BBAAEE vvee TTüürrkkiiyyee AArraass››nnddaa TTiiccaarreett vveeYYaatt››rr››mm ‹‹flflbbiirrllii¤¤ii

AAhhmmeedd AAll UUssttaazz**

Çev. Caner Sancaktar

GGiirriiflfl

Birleflik Arap Emirlikleri (BAE) ve Türkiye aras›ndaki iliflkiler son birkaçy›ld›r geliflmektedir. ‹lk olarak, BAE’nin de üyesi oldu Körfez ‹flbirli¤i Kon-seyi (K‹K) düzeyinde, serbest ticaret bölgesi oluflturmak amac›yla May›s2005’te Türkiye ile bir anlaflma imzalanm›flt›r. Sözü edilen anlaflma K‹K veTürkiye aras›ndaki iktisadi ve ticari iliflkileri geniflletme ve serbestlefltirmeamac›yla yap›lm›flt›r.1 Bu anlaflman›n bir sonucu olarak, iki taraf aras›nda tica-ret ve yat›r›m iflbirli¤ini gelifltirmenin yöntemlerini tart›flmak üzere toplant›lardüzenleyecek olan bir birleflik komite oluflturulmufltur. Bu anlaflma, K‹K’in veTürkiye’nin di¤er ülkeler ile ikili görüflmeler yapma haklar›n› hiçbir flekildeetkilemeyecektir. Ayr›ca bu anlaflma, serbest ticaret anlaflmas› (STA) görüflme-leri için bir platform oluflturmufltur. K‹K ile Türkiye’nin STA görüflmelerini buy›l içinde bafllatmalar› umuluyor.2

BAE, son birkaç y›l içerisinde Türkiye’ye pek çok üst düzey resmi ziyaretdüzenlemifltir. Abu Dabi Ekonomi Departman› Baflkan› Sheik Hamid bin ZeydNahyaan Ekim 2005’te Türkiye’yi ziyaret etmifltir. Bu ziyaret s›ras›nda Türkhükümetinden temsilciler ve ifladamlar› ile iki ülke aras›nda var olan iktisadiiflbirli¤i olanaklar› ve Türk firmalar› için BAE’nde yat›r›m imkanlar› konular›tart›fl›lm›flt›r. Ayn› y›l içinde BAE Baflkan Yard›mc›s› ve Baflbakan› Rashid AlMaktoum Türkiye’yi ziyaret etmifltir ve ortak proje imkanlar› konusunda hü-kümet ile görüflme yapm›flt›r.

BAE ve Türkiye aras›nda iflbirli¤i gelifltirmek için çok say›da neden mev-cuttur. Her ikisi de yüksek büyüme oranlar›na sahip olan aç›k ekonomilerdir.Ayr›ca her iki ülkenin enerji, ileri teknoloji, turizm, çeflitli sanayi dallar› vehatta tar›m alanlar›nda iflbirli¤i için bir temel oluflturabilecek çok say›da ortakç›karlar› vard›r. Tüm bunlardan baflka, BAE’nin Türkiye’deki do¤rudan ya-banc› yat›r›mlar›, ABD ve AB’nin yat›r›mlar›ndan sonra üçüncü s›radad›r ve

.... 231

çok önemli bir konuma sahiptir. Bu do¤rudan yabanc› yat›r›mlar, Duba-i Property Company’nin önümüzdeki y›llarda Türkiye’ye 5 milyar Amerikandolar› de¤erinde bir yat›r›m yapmay› planlamas›ndan dolay› daha da artacak-t›r.3

Sekiz bölümden oluflan bu tebli¤i BAE ve Türkiye aras›ndaki ticari iliflki-leri ve her iki ülkedeki potansiyel yat›r›m imkanlar›n› tart›fl›yor. ‹lk bölüm,BAE ekonomisinin k›sa bir özetini sunuyor. ‹kinci bölüm, BAE’nin petrol vegaz sanayisine odaklan›yor. Üçüncü ve dördüncü bölümler, BAE’ndeki ticariiliflkilerin ve yat›r›mlar›n bugünkü durumu hakk›nda genel bir bilgi veriyor veözellikle iki ülke aras›ndaki ticaret ve yat›r›m iflbirli¤ine vurgu yap›yor. Beflin-ci bölüm, BAE’nde ticaret ve yat›r›m sahalar›n› anlat›yor. Son bölüm, iki ülkearas›ndaki iktisadi iflbirli¤i düzeyini yükseltmek için öneriler sunuyor.

