ijainazemljotresa,uslovljenesuseizmogenimkarakteristikamaarinihzonau kojimazemljotresinastaju.Zbogtogaseprouavanjemzakonitostinjihovog pojavljivanja u odreenim regionima, uz primjenu statistikih metoda obrade podataka, mogu posredno prouavati i seizmogene karakterist ike samih seizmo-aktivnih zona.Kaoosnovnapretpostavkapristatistikojanalizielemenataseizmikogreima odreenogregiona,usvajasestacionarnostprocesapojavljivanjazemljotresa,odnosno pretpostavljasedajeposmatranaprethodnaseizmikaakti vnosturegionu reprezentativnaizaaktivnostunarednomperiodu.Ovakvapretpostavkadozvoljava vremenskuekstrapolacijuutvrenogseizmikogreimaidefinisanjeoekivane aktivnostiuodgovarajuempovratnomperiduvremena.Pritome,duinavremenskog intervalaekstrapolacijenetrebadabudeveaodsamogvremenaopaanjastvarne seizmike aktivnosti u regionu.Sastatistikogstanovita,samprocespojavljivanjazemljotresapredstavlja jedanstohastikiproces,odnosnomatematikimodeldatogfizikogsistema,kojise mijenjausaglasnostisazakonimavjerovatnoe(Lomnitz1976.).Poasonov(Poisson) statistiki model, koji se najee koristi pri obradi prostorno-vremenskih procesa, kao tojepojavljivanjezemljotresa,akojiemokoristitiuovomIzvjetaju,predstavlja disktretanstohastikiproceskojiizraavapoloajpojedinanogsluajnogdogaaja(u naemsluaju-zemljotresa)uvremenu.Naosnovurezultataosmatranjastvarne seizmikeaktivnostiupredmetnomregionu,Poasonovprocesomoguuj estatistiku predikcijukarakteristikabudueseizmikeaktivnosti,relevantnezadefinisanje ukupnog seizmikog hazarda na prouavanom podruju. Slika 6. Gutenberg-Rihterova kumulativna funkcija ponovljivosti zemljotresa na slivnom podruju rijeke Morae i neposrednog okruenja. Udosadanjojpraksi,prouavanjeuestanostipojavljivanjazemljotresau odreenomregionu,uzavisnostiodveliinemagnitudezemljotresailiproizvedenih maksimalnihintenziteta,baziranojenaempirijskompristupu.Rezultatiistraivanja pokazuju da je meusobna veza uestanosti pojavljivanja zemljotresa, s jedne i njihove magnitudeiliintenziteta,sdrugestrane,logaritamskogtipa,odnosnodasenajbolje izraava (Gutenberg-Rihterovom) relacijom oblika: log[N(M)] = a - bM (1)gdje je: N-ukupanbrojzemljotresauodreenomperioduvremena,samagnitudom veom ili jednakom M; a, b - konstante relacije - njihove numerike vrijednosti uslovljene su seizmikim reimom regiona.KarakterseizmotektonskihprocesanapodrujujunihDinarida,kaoirelativno skromanstepentanostiutvrenihparametarahipocentarazemljotresa,kojisusena tomprostorudogodilido1982.godine(kadajeuCrnojGoriinstaliranasavremena telemetrijskaseizmolokamreasa10automatskihstanica)neomoguujueksplicitno definisanje prostornih i energetskih elemenata postojeih seizmogenih rasjeda na ovom podruju-iskljuivonabaziseizmolokihpodataka.Takoe,nijemogueizvestini pouzdanukorelacionuanalizuizmeuutvrenihtektonskihelemenataiseizmolokih podataka.Ipak,stepenpoznavanjaseizminostiiregregionaprouavanogprostora, omoguujeutvrivanjekonturaseizmikiaktivnihpodruja-uvidutzv.seizmogenih zona, za koje je takoe mogue utvrditi zakonitosti ponovljivosti zemljotresa u funkciji specifinog nivoa njegove magnitude. Nabazisvihreleventnihpodatakaoprethodnojseizminojaktivnostina teritoriji centralnog dijela spoljanjih i unutranjih Dinarida, kao i susjednim seizmiki uticajnim podrujima,kao inaosnovupodataka osavremenoj tektonici ovog prostora, izvrenojeokonturenjeseizmogenihzonaidefinisanjenjihovihenergetskih karakteristika,uformijednaine(1)zaslivnopodrujerijekeMoraeinjegovo okruenje.IzgledGutenberg-Rihteroverelacijeponovljivostizemljotresazataj prostor,prikazanjenaslici6,kaoprimjertakveobrade.Utvrenipotencijal seizmogenihzonauoblikuoekivanihmaksimalnihmagnituda(uokvirupovratnog perioda od 100 godina) za ire okruenje slivnog podruja rijeke Morae, prikazan je u grafikom obliku slici 7. Optiizrazzapovratniperiodvremena(T)zemljotresasaodreenom magnitudom(M),naosnovuutvreneGutenberg-Rihterovezakonitostipojavljivanja zemljotresa sa takvom magnitudom (N100) moe se izraziti u obliku: T = 100 N.] god [ 100 ZageneralizovanuseizmogenuzonuslivnogpodrujarijekeMoraeineposrednog okruenja,naosnovuovogizrazaiGutenberg-Rihteroverelacijenaslici6,lakosemoe dobiiti jednaina povratnog perioda zemljotresa za tu zonu, sa maksimalnom magnitudomM u tom periodu, u obliku:log(T) =0.7038M 2.095 (T /god./) Na osnovu ovih izraza, u Tabeli II su prikazane sraunate vrijednosti oekivanih maksimalnihmagnituda,uokvirutrikarakteristinapovratnaperiodavremanaod50, 100 i 200 godina za ovu seizmogeni prostor.Tabela II Vrijeme T(god.) 50 100 200 Maksimalna magnituda M 5.45.8 6.2 Zadefinisanjeelemenataseizmikoghazardanabaziteorijevjerovatnoe,u praksisenajeekoristimetodaKornela(Cornell1968.)imetodaekstremnih vrijednosti (Lomnitz 1976, Dessokey 1984.)- primjenom tzv. prve ili tree Gumbelove distri-bucije,trostrukeeksponencijalnedistribucije,il iDonsonove(Johnson)S-transfo-rmacije.Kornellovametoda,uoriginalnojverziji,definiehazardpreko odgovarajuihanalitikihizraza,topretpostavljapouzdanoutvreneelemente seizmogenihzonauoblikuidealizovanihlinearnihilipovrinskihizvor itaseizmike energije.Zaprimjenumetodeekstremnihvrijednostineophodnojeraspolagati dovoljnovelikimfondompodatakaodogoenimzemljotresima,tonijesluajna prostoru junih Dinarida. Slika7.SeizmogenimodelzaslivnopodrujerijekeMoraeiseizmikiuticajnoire okruenje,savrijednostimaoekivanihmaksimalnihmagnitudazemljotresa(uokviru povratnog perioda od 100 godina). Slivno podruje je oznaeno konturom plave boje, a hidroelektrane simbolom crnog trougla. Imajuiuviduizloenestavove,kaoistepentanostipoznavanjaneophodnih elemenataseizminostijunihDinaridaisusjednih,seizmikiuticajnihpodruja,za proraunseizmikoghazardanaslivnompodrujurijekeMorae,primijenjenaje modifikovanaKornelovametoda(UNESCO1975.).Analitikioblikrjeenjauovoj metodizamjenjujeseekvivalentnimnumerikim,priemujeistovremenomogue tretiranjeseizmogenihzonaprekosumepojedinanihefekatanizaelementarnih segmenatatihzona,imepostupakproraunapostajenumerikijednostavnijiipri tome se seizminost modeluje u saglasnosti sa stepenom tanosti njenog poznavanja. Uciljuizradematematikogmodelaseizminosti,neophodnogzamodelovanje procesagenerisanjazemljotresauokonturenimseizmikimaritimauregionu,svaka izdvojena seizmogena zona je izdijeljena uelementarne segmente, koji su tretirani kao nezavisnapotencijalnaseizmikaarita,saodgovarajuimseizmogenim karakteristikamapripadajuezone.Dimenzijeovihsegmenataizabranesuu saglasnostisastepenomtanostipoznavanjaprostornedistribucijeutvrenih