ห น า | 1

โครงการ ฟนฟสขภาวะชมชนทประสบอทกภย ภายใตการสนบสนนของ สสส. ป 2555 โดย ศอช.ต. เหลา อ.โกสมพสย จ.มหาสารคาม

“ ภยธรรมชาตทกเรองเปนสงทตองเรยนรเพอการวางแผนเตรยมความพรอมกอนเกด

เหตการณ ระดบการรบมอหรอการตอบสนองตอภยธรรมชาตในขณะทเกดเหต และหลงเกดเหต สง

เหลานจ าเปนตองมขอมลเพอการจดการพนทอยางเพยงพอ และพรอมทจะน ามาใชไดใหทนเหตการณ

...แนนอนวา.... ขอมลพนฐานเชงพนทยอมมความจ าเปนตอการน ามาบรหารจดการพบตภยในทกระดบ

แตหากมขอมลทไมถกตองแลว ยอมมาสการบรหารจดการทผดพลาดไดดวยเชนกน....”

แนวคดนเกดขนจากแกนน าหมบานแตละหมบาน ผทคลกคลอยในวงการพฒนาชมชน สวน

ใหญเปนคนบานเหลาโดยก าเนด แกนน าหลายคนไดสะทอนแนวคดดานการเปลยนแปลงการจดการ

ขอมลเชงพนทระดบหมบานของตนเอง และคดวาพนฐานการท าความเขาใจเชงพนทในภาพรวมของแต

ละหมบานเปนเรองจ าเปนในยคน โดยเฉพาะการรจกตนเองใหไดดเสยกอนวาในหมบานตนเองมอะไรด

อะไรไมด มทนทางสงคมเศรษฐกจ ทรพยากรธรรมชาต การใชทดน อะไรบาง รวมไปถงคณลกษณะ

สงคม-ประชากร เปนตน หากผน าไมรจกพนทของตนเองแลวจะพฒนาหรอแกปญหาในระดบหมบาน

ของตนเองไดอยางไร นคอค าถามทตองหาค าตอบตอไป ความคดทอยากจะมแผนทของแตละหมบานก

เกดขนเพอใชเปนแผนทฐานส าหรบการบรหารจดการเรองอนๆตอไป รวมไปถงความสามารถในการ

ตอรองเชงนโยบายในการพฒนาพนทของตนเอง ใหรเทาทนการเปลยนแปลงทจะสงผลกระทบตอ

ชมชน เชน สามารถตรวจสอบไดวาตอนนมโครงการอะไรทเขามาในพนทบาง มาท าอะไร ทไหน แลวม

ห น า | 2

โครงการ ฟนฟสขภาวะชมชนทประสบอทกภย ภายใตการสนบสนนของ สสส. ป 2555 โดย ศอช.ต. เหลา อ.โกสมพสย จ.มหาสารคาม

ความเหมาะสมกบสภาพพนทหรอไม ชาวบานรบทราบหรอไดรบขอมลเพยงพอหรอไม หากมแผนท

แลวชาวบานกสามารถท าความเขาใจและมสวนรวมในการตดสนใจตอโครงการนนๆ ได

การใหความส าคญตอขอมลเปนเรองจ าเปนในอนดบแรกของการพฒนาชมชน หากมขอมลไม

เพยงพอ หรอไมถกตอง ยอมสงผลกระทบตอการวางแผน การก าหนดทศทาง และการวางนโยบาย

ของชมชน ขอมลสวนใหญมกอยกบแกนน าหรอผน าหมบาน นอยมากทชาวบานจะไดรบขอมลหรอเหน

ขอมลตางๆ รวมกน หรอเทาๆ กบผน า เพราะไมมโอกาสไดน าขอมลเหลานออกมาวางหรอตแผใหรทว

กนทวไป การสะทอนภาพการเปนผน าทดและมความรบผดชอบตอขอมลพรอมทจะน ามาใชในการ

บรหารจดการชมชนจากขอมลตวเลข แผนภม เลมรายงาน ใหลงมาสกระบวนการบรณาการท าแผนท

ชมชน ภายใตกจกรรมตางๆ ดงน

อบรมการอานแผนทเพอสขภาวะชมชน

อบรมการใชภาพถายดาวเทยมรายละเอยดสง

อบรมการใชเครองมอก าหนดพกด

อบรมการท าแผนทสขภาวะชมชน

อบรมการก าหนดพกดจพเอสบนแผนท

ส ารวจพนทของหมบานเพอท าแผนทชมชน

ผน าการเปลยนแปลง มทงผน าตามธรรมชาตและผน าทไดรบการจดตง โดยเฉพาะแกนน าของ

แตละหมบาน ไดมารวมประชมพรอมกนเพอหาแนวทางการจดการขอมลพนฐานในหมบานของตนเอง

ห น า | 3

โครงการ ฟนฟสขภาวะชมชนทประสบอทกภย ภายใตการสนบสนนของ สสส. ป 2555 โดย ศอช.ต. เหลา อ.โกสมพสย จ.มหาสารคาม

ซงทางวทยากรไดใหขอคดวา ขอมลใดๆททานคดวามความจ าเปน และสามารถน ามาใชเพอการพฒนา

หมบานไดกควรเปนขอมลทเชอถอได และตองรบผดชอบตอขอมลนนๆ การใหขอมลทไมถกตองเมอ

น าไปประยกตใชกจะใหผลลพธทไมถกตองดวยเชนกน ดงนนวทยากรจงเนนเรองความส าคญของ

ขอมลมากอนเปนอนดบแรก

อกประการหนงคอ ทมวทยากรไดบอกถงภาระหนาทความรบผดชอบของตวแทนแตละหมบาน

จะตองมความรบผดชอบตองานทไดรบมอบหมายและมเปาหมายชดเจนวามาเพออะไร แลวสงทไดนน

สามารถน าไปใชเพอการพฒนาในดานอนอะไรไดบาง โดยทงค าถามตอไปวา ...ศกยภาพ ความร

ความสามารถอะไรทจะท าใหแกนน าหมบานไดแสดงออกมาใหเปนทประจกษ เพอสงผลใหเกด

“ผลงานของตนเองและชมชนอยางเปนรปธรรม”

กระบวนการเรยนรเปนเรองทตองใชเวลาและมความตอเนอง กระตนในเวลาทเหมาะสมใน

ขณะทมความพรอมในเรองใดเรองหนงอยบาง ซงขนอยกบวาในขณะนนอารมณ บรรยากาศ

ความรสกของผเขาอบรม ตอบสนองตอความอยากรอยากเหนหรอไม หากยงไมพรอมกตอง

ปรบเปลยนไปตามสถานการณ ซงบางทอาจจะท าไดแตบางทอาจะตองปรบเปลยนวธการโดยการใช

การมอบหมายและสอนการท างานทนท เนองจากบางเรองหรอบางประเดนเปนเรองทส าคญทตอง

ไดรบการปฏบตอยางรบดวนเพอใหเกดทกษะในบางอยาง อยางเชนการออกแบบการท าแผนทชมชนซง

จากแผนททท าอยางงายๆ ลงมาสการท าฐานขอมลแผนทชมชน ทตองการความละเอยดถกตอง ไม

เพยงแคการระดมความคดเหนวาจะตองก าหนดรายละเอยดอะไรบางบนกระดานเทานน แตจ าเปนตอง

ก าหนดต าแหนง พกดทถกตองแบนแผนทดวย ซงตองใชความแมนย า คนเคย ประสบการณ และ

ความถกตองในเชงต าแหนงและทตงของสถานทตางๆ รวมไปถงการก าหนดเขต เพราะขอมลขอบเขต

ของแตละหมบานมความส าคญทสามารถน ามาใชในการวเคราะหพนทในดานอนๆ ตอไป

ในฐานะทเปนวทยากรและผเขยน สงเกตวาการเรยนรจะเกดจากการผอนคลาย และการ

เรยนรโดยการปฏบตจบตองได แลวน าความรการท าแผนทเขาสการะบวนการตอกย า ใหเหน

ความส าคญของขอมลวา “เมอใดทใหขอมลผดพลาด หรอไมถกตอง แลวน าไปวเคราะหประมวลผลก

ยอมไดผลลพธทผดพลาดไมถกตอง จากนนกจะน าไปสการพฒนาทผดลผดทาง กอใหเกดปญหาตางๆ

ตามมาหรอไมสามารถแกไขปญหาระดบชมชนได ดงนน….

นคอคณคาความส าคญของขอมลระดบชมชน โดยผน าแตละหมบานจ าตองร าลกไวอยเสมอ

ห น า | 4

โครงการ ฟนฟสขภาวะชมชนทประสบอทกภย ภายใตการสนบสนนของ สสส. ป 2555 โดย ศอช.ต. เหลา อ.โกสมพสย จ.มหาสารคาม

ขอตกลงเบองตน ส าหรบการด าเนนโครงการตองท าความเขาใจถงกตการวมกน โดยเฉพาะ

ภาวการณเปนผน าทด ควรประกอบดวยอะไรบาง ในการนกลมแกนน าไดบอกคณสมบตของผน าแลว

ท าเปน mind mapping เพอสะทอนภาพนกลบไปยงแกนน าคน และใหจดจ าเอาไวตลอดการด าเนน

โครงการ ซงวทยากรไดเนนย ากระบวนการไดมาซงขอมล ตองมความถกตองในระดบทสามารถ

น าไปใชประโยชนได แตคงไมถงกบละเอยดมากเกนไป แลวกไมสามารถน าไปใชได ขอมลนนกไร

ประโยชน ดงนนเมอผใดมความรไมวาจะเหมอนหรอแตกตาง กตองรบฟงความคดเหนซงกนและกน

คยกนดวยเหตผล และขอเทจจรง

จากนนกสนทนา พดคย แลกเปลยนความคดเหนในประเดนตางๆ โดยใชเครองมอ mind

mapping เพอดงความคดของแกนน ามาสเวทสนทนา ไดแก

เกยวกบสถานการณทวไปของชมชน ระดบสขภาวะในชมชน อยในระดบใด ดหรอไม ร

ไดอยางไร

การพดคย โดยใชทกษะการพด ฟง และเปดใจ สอสารใหชาวบานไดเขาใจเกยวกบ

ปญหาวกฤตภยธรรมชาตไมวาจะเปนภยแลง หรอน าทวม โดยการใหความตระหนก ลงมอ

ปฏบต เพอเสรมสรางสขภาวะชมชนใหดขน

ห น า | 5

โครงการ ฟนฟสขภาวะชมชนทประสบอทกภย ภายใตการสนบสนนของ สสส. ป 2555 โดย ศอช.ต. เหลา อ.โกสมพสย จ.มหาสารคาม

การมองเหนความเชอมโยงของปญหา วาการฟนฟสขภาวะชมชนหลงน าทวมนน จะท า

ใหเหนสาเหตและผลของประเดนตางๆ อยางไร อะไรเปนสาเหต อะไรเปนผล ทมความ

เชอมโยงกนอยางไร

ตองรจกตนเอง วามระดบความสมบรณทางรางกาย จตใจ ปญหา อยางไร

ตองรจกวธการสรางแรงบนดาลใจใหกบตนเองและผอน

รเรองกระบวนการเรยนร วาควรจดเวทการแลกเปลยนเรยนรประสบการณซงกนและ

กนจะท าใหมการแบงปนความรแกกน ซงน าไปสการแกปญหาและลดความขดแยงได

ทงนตองใชหลกการธรรมภบาล

ในการนผน าหมบาน ตองเปนผน าการเปลยนแปลงไปในทางทดได ตองมความอดทน แสวงหา

ความรอยเสมอ มความรทเกดจากการลงมอท า สงเกต และมองการณไกลวาสงทก าลงท าอยสามารถ

พฒนาตอไปได มเทคนคในการท าใหเกดความรวมมอ ซงตองท าใหเกดความศรทธาโดยการลงมอท า

จากกนนกพากนท า ใหความชวยเหลอเกอกลกน ชวยใหเกดปญญาเพอเปลยนแปลงวธคดและ

พฤตกรรมของสมาชกในชมชนใหไปในทางทดขน เปนตน สงเหลานลวนเปนความรทผน าชมชนตองรให

ไดมากทสด ยงขวนขวายมากกยอมไดมาก แลวตองใชทกษะในการสงเกตและเรยนรเพมไปเรอง โดย

การลงปฏบตจรงเมอมโอกาส อยางไรกตามหากเหนวาหมบานใดท าไมทนหรอเรยนรไดชากวาหมบาน

ห น า | 6

โครงการ ฟนฟสขภาวะชมชนทประสบอทกภย ภายใตการสนบสนนของ สสส. ป 2555 โดย ศอช.ต. เหลา อ.โกสมพสย จ.มหาสารคาม