11.. BBAAEE EEkkoonnoommiissiinnee GGeenneell BBaakk››flfl

2005 y›l›nda 133.8 milyar dolara ulaflan GSY‹H ile BAE, Ortado¤u ve Or-ta Asya’n›n dördüncü büyük ekonomisi haline gelmifltir. Bu seviyeye süreklibüyüme ve ekonominin çeflitlenmesi sayesinde ulafl›lm›flt›r. Hem petrol hemde petrol d›fl› sektörler bu büyümeye büyük katk› sa¤lam›flt›r.

Uluslararas› Para Fonu (IMF)’ye göre, reel GSY‹H büyüme oran› 2005 y›-l›nda %8’e ulaflm›flt›r ve bu oran BAE’ni büyüme oranlar› s›ralamas›nda OrtaDo¤u ve Orta Asya’da 6. s›raya yerlefltirmifltir. 2004 y›l›nda, daha önceki y›l-larda da oldu¤u gibi, petrol sektörü GSY‹H’ye %30’dan daha fazla bir katk›sa¤lam›flt›r. BAE’nin petrol gelirleri 2004 ile 2005 y›llar›nda y›ll›k %41 ora-n›nda bir art›fl göstererek 29,63 milyar dolardan 41,77 milyar dolara artm›flt›r.4

Yüksek büyüme oranlar› göstermifl olan di¤er sektörler inflat, toptan ve pera-kende ticaret, gayrimenkul ve ifl hizmetleri olmufltur. 2001–2004 dönemindeülke içinde gerçeklefltirilen dev projeler, inflat ve gayrimenkul sektörlerinde s›-ras›yla y›ll›k %15 ve %18 büyüme sa¤lam›flt›r. (Bkz. Tablo 1).

232 TTüürrkk--AAssyyaa KKoonnggrreessii

TTaabblloo 11.. BAE sektörler itibariyle GSY‹H (2001-2004)

Kaynak: BAE Ekonomi Bakanl›¤› ve yazar›n hesaplamalar›

Son dönemde meydana gelen petrol fiyatlar›ndaki art›fl, BAE hükümetini,iktisadi reformlar ve özellikle ekonomiyi çeflitlendirilme stratejisi hakk›ndakiuzun dönemli planlar›ndan vazgeçirmedi. Çeflitlendirme stratejisi, ülkenin pet-role olan iktisadi ba¤›ml›l›¤›n› azaltmak amac›yla petrol d›fl› sektörlere yat›r›myap›lmas›n› ve bu sektörlerin gelifltirilmesini hedeflerken, iktisadi reformlar,özel sektörün ülke ekonomisindeki rolünü artt›rmay› amaçl›yor.

BAE, ekonominin çeflitlendirilmesini teflvik amac›yla belirlenmifl olan sonderece agresif ve aktif bir sanayi politika uygulamaktad›r. Örne¤in, petrol d›-fl› sektörlerin geliflimini teflvik etmek amac›yla, ekipman, yedek parça, inflatmalzemeleri ve hammadde gibi tüm sanayi girdileri gümrük tarifelerinden mu-af k›l›nd›. Petrokimya sanayi, ihracat sektörü, havac›l›k sanayi, telekomüni-kasyon ve finansal hizmetler gibi özel önem gösterilen sektörlerin hepsi çeflit-lendirme stratejisinin birer parçalar›d›rlar.

Çeflitlendirme stratejisinin ilk uygulamaya konmas›ndan itibaren, petrolünGSY‹H’ye olan toplam katk›s› 1980’li y›llardaki üçte ikilik orandan bugünkü%30’luk seviyesine geriledi. Dolay›s›yla BAE ekonomisi, sürekli ve baflar›l›bir biçimde petrole daha az ba¤›ml› ve petrol fiyatlar›ndaki dalgalanmalardandaha az etkilenir hale gelmektedir.

BAE hükümeti, kiflisel ve kurumsal gelirlere konan vergilerin kald›r›lma-s›, kullan›ma haz›r ifl olanaklar›n›n sunulmas›, sosyal ve iktisadi istikrar gibiçeflitli teflvikler ve imkanlar sa¤layarak ülkeyi ifl yapma ve yabanc› yat›r›mlariçin ideal bir çevre haline getirmifltir. ‹fl kurmak için daha fazla teflvik ve ola-nak sa¤layan çok say›da serbest ticaret bölgesi oluflturuldu.