seizmogenih zona, kao i prosjenom dubinom hipocentara zemljotresa u zonama. III - 2. Zakonitosti atenuacije seizmikih parametara Uprocesumatematikogmodelovanjaseizminostinanekojlokacijipotrebno jepoznavatiiempirijskiutvrenezakonitostiatenuacijeodgovarajuihseizmikih parametarauiremregionu.Ovezakonitostiizraavajunainpromjeneodreenog dinamikogparametrazemljotresa(ubrzanjeoscilovanjatla,brzinai limakroseizmiki intenzitet)ufunkcijirastojanjaizmeuaritazemljotresaiposmatranetakena zemljinojpovriiuzavisnostiodveliinemagnitudezemljotresa.Usavremenoj svjetskopraksi,umodelovanjuseizminostigotovoiskljuivosekoristiparametar maksimalnog horizontalnog ubrzanja tla na osnovnoj stijeni, a u regionima u kojima su utvrenekvalitetnespektralneatenuacionefunkcionalnezavosnostiubrzanja, modelovanjeseizvodiipoparametruspecifinedominantnefrekvencijepotencijalne seizmike pobude. a) Maksimalno horizontalno ubrzanje tla Naosnovuraspoloivihpodatakaoregistrovanimmaksimalnimubrzanjimatla za vrijeme dejstva zemljotresa dogoenih na podruju bive Jugoslavije i na bazi ranije utvrenih empirijskih dijagrama za maksimalno ubrzanje tla nabela i Sida (Schnabel i Seed,1973.)zakojejeupraksikonstatovanodadobrokoincidirajuregistrovane podatkenapodrujuDinarida,izvedenajeregresionaanaliza,kojajerezultirala sledeom empirijskom relacijom (Glavatovi, 1985): a = 2.56 0.65M1.65/M 1.05M] e 0. 17 35 [De 6.70 + ++(2) priemujehipocentralnorastojanje(D)izraenoukilometrima,amaksimalnohorizontalno ubrzanje(a)udijelovimaubrzanjasileZemljinetee(1g=9.81m/s2).Ovarelacijeje korienauovojStudiji,primodelovanjuoekivaneseizmikeaktivnostinaslivnom podruju rijeke Morae. III - 3. Proraun elemenata seizmikog hazarda- seizmiki parametri na osnovnoj slivnog podruja rijeke Morae Matematikasimulacijaprocesanastajanjazemljotresauseizmogenimzonama morabitipodreenautvrenimzakonitostimaponovljivostizemljotresautimzonama. Primjenomprikazanihjednainaatenuacijemaksimalnogubrzanjatla(2)iintenziteta zemljotresa(3)zapredmetnopodruje,izvrenojematematikomodelovanjepojave zemljotresausvakomelementusvihizdvojenihseizmogenihzona(slika7)u zavisnostiodseizmogenihsvojstavatihzona.Pritomeje,uprocesusimulacije,za donjimagnitudniprag,usvojenavrijednostod2.0,azainkrementmagnitude0.2 jediniceRihteroveskale.Svakisegmentsvakeseizmogenezonetretiranjezatimkao nezavisnotakastoizvoriteseizmikeenergije(Kornel/Cornell/1968.). Rezultujuiefektisintetikigenerisanihzemljotresaumreitaakaposmatranja,koje suravnomjernorasporeenenapredmetnompodruju,statistikisugrupisaniidalje korieniuformiranjukumulativnedistribucijesvihuslovnoregistrovanihefekatatih zemljotresa po parametru maksimalnog horizontalnog ubrzanja tla.UdaljemprocesuobradeovihpodatakakorienjePoasonovstatistikimodel, koji se moe izraziti (UNESCO 1975.) jednainom: FMAX(m) = F(m) t f t fe e (6) pri emu je: FMAX - vjerovatnoa da e najvea odN vrijednosti posmatranog parametra (magnituda, ubrzanje ili intenzitet) biti manja ili jednaka specifiziranoj vrijednostim; f - prosjean broj zemljotresa u godini; t - broj godina u posmatranom periodu vremena;F(m)-vjerovatnoadaeposmatraniparametarzemljotresabitimanjiilijednak vrijednosti m.Poto je: Tt= F(m)] - [1 t f gdjeToznaavapovratniperiodvremenaspecifiziranogparametram(izraavaseu godinama),tosegornjiizrazzanivovjerovatnoerealizacijenekogspecifiziranog zemljotresnog parametra, moe pisati u konanoj formi kao: FMAX = Tte (7) Ukolikoseizraavavjerovatnoa(P)daespecifiziranamaksimalnavrijednost amplitudedogaaja(ubrzanjetla,intenzitet,brzina,pomjeraj)kojajeizazvana zemljotresomuokviruperiodaeksploatacijeobjektaizraenogbrojemgodina(Te), tadasetavjerovatnoamoeizrazitiprekogodinjevjerovatnoeprevazilaenjate amplitude dogaaja, kao: P = 1 - e mTe Recipronavrijednostmprosjenegodinjevjerovatnoeprevazilaenjaamplitude posmatranog parametraefekta zemljotresa, predstavljapovratni period takvogdogaaja (T = 1/ m) koji zapravo ini prosjean broj godina izmeu takvih dogaaja. Za dati par parametara (P, Te) odgovarajui povratni period moe se sraunati kao: ) P 1 ln(TTe = Tako,naprimjer,zanivovjerovatnoeP=10%(odnosno0.1)iperiod eksploatacijeobjekta,odnosnonjegoveizloenostispecifinomnivouseizmikog hazardaod50godina,odgovarajuipovratniperiodzemljotresaiznosi475godina (odnosno474.6)kojisekoristikaopreporueniperioduodredbamaevropskih standarda u oblasti aseizmikog projektovanja (EUROCODE 8). Primjenomizloenihmetoda,zapredmetnoslivnopodrujerijekeMorae, odnosnolokacijeetiribuduahidrotehnikaobjekatanaMorai,formiranaje kumulativnadistribucijapoparametrumaksimalnogubrzanjatla,zapomenuti karakteristianpovratniperiodod475godina,kaorelevantanprimjeruocjeni seizminosti predmetnog podruja.Treba naglasiti da je za inenjerske objekte tipa visokih brana, saglasnoPravilniku otehnikimnormativimazaprojektovanjeiprorauninenjerskihobjekatauseizmikim podrujima,izdvajajudvatipazemljotresa:tipZ1,kojiodgovarazemljotresukojise moedogoditijedanputuperioduod200godinasavjerovatnoompojaveod70%i tipZ2,kojiodgovaraprojektnomzemljotresukojisemoedogoditiuperioduod 1.000godina,saistomvjerovatnoom.Ufaziizradeglavnihprojekatabuduih hidrotehnikihobjekata,nakonpreciznijeidetaljnijekvantifikovanihulaznih,baznih elemenataseizminostiovogregiona,neophodnojeizvritiproraunnivoahazardaza ova dva tipa zemljotresa za lokacije svih brana.Zaspecifiziranipovratniperiodod475godina,uciljudeterminisanja generalnog,relevantnogpresjekaoekivanognivoaseizmikoghazarda,nabazi jednaine(6)izvrenajeinverzijakumulativnedistribucijeidefinisanevrijednosti oekivanihmaksimalnihubrzanjatla.Rezultujuiseizmikiparametrinaosnovnoj stijeni svih buduih hidrotehnikih objekata i cijelog slivnog podruja rijeke Morae, u oblikuoekivanogmaksimalnoghorizontalnogubrzanja,prikazanisuugrafikom oblikunaslici8.OvakartaprikazanajeiuveojrazmjerinaPrilogu1.Podacisu specifiziraniiunumerikomoblikuuTabeliIIIzalokacijeetiribuduebranena Morai.Sobziromdasuuprocesuproraunaoekivanihvrijednostimaksimalnihseizmikih parametara, koriene jednaine atenuacije seizmikih parametara koje su izvedene za uslove osnovne stijene, to i dobijene vrijednosti maksimalnih horizontalnih ubrzanja tla treba vezati za takve uslove. OEKIVANA MAKSIMALNA UBRZANJA ZA POVRATNI PERIOD OD 475 GODINA ZA LOKACIJE BUDUIH BRANA NA MORAITabela III BRANAMaksimalno ubrzanje (% g) ZLATICA 21.2 MILUNOVII 18.7 RASLOVII 17.1 ANDRIJEVO 15.6 Sraunatamaksimalnahorizontalnaubrzanjatlananivouosnovnestijenebrana