อน กตองเขาไปชวยเหลอหรอสอนใหท า จนสามารถเดนไปพรอมๆกนได นคอปรากฏการณของททม

วทยากรสงเกตเหนในเวท

ในอนาคตชมชนตางๆ จะตองใหความส าคญของการพฒนาระบบการจดการขอมลพนฐานของ

ตนเองทถกตองเพมขนเพอแกปญหาน าทวมและวางแผนพฒนาระบบบรหารจดการทรพยากรน า

รวมทงการวางระบบตนเองเพอเผชญภาวะน าทวมหรอภยแลงในปจจบนใหดทสด และการวางแผนใน

อนาคตดวย การเรยนรชมชนและการจดการความรเพอการดแลสวนรวม ตามรายการเหลาน จะเปน

พลงความรเพอชวยผน าชมชนและองคกรทองถน ตลอดจนกลมการรวมตวกนของชาวบาน ในการ

แกปญหาน าทวมทดของระดบชมชน ไดแก

1. ขอมลทวไป

ทตง ขนาด แผนทการใชทดนระดบชมชน

ศนยกลางชมชน ตลาดชมชน รานคา บาน

วด โรงเรยน ศาสนสถาน แหลงสาธารณะ

ประวตศาสตรชมชนเกยวกบน า แหลงน า น าทวม น าแลง น าฝน น าทา

ขอมลในอดตในชวงเวลาตางๆ ทชมชนสามารถจดจ าและร าลกได เกยวกบความ

เสยหาย ความสญเสย การเสยชวต ความทรงจ าของชมชน

2. บรบทและขอมลพนฐานทางสงคมชมชน

ลกษณะระบบนเวศทางธรรมชาต แผนทการใชทดน

ลกษณะทางสงคมวฒนธรรมของชมชน ควรพจารณาวาแบบใด เชน เปนกลมชมชน

เกษตรกรท านา ชมชนกลมวฒนธรรมภมปญญา ชมชนกลมผน า เพราะลกษณะของ

ชมชนทแตกตางกนเหลาน จะมวถปฏบตระดบกลมกอนในสภาวการณตางๆ ตางกน

มาก ซงมผลตอการวางแผนจดการชมชนในอนาคต

ประวตศาสตรการกอตงและพฒนาการของชมชน

ประวตศาสตรความขดแยงและแงมมความออนไหว ความละเอยดออนของชมชนและ

กลมคนในชมชน ทตองคดรเรมสงตางๆดวยความเขาใจเฉพาะกรณไป

การวเคราะหภาวะผน าปจเจกและการปฏสมพนธกนในชวตประจ าวน ซงจะท าใหเหน

เครอขายการสอสารทมประสทธภาพ เหนแนวทางการจดกลมการรวมตวท

หลากหลาย เพยงพอตอการระดมพลงชมชนในภาวะวกฤตตางๆ ทไดจากแกนน า หรอ

ผน าชมชน ซงโดยทวไปแลว หมออนามยและนกวชาการสาธารณสข อสม.ในหมบาน

และผน าชมชน เปนตน ทสามารถประสานความรวมมอและขอความชวยเหลอได

3. ปรมาณและลกษณะการใชน าของชมชน

จ านวนครวเรอนกบปรมาณและลกษณะการใชน า

ห น า | 7

โครงการ ฟนฟสขภาวะชมชนทประสบอทกภย ภายใตการสนบสนนของ สสส. ป 2555 โดย ศอช.ต. เหลา อ.โกสมพสย จ.มหาสารคาม

จ านวนแหลงประกอบกจการกบปรมาณและลกษณะการใชน า

แหลงปศสตว ฟารม และลกษณะการใชน าอนๆ

การท าประมง ชนดของสตวน า

4. ลกษณะของพนทและการใชประโยชนทเกยวกบน า

กายภาพของพนทและลกษณะการใชประโยชน เพอจะไดวางแผนเพอจดการเชงระบบ

ภายใตเงอนไขสมมตของสภาวการณน าทวมหรอภยแลงในอนาคต

พนทการเกษตรและการกระจายตว เพอจะสามารถประเมนและวเคราะหสถานการณ

ในภาพรวมของชมชนเมอตองเผชญความเสยงในระดบตางๆ

5. ตนทนระบบนเวศของน าในชมชน

ล าน าทไหลผานชมชน

ระบบชลประทานและคคลองผานชมชน

แหลงน า บง หนอง สระ ในชมชน

ระบบน าสะอาดส าหรบอปโภคและบรโภคในชมชน

6. แผนทชมชน พนทเสยง และพนทเผชญน าทวม

ทดอนและทปลอดภยระดบตางๆในชมชน

ทน าทวมและพนทมความเสยงระดบตางๆ

พนทใชสอยสาธารณะของชมชน

7. ทนศกยภาพและทรพยากรในชมชนเพอพงตนเองแกปญหาน าทวมอยางเขมแขง

พนทใชสอยสาธารณะเพอหนภยน าทวมของชมชน

เสนทาง สงกดขวาง การสญจรทปลอดภยในภาวะน าทวม และเขาถงทปลอดภยไดด

ทสดจากแหลงตางๆในชมชน

สงทสามารถโดยสารและขนสงสญจรในชมชนไดในภาวะน าทวมทมอยในชมชนตาม

แหลงตางๆ

เครองสบน าทมในชมชน

เครองมออปกรณส าหรบเผชญปญหา และพงตนเองในการแกปญหา เชน จอบ เสยม

มด ขวาน ฆอน เครองมอกอสราง การวดระดบความสงของน า

ผมความร มทกษะ และเปนทพงของชมชนได ในชมชน

8. องคกรและการจดการของชมชน

คณะกรรมการหมบานทดแลและรบผดชอบทางดานตางๆทเกยวของ

หนวยงานและองคกรในชมชนทสามารถประสานความรวมมอได

ห น า | 8

โครงการ ฟนฟสขภาวะชมชนทประสบอทกภย ภายใตการสนบสนนของ สสส. ป 2555 โดย ศอช.ต. เหลา อ.โกสมพสย จ.มหาสารคาม

หนวยงานและองคกรภายนอกชมชนทสามารถประสานความรวมมอได

การตดตอและวธปฏบตทดทสด บนทางเลอกและเงอนไขทจ าเปนตางๆ

การตดตอฉกเฉนเรงดวน

9. ขอมลและการสอสารเพอบรหารจดการภาวะวกฤต

แหลงขอมลทเขาถงและน ามาใชไดในชมชน

ผมหนาทเกยวของและสามารถสอสารทดทสด

การบนทก เกบรวบรวมขอมล รายงาน และเผยแพรสอสาร ของชมชน

ระบบการสงสญญาณเตอนภยระดบตางๆของชมชน

ระบบออนไลนและสอเพอชมชนใชสอสาร

10. การจดการดานสาธารณสขมลฐานและสขภาวะชมชน

การสอสารใหชมชนมความรเพอมสวนรวมทางสขภาพของปจเจก ครอบครว และ

ชมชน ในภาวะน าทวมและภยแลง

การสอสาร รายงานสภาวการณ และการเฝาระวง โรคภยทมากบน าทวม โรคระบาด

ในทองถน

การจดหายา เวชภณฑพนฐาน การปฐมพยาบาล เพอดแล แจกจาย และใหความ

ชวยเหลอแกชาวบานในชมชนของตนอยางเหมาะสมเพยงพอ

การตดตอสอสารกบสาธารณสขกบหนวยงานในพนท

การเยยมบาน เสรมพลงใจ การจดการภาวะความเครยด การดแลสขภาพจตชมชน

การดแลผสงอาย คนพการ และกลมทออนไหว

การส ารวจ ประเมน บนทก ถายทอด อยางงาย ใชประสบการณตรงและเทคโนโลยท

พงการปฏบตของตนเองไดมากทสด

สงเหลานควรท าแผนทชมชน เพอใชในการวเคราะหสถานการณตางๆดวยแผนท จ าแนกการ

วเคราะหขอมลแตละมต หลงจากนนน ามาท าการซอนทบ (Overlay ) ขอมล หรอวเคราะหแผนท

เชงซอนในประเดนตางๆ สามารถเหนถงความหนาแนน การกระจายตว ความหลากหลาย ความ

เพยงพอ และความขาดแคลนดานตางๆทตองการ ท าใหมขอมลสอสารกบชมชนและบรหารจดการ

ตนเองไดอยางเหมาะสม เชน ทราบวามทรพยากรอะไรทจ าเปนและส าคญในยามเกดเหตรายตางๆ ท

สามารถจดการไดทนท แลวมอยตรงไหน ตองใชระบบการล าเลยงหรอใชเสนทางใด จ านวนเทาไหร จง

จะพอเพยงหรอแกปญหาเหตการณนนๆได ทรพยากรดงกลาวมการกระจายอยในในหมใด และอย

ตรงไหนตองรบจดหาเอาเขาไปเสรมได เปนตน

ห น า | 9

โครงการ ฟนฟสขภาวะชมชนทประสบอทกภย ภายใตการสนบสนนของ สสส. ป 2555 โดย ศอช.ต. เหลา อ.โกสมพสย จ.มหาสารคาม

ห น า | 10

โครงการ ฟนฟสขภาวะชมชนทประสบอทกภย ภายใตการสนบสนนของ สสส. ป 2555 โดย ศอช.ต. เหลา อ.โกสมพสย จ.มหาสารคาม

การบรณาการท าแผนทชมชนทไมใชกระบวนการท าแผนทชมชนแบบเดม ทชาวบานคนเคยมา

กอน ทผานการะบวนการพฒนาชมชน การท าแผนทเดนดนบาง การวาดแผนทดวยฝมอชาวบานเอง

หรออนๆ เปนตน บางทความคนเคยทชาวบานประสบมาท าใหมการปรบตวยากเมอมการเปลยนแปลง

ใหมหรอมนวตกรรมใหมเขามาในพนท เชน การท าแผนทดวยระบบสารสนเทศภมศาสตร หรอเรา

เรยกสนๆวา จไอเอส ซงเปนค าใหมส าหรบชาวบาน แลวกมค าถามในใจวามนคออะไร แลวจะมสวน

เกยวของในการท าแผนทชมชนอยางไร ค าฉงนสงสยนบางทกน าไปสความอยากรอยากเหน บางทกเปน

อปสรรคตอการเรยนรไดดวยเชนกน ซงระบบจไอเอส นนเกยวของกบเทคโนโลยหลายตวไดแก จพ

เอส (เครองก าหนดพกดโลกหรออปกรณน าหน) ภาพถายดาวเทยมรายละเอยดสง แผนทภมประเทศ

หรอแผนทฐานอนๆ ค าเหลานเมอชาวบานไดยนกเรมแสดงถงความยากแลว อยางไรกตามทกปญหา

ยอมมทางออกเสมอ แมจะเปนเรองใหมหรอยากส าหรบชาวบาน แตกตองยอมรบการเปลยนแปลงกบ

เทคโนโลยใหมเหลาน

ห น า | 11

โครงการ ฟนฟสขภาวะชมชนทประสบอทกภย ภายใตการสนบสนนของ สสส. ป 2555 โดย ศอช.ต. เหลา อ.โกสมพสย จ.มหาสารคาม

ทกคน คอคนส าคญ ทกความเหนไมมถก ไมมผด การท างานรวมกนและยอมรบความคดเหน

ซงกนและกนจะน าไปสการแกปญหาได ซงในภาพรวมของการท างานรวมกนจะเหนวามผน าการ

เปลยนแปลงเกดขนหลายคนทงผหญงและผชาย ทมลกษณะการยอมรบและแสดงความคดเหนโดยไม

เกดความขดแยง แตใชเหตและผลในการแกไข รวมไปถงการชวยเหลอซงกนละกน ปรากฏการณ

เหลานจะน าไปสกระบวนการสรางทกษะการเปนผน าทดในอนาคต

ห น า | 12

โครงการ ฟนฟสขภาวะชมชนทประสบอทกภย ภายใตการสนบสนนของ สสส. ป 2555 โดย ศอช.ต. เหลา อ.โกสมพสย จ.มหาสารคาม