K›sa bir zaman içinde BAE, Orta Do¤unun ticaret merkezi haline gelmifl-tir. BAE ekonomisi ayr›ca, kifli bafl›na gelir bak›m›ndan dünyan›n en zenginon ülkesinden birisi haline gelmifltir. 2005 y›l› itibariyle BAE’nin kifli bafl›naGSY‹H’si 29.100 $’d›r. Bu yüksek gelir seviyesi, 2004 y›l› sonu itibariyle 4,3milyon nüfusu olan BAE’ni bölgede önemli bir pazar haline getiriyor.

22.. PPeettrrooll vvee GGaazz SSaannaayyiissii

.... 233

* Birleflik Arap Emirlikleri Stratejik Çal›flmalar ve Araflt›rma Merkezi. Bu metin, 25-26 May›s2006 tarihlerinde Barcelo Eresin Hotel’de düzenlenmifl olan Birinci Uluslararas› Türk-AsyaKongresi’nde tebli¤i olarak sunulmufltur. Bu metinde yer alan düflüncelerin hepsi metnin yazar›naaittir.

BAE dünyan›n beflinci büyük petrol rezervlerine sahiptir. BAE yaklafl›k97,8 milyar varil petrol rezervine sahip olup, bu rakam dünya petrol rezervle-rinin yaklafl›k %8,2’sini oluflturuyor. BAE ayr›ca 6,06 trilyon metreküp iledünyan›n beflinci büyük do¤al gaz rezervine sahiptir. Bu rakam, dünya toplamdo¤al gaz rezervlerinin yaklafl›k %3,4’ünü oluflturuyor. Tablo 2, BAE’nin sa-hip oldu¤u petrol ve do¤al gaz rezervlerini di¤er ülkelerin rezervleri ile birkarfl›laflt›rmas›n› veriyor. BAE’ide petrol ve gaz rezervlerinin büyük k›sm›Abu Dabi emirli¤inde bulunuyor. Abu Dabi emirli¤i BAE’nin petrol ve do¤algaz rezervlerinin yaklafl›k %90’›n› elinde bulunduruyor. BAE 2004 y›l›ndayaklafl›k 2,5 milyon b/d ham petrol ve yaklafl›k 49,9 milyar metreküp do¤algaz üretti.5

TTaabblloo 22.. Petrol ve Do¤al Gaz Rezervleri (2004)

Kaynak: BP Statistical Review of World Energy, June 2005

BAE önümüzdeki befl y›l içerisinde ham petrol üretim kapasitesini 3,5 mil-yon b/d’ye ç›karmaya çal›fl›yor.6 BAE’nin en büyük petrol flirketi olan AbuDhabi National Oil Company (ADNOC) ve bu flirketin yan kurulufllar› petrolve gaz üretimi kapasitesini artt›rmak amac›yla pek çok büyük proje bafllatt› vegenifl kapsaml› planlar haz›rlad›. Haz›rlanan planlar 2006 y›l›nda toplam 2,7milyon b/d üretmeyi ve üretim miktar›n› 2015 y›l›na kadar 4 milyon b/d’ye ç›-karmay› hedefliyor.7 Bir proje, Upper Zakum Field’in kapasitesini 550.000b/d’den 2008 y›l›nda 750.000’e ve 2010 y›l›nda 1,2 milyon b/d’ye yükseltme-yi amaçl›yor. Di¤er önemli petrol flirketleri olan ADCO üretimi 1,45 milyonb/d’ye ve ADMA-APCO üretimi 600.000 b/d’ye ç›karacaklar.

Dört adet do¤al gaz iflleme tesisi içeren Habshan Gas Complex Expansionprojesinin ikinci aflamas› 1 milyar dolara mal olacakt›r. Katar, Umman ve BA-E’nden gelen do¤al gaz flebekelerini birbirine ba¤layacak olan Dolphin proje-si 10 milyar dolar tutar›ndad›r.8 TAKREER flirketi Fujairah Emirli¤inde 4 mil-yar dolar de¤erinde bir rafineri kurmay› planlamaktad›r. Bu ve bu gibi di¤erpek çok büyük proje yabanc› flirketler BAE’nde yat›r›m imkanlar› sunmakta-d›r.

33.. BBAAEE –– TTüürrkkiiyyee TTiiccaarreett ‹‹lliiflflkkiilleerrii

BAE, kifli bafl›na gelir düzeyi yüksek ve y›ll›k ticaret fazlas› büyük olan li-beral ve son derece çeflitlenmifl bir ekonomidir. BAE’nin büyüyen ekonomikgücü ve düflük gümrük tarifeleri, bu ülkeyi çok tarafl› ticaret sistemlerinin

234 TTüürrkk--AAssyyaa KKoonnggrreessii

önemli bir savunucusu ve taraftar› haline getirmifltir.