narijeciMoraizapovratniperiodod475godina,kojasuprikazanauTabeliIII, nalazeseuopsjegukojijeekvivalentanintenzitetuodVIIIstepeniMCSskale(MSK-64odnosnoEMS-98),tojesaglasnosamaksimalnimoekivanimintenzitetom zemljotresazaovopodruje,naSeizmolokojkartiCrneGorezapovratniperiodod 500 godina (slika 2). Slika8.Kartaoekivanogmaksimalnog(horizontalnog)ubrzanjatlanaosnovnojstijeni(izraenou procentimaubrzanjasilezemljinetee)zapovratniperiodod475godina,zacijeloslivno podrujerijekeMoraeineposrednogokruenja.Lokacijebranaprikazanesucrvenim krunim simbolima. Ova karta u veoj razmjeri prikazana je na Prilogu 1. IV KOEFICIJENT SEIZMINOSTIKS Premavaeimtehnikimnormativimazaizgradnjuobjekatauseizmikim podrujimanateritorijiCrneGore6,projektovanjeobjekatasigurnihnadejstvo seizmikihuticajamoesevritiipojednostavljenimpostupkom-primjenommetode ekvivalentnihstatikihoptereenja.Utomsluaju,potrebnojepoznavatikoeficijent seizmikogintenziteta.Prematojmetodi,mjerodavnatotalnahorizontalnaseizmika sila S koja u dinamikim uslovima djeluje na objekat,odreuje se prema izrazu: S = K Q pri emu je:K - ukupni seizmiki koeficijent za horizontalni pravac i 6 Pravilnik o tehnikim normativima za izgradnju objekata visokogradnje u seizmikim podrujima /Sl. listSFRJ31/81,49/82,29/83,21/88,52/90/iPravilnikotehnikimnormativimazaprojektovanjei proraun inenjerskih objekata u seizmikim podrujima /1986.- predlog/. Qtotalnaefektivnateinaobjekta(jednakazbirusopstveneteinei polovine teine korisnog tereta). Ukupni seizmiki koeficijent K se izraunava prema izrazu: K = K0KSKdKp gdjesu:K0 koeficijentkategorijeobjekta,KS-koeficijentseizmikogintenziteta (koeficijentseizminosti)zatimKd-koeficijentdinaminostiiKp-koeficijent duktilnosti i priguenja. Koeficijentseizmikogintenzitetaseodreujepremaoekivanimmaksimalnim horizontalnimubrzanjimatlanalokaciji,zaodgovarajuepovratneperiodevremena, prema realciji: KS = gB amax max (9) gdje su: amax - oekivano maksimalno ubrzanje tla na nivou fundamenta objekta,Bmax-maksimalnavrijednostreprezentativnogspektrareakcijeapsolutnog ubrzanja, g - ubrzanje Zemljine tee, - ekvivalentni faktor duktilnosti objekta. Kaoprimjerproraunazaarmirano-betonskitipkonstrukcijehidrotehnikih objekata na rijeci Morai, za ekvivalentni faktor duktiliteta moe se usvojiti vrijednost =4.0,dokzamaksimalnuvrijednostreprezentativnogspektrareakcijetakvih objekatajemogueusvojitivrijednostBmax=2.0,kojaukljuujeikarakteristike predmetnih hidrotehnikih objekata.Naosnovuovihparametaraioekivanihmaksimalnihubrzanjatla(amax)na nivou fundamenata hidrotehnikih objekata na Morai (Tabela III) lako se moe izvesti proraunkoeficijentaseizminostizamaksimalnizemljotres,odnosnouokviru specifiziranog povratnog perioda vremena 475 godina, kao to je to prikazano u Tabeli IV. KOEFICIJENTSEIZMINOSTIZALOKACIJEBRANANAMORAI ZA POVRATNI PERIOD OD 475 GODINATabela IV BRANA Koeficijent seizmikog intenziteta Ks ZLATICA0.106 MILUNOVII0.094 RASLOVII0.086 ANDRIJEVO0.078 VZ A K L J U A K KarakteristikeseizminostizairiregionslivnogpodrujarijekeMorae,u kojemsusmjetenelokacijebuduihhidroelektrananaMorai,uovojStudijisu utvrenenaosnovusvihraspoloivihrelevantnihpodatakakojiseodnosekakona bliu,takoinadaljuseizmikuiseizmotektonskuistorijupodruja,ukljuujui istovremeno aspekt lokalne i regionalne seizminosti. SvianaliziranielementiseizminostiuovomIzvjetaju,ukazujudasusve lokacijebuduihbrananarijeciMorai,smjeteneuseizmikiumjerenoaktivnom prostoru spoljanjih i centralnih Dinarida,koji se karakterie evidentnim, ali relativno niskim nivoom seizmikog hazarda. Naime,saglasnoizvedenimanalizamaelemenataseizmikoghazardaza povratniperiodood475godinanaovimlokacaijma(uuslovimavrstogtla)realnoje oekivatimaksimalneefekte(kojeegenerisatilokalniiliudaljenizemljotresi) izraene maksimalnim horizontalnim ubrzanjem tla od 21.2 % od zemljinogubrzanja- nabraniZlatica(TabelaIII)do15.6%nalokacijibraneAndrijevo(slika8iTabela III).Utvrenamaksimalnahorizontalnaubrzanjatlananivouosnovnestijene buduihbrananarijeciMorai,odgovarajuintenzitetuodVIIIstepeniMCSskale (Merkali-Kankani-ZibergoveiliekvalentneMSK-64/Medvedev-Sponhauer-Karnik/ odnosnoEvropskemakroseizmikeskaleEMS-98).SeizmolokakartaCrneGoreza povratniperiodod500godina,kaoprateapodlogaTehnikihnormativazaizgradnju objekatavisokogradnjeuseizmikimpodrujima,zacijeloslivnopodrujerijeke Morae takoe iskazuje maksimalni intenzitet od VIII jedinica te skale. Koeficijentiseizmikogintenziteta,kojisuizvedeniizvrijednostioekivanih maksimalnihubrzanjananivouosnovnestijene(TabelaIII)zapovratniperiodod475 godina,kaoreprezentativanpopreporukamaEUROCODE-a8,prikazanisuuTabeli IV za etiri lokacije buduih brana na Morai.Trebanaglasitidaje,zbogevidentnoprisutnogprirodnostvorenogmehanikog naponskogpoljaustijenamaneposrednogokruenjaplaniranihakumulacijanarijeci Morai,opravdanooekivatidasenakonizgradnjetihbranaiformiranjanovih akumulacijanaMorai,manifestujefenomentzv.indukovaneilistimulisane seizminosti.PosebnotrebaimatiuviduvelikugraevinskuvisinubraneAndrijevo, kaoirelativnovelikudubinuizapreminujezerakojeebitiformiranonjenom izgradnjom,toeuslovitidaovajfenomennajvjerovatnijebudeposebnoizraenu cijelojzonitogvjetakogjezera,aliinjegovogokruenja-dorastojanjaodoko10 kilometara.Ovakvapredikcijaproistieizbrojnihranijeregistrovani hidobro prouenihtipinihmanifestacijaovogfenomenauslinimgeolokimi seizmotektonskimuslovimanaprostoruDinarida,aliiznatnoire.Iztihrazloga, vodeiraunadaegzaktnoutvrenirealninivomaksimalneprirodneseizminosti, zapravoredovnopredstavljaigornjilimitmaksimalneindukovaneseizminosti,toje odgovornostzautvrivanjetognivoa,posebnonaglaenaufaziizradeglavnih projekatapredmetnihhidrotehnikihobjekata.OvaStudija,kaogeneralnaocjena stanjaseizminostislivnogpodrujarijekeMoraeilokacijabuduihhidroelektrana, oiglednodanemoedapretendujenapomenutusveobuhvatnostiegzaktnostocjene stanjaseizminostiioekivanihseizmikihefekatanakonizgradnjebranai akumulacija. Najzad,posebnotrebanaglasitida,saglasnoodredbamaParvilnikaotehnikim normativimazaseizmikaosmatranjavisokihbrana(Sl.listSFRJbr.6/88)kojijejo uvijek na snazi u Crnoj Gori, u neposrednoj blizini lokacije svih brana ija graevinska visinaprelazi40metara,obaveznojepostavitiodgovarajuiinstrumentalnisistemza seizmikimonitoringlokalneprirodneseizmikeaktivnosti,kaoiindukovane aktivnostikojaebitistvorenatokomeksploatacijetihobjekataiakumulacionih jezera.Saglasnotomnortmativu,seizmolokestanicemorajubitiinstaliranenajmanje dvijegodineprijepoetkapunjenjaakumulacijeimorajubitioperativnenajmanjepet godina od poetka formiranja akumulacije. Za brane ija je graevinska visina vea od 100metara,citiraninormativpropisujeobaveznoformiranjemreesanajmanjetri seizmolokestanicenaterenuokoakumulacije,radipraenjaseizminosti.Za registrovanjedinamikogodgovoratijelabranenasezmikepobude,poredpomenutih seizmolokihinstrumenata,ubokovima,temeljuitijelubranasagraevinskom visinom izmeu 30 i 60 metara mora biti postavljena mrea akcelerografa od najmanje triinstrumenta,akodbranasagraevinskomvisinompreko60metara,mrea akcelerografa mora imati najmanje etiri takva instrumenta u mrei . VILITERATURA ANDERSON J. C., TRIFUNAC M.D. 1980. Application of Seismic Risk Procedures to Problems in Microzonation. Publ. Civil Eng. USC, Los Angeles. ARSOVSKIM,RADULOVIV.,PRELOGOVIE.,SIKOEKB.,VIDOVIM. 