เมอแกนน าในแตละหมบานมาเรยนรทกษะการท าแผนทชมชนเบองตน แลววทยากรไดให

แนวทางหรอหวขอทตองท าหรอเรยกงายๆ คอ ใหการบานนนเอง โดยแกนน าตองลงมอปฏบตจรง

-ใหแตละหมบานไปคนหาศกยภาพของคนในหมบานของตนและมคณสมบตในดานความ

รบผดชอบในการท างานอยางตอเนอง ไดแก กรรมการหมบาน อสม. ผทมความรในหมบาน หมละ 3-

4 คน

-ใหแกนน าดานสขภาพ (อสม.) หาขอมลผปวยในหมบาน ทงทเปนโรคตดเชอ และไมตดเชอ

และใหชวยกนพจารณาวา ควรจะท าแผนทโรคอะไรบาง โดยใหเหตผลวา การท าขอมลโรคบนแผนท

เปนเรองละเอยดออน ทงนไดพจารณาถงโรคบางอยางไมสามารถก าหนดลงบนแผนทโรคไดเพราะ

อาจจะท าใหสงคมรงเกยจได อกทงอาจยงเปนการละเมดสทธผปวย (ดานรางกาย จตใจ สงคม)

-ใหแกนน าไปจดกระบวนการพดคย ชวนกลมเปาหมายมาตงวงคยกนในประเดน ปญหา

สาเหต พฤตกรรมในดานตางๆ แลวลงความเหนทตกลงกนเปนฉนทามต ไมวาจะเปน วธคด วธปฏบต

ผลกทเกดขน ทงในทางทดและไมด รวมทงขอเสนอแนะตางๆ ทกลมเหนวาเปนเร องทตองใหน าหนก

ความส าคญ เปนตน

-ผลทคาดวาจะไดรบจากการพดคย คอ เกดกระบวนการแลกเปลยนเรยนรประสบการณซง

กนและกน เกดการเชอมโยงความรทสมาชกในกลมน าไปใชในการสางแผนพฒนาเชงพนทโดยการม

สวนรวม ฝกทกษะความรบผดชอบตอขอมลทได

เมอไดเกดการแลกเปลยนประสบการณซงกนและกนแลว ทปรกษายงไดชน าใหเหนขนตอนการ

ท างานตอไป คอเมอท าแลวใหกลบมาทบทวนจากการท ากจกรรมและปรบปรงวธการใหสอดคลองกบ

บรบทของตนเอง จากนนแผนไปปฏบตและบนทกรองรอยการท างาน กลบมาถอดบทเรยนก นอก

แลกเปลยนวธคด วธปฏบต ผลทเกด รวมกน

ทมวทยากรและกลมแกนน าไดมารวมกนทองคการบรหารสวนต าบลเหลา ตามทนดหมายเพอ

เตรยมการ จดการความรกอนท ากจกรรม โดยการประสานพดคยอยางไมเปนทางการกอน เมอไดวน

นดหมายทแนนอนแลว แกนน าไดนดทมวจยลงพนท โดยเรมจากการพดคยพอสรปไดดงน

โดยการชแจง ถงการจดกจกรรมทจ าเปนตอหมบาน แกนน าแตละหมบานตองท าอะไรบาง ม

ความจ าเปนตองเขารวมกจกรรมอยางไร หากไมเขารวมอยางตอเนองจะเกดผลเสยหายอยางไร

ห น า | 13

โครงการ ฟนฟสขภาวะชมชนทประสบอทกภย ภายใตการสนบสนนของ สสส. ป 2555 โดย ศอช.ต. เหลา อ.โกสมพสย จ.มหาสารคาม

ความรและทกษะอะไรบางทจะท าใหเกดการขบเคลอนกจรรมใหส าเรจ เพราะทกกจกรรมจะมการบาน

ใหกลบไปท าเสมอ

กจกรรมทตองปฏบตการจนตลอดโครงการ ไดแก

อบรมการอานแผนทเพอสขภาวะชมชน

อบรมการใชภาพถายดาวเทยมรายละเอยดสง

อบรมการใชเครองมอก าหนดพกด

อบรมการท าแผนทสขภาวะชมชน

อบรมการก าหนดพกดจพเอสบนแผนท

ส ารวจพนทของหมบานเพอท าแผนทชมชน

ห น า | 14

โครงการ ฟนฟสขภาวะชมชนทประสบอทกภย ภายใตการสนบสนนของ สสส. ป 2555 โดย ศอช.ต. เหลา อ.โกสมพสย จ.มหาสารคาม

เมอก าหนดจดประสงคแลว ทมวจยไดประเมนสถานการณในพนท โดยการสอบถามขอมล

เบองตนวามใครท างานใกลชดกบขอมลอะไรบาง แหลงขอมลทจ าเปนกระจดกระจายหรอไปอยกบมอ

ใคร และมใครท างานรวมกบแกนน าไดบาง เพราะขอมลเบองตนนจะน าไปสการจดกจกรรมให

สอดคลองกบบรบททางสงคม จากทมวจยทไดเตรยมล าดบกจกรรมตางๆมาเปนแนวทาง อาจจะตองม

การปรบเปลยนไปตามสภาพความตองการของชมชนในขณะนนๆ ซงโดยภาพรวมแลวกสามารถท า

กจกรรมไดครบตามทวางแผนเอาไว สวนล าดบขนตอนกผนแปรไปตามเหตการณของชมชน

ความคาดหวงทมตอการจดกจกรรมแตละครง แตละฝายอยากไดอะไร เพอน าไปสอะไร เชน

ความคาดหวงของทมนกวจย ความคาดหวงของชาวบาน ความคาดหวงของแกนน า เปนตน สงเหลาน

จ าเปนตองน ามาสกระบวนการแสดงความคดเหนและทมวจยไดย าวาขอมลทชาวบานใหมานน ตองเปน

ขอมลทเหนพองตองกน มความถกตอง จงจะสามารถน าไปใชส าหรบการวางแผนพฒนาไดอยาง

ถกตองดวยเชนกน อกทงยงเปนการพฒนาศกยภาพของแกนน าใหมความระมดระวงเรองการใหและ

การใชขอมล

เมอทมวจยไดลงพนทรวมไปถงการวเคราะหสภาพพนท โยงไปถงวตถประสงคของการจด

กจกรรมแลว กตองวางแผนก าหนดขนตอนตางๆ ในเวทถดไป ดงน

อนดบแรก ใหชาวบานเลาถงประสบการณน าทวม ความทกขใจ ปญหาทพบทงกอน ขณะ และ

ภายหลงน าทวม ในหลายมตทงทางสงคม เศรษฐกจ สขภาพ การบรหารจดการ โดยไดแลกเปลยน

เรยนรซงกนและกนซงจะท าใหแกนน าของแตละหมบานไดภาพสะทอนของทงต าบล แลวพรอมทจะหน

หนามาท างานรวมกนได ทมวจยไดเนนถงกระบวนการท าแผนทชมชนเพราะจะท าใหเหนภาพรวมของ

ต าบลได

จากนนใหเตรยมการ โดยการเตรยมคนทเหมาะสมกบงานในเนอหาแตละขนตอน แบงหนาท

กนท างาน หาขอมลพนฐานทจ าเปน ใครตดขดตรงไหนกขอใหชวยเหลอกน ชวยกนหาขอมลใหถกตอง

จากแหลงทถกตอง ทแนๆ คอทมวจยจะตองท าหนาทกระตนใหเกดการแลกเปลยนเรยนรกนในระดบ

กลมยอย เพราะเนนไปททกคนไมไดรทกเรอง ดงนนทกฝายตองเรยนรรวมกน

ห น า | 15

โครงการ ฟนฟสขภาวะชมชนทประสบอทกภย ภายใตการสนบสนนของ สสส. ป 2555 โดย ศอช.ต. เหลา อ.โกสมพสย จ.มหาสารคาม

เชาวนนเปนวนททกคนไดมาพรอมหนากน แกนน าตางทยอยกนมาทหองประชมอบต.เหลา

ดวยหนาตาสดใส สงเกตจากการทกทายกนดวยภาษาถน ถามสารทกขสกดบกน

“วนนจะมาท าอะไรกน” วทยากรถามเพอหยงเชงดวาแกนน ารตวหรอเปลาวาจะมาท าอะไรกน

ในวนน

ห น า | 16

โครงการ ฟนฟสขภาวะชมชนทประสบอทกภย ภายใตการสนบสนนของ สสส. ป 2555 โดย ศอช.ต. เหลา อ.โกสมพสย จ.มหาสารคาม

“มารบความรเรองการท าแผนทครบ” เมอไดยนแบบนแลวแสดงวาไดไปท าการบานมาเปน

อยางด ผประสานงานในพนทไดสอสารถงแกนน าทกหมบานวาจะมการอบรมเรองการท าแผนทชมชน

นนเอง แคนกท าใหมองเหนผลลพธทจะเกดขนแลววามโอกาสส าเรจไดอยางนอยกครงหนง

จากนนเพอเปนการไมใหเสยเวลาหลงจากทกทายกนพอสมควรแลวกระบวนการเรยนรในขน

การเตรยมการกเรมตนได

ทมวทยากรไดเรมบรรยายและชใหเหนความส าคญของการท าแผนทชมชน ความยากงาย

ความละเอยดรอบคอบ ความถกตอง เปนตน ซงเปนเรองจ าเปนและส าคญ แตละกลมในทนคอแกนน า

ของแตละหมบานทจะตองท างานแผนทชมชนใหตลอดทงโครงการ เพราะการท างานตองมการ

ตรวจสอบ หากปรบเปลยนคนไปมาแลว จะท าใหขอมลคลาดเคลอนไมตอเนอง และท าใหลาชาได

ทมวทยากรไดใหสมาชกทกกลมแนะน าตว จากนนกจะปอนค าถาม พดคย วธการ และกตกา

ในการคยกน วาไมมอะไรผดถก ทกความเหนมคณคา ใหรบฟงซงกนและกน ในขนตอนนเปนขนตอนท

ส าคญขนอยกบการบรหารบรรยากาศ บรหารเวลา บรหารเนอหา และความรสกของสมาชกในกลม

หลงจากทไดบรรยายภาพรวมของโครงการไปแลว เพอเปนการดงความสนใจของผเขารวม

กจกรรม เนองจากกลมแกนน าทมานนเปนกลมทผานเวทลกษณะเชนนมามากแลว การทจะใหมานงฟง

บรรยายเพยงอยางเดยว ยอมท าใหเกดความเบอหนาย ซงทมนกวจยไดเตรยมแผนทขอบเขตหมบาน

และขอบเขตต าบล โดยใหแกนน าแตละหมบานไดชวยกนวาดขอบเขตหมบานของตน ในขนตอนนจะท า

ใหเหนการถกอภปรายถงรายละเอยดการก าหนดขอบเขตระดบหมบานและต าบล ถงระดบแปลงนา

ขอบเขตนผานไปตรงไหน บานใครอยในแนวเขตของหมบานใด มรปแบบการใชทดนอะไรบาง

จากการสงเกต พบวา แกนน าพดเกงมาก มนใจทจะพดมากขนเพราะไดเหนหลงคาบานของตน

อยางชดเจน มความกลาทจะอภปราย และรบฟงความคดเหนซงกนและกนไปพรอมๆกนโดยไมเกด

ความขดแยง หากพนทใดไมแนใจ กจะกลบไปตรวจสอบอกครงและคนหาขอเทจจรงตอไปเพอน าสงท

ไดเขาสเวทในครงหนา บางคนถงกบไปดพนทตนเองแลวไมแนใจกกลบมาคดอกวาใชหรอไม ถกตอง

หรอไม แลวถาไมถกตอง ควรวาดลงบนพนทใดจงจะไดรถงขอบเขตหมบานของตนเอง กจกรรมนใช

เวลาในการหามตขอตกลงรวมกนนานมาก เพราะเรองการก าหนดเขตหมบานเปนเรองส าคญม

ผลกระทบตอการค านวณภาษทดน จ านวนพนทของแตละหมบาน การถอครองทดน รวมไปถงฐานะ

ความร ารวยดวย ดงนนขอมลแนวเขตทไดจงเปนขอตกลงเบองตนจากชาวบานทยงไมถกตองตาม

กฎหมาย เพยงแตตองการรถงสภาพโดยรวมของการใชทดนในแตละหมบานของตนเอง เพอทจะ

น าไปใชในดานอนๆ ตอไป

จากนนวทยากรไดตงค าถามไปวา หากเกดพบตภยไมวาจะเปนภยน าทวมหรอภยแลงกตาม ม

แนวทางในการจดการในดานตางๆ อะไรบาง ซงแกนน าหลายคนกไดใหความเหนไปในดานตางๆ ไดแก

ดานการปองกน เปนการด าเนนการเพอหลกเลยงหรอความสญเสยทจะเกดขน

ห น า | 17

โครงการ ฟนฟสขภาวะชมชนทประสบอทกภย ภายใตการสนบสนนของ สสส. ป 2555 โดย ศอช.ต. เหลา อ.โกสมพสย จ.มหาสารคาม

