str. 1

BAROK

Czas trwania: XVII wiek

Nazwa: od portugalskiego barocco - nieregularna pera

Sytuacja polityczna: wiek ustawicznych i dugotrwaych wojen. Zmiana si

w Europie po wojnie trzydziestoletniej (sabo Niemiec, Szwecja najsilniejszym

pastwem nad Batykiem, wzmocnienie pozycji Francji). Kontrreformacja. Koci

stanowi liczc si w Europie si. Europa jest jednak rozdarta ideologicznie (po-

dzia na kraje katolickie i protestanckie)

wiatopogld

epoka pena wojen, kryzysw i napi cige zagroenie mierci, poczucie

niepewnoci ludzkiego losu. Rzeczywisto zaprzecza renesansowemu przeko-

naniu o harmonii wiata

haso epoki: marno nad marnociami i wszystko marno

rnorodno postaw

a) zwrot ku Bogu, poszukiwanie w nim trwaych wartoci, wzrost arliwoci

religijnej

b) ucieczka od drczcego pytania o sens ycia w sfer uciech i rozkoszy

ziemskich

ESTETYKA BAROKU

w baroku inaczej ni w renesansie rozumie si pojcie pikna. Epoka ta wie

patos z humorem, realizm z naturalizmem oraz fantastyk, tradycje europejskie

z orientalnymi, jzyk wyszukany z mow potoczn, opisy pikna z opisami brzy-

doty. Owocowao to dysonansem i kontrastami

barok zerwa z waciw renesansowi funkcjonalnoci i przejrzystoci form

Najczciej stosowane rodki artystyczne

oksymoron - zestawianie poj sprzecznych (np. gorcy ld)

peryfraza (omwienie) - nazwa zastpiona efektownym opisem cech

anafora - powtarzanie tego samego wyrazu na pocztku kilku nastpujcych po

sobie czonw skadniowych

hiperbola - wyolbrzymienie

koncept - wyszukany pomys literacki. Jemu podporzdkowane s inne rodki

artystyczne

Wybrane terminy zwizane z epok

marinizm bliski konceptyzmowi - kierunek w poezji barokowej,

zapocztkowany przez woskiego poet Giambatist Marina. W literaturze

polskiej realizowa go Jan Andrzej Morsztyn

Gwne zaoenie marinizmu - zaskoczy odbiorc niezwykym pomysem

w dziedzinie tematu lub formy

konceptyzm- kierunek w poezji baroku opierajcy si na koncepcie, w

przeciwiestwie do marinizmu nie ogranicza si do liryki wieckiej, wpyn

take na jzyk poezji religijnej

str. 2

sarmatyzm - nazwa formacji kulturowej, ktra wyksztacia si w polskim ba-

roku i oddziaywaa na wiadomo narodow pniejszych epok. Sarmatyzm

opiera si na przewiadczeniu szlachty polskiej, i pochodzi ona od

staroytnych Sarmatw - dzielnych jedcw spokrewnionych ze Scytami. Tak

zaszczytne pochodzenie dawao szlachcie polskiej poczucie narodowej potgi,

wietnoci polskiego ustroju oraz wyszoci stanu szlacheckiego nad innymi.

Skutkiem wiary w t teori by konserwatyzm szlachty

Najwaniejsze nurty w literaturze barokowej

nurt rozkoszy ziemskich

nurt rozwaa filozoficznych

nurt realistyczny

Polska

nurt dworski

nurt ziemiaski

nurt literatury plebejskiej

Jan Andrzej Morsztyn

reprezentant marinizmu (konceptyzmu) w literaturze polskiej przedstawiciel poezji dworskiej w swej twrczoci poszukiwa nowych, zaskakujcych odbiorc form

Do trupa

sonet

wiersz miosny

podstaw konstrukcji wiersza jest wyszukany pomys literacki: zestawienie trupa

z zakochanym, wskazanie podobiestw i rnic. (podobiestwo

w niepodobiestwie - czsto stosowany w baroku chwyt literacki). Podobna jest

np. blado obu, a rni ich m.in. fakt, e jeden przeywa udrki, a drugi jest spo-

kojny na wieki

wystpuje zaskakujca pointa: trup jest w lepszej sytuacji od zakochanego, bo

uwolni si od cierpie

hiperboliczne ujcie tematu

wiele rnorodnych rodkw artystycznych: metafory (np. zakochany zabity

strza mioci), apostrofa (do trupa), anafory

Uwaga: Zjawiska takie, jak mier, przemijanie w poezji barokowej s nie tylko

problemami przeywanymi gboko, obsesyjnie. Bywaj take wykorzystywane

jako skadniki wyszukanego pomysu literackiego, sucego do hiperbolizacji

uczu i przey

Niestatek

wiersz konstruuje wyliczenie paradoksalnych sytuacji (np. zamknicie wiatru w

wr)

wystpuje anafora: sowo prdzej rozpoczyna kolejne wersy

zaskakujca pointa Prdzej nam zginie rozum i ustan sowa

Nili bdzie stateczna ktra biaogowa

odejcie od petrarkizmu w sposobie pokazywania kobiety

utwr artobliwy

str. 3

Daniel Naborowski

nurt filozoficzny

twrczo t cechuje bogactwo rodkw artystycznych

Naborowski prbuje pogodzi postaw renesansow i barokow. Nie kwestionuje moliwoci smakowania ycia i jego radoci (ceni mio), ale za naczeln zasad

uznaje wierno Bogu oraz prawe i cnotliwe postpowanie

jednym z gwnych tematw jego twrczoci jest problem upywu czasu i przemijania

Krtko ywota

wiersz mwicy o przemijalnoci ycia, jego kruchoci i nietrwaoci

ycie ludzkie opisane za pomoc wyliczenia ulotnych zjawisk (dwik, cie,

dym, wiatr, bysk, gos, punkt - ywot ludzki)

paradoks kolebka grobem - syntetyczne okrelenie dramatu ludzkiego bytowa-

nia

Marno

ziemskie radoci s marnoci, ale nie trzeba z nich cakowicie rezygnowa. Na-

ley jednak y pobonie i uczciwie (prba pogodzenia idei renesansowych

i barokowych)

wizja Boga jako surowego sdziego (nad wszytko ba si Boga)