1975.OptekarakteristikeneotektoniketeritorijeSFRJugoslavije.Acta Seismol. Iugosl. No. 2-3.DAHLQUIST G, BJRCK A. 1969. Numerical Methods, Prentice-Hall, Inc. New Jersey. DESSOKEYM.1984.StatisticalModelsoftheSeismicHazardAnalysisforMining Tremors and Natural Earthquakes. Publ. Inst. Geophys., PlyshAcad.Sc. A-15 (174).GIORGETTIF.,NIETOD.,SLEJKOD.1980.SeismicRiskofthePribili-Venezia Giullia Region. Publ. Inst. Geophys. Polysh Acad. Sc. A-9.GLAVATOVIB.1985.IzvjetajoseizmikojmikrorejonizacijilokacijeDrpe MandiauTitogradu.StrunifondRepublikogseizmolokogzavoda, Titograd. FAJFERP.,DUHOVNIKJ.,FEFLAKJ.,FISHINGERM.,BREKAZ.1981.The Behaviour ofBuildings andother Struct uresduring the Earthquakesof 1979. in Montenegro. Publ. Gra. Instit. br. 64., Skoplje. HOUSNERG.M.,1970.GroundMotionEarthquakeEngineering.R.Wiegel,editor, Prentice-Hall. IZIIS 1979. (Institut za zemljotresno inenjerstvo i inenjersku seizmol ogiju, Skoplje): Prelimi-narnaanalizaregistracijakretanjatlaprijakimzemljotresima, dobijenim u Ulcinju, Baru i Petrovcu u zemljotresu od 15.04.1979. god. u Crnoj Gori. Publ. br. 64, Skoplje.LOMNITZC.,ROSENBLUETHE.1976.SeismicRiskandEngineeringDecesions. Elsv.Sc.Publ.Comp.,AmsterdamMILNEW.G.,DAVENPORTA.G.1969. Distribution of Earthquake Risk in Canada. Bull. Seism. Soc. Am. v. 59/2. REINERR.B.,1977.DeconvolutionofSeismicResponseforLinearSystems.EERC 73-10, Univ. of California, Berkeley. RICHART F.E., HALL J.R., STOKOE K.H. 1970. Vibration of Soils and Foundations. Prentice-Hall. SCHNABELP.B.,SEEDH.B.,1973.AccelerationinRoksforEarthquakesinWe-stern U. S. Bull. Seism. Soc. Am., vol. 163. SMITHW.D.EarthquakeRiskinNewZealand:StatisticalEstimates.N.Z.Journalof Geol. and Geoph. v. 21/3.UNDRO1979.NaturalDisastersandVulnerabilityAnalysis.ReportofExpertGroup Meeting, Geneva.UNESCO: Survey of the Seismicity of the Balkan Region: +1974. Catalogue of Earthquakes;+1975. Seismic Risk Evaluation of the Balkan Region. ZAJEDNICAZASEISMOLOGIJUSFRJ,1987.PrivremenaseizmolokakartaSFR Jugoslavije, razmjere 1:1.000.000 sa tumaem. PRILOG 1 2.Kulturnoistorijskispomenici projektne oblasti_____ Dr edomir Markovi UVOD PodrujekojepripadaslivurijekeMoraeodnjenogizvoritapadoHEprofila Zlatica,ukljuujui i zonu zahvata prikazanu u Detaljnom prostornom planuvienamjenskih akumulacijanaMorai,okarakterisanospecifinimgeomorfolokimoblicima,saveim brojemmanjihrjeica,najeedubokihiokomitihstrana,nijeniuprolostiniu sadanjosti prualoovjekuposebno pogodne uslove za ivot.Upravozbogove injenice, na prostoru o kome je rije, nije ni udaljoj ni u blioj prolostidolo doformiranje veih i trajnijih naselja u kojima bi se nalazili objekti znaajnijih spomenikih karakteristika. Izuzev dva srednjovjekovna manastira, od kojih jedan posjedujeizuzetne spomenike karakteristike i nekolikocrkavanastalihtokomXVIIiliXVIIIvijeka,ostalispomenikifonduglavnom pripadamanjimijednostavnimseoskimcrkvamapodignutimunovijevrijeme,odnosno krajem XIX ili poetkom XX vijeka. Meutim, i pored injenice to se podruje, posmatrano s aspekta zastupljenosti objektima znaajnijih spomenikih kvaliteta, moe okarakterisati kao siromano, postojanje dva srednjovjekovna manastira ini da sedobar dio predmetne oblasti ipak moraposmatrati kao posebno znaajnim i to ne u lokalnim, ve ire,uokvirima itave Crne Gore. Pored manastirskih kompleksa i crkvenih objekata, ukupnu sliku kulturne batine podrujadopunjujeinekolikostarih,kamenihmostovapodignutihnaMoraiinjenim pritokama.Posmatrano, pak,s aspekta arheologije, oblast sliva Morae,posebno sama rijeka sa svojimraznovrsnimbiljnimiivotinjskimsvijetom,pogodnomklimominadasvebrojnim prirodnimzaklonimapeinama,okapinamaipotkapinamaformiranimunjenimobalama,prualajerelativnopogodneuslovezaopstanakovjekauperiodimadubokepraistorije. Zahvaljujuiovimpogodnostima,ovjeksenaovomprostorunastaniojakorano,jou razdoblju starijeg kamenog doba paleolita, i to tokomnjegove srednje faze, o emu postoje odgovarajuidokazi,nastavljajuidaivi,posvemusudei,krozitavperiodmlaefaze paleolita, mada iz ove faze jo uvijek nisu otkriveni tragovi,da bi,kako to nalazi potvruju,preaousrednjekamenodoba,utzv.mezolit,epohuukojojezapoetiiukojojese zavritisvioniprocesikojieovjekauvestiumlaekamenodobaneolit,ukomeeovjekaiskljuivoglovcaisakupljaagotovihplodova,zamijenitiovjekstoari zemljoradnik.Veibrojprirodnihzaklonapeina,okapina,potkapinaizapeakaformiranihu obalama rijeke Morae,ijisupoloaji, veliina, orijentacija i druge karakteristike davno na sebeskrenulipanjuarheologa,sugeriuinarealnupretpostavkudaseunjimamogu oekivatitragoviboravkapraistorijskihljudi.Tokomarheolokogrekognosciranjadonjeg dijelakanjonaMorae,obaljenog1986.godine,udvijepotkapineotkrivenisutragovi prisustva ovjeka u periodimarane praistorije,koji u kulturnom smislu pripadaju starijem i srednjemkamenomdobu,odnosnopaleolituimezolitu,doksehronolokivezujuza razdobljeizmeu 60.000 i 10.000godina stare ere.Oslanjajui se na ovu injenicu,mogue jespravomoekivatidaseiunekimdrugimprirodnimzaklonima-okapinamaili potkapinama,slinihgeomorfolokihkarakteristika,krijutragoviprisustvaovjekaizistih,ili, pak,iz jo starijih perioda, odnosnoiz epoha koje bi prethodile srednjempaleolitu. Jasno je da se odgovori na ova pitanja mogu dobiti tek nakon obavljenih odgovarajuih arheolokih istraivanja podmetne oblasti. I.PREGLED STANJA KULTURNE BATINE Pregledomstanjakulturnebatinenapodrujukojeebitidirektnozahvaeno formiranjemHEsistemanaMorai,kaoinapodrujukojejeoznaenokaozonazahvata, obuhvaene su dvije vrste spomenika: 1.Arheoloki lokalitetii 2.Spomenicigraditeljstva,meukojimasenalazeobjektisakralnogkaraktera manastirski kompleksi i crkve i objekti profanog karaktera starimostovi. 