ดานการบรรเทาผลกระทบ เปนกจกรรมทมงลดผลกระทบและความรนแรงของภย

พบตทกอใหเกดอนตรายและความสญเสยแกชมชน

ดานการเตรยมพรอม เปนการเตรยมการลวงหนาเพอเพมขดความสามารถใหกบ

ชมชนและคนในหมบาน ในการเผชญกบภาวะการณน าทวมไดอยางมประสทธภาพ

ดานการรบสถานการณฉกเฉน เปนการปฏบตอยางทนททนใดเมอเกดเหต

ดานการฟนฟ เปนการฟนฟอยางเปนขนตอนทด าเนนการเมอเหตการณ น าทวมผาน

พนไปแลว เพอใหพนทหรอชมชนทกลบคนสสภาพเดมใหไดมากทสด

ดานการพฒนา เปนการพฒนาภายหลงเหตการณภยพบตครอบคลมถงการ ทบทวน

และศกษาประสบการณการจดการภยน าทวมทเกดแลว จากนนท าการปรบปรงระบบ

การด าเนนงานตางๆ ทมอยใหมประสทธภาพ

วงจรการจดการพนทน าทวม

อยางไรกตามการฟนฟพนทภายหลงน าทวมนน ทางแกนน าเลาวา.... นประสบการณใหมท

ระดบน าทวมสงมากอยางทไมเคยมมากอน…..นาจะประมาณ 3-4 เมตรได...เพราะทวมพนทไรนาสง

มาก ขาวก าลงตงทองกตองแชน าอยหลายวน บางหมบานโดยเฉพาะทตดกบบงกยและเสนทางเดนของ

น ากทวมทงสองฝงเปนเวลานาน

จากจดสงเกตของชาวบานดงกลาว วทยากรไดถามตอไปวา....ลกษณะการทวมเปนอยางไร....

แกนน าชวยกนตอบวา....มนทวมขงแบบนนานหลายวน โดยไมไหลไปทไหนอกเลย....ถามตอไปวา.. ..

การทวมลกษณะแบบนบงบอกถงอะไร....แกนน าตอบวา....พนทบรเวณนเปนทลม ทวมทกปแลวแตจะ

การปองกน

การบรรเทา

การ

เตรยมพรอม

การรบ

สถานการณ

การฟนฟ

การพฒนา

ห น า | 18

โครงการ ฟนฟสขภาวะชมชนทประสบอทกภย ภายใตการสนบสนนของ สสส. ป 2555 โดย ศอช.ต. เหลา อ.โกสมพสย จ.มหาสารคาม

ทวมมากหรอนอยเทานน แตปท 2554 ผานมา (เดอนกนยายน-พฤศจกายน) ทวมสงมาก และทส าคญ

คอเปนพนทไมลาดเทเพราะสงเกตวาวามน าขงเปนเวลานานไมระบายออกไปดานอนๆ เลย ท าใหขาว

ทตงทองยนแชน าตาย หมดเนอหมดตวไปตามๆกน....

ลกษณะพนทน าทวมขง

หลงจากใหทกกลมน าแผนทขอบเขตหมบานกลบไปรวมระดมความคดของแตละหมบาน เพอ

หาขอสรปวาขอบเขตทแทจรงของแตละหมบานของตนเอง ผานกระบวนการถกอภปรายภายในกลมจน

ไดขอสรป แลวจงก าหนดขอบเขตลงบนแผนทฐาน

ในเวทถดมา ใหทกกลมรวมกนทงหมดแลวแตละกลมใหเลอกตวแทนประจ ากลม ซงเปนแกน

น าท าหนาทบรหารจดการกลมของตนและชวยเหลอ แสดงความคดเหน และตดสนหากขอมลมความ

คลาดเคลอน มการพดคยกบกลมหมบานทมอาณาเขตตดตอกนเพอตกลงขอบเขตของหมบานตนเอง

ห น า | 19

โครงการ ฟนฟสขภาวะชมชนทประสบอทกภย ภายใตการสนบสนนของ สสส. ป 2555 โดย ศอช.ต. เหลา อ.โกสมพสย จ.มหาสารคาม

อยางนอยพบวาในแตละหมบานมขอบเขตตดตอกนครบทง 4 ดาน ลกษณะการพดคยและหาขอยต

ระหวางหมบานเปนเรองทตองการความรอมชอม และรบฟงความคดเหนซงกนและกนดวยเหตและผล

ในประเดนทคดวาจ าเปนตองใหความเหนของทงสองฝาย รปแบบการพดคยไดใชภาษาทองถน ปนกบ

ภาษาไทยกลาง จงท าใหการสอสารระหวางกนเปนไปครนเครง เพราะบางคนตกภาษาไทย แตไดภาษา

พนถน เปนตน

ในกระบวนการน เปนการฝกใหแกนน าไดฝกทกษะการฟง โดยฟงทเพอนคยกอนทจะแยง และ

ใหฟงโดยการจบความรทไดจากทสมาชกกลมอนเสยกอน ฝกการเชอมโยง คดแลวโยงเปรยบเทยบกบ

ตนเองวากลมของตนเองและกลมอนๆ มความเหมอนหรอตางกนอยางไร ควรมการปรบปรง และฝก

ทกษะการพด การแสดงความคดเหน การใหเหตผลตอกน การแกปญหาทอาศยขอมลเปนพนฐานโดย

ไมใชอารมณหรอความรสก

เมอมการจดกลมแลกเปลยนเรยนรของแตละหมบานแลว ทมวจยกจะใหแตละกลมด าเนนการ

บอกเลาในสงทเหนบนแผนท ไดแก รปแบบการใชทดน ประเภทการใชทดน แหลงน า แหลงอาหาร ทนา

ทดอน บอหรอสระ รวมไปถงกลมบานมลกษณะการกระจกหรอกระจายตวอยางไร อะไรทเปนปจจย

ส าคญตอการเกดน าทวมหรอภยแลง โดยความรทไดมาเกดจากการแลกเปลยนเรยนรระหวางกลม

หมบานนนเอง บางหมบานอาจจะยงไมเคยทราบหรอรมากอนวาหมบานอนๆ มวธการจดการพนทของ

ตนภายหลงประสบภยน าทวมอยางไร ในเวทนกจะไดทราบวธการตางๆ เชน ระบบการเตอนภย การ

ปองกน และการเฝาระวง เปนตน ดงนนความรทไดมาสามารถน าไปใชในกาท างานของหมบานตนเอง

บางคนรจกวธการเขาพดคยกบชาวบานแบบใหมทแตกตางจากสงทตนเองเคยท า เชนการขอเบอร

โทรศพทเพอตดตอกนในยามคบขน หรอตองการแกปญหาในเรองตางๆ การใชหอกระจายขาวแจง

สถานการณน าทวม หรอทศทางการไหลของน าวาจะเออทวมบรเวณใดบาง เมอไร รวมไปถงการขอ

ความชวยเหลอกบทางการในเรองการน ากระสอบทรายมากนตามจดตางๆ เปนตน บางหมบานบอกวา

จะน าวธการนไปลองใชดกบพนทของตนเองบาง เพราะประเมนแลวนาจะไดผลด ทงสภาพแวดลอม

ชมชนกคลายๆกน แมแตวธการวดระดบน าขนโดยใชไมไผวดระดบน าขน และใหตวแทนหมบานเฝา

สงเกตปรมาณน าแลวแจงไปยงแกนน าหรอผน าหมบานใหเตรยมรบมอ เปนตน และนคอปรากฏการณ

ทเกดจากเวทแลกเปลยนเรยนรซงกนและกน จากขนตอนน หากจบความรทไดและฟงการอภปราย

พดคยกนในแตละกลมอยางลกซงแลว รบรองไดวาความรจะไหลมาเทมาเลยทเดยว

ห น า | 20

โครงการ ฟนฟสขภาวะชมชนทประสบอทกภย ภายใตการสนบสนนของ สสส. ป 2555 โดย ศอช.ต. เหลา อ.โกสมพสย จ.มหาสารคาม

วทยากรสงเกตไดวา แกนน ามระบบการจดการขอมลขาวสารเชงพนทในระดบทสามารถ

สอสารถงกนไดเพอเตรยมพรอม และเตอนภยน าทวมอยแลว เรยนรเรองระดบความสงและทศทางการ

ไหลของน า การท าแนวปองกนดวยกระสอบทรายหรอการวดระดบความสงของน าดวยการปกล าไม ไผ

รวมไปถงการเฝาระวงมเวรยามตดตามการเปลยนแปลงของระดบน า เปนตน

เมอถอดความรของชาวบานออกมาพรอมกบการแลกเปลยนเรยนรซงกนและกนแลว ทกคนก

จะท างานรวมกนในวงใหญแบบนเกอบทกเวท เพราะกระบวนการท าแผนทฐานเปนสงส าคญเบองตน

ส าหรบในการทจะน าความรหรอขอมลอะไรบางลงบนแผนท เพราะขอมลทกอยางไมสามารถก าหนด

ลงแผนทได ตองเลอกวาขอมลอะไรทจ าเปนตอการพฒนาพนทของตนเอง แลวแตละหมบานกจะไดเตม

เตมความรตอกนเพมขนเรอยๆ บางคนตองการใสขอมลทนอกเหนอจากมตทประชม กสามารถเกบ

ขอมลเหลานไวเปนฐานขอมลเฉพาะหมบานของตน โดยไมจ าเปนตองเปดเผย แตตนเองรเพอจะน าไป

พฒนาหรอแกไขปญหาในพนทของตนเองได

ในระหวางการพดคยกนเองในแตละกลม ไดเกดองคความรอนๆ ขนมา อยางเชนแกนน าคน

หนงพดวา.....หมบานเราตอไปนคงไมประสบปญหาน าทวมเหมอนปทผานมาอกแลวนะ แตเราจะเจอ

ปญหาภยแลงทรนแรงมากกวา....ลองมาดแผนทนสแลวจะเหนวา แหลงน าธรรมชาตของเราในแตละ

หมบานทกวนนน าเรมแหงขอดแลว....จรงๆแลวเรานาจะตองหนมาเตรยมการรบภยแลงกนดวยนะ

ส าหรบปถดไป...