Wacaw Potocki

niezrwnany malarz sarmackiego obyczaju, wnikliwy krytyk wad spoecznych, obroca swobd religijnych. Dostrzega u szlachty zanik cnt rycerskich, sdzi, e

doprowadzi to ojczyzn do katastrofy.

uznaje si go za prekursora satyry owieceniowej

reprezentuje nurt poezji sarmackiej

zgodnie z estetyk baroku dy do oryginalnoci formy

Transakcja wojny chocimskiej

transakcja = przebieg

akcja toczy si w 1621 roku podczas oblenia Chocimia. Gwny bohater to

Jan Karol Chodkiewicz. Zwraca si uwag na takie cechy obrocw Chocimia,

jak patriotyzm, powicenie, odwaga, nienawi do Turkw. Te szlachetne

postawy autor przeciwstawi zachowaniom wspczesnej mu szlachty,

obecnemu upadkowi ducha rycerskiego

epos

rozpoczyna si inwokacj (rozbudowan apostrof do Boga o pomoc

w pisaniu)

pisany stylem podniosym

pokazuje wane wydarzenie historyczne

Chodkiewicz kreowany jak heros

obecno scen batalistycznych

dygresyjno utworu (wiele refleksji autora dotyczcych midzy innymi proble-

mw obyczajowych i spoecznych)

typowa dla epoki zawio skadni. Autor dba jednak o czysto polszczyzny

str. 4

Zbytki polskie

utwr liryczny

krytyka duchowiestwa i szlachty: Polacy yj ponad stan, myl tylko

o bogactwie, otaczaj si wykwintnymi przedmiotami, a w skarbcu brakuje pie-

nidzy na zapat dla onierzy

wizja upadku ojczyzny jako przestroga

Kto mocniejszy, ten lepszy

dialog

wyraz alu do Polakw, ktrzy tpi innowiercw

Jan Chryzostom Pasek

Pamitniki

osi konstrukcyjn pamitnikw Paska jest jego biografia. Autor wasne ycie

ukazuje na niezwykle malowniczym tle XVII-wiecznej Polski

wartoci pamitnikw Paska:

a) poznawcze (poznajemy codzienne ycie przecitnego szlachcica w XVII

wieku, na ktre skadaj si bitwy, pojedynki, zalubiny, chrzciny, misje

dyplomatyczne. Utwr ten jest rwnie wiadectwem mentalnoci sar-

maty. Pasek z akceptacj pisze o nietolerancji religijnej, niesubordynacji

szlachty, sporach ssiedzkich, zrywaniu sejmw)

b) artystyczne (ywy styl, ktry osiga Pasek dziki stosowaniu wykrzykni-

kw, krtkich powiedzonek, rwnowanikw zda)

- 2 czci pamitnikw powicone: a) wojennym przygodom b) yciu

ziemiaskiemu

LITERATURA POWSZECHNA

Molier

komediopisarz francuski

jego twrczo zaliczamy do klasycyzmu francuskiego XVII wieku (we Francji

XVII wieku obok typowego dla baroku stylu signito po raz kolejny do sztuki

antycznej)

tematy sztuk Molier czerpa z otaczajcej go rzeczywistoci

tworzy komedie obyczajowe

witoszek

potpienie dewocji i fanatyzmu religijnego

przebieg akcji:

Orgon przyjmuje do swego domu Tartuffa, ktry wzbudzi jego za-

chwyt udan pobonoci

Tartuffe chce uwie on Orgona i oeni si z jego crk a take

zagrabi cay majtek swego opiekuna

ona Orgona przygotowuje podstp, by przekona ma, kim na-

prawd jest Tartuffe

Tartuffe okazuje si oszustem ciganym przez prawo

komizm

str. 5

a) sytuacyjny (Orgon ukryty pod stoem obserwuje, jak Tartuffe umizguje si do

jego ony)

b) sowny (Orgon cigle powtarza sowo biedaczek, okrelajc nim Tartuffa)

c) postaci (zalepiony i naiwny Orgon)

- postacie:

a) witoszek (Tartuffe) przebiegy, chytry, obudny, przybiera mask czowieka

pobonego, by zawadn majtkiem Orgona, oszust pozbawiony skrupuw

b) Orgon porywczy, gwatowny, zalepiony, zafascynowany pobonoci

witoszka, traci rozsdek, przestaje si dla niego liczy rodzina

c) Marianna crka Orgona, zakochana w Walerym, ulega, nie potrafi przeciwstawi

si decyzji ojca

d) Damis syn Orgona potrafi krytycznie oceni witoszka, odwany, porywczy,

wchodzi w konflikt z ojcem

e) Elmira ona Orgona, wierna, uczciwa, dba o rodzin, udaje si jej zdemaskowa

witoszka

f) Doryna suca odwana, sprytna, pomysowa, ma city jzyk, bardzo

przywizana do Marianny

g) pani Pernelle matka Orgona zafascynowana witoszkiem, ma cigle pretensje do

synowej, krytykuje wnuki

- witoszek to komedia obyczajowa pokazujca ycie mieszczaskiej rodziny

francuskiej oraz komedia charakterw