1.ARHEOLOKILOKALITETI Vejeuuvoduistakutodasuuarheolokimrekognosciranjimaskromnogobima, kojasu1986.godineobaljenaudonjimdjelovimakanjonaMorae,uoenibrojniprirodni zaklonipeine,okapine,potkapineipripeci,kojisuuodreenimperiodimapraistorije moglidaposluezaformiranjeprivremenihilitrajnijihstanita.Veibrojovihzaklona formiranjeulijevojobalirijekeigotovosviimajuotvoreokrenutekarijeci,odnosnoka jugozapadu,tojejedanodbitnihpreduslovazanjihovokorienje,buduidanisuizloeni sjevernim vjetrovima, kao i da su vei dio dana izloeni suncu.Odsvihtadauoenihzaklona,samosudvaarheolokiistraivana,itojedan sistematski, a drugisondano. P o t k a p i n a B i o e (1) Potkapina Bioe, koja se nalazi u ataru sela Bioa, po kome je u literaturi i dobila ime, jedinijearheolokilokalitetkojijesistematskiispitivan.Rijejeomanjojpotkapini smjetenoju podnoju brda Gradine, na lijevoj obali Morae, u neposrednoj blizini ua Male RijekeuMorau.Potkapinaleinaoko50m.iznadrijeke,sanevelikimotvoromkojije okrenut kajugozapadu, to omoguava dobru osunanostnjenogprostora.U sistematskim iskopavanjima obavljenim 1986.1988. 1995. i 1996. godine, otkriven jerelativnomoandepozitdebljine2,70m.uijojsevertikalnojstratigrafijimoglo razlikovatiosamkulturnihslojeva,kojisupremateksturiibojirazdijeljeniudvijeserije.Buduidaseuistraivanjimanijedolodovrste,stenovitepodloge,postojimogunostda kulturnidepozitsadriislojevekojisustarijiodotkrivenihidanjegovadebljinaprelazi izmerenih 2,70 m.U svim slojevima su otkriveni brojni artefakti, kamene alatke razliitih oblika, zaiju je izraduuglavnom korienronac, koji se moe smatrati i osnovnom sirovinom,mada se u manjem obimu javljaju i alatke nainjene od peara ikrenjaka. Pored kamenih artefakata u slojujeotkrivenaiznatnakoliinaivotinjskihkostiju.Tipologijaotkrivenogmaterijala pokazujedaseivotupotkapiniodvijaotokomstarijegkamenogdoba,itotokomnjegovesrednje faze nazvane Musterijer.Pri tome je zanimljiva konstatacija da u kulturnom depozitu potkapine nisu otkrivenislojevi koji bi pripadali mlaim, odnosno starijim fazama paleolita, veseslojevisanalazimakojipripadajuMusterijerunalazeodmahnapovriniibez prekidaseuoavajusvedodubineod2,70m.Ukolikosu,pak,privrhu kulturnogdepozita postojali mlai slojevi, oni su kasnijim antropogenim djelovanjem odstranjeni.KamenealatkeizkulturnogdepozitapotkapineBioepokazujuodreeneslinostsa nalazima iz musterijenskih slojeva poznatepeineCrvene stijene kod sela Petrovia u blizini Nikia,jednogodkljunihlokalitetazaupoznavanjeranepraistorijeCrneGore.Precizna hronologijapotkapineBioejouvijeknijesainjena,alisenjenokorienjekaostaniteokvirno moe smjestiti u vremensko razdoblje izmeu 70.000 i 40.000 godina prije nove ere. V r u a p e i n a(2) PotkapinanazvanaVruapeina,nalaziseuneposrednojblizinipotkapineBioe,sa njeneistonestrane.Tokom1988i1990.godineobavljenasumanjaprobnaarheoloka iskopavanjaukojimajeotkrivenkulturnislojsanalazimaizsrednjegkamenogdoba mezolitaimlaegkamenogdobaneolita.Uiskopavanjimakojasubilaveomaskromnog obimaistraenisusamogornjislojevikulturnogdepozita,takodasuizostalasaznanjao eventualnompostojanjustarijihslojeva,kojibipripadalimlaim,odnosnosrednjimiliak starijimfazamapaleolita.OtkriekulturnihslojevauVruojpeinisanalazimakoji pripadaju srednjem i mlaem kamenom dobu, upravo pokazuje da se ivot u kanjonu Morae i njegovoj neposrednoj okolini odvijao i tokom ovih perioda, dopirui do epohe kada ovjeka, iskljuivoglovca i sakupljaa gotovih plodova, zamjenjuje ovjek stoar i zemljoradnik. O s t a l i p r i r o d n i z a k l o n i (3, 4, 5, 6)UdonjimisrednjimdjelovimakanjonaMoraetokomrekognosciranjauoenojejo nekolikopeina,odnosnopotkapina,ijipoloaji,sanevelikimotvorima,uglavnom okrenutim ka jugozapadu,ukazuju na mogunost da su neke od njih,u pojedinim epohama praistorije,sluilekaotrajnailiprivremenastanitaljudi.Nekolikoovihpotkapina,smjetenihulijevojrijenojobali,leijakonisko,gotovodosamerijeke-Olja,Poljana, Lipica. Pored navedenih, u kanjonu, odnosno u zoni zahvata, nalazi se jo jedan broj peina, poloenih neto vie, kao to je Brtanica, Rasadnica, Dugaka,iznad sela Duge, a u blizinimanastira Duge, koje takoe mogu skrivati tragove ovjekovog prisustva. 2.SPOMENICIGRADITELJSTVA NapodrujukojeebitizahvaenoizgradnjomHEsistemanaMorai,odnosnona podrujukojejeoznaenokaozona zahvata,nalaziseokotridesetspomenikagraditeljstva, odkojihnekolikopripadaprofanimobjektima,doksviostalipripadajusakralnim spomenicima, odnosnomanastirskim kompleksima imanjim, seoskim crkvama. 2. 1. Manastirski kompleksi Meusakralnimspomenicimanalazesedvamanastirskakompleksamanastir Moraa, koji jezbog svojih izuzetnih spomenikih vrijednosti zatien kao spomenik kulture prvekategorijeimanastirDuga,kojijezbogsvogspomenikogiistorijskogznaaja, zatien kao spomenik kulture tree kategorije. M a n a s t i rM o r a a(1) ManastirMoraapredstavljajedanodnajmonumentalnijihsrednjovjekovnih spomenikaCrneGore.Podignutjenazaravnjenojrijenojterasi,nadesnojobaliMorae,u proirenom,gornjemdijelunjenogkanjona.Manastirskikomplekssesastojiodvelike saborne crkveposveene Uspenju Bogorodice, podignute1252. godine, kako stoji uklesano nanadvratnikuzapadnogportala,malecrkveposveeneSv.Nikoliiprostranogzdanja manastirskih konaka. Crkva Uspenja Bogorodicemanastira Morae Sabornacrkvajevelikajednobrodna graevinazasvedenapoluobliastimsvodom,s polukrunomapsidomibonimpijevnicama. Uz apsidu su formirane dvije omanje prostorije, proskomidijaiakonikon.Nadcentralnim dijelomnaosauzdiesekupolanakockastom postolju,kojaseoslanjanaetirisnanastupca prislonjena uz bone zidove.Na zapadnoj strani naosanalaziseprostranapripratauzkojujesa sjevernestraneprizidanomanjiparaklis posveenSv.Stefanu.Crkvaimadvaportala, glavni na zapadnoj i sporedni na junoj strani. Crkva je sazidana od sitnih kvadera sige,lakoobradivogporoznogkamenaporijeklomiz oblinjihmajdanaispoljajeomalterisana. Glavni,zapadniportal,dvadvodjelnaprozora, jedan nad portalom a drugi na apsidi, izvedeni su u romanikom stilu, kao i niz slijepih arkada ispod krovnog vijenca, takoeizvedenih u duhu romanike,ukazujunaprimorskoporijeklo graditelja morakog hrama. Odmahpo zavretku izgradnje, itav unutranji prostor crkvebio je ukraen freskama, od kojih je do danas ostao sauvan samo manji dio u akonikonu,sa11scenaizitijaprorokaSv.Ilije,kaoifreskeulunetamaportala,sa predstavom Bogorodice i Hrista u pratnji