ห น า | 21

โครงการ ฟนฟสขภาวะชมชนทประสบอทกภย ภายใตการสนบสนนของ สสส. ป 2555 โดย ศอช.ต. เหลา อ.โกสมพสย จ.มหาสารคาม

จากบทสนทนาน ท าใหเกดกระบวนการยกระดบความรของชาวบานเพมขนจากการไดมองเหน

สภาพพนทบนแผนทนนเอง โดยไมตองจนตนาการวาสภาพภมประเทศของพนทตนเองเปนอยางไร จาก

การทไดเหนจรง สมผสไดจรงบนแผนทหมบานของตน ท าใหชาวบานหนมาใหความส าคญตอประเดน

ปญหาอนๆ ตามมาอกมากมาย เชน เกดความอยากรอยากเหนวาสภาพการใชทดนเปนแบบน แลว

อยากรเรองชนดของดน คณสมบตของดน ลกษณะโครงสรางของดน เปนตน วามสวนชวยในการ

ตดสนใจท าการเกษตรหรอปลกพชแบบใดจงจะเหมาะสม หรอจะท าอยางไรเมอเจาะน าบาดาลหรอขด

สระแลว ไมใหความเคมปนเปอนมากนก แลวจะขดเจาะไดตรงบรเวณไหน โครงสรางทางธรณเปน

อยางไร เพราะบางทอาจจะตองมโครงการพฒนาตางๆ เขามาในหมบานแลวชาวบานจะไดรตามสภาพ

พนทของตนเอง วามความเหมาะสมตอโครงการนนๆ หรอไม เปนตน ซงท าใหเกดกระบวนการเรยนร

ดงน

การเรยนร เกดขนไดตลอดโครงการ

การใหความส าคญตอการปฏบตการหรอชนงานทมอบหมายเตมท

น าบทเรยนทไดมาวางแผนและน าไปสการปฏบตในเรองอนๆ ไดจรง

ความรทเกดขน

ปฏบต

บทเรยน

ชดความร

แผนงาน

น ำไปใช กำรรวบรวมควำมร

กำรสงเครำะห กำรปรบปรง/ประยกต

ห น า | 22

โครงการ ฟนฟสขภาวะชมชนทประสบอทกภย ภายใตการสนบสนนของ สสส. ป 2555 โดย ศอช.ต. เหลา อ.โกสมพสย จ.มหาสารคาม

อธบายเหตการณและเงอนไขทเกดขน

บทเรยนจงไมใชเพยงแตการเลาเรองในอดต แตตองมค าอธบายถงคณคานน วาจะน าไปปฏบต

หรอประยกตใชตอไดอยางไร

บทเรยน ชวยใหเกดการเรยนร เพอไมใหเกดการท าผดซ าอก เปนประสบการณและเปนบท

พสจนถงการวางแผนตงรบเหตการณตางๆในอนาคต

กนไป...โส...กนไป...ความรกเกดได

สบเนองจากการเรยนรผานกจกรรมตางๆ เรองจดเปลยนและความตงใจในการจดท าขอมล

แผนทหมบาน กลายเปนเรองทตองใหความระมดระวง และตรวจสอบใหถกตอง เนองจากวาหากขอมล

ใดๆทน าไปก าหนดลงบนแผนทแลวมความผดพลาดหรอเกดความเขาใจผด หรอยงไมแนใจ กจะยงไม

น าไปก าหนดลงบนแผนท หลงจากการจดเวทกจกรรมการเรยนรการท าแผนทชมชนในครงนนแลว

แกนน าสามารถมองเหนภาพรวมของการจดการแผนทและรปแบบการใชทดนในหมบานของตนเอง ซง

แตละหมบานจะเกดการเปรยบเทยบและเหนภาพรวมของศกยภาพการใชทดนในแตละหมอยางไร รวม

ไปถงภาพรวมทงต าบล

เทาทจบประเดนไดนน จดเปลยนทเกดขนเปนเพราะการไดเหน ไดฟง และไดคดตอวาจะ

เชอมโยงขอมลเหลานเขาสกระบวนการพฒนาพนทของตนเองไดอยางไร การเหนประโยชนของการท า

แผนทฐานท าใหแกนน าเกดการเปลยนแปลงตนเองเพอท าในสงทดขน ในการใชฐานขอมลเชงพนท และ

ห น า | 23

โครงการ ฟนฟสขภาวะชมชนทประสบอทกภย ภายใตการสนบสนนของ สสส. ป 2555 โดย ศอช.ต. เหลา อ.โกสมพสย จ.มหาสารคาม

ท าใหมองเหนภาพรวมของการบรหารจดการพนทได โดยไมเกดการขดแยงกนเอง ซงหากแตละ

หมบานมขอมลเชงพนทเปนพนฐานของแตละหมบานแลว การพฒนาและก าหนดนโยบายใดๆ ยอม

ชใหเหนถงความชดเจน สามารถขจดความขดแยงซงกนและกน รวมทงสามารถแกปญหาในภาพรวมได

จากหมบานหนงไปยงหมบานหนง และสามารถกระตนใหหมบานทไมคอยสนใจไดปรบตวเองเขาหาคน

กลมใหญไปโดยปรยาย เพราะการท างานขอมลเชงพนทนน เปนการรบผดชอบของกลมแกนน ารวมกน

หากไมรวมมอกนแลวจะท าใหหมบานของต าบลนมขอมลเชงพนทตางๆ ไดอยางไร แมเพยงกลมนอยท

ไมเหนความส าคญ หากแตคนกลมใหญไดท า กยอมเกดการขบเคลอนคนกลมนอยใหเหนความส าคญ

ได ซงอาจจะไมไดผลในปจจบน แตหวงวาในอนาคตกลมแกนน าเหลาน ยอมผนกก าลงกนท างานเพอ

พฒนาทองถนอยางแทจรง และยงยน “ทกอยางยนอยบนขอเทจจรงบนพนท”

เสยงหนงไดสะทอนจากเวท วา” ทผมมาอบรมและเขารวมกจกรรมทกครงเพราะผมตองการร

วาบานผมมอะไรบาง มทนทางสงคม เศรษฐกจ อะไร แลวอยตรงไหน จ านวนเทาไร โดยเฉพาะอยากร

เรองแผนทหมบาน เพราะผมไมเคยเหนภาพถายทางอากาศหรอภาพถายดาวเทยม ขนาดทมองเหน

หลงคาบานผมเลย แตการเขาอบรมแตละครงผมไดเหนกลมบาน หลงคาบาน การก าหนดขอบเขตการ

ใชทดน ซงท าใหผมเขาใจไดมากขนจากทไมเคยไดรจกเลย”

สวนอกคนหนง “ การทผมไดเขามาอบรมการท าแผนทชมชน มนตางจากทเคยอบรมมา เพราะ

การมาครงน เปนการท าแผนทชมชนทมหลกการเชงวชาการ ซงเปนเรองยากพอสมควร ไมวาจะเปน

การอานพกดแผนท การเรยนรการอานและแปลแผนทภมประเทศ บอกตามตรงเลยนะวา ยากและไม

คอยเขาใจ แตอาศยการเขารวมกจกรรม กพอทจะเขาใจมนไดบาง”

กลมแกนน าสตร ไดกลาวา “สงทดๆ ไดเกดขนจากกระบวนการท าแผนท ผานการพดคย

แลกเปลยนประสบการณซงกนและกน เปนเรองทด แตกยากเหมอนกนเพราะไมเคยท าอะไรแบบนมา

กอนเลย อยางเชนการก าหนดเขตหมบาน เอาเขาจรงๆ กลายเปนเรองทยากเหมอนกนเพราะขอบเขตท

ตนเองเขาใจกบขอบเขตเชงกฎหมายมนคนละเรองกน ดงนนตองแยกแยะใหไดวาตองก าหนดขอบเขต

แคไหนทสามารถรบไดและสะทอนใหเหนภาพรวมของการใชทดนจรงๆ“

ห น า | 24

โครงการ ฟนฟสขภาวะชมชนทประสบอทกภย ภายใตการสนบสนนของ สสส. ป 2555 โดย ศอช.ต. เหลา อ.โกสมพสย จ.มหาสารคาม

การพดคยกบชาวบาน ตองใหโอกาสชาวบาน ตองอดทน และรบฟงทกความเหน ตองเหน

คณคาของความคดเหน เหนประโยชน เชน ในการทเราเปนแกนน าหรอผน าการเปลยนแปลง เราตอง

เหนคณคาและประโยชนของการเปนผน าวามคณลกษณะอยางไร ดงนนชาวบานตองสมผสประโยชนให

ถงคณคาน หากแคมใจทอยากจะท าเพยงอยางเดยวกยอมไปไมถงเปาหมาย หรอหากมความรแตไมลง

มอท ากไมเกดทกษะหรอความช านาญกปฏบตไมได หรอท าไดแตไมถกตอง การสกแตวาไดท าแตไมม

ใจอยากท ายอมท าใหเกดความเสยหายตองานทท า

การท าไดตองมเพอน บรรยากาศ วสดอปกรณ งบประมาณทเหมาะสม โดยทไมบบคนตวเอง

จนเกนไป ทส าคญคอมใจทจะปฏบต ซงในระหวางปฏบตการนนอาจจะเกดแนวคดตางๆ เพอน าเสนอ

โครงการไปยงหนวยงานตางๆ ได

ห น า | 25

โครงการ ฟนฟสขภาวะชมชนทประสบอทกภย ภายใตการสนบสนนของ สสส. ป 2555 โดย ศอช.ต. เหลา อ.โกสมพสย จ.มหาสารคาม

การท าแผนทชมชนตองมขอมลชมชน และพจารณาหรอชวยกนตดสนวาขอมลใดควรก าหนด

ลงบนแผนทได เพราะอะไร แลวจะบงบอกอะไรบนพนทนน และทส าคญสามารถสอสารใหกบผทใช

แผนทได แลวจะท าอยางไรใหเกดผลส าเรจ ซงเกยวของกบสงทตองใชวามอะไรบาง การเหนประโยชน

รวมกน ขอมลความรภายใน ภายนอกตางๆ ซงแกนน าแตละหมบานตองเปนตวขบเคลอน ทงนการท

ชาวบานจะอยไดตองรจกคด คดเพอหาทางเลอก หาทางออกรวมกน กโดยการน าโครงรางแผนทไปจด

กระบวนการยอยของแตละหมบาน ชวยกนพจารณาขอมลทางพนทวา มการใชทดนในลกษณะใดบาง

แลวมผลตอการใชประโยชนทดนในอนาคตอยางไร

จดเรมตนของการเรยนรการท าแผนทชมชนไมมสตรส าเรจ ถอวาเปนทงศาสตรและศลปทเกด

จากการเรยนร สงทตองท าใหถกตองกอนคอ ทศทาง การหมนแผนทไปยงทศเหนอเปนหลกเสยกอน

ทงนการดทศงายๆ กโดยการสงเกตธรรมชาตวา ตอนกลางวนพระอาทตยขนทางไหน ทศนนกเปนทศ

ตะวนออก

สวนการดขอบเขตชมชน กใหรวาชมชนตนเองมขนาดกวางขวางมากนอยแคไหน ขอมลเหลาน

สามารถศกษาจากเอกสารทมอยในชมชนบางแลวของหนวยงานราชการ หรอตดตามวด โรงเรยน

สถานอนามย บานผน า เปนตน

สวนขอมลจากบคคล สามารถสอบถามจากผน าชมชนและชาวบานซงเปนผใหขอมลมาชวยกน

ก าหนดขอบเขต หรอพากนไปดขอบเขตในจดตางๆ ในแตละทศของชมชนไปไกลถงตรงไหน อยตดกบ

อะไร กจะท าใหเหนภาพรวมของชมชน เหนจดทตงของสถานทตางๆ ขนาดความกวาง และตองรอยาง

คราวๆ วา ตรงไหนเปนเขตทตงบานเรอน เขตท ามาหากน เขตปา เสนทางน า แหลงน า ถนนไปท านา

เปนตน เพราะขอมลเหลานจะน าไปสการท างานในขนตอไป

ห น า | 26

โครงการ ฟนฟสขภาวะชมชนทประสบอทกภย ภายใตการสนบสนนของ สสส. ป 2555 โดย ศอช.ต. เหลา อ.โกสมพสย จ.มหาสารคาม

ห น า | 27

โครงการ ฟนฟสขภาวะชมชนทประสบอทกภย ภายใตการสนบสนนของ สสส. ป 2555 โดย ศอช.ต. เหลา อ.โกสมพสย จ.มหาสารคาม

เมอน าแผนทภาพถายดาวเทยมรายละเอยดสงบรเวณพนทศกษาแลวพมพออกมาใหชาวบาน

ไดศกษารายละเอยดสงตางๆในต าบลของตนเองซงสามารถมองเหนไดถงระดบหลงคาเรอนในขนตอนน

ใหผน าเรมตนจากการคนหาหลงคาบานของตนเองกอน แลวคอยขยายวงออกไปยงพนทอนๆทไกล

ออกไป ในกระบวนนท าใหแกนน าเกดการแลกเปลยนเรยนรกน และท าใหเหนวาการไดมาซงขอบเขต

ของแตละหมบานไมใชเรองเลกๆ เลย เพราะเมอเจาะลงไปในรายละเอยดแลวกลบพบวาการทจะ

ก าหนดขอบเขตหมบานตองไดรบความเหนชอบและตงอยบนหลกการหรอกฎกตการวมไปถงกฎหมาย

ดวย หากจ าเปนตองก าหนดในบรเวณใดๆอยางหยาบโดยฝมอชาวบานเองทสามารถยอมรบได แตไม

สามารถน าไปอางองในทางกฎหมายได กสามารถท าไดในเชงการบรหารจดการพนทในภาพรวม

แผนทพบตภยตามธรรมชาตไมวาจะเปนน าทวมหรอภยแลงแถบลมน าตางๆ มแนวโนมทจะม

ความรนแรงมากขนตามล าดบตามสภาวะการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศโดยรวมของโลกทนบวนจะ

มความแปรปรวนและซบซอนมากขน โดยเฉพาะพนทภาคตะวนออกเฉยงเหนอทเปนทราบสง มแหลง

น าไมมากนก สภาพดนปนทรายและเปนดนเคม ความเสยหายทเกดขนจากน าทวมทต าบลเหลาของปท

ผานมา ไดสงผลกระทบตอเศรษฐกจโดยรวมชมชนและเกยวโยงไปยงประเทศแลว ผกพนกนเปนลกโซ

อยางหลกเลยงไมได ทงผลกระทบทเกดขนในระยะสนและผลกระทบในระยะยาว โดยเฉพาะผลกระทบ

ทเกดกบพนททางการเกษตร ซงเปนรายไดหลกชมชนทสงผลกระทบถงเศรษฐกจของประเทศโดยรวม

ได ทายทสดกสงผลกระทบรนแรงตอการพฒนาชมชนและทองถนนนเอง

ระบบสารสนเทศภมศาสตร และเทคโนโลยการส ารวจระยะไกลนน เปนเทคโนโลยสารสนเทศ

เชงพนททมประโยชนและมประสทธภาพอยางมากตอการจดเกบขอมล การจดท าฐานขอมล การ

วเคราะหและการประมวลผลขอมล การสงเคราะห การคาดการณ และจดท าแบบจ าลองเพอ

คาดการณปรากฏการณตางๆ ลวงหนาในการบรหารจดการกบปญหาน าทวมหรอภยแลงตางๆ เพอ

ก าหนดทางเลอกในลกษณะตางๆ เตรยมการปองกนและเตอนภย รวมถงก าหนดแนวทางการปฏบต

ของหนวยงานทเกยวของไดอยางเหมาะสม โดยการบรหารจดการพนทอยางเปนระบบ ซงตองอาศย

ความรวมมอจากหนวยงานตางๆทเกยวของ ผนวกกบการน าขอมลขาวสารทไหลเวยนมาใชอยางเปน

ระบบจากหนวยงานตางๆ มาท าการวเคราะหหรอเตรยมการ คาดการณผลกระทบลวงหนา รวมถ ง

การใหความชวยเหลอระหวางวกฤตทตองท าอยางรวดเรวและมประสทธภาพ เพราะการประยกตใช

ระบบสารสนเทศภมศาสตร และระบบฐานขอมลเพอการพฒนาชมชนในการวเคราะหแนวทางการ

จดการปญหาน าทวม จะชวยใหหนวยงานตางๆ และเจาหนาททมสวนเกยวของสามารถวางแผน

ปฏบตการและก าหนดแนวนโยบายและมาตรการในการแกไขปญหาพบตภยน าทวมไดอยางม

ประสทธภาพมากขน

ห น า | 28

โครงการ ฟนฟสขภาวะชมชนทประสบอทกภย ภายใตการสนบสนนของ สสส. ป 2555 โดย ศอช.ต. เหลา อ.โกสมพสย จ.มหาสารคาม

ส าหรบกจกรรมอบรมการอานแผนทเพอสขภาวะชมชน ตองเรมตนจากการเรยนรแผนท

ลกษณะภมประเทศกอนวามรายละเอยดอะไรบาง แกนน าคนหนงกลาววา “แผนทลกษณะภมประเทศ

ท าไมมรายละเอยดมากมาย ลงจ าไมไดหรอก สวนการอานพกดกอานตามธรรมชาต อางจากพระ

อาทตยขนหรอตก กบอกไดแคน แตพอไดมาฝกการใชแผนทกท าใหรบาง แตกยง งง แตกท าใหรจกค า

วาละตจด ลองจจด ทศเหนอ ทศใตของแผนท ทศตะวนออกอยทางขวามอของแผนท ทศตะวนตกอย

ทางดานซายของแผนท สวนรายละเอยดยอยอนๆ จ าไมได”

ทมวทยากรสงเกตวา เรองการท าแผนทใหถกตองและเรยนรการใชแผนทนนเปนเรองทตองใช

เวลาและฝกฝนอยเสมอ จงจะท าใหเขาใจและตความแผนทได ทส าคญคอแผนทลกษณะภมประเทศท

ทมวทยากรน าลงไปในพนทนน ไมใชเปนแผนทของพนทศกษา กเปนเรองยากขนไปอกเพราะชาวบานไม

คนเคยกบสถานทนนๆ หรอจ าไมได แตสงเหลานท าใหเหนถงความพยายามในการเรยนรแมจะยากและ

ตองใชเวลาท าความเขาใจนานกตาม อยางนอยทสดกท าใหชาวบานไดเหน และสมผสแผนทลกษณะภม

ประเทศบาง แตสงนไมใชเปนอปสรรคในการด าเนนงาน เพราะจรงๆแลวการท าแผนทชมชนตองเกด

จากสงทชาวบานตองการรวามอะไรอยตรงไหน ขนาดแคไหน สมพนธกบอะไร การทจะใหจดจ า

รายละเอยดยอมเปนเรองทยากพอสมควร ดงนนเพอใหเกดการจดจ ากตองใชแผนทของต าบลตนเอง

เพราะชาวบานมความคนเคยอยบาง โดยใหเรมจากบานทตนเองอยเสยกอน แลวคอยขยายวงออกไป

เรอยๆ สงทพบเหนระหวางการเดนทางเมอเหนในแผนทกจะจ าไดแลวกจะจดจ ารายละเอยดไดเองใน

ทสด ซงกตองใชระยะเวลาท าความคนเคยกบแผนทภาพดาวเทยมรายละเอยดสงพอสมควร

ห น า | 29

โครงการ ฟนฟสขภาวะชมชนทประสบอทกภย ภายใตการสนบสนนของ สสส. ป 2555 โดย ศอช.ต. เหลา อ.โกสมพสย จ.มหาสารคาม

เรมจากเสนทางหลกทพาดผานหมบานกอน จากนนกสามารถระบวา หมใดอยตรงไหนทางฝง

ซายหรอขวาของถนน จากถนนเสนหลกเขาไปตามซอกซอยตางๆ มทงซอยทะลได และซอยตนบางไหม

เปนตน

ทมวทยากรสงเกตการณสนทนาและการชไมชมอลงบนภาพถายดาวเทยมรายละเอยดสง

เพราะเมอเรยนรทศทางแลว รขอบเขต รเสนทางหลกและซอยตางๆแลว จากนนชาวบานกคอยๆลง

รายละเอยดในบรเวณนนเปนสวนๆไป การจดจ าบางจดบางบรเวณ อาจจะตองอาศยจดเดน แถวๆนน

เชน แยกนเปนรานขายของช า วด โรงเรยน แหลงน า บานผน าหมบานอยตรงน ถดไปเปนบานผชวย

ตรงนเปนปาชมชน ตรงนเปนโคก ตรงนเปนบานของคนนนคนน เปนตน จนท าใหวทยากรตองหลบ

ออกมาอยดานหลง เพราะชาวบานแตละคนตองการไปดหลงคาบานตนเอง วาภาพถายดาวเทยมนมน

เหนไดชดขนาดนนเลยหรอ....และนคอสงทท าใหเกดกระบวนการเรยนรรายละเอยดของแผนทตามแบบ

ฉบบชาวบานนนเอง

เมอกระบวนการลงมอท าแผนท วทยากรกถามวา “พวกเราท าแผนทไปเพออะไร แลวเอาไปใช

อะไร แลวทส าคญตความแผนททตนเองท านนไดหรอไม” นกเปนค าถามหลกๆทโยนลงไปบนเวทแกน

น า และแกนน าคนหนงพดวา “ จะเอาไปใชในการวางแผนพฒนาพนท แลวกอยากรวาหมบานตนเองม

อะไรอยไหนบาง มโอกาสเจอน าทวมอกไหม ทส าคญคอยงไมเคยลงมอท าแผนทอยางจรงๆ จงๆ แบบน

มากอนเลย เปนตน

ห น า | 30

โครงการ ฟนฟสขภาวะชมชนทประสบอทกภย ภายใตการสนบสนนของ สสส. ป 2555 โดย ศอช.ต. เหลา อ.โกสมพสย จ.มหาสารคาม

การทจะขดเขยนวาดแผนทใหแลวเสรจในครงเดยว เปนเรองยากและเปนไปไมได เพราะปกต

แลวการวาดแผนทแตละครงถอเปนฉบบรางทงนน จนกวาขอมลจะนง และไดรบการยนยนแลวจงจะลง

มอวาดแผนทนนได ในการท าแผนทชมชนบานเหลาครงน ทมวทยากรใชฉบบรางแผนทหมดกระดาษไป

เปนจ านวนมากและหลายครง ซงแตละครงทจดกจกรรมรายละเอยดเชงพนทแตละหมบานเรมทยอย

ปรบแก เพมเตม เปลยนแปลง ตลอดเวลา เพอใหมความสมบรณทสด ซงเปนเรองทตองใชเวลาและ

ความอดทนในการท าแผนท อกทงยงจ าแนกแผนทเปนรายหมบานอกจ านวน 11 หมบาน ดงนน

กระบวนการท าแผนทจงใชเวลานานและทมเททงแรงกายและใจ นอกจากนยงตองท าแผนทการใชทดน

รายหมบานและรายต าบล ยงตองท าแผนทน าทวมในชวง 3 ป และแผนทโรคส าคญๆ 5 โรคของแตละ

หมบานไดแก โรคเบาหวาน โรคความดน โรคเครยด โรคกระเพาะ โรคชรา/หลงลม อกดวยเพราะ

ชาวบานอยากเหนปรากฏการณของโรคตางๆในหมบานของตนเอง เพอเตรยมรบมอกบการเพมหรอลด

จ านวนผปาย หรอท าใหรวาบานไหนเปนโรคอะไร ในกระบวนการส ารวจพนทโดยแกนน าเอง ไดสะทอน

มาบนเวทวา “ อาจารยครบ ผมเดนส ารวจพนทหมบานผม แลวพบวายงพบโรคแปลกๆ อยางเชน โรค

ตบอกเสบ วณโรค และโรคตดเชออะไรไมรอกหนงชนด ผมกไปตดตอขอมลทสถานอนามยแตเขาเขยน

เปนภาษาองกฤษ ผมคดวาคงเปนโรคทไมพงประสงคแนๆ แบบนเราก าหนดจดลงไปดวยไดหรอไม”

วทยากรใหความเหนวา “การก าหนดต าแหนงโรคตางๆ ในหมบานตองค านงถงปจจยทจะ

สงผลกระทบตอผปวยและคนในชมชนหรอไม อยางไร เชน หากเปนโรคตดเชอทเปนอนตราย หรอเปน

โรคทนารงเกยจ กไมควรระบลงบนแผนทเพราะอาจเปนการละเมดสทธผปวย และท าใหสงคมตอตาน

ได แตแกนน าสามารถเกบขอมลเหลานไวกบตนเองเพอใชเปนขอมลในการจดการหรอแจงตออนามยได

ใหเตรยมการปองกนตอไป”