arhanela. Poetkom16.vijekacrkvajedoivjelaveudegradacijukadajeostalabezkrova,sa uruenimsvodovimaikupolom,tojedovelodopotpunogpropadanjaivopisaizXIII vijeka.Uobnovikojajeuslijedila1574.godine,itavunutranjiprostornanovojeoslikala grupaanonimnihslikara.Radovinaoslikavanjupojedinihdjelovacrkvenastavljenisuiu prvoj polovini XVII vijeka.Pop Strahinja iz Budimlja oslikava gornje dijelove proskomidije i prestone ikone na ikonostasu, Georgije Mitrofanovi 1616. godine slika freske na zapadnoj fasadi,velikuikonuBogorodicesaHristomiprorocimaideizisniinnaikonostasu,dok posebno talentovani slikar,poznat kao kir-Kozma, 1639. godine oslikava crkvu sv. Nikole, a tri godine kasnije iparaklis sv. Stefana.PosebnuvrijednostucrkviUspenjaBogorodicepredstavljanjenikonostas,izraenizmeu 1600. i 1616. godine. Moraki ikonostas spada meu najljepe i najznaajnije oltarske pregradenastaleupostvizantijskomperiodu.Unjegovojizradiuestvovalisuistimajstori koji su ivopisali crkvu -pop Strahinja iz Budimljai Georgije Mitrofanovi. Pored ikonostasa unutranji prostor crkve ukraavaju i dvije veeikone sa pozlaenim ramovimauduborezu,kaoidjelovicrkvenogmobilijara-vrataizmeunaosaipriprate, Bogorodiino kolo - horos i liturgijski nalonji,svi raeni u tehnici intarzije, nastali poetkom XVII vijeka. ivopis u crkviSv. Nikole, man.Moraa, rad slikara kir-Kozme iz 1639. godine U manastirskoj porti senalazi i druga, manja crkva posveena Sv.Nikoli,smjetena sajunestranecrkveUspenjaBogorodice,kojajenastalauXVIIvijekupreureenjem prizemlja nekadanje glavne kule-pirga, te zbog toga ima neobinu, skoro kvadratnu osnovu. Unutranjepovrinezidovaukrasiojefreskamakir-Kozma1639.godine,trigodineprije oslikavanjaparaklisaSv.Stefana.Freskamajebilaukraenaispoljnafasadacrkve,danas sauvane samo u tragovima.PosebnojeznaajnotojemanastirMoraasauvaoprvobitniprostornirazmjetaj svojih arhitektonskih elemenata glavne crkve, male crkve, zgrada konaka, ogradnih zidova i kapija,togasvrstavameurijetkesrednjovjekovnespomenikeitopredstavljajojednu njegovu vrijednost. M a n a s t i r D u g a (2) UbliziniselaBioa,najednojodzaravnjenihterasanalijevojobalirijekeMorae, nalazisemanastirDugasacrkvomposveenomUspenjuBogorodice.Imejedobiopo oblinjem selu.Uistorijskimizvorimanemapodatakaovremenuosnivanjamanastira.Sadanja manastirskacrkvaposveenaUspenjuBogorodicepodignutaje1755.godinenamjestuna kome se nalazila starija crkva, od koje su ostali sauvani ostaci temelja u apsidalnom prostoru. Dananjacrkvajejednobrodnagraevinasapolukrunomapsidomnaistonojidozidanim zvonikom na preslicu sa jednim otvorom za zvono na zapadnoj strani. Zidana je od pravilnih tesanika sloenih u horizontalne redove. Uzzapadnu fasadu, uz koju je nekadabio prislonjen drveni trijem, u zadnjoj obnovi prizidana je prostrana priprata. Unutranjost crkve je jednostavna, zasvedena poluobliastim svodom ojaanim sa dva poprenalukakojiseoslanjajunadvaparapilasteraizmeukojihsuformiraniplitki prislonjeni luci i koji prostor dijele na tri manja traveja. Povrinezidovasuivopisaneudrugojpolovini18.vijekaiodfreskodekoracije danasserazaznajusamosceneVelikihpraznika,frizoviprorokasasvicimaimedaljonisa anelima.Ostala,veapovrinaivopisajeprekreena.Vidljividioivopisapokazujedase radi o djelu krajnje nevjetog slikara koji pokuava da sauva kontinuitet tradicije ivopisanja u vremenu kada se ona neminovno gasi. U crkvi se nalazi ikonostas, radMarka elebonoviaiz dvadesetih godina XX vijeka.PosebanznaajmanastiraDugeogledaseunjegovojistorijskojulozi,jersuseu njemu, posebno tokom XIX vijeka, odravalenarodne skuptine plemena Kua, Bratonoia, Piperai udaljenih Vasojevia, na kojima sudonoene vane odluke vezane za oslobodilake borbe. Zna se da je u njemuboravioi vojvoda Marko Miljanov. 2. 2Crkveni objekti Kako je ve reeno, u zoni zahvata nalazi se jedan brojcrkava, uglavnom jednostavne arhitekture,bez nekih posebno znaajnihumjetnikih vrijednosti.U veini sluajeva rije jeomanjim,seoskimcrkvicama,podignutimnajeetokomXIXipoetkomXXvijeka, madasenapodrujunalaziinekolikostarijihgraevinanastalihtokomXVIIiliXVIII vijeka,kojesuobnovljeneunovijevrijeme.Veibrojseodlikujujednoobraznom arhitekturomkojajeupravokarakteristinazaperiodokomejerije.Svesujednobrodne, zasvedene poluobliastim svodom, sa polukrunom apsidom i najee zvonikom na preslicu. Pripadajutipuprimorskih,crkvenihgraevina,ijeseporijeklovezujezaperiod preromanike.Vei broj crkva lociran je u selima koja se nalaze na teritoriji optine Podgorica, dok semanjinalazinateritorijioptineKolain.Zajedanbrojovihcrkvenihgraevinapostoje odreenipodaciovremenunastankaiizgledu,zajedanbrojseznasamovrijeme,odnosno godina nastanka ili obnove,dok za jedanmanji broj nema dostupnih podataka. Zbogsvogistorijskogznaajapetcrkavajezatienokaospomenicikulturetree kategorije. NateritorijikojuzahvataslivrijekeMorae,odnosnozonazahvata,iduiodsjevera ka jugu, nalaze se sljedeicrkveniobjekti: C r k v aS v.I l i j eD r a g o v i a P o l j e(1) Crkva Sv. Ilije u Dragovia Polju podignuta je 1863. godine, o emu govori natpisna nadvratniku. Iz natpisasetakoe saznajeda je jedna od bonih kapelaposveenaUspenju Bogorodice. Crkvaimaosnovuupisanogkrstasadvabona,niskatransepta,sa polukrunomapsidomnaistonojivisokimzvonikomnapreslicunazapadnojstrani. Unutranjost je zasvedena poluobliastim svodom. Uz zapadni zid naosa prislonjen je drveni hor do koga vode drvene stepenice.Ikone na ikonostasu slikane suna limu irad su slikara Marka Vujovia sa Cetinja iz 1903. godine. C r k v a S v.I l i j e V e lj e D u b o k o (2) Crkva Sv. Ilije nalazi se na seoskom groblju, na ulazuuVelje Duboko. Podignuta je najvjerovatnijesredinomXIXvijekakaojednobrodnagraevinasapolukrunomapsidomi zvonikom na preslicu. Unutranjost je zasvedena poluobliastim svodom. U obnoviiz 1904. godinecrkvajeuproeljudobiladrvenukuluzvoniksatrijemomiznadulaza.Ucrkvise nalazi ikonostas sa ikonama slikanihna limu,rad novijeg datuma. C r k v aS v.L u k e -M e u r i j e j e (3) CrkvaposveenaSv.LukinalazisenaseoskomgrobljuuMeurijeju.Podignutaje 1881.godinekaomanja,jednobrodnagraevinasapolukrunomapsidomizvonikomna preslicu.Zidanajeodsigeizlokalnogmajdana.Unutranjostjezasvedenapoluobliastim svodomsaomalterisanimzidnimpovrinama.TokomXXvijekavieputajeobnavljana. Nema nekih posebnih umjetnikih ili arhitektonskih vrijednosti. C r k v aU s p e n j a B o g o r o d i ceM r t v o D u b o k o (4) IznadselaMrtvoduboko,namjestuzvanomBostan,podignutajesabornacrkva Rovana,posveenaUspenjuBogorodice.Pouzdanoseneznatanovrijemegradnje,alise