ห น า | 31

โครงการ ฟนฟสขภาวะชมชนทประสบอทกภย ภายใตการสนบสนนของ สสส. ป 2555 โดย ศอช.ต. เหลา อ.โกสมพสย จ.มหาสารคาม

การท าแผนทโรค โดยการใชสญลกษณและสแทนชนดโรค

ห น า | 32

โครงการ ฟนฟสขภาวะชมชนทประสบอทกภย ภายใตการสนบสนนของ สสส. ป 2555 โดย ศอช.ต. เหลา อ.โกสมพสย จ.มหาสารคาม

ดงจะเหนไดวาการท าแผนทเฉพาะนนมเปนจ านวนมาก และตองท าการตอแผนทในหลาย

ระวางเพอขยายมาตราสวนใหสามารถมองเหนได ดงนนภาระหนกจงตกอยททมวทยากรทตองจดท า

และออกแบบแผนททกครง หากไมมนใจกจะขอใหชาวบานชวยกนตรวจทานอกท ในทนใหแกนน าไปจด

เวทยอยของตนเองในแตละหมบานเพอรวมกนจดท าแผนทตามทไดรบมอบหมาย ประกอบดวย แผนท

ฐาน กระดาษลอกลาย ปากกา ดนสอ ยางลบ แบบรายการตรวจสอบพนท เปนตน ซงเปนเรองทตอง

ใชเวลาทงสน

การลงมอปฏบตจรงท าใหเกดกระบวนการเรยนรรวมกน ในการท าแผนทรวมกน อาจจะกลาว

ไดวาการเลอกจงหวะใหเหมาะสมในการเขยนแผนทชมชนฉบบชาวบานเปนเรองส าคญทตองคดให

ละเอยดรอบคอบ โดยค านงถงความเหมาะสมเรองเวลา สถานท หรอกาลเทศะดวยเสมอ เชน สถานท

ตองเออตอการท าแผนท แสงไฟ พอเหมาะ มโตะขนาดใหญทจะน าแผนทกางลงบนโตะและเหนพรอม

กน อปกรณเครองมอทจ าเปน ซงสวนใหญมกจะใชพนทปฏบตการทหองประชม อบต.เหลา เพราะม

เครองอ านวยความสะดวกทเออตอการท างาน

นอกจากนแลวแกนน ายงไดเรยนรถงวธการใชอปกรณจพเอส เพอระบต าแหนงตางๆ หาก

จ าเปนตองการทราบต าแหนงทแนนอน ในกระบวนการท าแผนทระบบดจทลน เรองต าแหนงหรอพกด

ภมศาสตรจะมความส าคญมาก โดยเฉพาะงานทเกยวของกบการพฒนาพนท การวดขนาดพนท การ

ก าหนดขอบเขต การระบต าแหนงสถานทส าคญตางๆ เปนตน เครองมอนเหมาะส าหรบการส ารวจ

ชมชนเบองตน ในระหวางการฝกปฏบตการใชอปกรณจพเอสแลว สงเกตไดวา ชาวบานเรม งง กบ

อปกรณชนดน เพราะไมเคยใชหรอเหนมากอนเลย และไมรวามความจ าเปนและส าคญอยางไร บางคน

กอยากรอยากเหน ลองเอามากดดต าแหนงทตง อบต. ในการนวทยากรไดอธบายถงประโยชนของจพ

เอส และการน าไปประยกตใชในดานตางๆ เปนสวนหนงของการเตรยมแผนท แมในการท ากจกรรมนจะ

ไมเนนการน าจพเอสมาใชโดยตรง แตกท าใหชาวบานไดรจกกบอปกรณส ารวจทตองใชรวมกนในการ

ส ารวจพนท หรอแมแตการเกบขอมลหลงคาเรอนของโรคตางๆในหมบานได แลวกน าพกดเหลานมา

ก าหนดลงบนระบบจไอเอสได

ห น า | 33

โครงการ ฟนฟสขภาวะชมชนทประสบอทกภย ภายใตการสนบสนนของ สสส. ป 2555 โดย ศอช.ต. เหลา อ.โกสมพสย จ.มหาสารคาม

เรยนรการใชเครองมอ จพเอส ส าหรบการส ารวจพนท

ห น า | 34

โครงการ ฟนฟสขภาวะชมชนทประสบอทกภย ภายใตการสนบสนนของ สสส. ป 2555 โดย ศอช.ต. เหลา อ.โกสมพสย จ.มหาสารคาม

เรยนรวธการซอนทบขอมล เพอก าหนดแผนทการใชทดน

ห น า | 35

โครงการ ฟนฟสขภาวะชมชนทประสบอทกภย ภายใตการสนบสนนของ สสส. ป 2555 โดย ศอช.ต. เหลา อ.โกสมพสย จ.มหาสารคาม

แบบส ารวจลกษณะการใชทดน

อบต.เหลา อ.โกสมพสย จ.มหาสารคาม

ทอย...........................................................................ส ารวจเมอ......................พศ. 2555

ระดบท 1 ระดบท 2 สญลกษณ หมายเหต

1=ทอยอาศย 1A= บาน

1B= วด

2=พนทการเกษตร 2A=ไรมนส าปะหลง

2B=นาขาว

2C= ไรออย

3=พนทปา 3A=ปาอนรกษ

3B=ปาชมชน

4= เสนทางคมนาคม

5=ทงหญา

6=แหลงน า 6A= ล าหวย

6B=บอ สระน า บอปลา

7= อนๆ

ห น า | 36

โครงการ ฟนฟสขภาวะชมชนทประสบอทกภย ภายใตการสนบสนนของ สสส. ป 2555 โดย ศอช.ต. เหลา อ.โกสมพสย จ.มหาสารคาม

แบบส ารวจ สขภาวะชมชน

ขอมลส ารวจต าแหนงผปวยโรค.................................หมท.................บาน.........................

ล าดบท ชอ-สกล บานเลขท หมายเหต

.

.

.

…

ห น า | 37

โครงการ ฟนฟสขภาวะชมชนทประสบอทกภย ภายใตการสนบสนนของ สสส. ป 2555 โดย ศอช.ต. เหลา อ.โกสมพสย จ.มหาสารคาม

นอกเหนอจากการไดขอมลเชงกายภาพทเปนลกษณะการใชทดนเปนเปาหมายของการท าแผน

ทแลว วทยากรและชาวบานยงไดสานสมพนธการท างานรวมกนอกดวย ท าใหชาวบานไดรจกทม

วทยากรทแตกตางไปจากทมอนๆทลงพนทน เพราะเปนทมงานทลงไปใหชาวบานไดปฏบตจรง ท าจรง

ไดจรง วทยากรเปนเพยงผจดการและท าใหขอมลมการเชอมโยงอยในระบบการท าแผนท แตเงอนไขอย

ทการคนขอมลสชาวบาน เมอชาวบานใหขอมลอะไรมาขอมลนนกจะกลบลงไปยงชาวบานเชนเดม

ดงนนขอมลจงมความส าคญมาก และตองพถพถนและตรวจสอบใหถกตองกอนทจะน ามาใหวทยากร

จดการ นคอภารกจส าคญทแกนน าตองรบผดชอบตอขอมลทใหมา ในระหวางการท าแผนทสงทสงเกต

ไดคอไดเหนความเคลอนไหวตางๆทก าลงเกดขนในชมชนดวย

แกนน าคนหนงพดวา “ แผนทนจะเปนสวนหนงของการบรหารจดการพนทระดบหมบาน ซง

พวกเราไมเคยมมากอนเลย การทวทยากรลงมาใหความรและท าแผนทใหนนเปนเรองทด มาก สวน

หมบานใดไมไดใหความรวมมออยางตอเนอง กเปนผลจากการทเขาไมไดเหนความส าคญ ดงนนเมอ

โครงการแลวเสรจ อาจพบวาบางหมบานจะมแผนทครบถวน แตบางหมบานอาจจะไมมเลยหรอมบาง

นนกจะเปนภาพสะทอนถงระดบความรวมมอ และแสดงใหเหนวาในขณะทหมบานอนเขามแผนทครบ

กนแลว แตหมบานตนเองมไมครบกตองกลบไปตอบค าถามของลกบานตนเอง....”

เสยงสะทอนนท าใหผเขยนคดไปในทางเดยวคอ ความขดแยงในหมบานจะดวยสาเหตใดกตาม

แตในฐานะทเปนนกวชาการนนประเดนความขดแยงไมใชเรองใหญ การมองภาพและกาวขามความ

ห น า | 38

โครงการ ฟนฟสขภาวะชมชนทประสบอทกภย ภายใตการสนบสนนของ สสส. ป 2555 โดย ศอช.ต. เหลา อ.โกสมพสย จ.มหาสารคาม

ขดแยงตางหากทเปนทางออกของการลงพนท เพราะเราไมสามารถแกปญหาความขดแยงไดอยาง

เบดเสรจ แลวกไมมสตรส าเรจดวย การทมวแตไปพะวงอยกบความขดแยงยอมไมเกดผลใดๆตอการ

ท างานใหลลวงลงได นคอหลกการทใชในการท างานในชมชน เมอใดทลงพนทจะมงเนนไปทเปาหมาย

แลวลงมอปฏบตการตามแผนทวางเอาไว ปฏบตการท าแผนทในฐานะทเปนเครองมอหนง สามาระเปน

สะพานเชอมโยงใหชาวบานหนมาสนใจและท างานรวมกนไดเทานนเอง...กระบวนการพฒนาพนทเปน

เรองของการพดคย การตกลง การยอมรบ และการแลกเปลยนเรยนรซงกนและกนเทานน จงจะ

สามารถแกปญหาได...แผนทจงเปนเพยง output แต outcome อยทชาวบาน

บรเวณพนทบงกย

ห น า | 39

โครงการ ฟนฟสขภาวะชมชนทประสบอทกภย ภายใตการสนบสนนของ สสส. ป 2555 โดย ศอช.ต. เหลา อ.โกสมพสย จ.มหาสารคาม

เมอแกนน าไดเรยนรจากวทยากรแลว จากนนกจะมาถงการเรยนรจากผรในพนท ซงในการน

ทมวทยากรไดโยนค าถามลงในเวทชาวบานวา “งานทแกนน าท าอยนมนไปเชอมโยงกบอะไร เมอท าแลว

จะเกดอะไรในชมชน” ค าตอบทชาวบานรวมกนใหความคดเหนพอทจะท าใหเหนภาพกวางไดดงน

-ท าใหเกดการขบเคลอนการบรหารจดการพนทได และมแผนทระดบหมบานเปนของตนเอง ไว

แสดงถงศกยภาพวาไดลงมอลงแรงท าขนมา

-ไดความพงพอใจกบแผนททตนเองท าขน

-ไดรวาสงตางๆอยตรงไหน รจกแผนทการใชทดนระดบหมบาน

-ไดรถงระดบน าทวมในชวง 3 ปทผานมาวามขอบเขตแคไหน มหมบานใดไดรบผลกระทบบาง

จ านวนเทาไร มกครวเรอนโดยสามารถนบไดเปนรายหลงคาเรอน เพราะภาพถายดาวเทยมรายละเอยด

สงสามารถมองเหนไดชดเจน

-ไดเหนรายละเอยดในชมชนไดอยางชดเจน และสามารถบอกความสมพนธเชงพนทได

-ไดเหนการท างานในทกภาคสวนทมการขบเคลอนไปดวยกน เกาะเกยวเชอมโยงเกยวเนองกบ

อะไรบาง และงานของชมชนจะใชแผนทในการอธบายและขบเคลอนกจกรรมตางๆของชมชนในดาน

ตางๆได แตละหมบานกจะสามารถพฒนาโครงการหรอเขยนแผนชมชนไดโดยสอดคลองกบสภาพ

ความเปนจรงทางพนทแลวท าใหเกดประโยชนตอชมชน โดยชมชนเปนผจดการ เสนอแผนหรอโครงการ

ระดบหมบานไดดวยตนเอง

-ไดความรทกระจางขนทเกดจากการท างานรวมกน ท าใหแกนน าเหนภาพรวมในการท างาน

รวมกน อกทงยงไดความรสกทอบอนใจในการท างานของทกฝายและเกาะเกยวกนท างานรวมกนจงจะ

ส าเรจลงได ดงค าพดทวา “สามคคคอพลง”