moepretpostavitidajecrkvapodignutauprvojpolovini18.vijeka,buduidaseznadaje prvi put obnovljena 1792. godine. Svoj dananji oblik dobila je nakon zadnje obnove iz 1897. godine. Crkva je jednobrodna, neto izduene pravougaone osnove sa polukrunom apsidom i prizidanim zvonikom na preslicu sa tri otvora za zvona na zapadnoj fasadi. Pretpostavlja se da je prvobitna crkva bila skromnijih dimenzija i da je u prvoj obnovi dobila pripratu, a u zadnjoj joj je preureen portal i podignut zvonik. Zasvedena je poluobliastim svodom. Zidana je od poluobraenogkamena,kojijenapripratisloenurelativnopravilne,horizontalneredove, dokjestarijidiocrkvesazidanodnepravilnogpritesanogkamena.Ovadvarazliitaopusa zidanja jasno odvajaju stariji od mlaeg dijela crkve. U crkvi se nalazi jednostavan ikonostas nastaopoetkom20.vijekasaikonamaraenimuljemnaplatnuidjelosuanonimnog lokalnog majstora. Crkva nema nekih posebnih arhitektonskih iliumjetnikih vrijednosti. C r k v a S v . N i k o l e G r a b l j a-G o r n j a R o v c a (5) PredulazomukanjonPlatije,sadesnestranerijekeMorae,naprostoruGornjih Rovaca,namjestuzvanomGrablja,nalazisecrkvaposveenaSv.Nikoli.Crkvujepodiglo bratstvoBulatovii1838.godine.Crkvajemanjihdimenzija,jednobrodna,sapolukrunom apsidomizvonikomnapreslicu.Zidanajeodpoluobraenogkamenaizoblinjegmajdana. Unutranjostjezasvedenapoluobliastimsvodomiomalterisana.Nekolikoputaje obnavljana.PretpostavljasedajenekolikoouvanihikonanaikonostasunaslikaoAleksije Lazovi poetkom XX vijeka. C r k v aS v.J o v a n a K r s t i t e l j a M i j o l j i c a- V l a h o v i i (6) UseluVlahoviinamjestuzvanomMijoljicanalazisecrkvaposveenaSv.Jovanu Krstitelju.Crkvajepodignuta1903.godinenamjestustarijegobjekta,zakojisenezna vrijeme nastanka. Crkva je jednobrodna sa polukrunom apsidom izvonikom na preslicu sa tri otvora za zvona. Zidana je od pravilnih tesanika. Unutranjost je zasvedena poluobliastim svodom i omalterisana.Prvobitno je bila pokrivena indrom. Ikonostas sa ikonama raenih na limu, rad su Marka Vujovia. C r k v aU s p e n j aH r i s t o v o gL i j e v a R i j e k a (7) CrkvaposveenaUspenjuHristovom,kaojednobrodnagraevinasapolukrunom apsidom,podignutaje1862.godine.Zbogsvogistorijskogznaajacrkvajezatienakao spomenik kulture tree kategorije. C r k v a S v. Sv.A r h a n e l a M i h a i l a L u t o v o (8) OvremenunastankaiizgleducrkveSv.ArhanelaMihaila,kojasenalazina seoskomgrobljuuseluLutovu,nemapreciznijihpodataka.Meutim,sudeipoustaljenoj arhitektonskojemijednobrodnihgraevinasapolukrunomapsidom,kojapratinizslinih crkavaiz blie okoline, nastalih u drugoj polovini XIX vijeka, moe se pretpostaviti da je i ona podignuta u ovo vrijeme. C r k v a S v.N i k o l e P e l e v B r i j e g (9) Crkva sv. Nikole nalazi se na groblju u selu Pelev Brijeg. O vremenu podizanja crkve nemapisanihpodataka.Jedinoseiznatpisaulunetiportalasaznajedajecrkvaobnovljena 1869. godine, kada je osnovni korpus graevine produen dogradnjom priprate. Sadanjacrkvajejednobrodnagraevinasapolukrunomapsidom,bonim pijevnicamakojegradepoprenitranseptizvonikomnapreslicusajednimotvorom.Zidana jeodpritesanogkamena,osimzapadnefasadekojajegraenaodpravilnihtesanika.Pored glavnihvratanazapadnojstrani,crkvaposjedujeibona,naknadnoprobijenaujunoj pijevnici. Unutranjost je zasvedena poluobliastim svodom koji se oslanja direktno na bone zidove.Uoltarskomprostorusvodjeojaansadvapoprenarebraoslonjenanapilastre, izmeu koji su formirani plitki, prislonjeni luci. U arhitekturi crkve jasno se uoavaju dvijefaze gradnje. Oltarski prostor i dvije bone pijevnice do visine vijenca, pripadaju starijoj crkvi, koja je u arhitektonskom sklopu ponovila elementerakegraditeljskekoleikojaje,mogue,nastalakrajem15.iliu16.vijeku. Obnovom iz1869. godine, crkvi je izmijenjen njen prvobitni izgled. Uz to, uz juni zid crkve 1934.godinepodignutjevisoki,betonskizvonik,kojijeznatnoporemetioosnovnevizure crkve. U crkvi se nalazi ikonostas sa ikonama raenim na limu, rad Petra olanovia iz 1896. godine. C r k v a us e l u S e o t i c a (10) Osim podatkada se u selu Seotici nalazi crkva,drugih podatakakoji bi govorilio vremenugradnje,izgleduisvetiteljukomejecrkvaposveena,nema,madasemoe pretpostavitidapripadamanjimjednobrodnimgraevinama,odnosnotipukojijenajee podizanu drugoj polovini XIX i poetkom XX vijeka. C r k v a u s e l uG o r n j e S t r a v e (11) Jedinose znadaseuseluGornjeStravenalazicrkva,alidrugih,bliihpodatakao vremenu grdnje i izgledu, nema. C r k v a V a z n e s e n j aG o s p o d n j e g- K l o p o t (12) CrkvaposveenaVaznesenjuGospodnjemuKlopotupodignutaje1865.godine.I poredinjenicedabliihpodatakaocrkvinema,moesesamopretpostavitidapripada jednostavnim, jednobrodnim graevinama sa polukrunom apsidom. C r k v a S v. o r a - B l i z n a (13) Za crkvu posveenu Sv. oru, koja se nalazi u selu Blizni, zna se da pripada starijim graevinamanastalimizmeuXVIIiXVIIIvijeka.Iovdjejerijeojednostavnoj, jednobrodnojgraevinisapolukrunomapsidom.Crkvajezatienakaonepokretni spomenik kulture tree kategorije. C r k v a V a z n e s e n j aG o s p o d n j e g- M r k e(14) OsimpodatkadaseuseluMrkenalazimanja,jednobrodnacrkva,posveena Vaznesenju Gospodnjem, koja je podignuta 1871. godine, drugih, bliih podataka o izgledu i nainu gradnje, nema. C r k v a S v.N i k o l e- M o m e (15) Zna se da je crkvaSv. Nikole u selu Mome podignuta 1870.godine. Drugih, bliih podataka nema. C r k v aV a z n e s e n j aG o s p o d n j e g - K r a nj a (16) CrkvaposveenaVaznesenjuGospodnjemuseluKranjipodignutaje1871.godine. Drugih podataka koji bi govorili o izgledu i nainu gradnje,nema. C r k v au s e l u u r k o v i i (17) Jedino se zna da se u selu urkovii nalazi crkva, dokpodataka o vremenu nastanka, izgledu i patronu crkve, nema. C r k v a U s p e n j a B o g o r o d i c e-B i o e (18) ZacrkvuposveenuUspenjuBogorodice,kojasenalaziuseluBioe,znasedajepodignuta 1892. godine. Drugih podataka koji bi govorili o arhitekturi crkve, o izgledu njene unutranjosti i sadrajima,nema. C r k v a S v. I l i j e - R a i (19) IzraspoloivihpodatakasesamoznadajecrkvaposveenaSv.IlijiuseluRaipodignuta1804.godine,dokdrugihpodatakakojibigovorilioarhitekturicrkve,izgledu unutranjosti i sadrajima, nema. C r k v a S v. J o v a n aK r s t i t e l j a- K o s o r (20) CrkvaposveenaSv.JovanuuKosorupripadastarijimsakralnimobjektimaijeje vrijemepodizanjanepoznato,madasepremapodatkudajeobnovljena1884.godinemoe pretpostavitidajenastalauprvojpoloviniXVIIIvijeka..Zbogsvogistorijskogznaaja zatiena je kao spomenik kulture tree kategorije. C r k v e S v.N i k o l e i S v . P e t r aC e t i nj s k o g-B e z j o v o (21 i 22) U selu Bezjovo nalaze se dvije crkve, jedna posveena Sv. Nikoli, za koju se zna da je podignuta 1892. godine, dok za drugu crkvu posveenu Sv. Petru Cetinjskom nema preciznog podatka o vremenu podizanja, ali se smatra da je nastala u prvoj polovini XIX vijeka.Crkva sv. Petra Cetinjskog zatiena je kao spomenik kulture tree kategorije. C r k v a V a z n e s e n j aG o s p o d n j e g- U b l i (23) CrkvaposveenaVaznesenjuGospodnjemuseluUbli,kaojednostavnagraevina podignutaje1895.godine.Zbogsvogistorijskogznaajacrkvajezatienakaospomenik kulture tree kategorije. C r k v aS v.N i k o l e -L i j e t a (24) IzraspoloivihpodatakaseznadajecrkvauseluLijetaposveenaSv.Nikolipodignuta 1879. godine.Drugih, bliih podataka o crkvi, nema. 2. 