ทายทสดวทยากรย าวา “งานทแกนน าก าลงท าอยนเปนงานทส าคญ ขอใหตงใจท าอยางสด

ฝมอ ใหค านงถงขอมลทใหมา หากขอมลไมถกตอง แลวเมอน าไปใชในเรองอนๆตอไป กจะใหผลทไม

ถกตองกลบคนมาเชนกน” และไดเพมเตมอกตอไปวา “สงทเราก าลงท าอยนเปนการท าความด การท

เราบอกวาท าไมได หรอยากเกนไปนนเปนเพราะเรายงไมไดลงมอท า แตพอลงมอท าแลวเรากจะเหน

ค าตอบทเรายงไมเขาใจ เรยนรถงสภาพพนทซงเปนบานเกดเมองนอนของเราเองวามลกษณะทาง

กายภาพอยางไร”

ห น า | 40

โครงการ ฟนฟสขภาวะชมชนทประสบอทกภย ภายใตการสนบสนนของ สสส. ป 2555 โดย ศอช.ต. เหลา อ.โกสมพสย จ.มหาสารคาม

การใหก าลงใจซงกนและกนเปนสงทดเหนไดจากบางหมบานทสามารถท าไดอยางรวดเรวและ

เขาใจวธการวาดแผนทกจะใหความชวยเหลอแกหมบานทยงไมเขาใจ ท าใหบรรยากาศเตมไปดวยการ

ชวยเหลอซงกนและกนเพอทจะท าใหงานในภาพรวมส าเรจได

เมอจบกจกรรม แกนน าทงหมดกทยอยกลบบานยงคงเหลอทมวทยากร ซงไมวากจกรรมใดๆ

เมอเสรจสนแลวกตองมานงทบทวน และถอดบทเรยนวาในแตละครงไดเรยนรอะไร ซงถอวาเปนเรองท

ส าคญมาก

สงทตงเปาไวพอท าไปแลวไดผลอยางทคาดหรอไม ไดจากการสงเกตของทมวทยากร ดงน

สงทได เชน ความมงมนพยายาม การท าการบานสงทกครงทใหกลบไปคดตอทบาน

ความรสกรบผดชอบตอขอมล ลกษณะความเปนผน าทด

สงทยงไมได เชน ความยากในการท าความเขาใจในรายละเอยดของแผนทภมประเทศ

เนองจากตองใชเวลาอบรมใหมากกวาน แกนน ายงอานแผนทไมคลอง

สงทไมคาดวาจะได แตกลบได เชน ความเอาใจใสในการลงมอปฏบตของบางหมบาน

ทเอาจรงเอาจง เกรงจะไมไดขอมลลงบนแผนท

สงทตองแกไข เชนการเตรยมสถานท ความพรอมของแกนน า ภารกจซอนทบกนกตอง

เลยงการนดพบออกไป

เพราะเวทนเปนเวทเสรมศกยภาพของแกนน าในการเปนผน าทด และรบผดชอบตอขอมล โดย

ตองมทกษะการวางแผนจดการพนทดวยตนเอง เพอน าความรทไดไปสการพฒนาชมชนของตนไดอยาง

เหมาะสมและสอดคลองกบสภาพพนทตอไป นอกจากนยงท าใหแกนน ารเทาทนกระบวนการพฒนา

พนท เมอใดทมโครงการหรอกจกรรมตางๆลงมาในชมชน กสามารถแสดงความคดเหน การใหเหตผล

บนหลกการและขอมลทถกตอง เพอการตดสนใจ และสามารถลดปญหาความขดแยงได

ห น า | 41

โครงการ ฟนฟสขภาวะชมชนทประสบอทกภย ภายใตการสนบสนนของ สสส. ป 2555 โดย ศอช.ต. เหลา อ.โกสมพสย จ.มหาสารคาม

นบตงแตจดเรมตน กลาง และปลาย พบวาความรสกในชวงแรกของชาวบานยงงงอยวา

วทยากรจะมาท าอะไร จะมาใหท าอะไรทยากเกนทชาวบานจะท าไดหรอเปลา เปนเรองทตนเองคนเคย

กบเวทชาวบานหรอเปนกระบวนการเดมๆ อยอกหรอไม หรอจะมาเอาขอมลกบชาวบานอกแลว พอเอา

ไปแลวกไมคนแกชาวบาน ซงหลายๆเวททผานมามกเปนเชนน แกนน าบางคนกยงคลางแคลงใจอย

เชนกน ปรากฏการณเหลานกไมไดเหนอความคาดหมายของทมวทยากรนก เพราะดวยประสบการณ

การท างานภาคสนามมาบาง กท าใหจบทางไดถกตองวา หากจะขอความรวมมอกบชาวบาน กตอง

แสดงเจตจ านงทชดเจน บอกวาจะมาท าอะไร แลวสงทชาวบานไดคออะไรหลงจากเสรจกจกรรม

ดงนนการท าความเขาใจในเบองตนจงเปนเรองจ าเปนทชาวบานตองรเปาหมาย จดประสงค

ผลทไดคออะไร หากเกดความไมไวเนอเชอใจกนแลว การท ากจกรรมในครงตอๆไป กจะท าใหเกด

อปสรรคได ทงการใชค าถาม ค าพด จงหวะ ความคดทอยเบองหลงการแสดงความคดเหน ทมวทยากร

กตองประเมนสถานการณทกจงหวะและขนตอน คนหาปญหาทเกดขนจากสมาชกในกลมวามโอกาสสง

ผลกระทบตอการท ากจกรรมในระยะยาวหรอไม หรอเปนเพยงปญหากระทบกนเลกๆนอยๆ และ

สามารถแกไขไดโดยการปฏบตจรงผานการท าแผนทชมชน

นอกจากนแลว ยงเกยวของกบความชดเจนของขอมลและเนอหาทจะไปจดกจกรรมในแตละ

ครง ซงบางครงทมวทยากรกตองใชวธการเลา เปรยบเทยบ ตงค าถาม การโยงขอคดใหม ใหความร

ใหมไปใชประโยชนไดอยางไร รวมไปถงการชวนคย ชวนคด การจบประเดนใหครอบคลม คยกนนอก

รอบในขณะรบประทานอาหาร หรอชวงเวลาวางตางๆ เพอคนหาเบองหลงความคดของชาวบาน

สภาพทไปเปนอย ปญหา อปสรรค คออะไร ทจะขบเคลอนงานหรอกจกรรมตอไป รวมไปถง

ขอเสนอแนะในการพฒนางาน ขอเสนอในการพฒนาวธการปฏบต แลวใครจะน ากลบไปท าตอ กบใคร

เมอไร อยางไร เกบขอมลอยางไร ตรวจสอบความถกตองไดอยางไร มผชวยในการด าเนนการเกบ

ขอมลหรอไม

ในการถอดบทเรยนหลงจบกจกรรมแตละครง ยงมเวลามากยงด เพราะเปนชวงทตองการ

สมาธและรวบรวมเหตการณทผานมา บางทหากทงไวนานอาจจะท าใหลมรายละเอยดลงไปไดบาง

ห น า | 42

โครงการ ฟนฟสขภาวะชมชนทประสบอทกภย ภายใตการสนบสนนของ สสส. ป 2555 โดย ศอช.ต. เหลา อ.โกสมพสย จ.มหาสารคาม

ทายสด ทมวทยากรในฐานะเปนผด าเนนการตลอดโครงการ และไดเขยนเลาสถานการณตางๆ

เพราะคลกคลอยกบชาวบานในชวงเวลาหนง ไดสงเกตเบองหลงกระบวนการเรยนรผานการท า

กจกรรมในแตละชวงไดวา การถายทอดใหรลกถงเบองหลงความคดของชาวบานใหได เพอทจะท าให

ทมวทยากรไดปรบแนวทางหรอออกแบบการเรยนรใหเหมาะสมกบแกนน าในครงอนๆ ตอไป กลมแกน

น าไดพดถงการบรหารจดการพนทซงเปนมตใหมส าหรบชาวบาน และถอวาเปนเรองทละเอยดออน

นอกจากจะค านงถงปจจยตางๆ รอบดานแลว ทงทางดานประชากร เศรษฐกจ สงคม รวมถง

ทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม ยงตองมการใชเทคโนโลยทางดานขอมลและสารสนเทศเชงพนทท

มศกยภาพสงในการน าเขาขอมล จดเกบ วเคราะหและประมวลผล รวมถงการสรางแบบจ าลองเพอ

สนบสนนการตดสนใจ ในการบรหารจดการใหด าเนนไปอยางมประสทธภาพ อยางไรกตามประเดนท

ละเลยไมไดในกระบวนการบรหารจดการแบบบรณาการเพอการพฒนาทยงยน คอการมสวนรวมของ

ชาวบาน ซงประกอบไปดวย

กระบวนการรบฟงความคดเหนและความตองการ

การมสวนรวมในการประชม รบฟงขอมลขาวสาร

การชวยเหลอซงกนและกนทงก าลงกายและความคด

การตดตาม ตรวจสอบการท างาน

การวเคราะหสถานการณรวมกน

อนๆ

อยางไรกตามหากจะตองท าวธการหรอกระบวนการไปประยกตใช กไมควรลมการเชอมโยง

ความรสการปฏบตนนกคอ บรบท และ กลยทธ ในการประยกตใชความรใหสอดคลอง เพราะใน

โครงการตางๆของภาครฐมากมายหลายโครงการในอดต ประสบความลมเหลวอยางไมเปนทาเพราะ

ขาดความรวมมอ ขาดการยอมรบ และขาดความรวมแรงรวมใจของประชาชนในพนท ซงในทางปฏบต

แลว ยอมเปนไปไมไดทหนวยงานรฐ ซงตงมาเพอท างานใหกบประชาชน จะสามารถกดกนประชาชน

ออกจากกระบวนการพฒนาแลวจะสามารถด าเนนโครงการใหประสบความส าเรจไดอยางไรปญหา

และอปสรรค โดยเฉพาะกบรฐธรรมนญฉบบใหมซงก าหนดไวอยางชดเจนถงกระบวนการและสทธการ

มสวนรวมของประชาชนในทกระดบทจะกระทบความเปนอยของประชาชนอยางชดเจน (ดงแผนภม)

ห น า | 43

โครงการ ฟนฟสขภาวะชมชนทประสบอทกภย ภายใตการสนบสนนของ สสส. ป 2555 โดย ศอช.ต. เหลา อ.โกสมพสย จ.มหาสารคาม

ทายทสดแลวกระบวกการพฒนาพนทเชงบรณาการ คอการผสมผสานความตองการของ

ประชาชนในพนทเขากบศกยภาพและตนทนทางสงคมทรองรบ ผนวกเขากบแนวนโยบายและวสยทศน

ในการพฒนาประเทศของรฐ เพอมงระดบคณภาพชวตและความเปนอยใหกบสงคมสวนรวม ทงสงคม

มนษย และสงคมระบบนเวศของทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม ซงระบบการพฒนาฐานขอมล

ชมชนและทองถนเพอการบรหาร ถอเปนมตใหมของความพยายามในการบรหารจดการพนทและสราง

เครอขายองคความรเพอใหผทสนใจและผทเกยวของกบการพฒนาชมชนและทองถน มฐานขอมล

ส าหรบการวเคราะหพนท การวางแผนและการแกไขปญหา มแนวคดในการท างานทอยบนพนฐานของ

ขอมลเชงพนทรองรบ และคาดวาจะชวยใหการวางแผนการพฒนาชมชนและทองถนใหด าเนนไปอยางม

ประสทธภาพ สอดคลองกบความตองการและศกยภาพของพนทเพอกอใหเกดการพฒนาประเทศอยาง

ยงยนสบไป....

กำรเปลยนแปลงคณภำพชวต

และกำรพฒนำทยงยน

การเปลยนแปลงการรบร การเปลยนแปลงองคความร

การเปลยนแปลงเทคโนโลย

การส ารวจพนท

การปรบเปลยนเชงนโยบาย

สงกระตนจากภายนอก

การเปลยนแปลงองคกรและสถาบน

กำรเปลยนแปลงพฤตกรรมและสงคม

เครองมอการพฒนาเชงพนท