3.Profani objekti Meumanjimbrojemprofanihobjekatakojisenalazeuzonizahvata,izdvajajuse dvakamena mostakoji posjeduju odreene spomenike karakteristike Kaluerski most na Morai, koji je evidentiran kao spomenik graditeljstva i Danilov most na rijeci Mrtvici,koji jezatien kao spomenik kulture tree kategorije. K a l u e r s k im o s t n a M o r a i (1) MostkojisenalazinarijeciMoraineposrednoispodmorakogmanastira,pripada starim, kamenim mostovima. Smatra se da je izgraen 1842. godine, mada postoji i miljenje da je nastao mnogo ranije, izmeu 1722. i 1723. godine.Mostjedug51,80m.iimaetiripolukrunaotvoraodkojihjejedansrueni dograen drvenom konstrukcijom. M o s t n a M r t v i c i (2) MostnaZelenomviru,narijeciMrtvici,pritokiMorae,poznatkaoDanilovmost, buduidagajepodigaoknjazDanilo1858.godine"zaduumajciKrstinji"kakostojiu uklesanom natpisu ugraenom u ogradi mosta. Danilov most na zelenom viru, rijeka Mrtvica Konstrukcijumostainedvalukanejednakihrasponakojisuutemeljeniustijenena obijeobalerijeke,sacentralnimstubom,utemeljenim,takoe,nastijeniukoriturijeke. Centralnistubnauzvodnojstraniposjedujetzv.valobran,izvedenkaotrougaono ojaanje. Hodna povrina mosta, prosjene irine 1,70 m formirana je od nabijenog tucanika i ograena sa obije strane kamenom ogradom visine 0,80 m. Lucimostaicentralnistubozidanisuoddobroobraenogploastogkamenaiz lokalnogmajdana.Lucimostasunaglaenisajednimredomkamenakojijezaoko5cm uvuen, te tako formira jasno naznaene "arhivolte". II.MOGUE PROMJENE STANJA KULTURNE BATINE UNOVO- FORMIRANIM USLOVIMA Odreene promjene do kojih e neminovnodoi stvaranjem vjetakih akumulacija za potrebe HE sistema na Morai, nesumnjivo e se odraziti na zateeno stanje kulturne batine, ostavljajui niz negativnih posljedica, u prvom reduna jedan brojpotencijalnih arheolokih lokaliteta, a zatim i nadva manastirska kompleksa i jednom starom mostu. 1. Promjene na potencijalnim arheolokim lokalitetima Formiranjem akumulacija iza etiri brane, od kojih e najvea biti Andrijevo, doi e do potapanja jednog broja evidentiranih prirodnih zaklona peina, potkapina i okapina, koji sulociranigotovoprisamojrijeciizakojesepretpostavljadamogupredstavljatipotencijalnaarheolokanalazita.Istusudbinuedoivjetiinekolikozaravnjenih,niskih rjenih terasa, koje, takoe, mogu predstavljati potencijalne arheoloke lokalitete sa tragovima ljudskih stanita, prvenstveno izepoha praistorije, ali i iz kasnijih vremena.Imajui pred sobom injenicu da senjihovo potapanje ne moe izbjei, kao to se ne moeizbjeinipotapanjedrugihprirodnihfenomena,ukljuujuiidjelovebiljnogi ivotinjskog svijeta, potrebno je preduzeti niz aktivnostikoje bi ublaile ovu realnost.Prije svegamisli sena preduzimanjeaktivnosti koje bi bileusmjerene na prikupljanje to veeg brojapodatakadobijenihodreenimarheolokimistraivanjimapredmetneoblasti,kojabi, realnojeoekivati,upotpunilanaasaznanjaoarheologijinesamopodrujaslivarijeke Morae, ve i Crne Gore u cjelini. 2. Promjene na spomenicima graditeljstva NoviuslovikojienastatiizgradnjomHEsistemanaMorai,uprvomredu formiranjemakumulacija,neminovnoeseuodreenojformiodrazitinadvamanastirska kompleksamanastiruMoraiimanastiruDugiiKaluerskommostunaMorai.Postoji opravdanabojazandaesenovoformiraniusloviunegativnoj,znatnodrastinijojformi, odrazitinamanastirMorau,prvenstvenonanjegovivopis,kaoinaKaluerskimost,dok epromjene,kojebieventualnozahvatitemanastirDugu,bitineuporedivoblae,gotovo zanemarljive. Poznato je da jetrajanje veine spomenika, posebno onih sa osjetljivim spomenikim vrijednostima,kaotojeivopis,uosnoviuslovljenouspostavljenomodgovarajuom ravnotenomspomenikasaprirodnomsredinom,odnosnosauslovimakojivladajuunjegovom neposrednom okruenju.IvievjekovnotrajanjemanastiraMorae,posebnonjegovogizuzetnoznaajnog ivopisa,uslovljenojedavnouspostavljenomravnoteomsauslovimakojivladajuu njegovomneposrednomokruenju.Iskustvanasuedapromjenomovihuslovanajee dolazidoremeenjauspostavljeneravnotee,todovodidopokretanjaonihprocesakoji postepenopoinjudarazgraujuspomenik,naprvommjestunjegovenajosjetljivije komponente,meukojimajeposebnoosjetljivivopis.Zbogtogajejedanodosnovnih ciljevakonzervatoraupravousmjerenkaouvanjuuspostavljeneravnotee,odnosnou spreavanju promjene uslova koji bi ovu ravnoteu poremetili.GradnjomHEsistemanaMoraiistvaranjemrelativnovelikeakumulacije, neminovnoedoidopromjeneodreenihuslova,naprvommjestumikroklimatskih,zbog egapostojiopravdanabojazandaesepromjenomuslovaporemetitidavnouspostavljena ravnoteamanastiraMoraesaokolinomidaedoidopostepenogpokretanjaniza negativnihprocesa,kojieseuprvomreduodrazitinastabilnostmorakogivopisa.Pri tome,posebnojeznaajnonaglasitidajeizmeunizauzronika,kojiizazivajurazaranjeivopisa, najopasnije poveanjeprocenta relativne vlanosti, bilo one koja se kondenzuje na povriniivopisailionakojasekaokapilarnajavljaustrukturizida,atimeiustrukturi ivopisa.Brojnisuprimjerikojipokazujudajedodrastinihoteenjailipotpunognestajanja ivopisa u pojedinim sakralnim objektima koji su se nali u slinoj situaciji, upravo dolo zbog promjene uslova, odnosno poveanja relativne vlanosti. Poveani procenat vlage dvojakoutienapostepenorazaranjeivopisamehanikimihemijskimputem.Tako, poveaniprocenatvlage,sjednestrane,prouzrokujedaodreenekomponentefresko maltera,naprvommjestuonenainjeneodorganskihmaterijala(slama,pljeva,kudelja) doivljavaju promjene koje se ogledaju u bubrenju i poveavanju svog volumena, to dovodi domehanikograzaranjafreskomaltera,asanjimibojenogsloja,doksdrugestrane,poveanpro