BAE Nisan 1996 tarihinde Dünya Ticaret Örgütü’ne üye oldu. K‹K 1999y›lda Gümrük Birli¤i oluflturmaya karar verdi. 1 Ocak 2003 tarihinde yürürlü-¤e girmifl olan Gümrük Birli¤i, K‹K üyesi olmaya ülkelerden gelen 1.500 it-halat kalemine sadece %5 gümrük vergisi koydu. Ayr›ca, Gümrük Birli¤i an-laflmas› gere¤i, di¤er ülkelerden ithal edilmifl olan ürünler, K‹K içinde her han-gi bir ek gümrük vergisi ödenmeksizin serbestçe dolaflabilmektedir. 2005’teAbu Dabi’de toplanan K‹K’in son zirvesinde liderler, K‹K’i 2007 y›l›na kadarbir ortak pazara dönüfltürmeye ve 2010’un sonunda ortak paraya geçmeye ka-rar verdiler. K‹K ortak pazar› 30 milyondan daha fazla bir nüfusu oluflturuyor.

Çok say›da ortak ülke ile ikili görüflmeler sürdürülmektedir. Nisan 2004’teABD ile bir Ticaret ve Yat›r›m Anlaflmas› imzaland› ve Mart 2005’te BAE ileABD aras›nda STA görüflmeleri bafllat›ld›. BAE ayr›ca Mart 2005 tarihindeSingapur ile ‹ktisadi, Ticari ve Teknik ‹flbirli¤i Anlaflmas› imzalad›. BAE,Avustralya ile STA görüflmelerini 2005’te bafllatt›.

BAE’nin toplam ihracat hacmi 1993 y›l›nda 25,6 milyar dolardan 2004 y›-l›nda 82,5 milyar dolara yükseldi. Bu durum, y›ll›k %12,3’lük bir art›fl demek-tir. Ayn› y›llar aras›nda %10,7 oran›nda bir art›fl gösteren toplam ithalat hac-mi, 20,9 milyar dolardan 61,5 milyar dolara yükselmifltir. 1993-2004 dönemiboyunca ticaret dengesi pozitif olmufltur ve 1993 y›l›nda 6,6 milyar dolardan2004 y›l›nda 21,1 milyar dolara yükselmifltir. BAE’nin bafll›ca ihracat ürünle-ri ham petrol (toplam ihracat›n %36’s›n› kapsar), do¤al gaz ve alüminyumdur.BAE büyük oranda imalat ürünleri, makine, g›da ürünleri ve tafl›mac›l›k ile il-gili araç ve ekipman ithal etmektedir.

Türkiye’nin uygulad›¤› gümrük vergi oranlar› genellikle düflüktür. DünyaBankas›, Türkiye’nin gümrük vergi oran›n›n 1999 y›l›nda %4,5’ten 2003 y›-

.... 235

l›nda %2’ye düfltü¤ünü aç›klad›. GSY‹H’nin %25’ini karfl›layan d›fl ticaret,Türkiye’nin ikinci büyük iktisadi sektörüdür.9 Dünya Ticaret Örgütü’ne göre,sa¤l›k ve çevre ile ilgili alanlarda ithalat lisans› uygulamas›na baflvurulmakta-d›r. Türkiye, üçüncü taraf ülkelerden ithal edilen tar›m d›fl› ürünler konusundaAB politikalar›n› uygulamaktad›r.

2006 y›l› itibariyle 70,4 milyonluk10 büyük bir pazara sahip olan Türki-ye’nin dünya ile olan ticareti büyümektedir. Türkiye’nin toplam ticaret hacmi1994 – 2004 döneminde y›ll›k ortalama %14’lük art›fl göstererek 18,1 milyardolardan 67 milyar dolara yükselmifltir. Türk ekonomisi Bat› teknolojisi kulla-nan modern sanayi ile geleneksel tar›m sektörünün bir kar›fl›m›d›r. Ülkenin enbüyük endüstriyel faaliyeti tekstil ile giyim imalat›d›r. Türkiye g›da ürünleri,tekstil ve temel giyim ürünleri, metal imalat ürünleri ve tafl›mac›l›kta kullan›-lan araçlar ile ekipman ihraç ediyor. Bafll›ca ithal edilen ürünler ise makine,kimyasal ürünler, yar› ifllenmifl g›da ve yak›tt›r.

BAE genel olarak Türkiye ile iyi bir ticari iliflkiye sahiptir. 1998-2004 dö-neminde BAE’nin Türkiye’den yapt›¤› ithalat hacmi son derece büyüyereky›ll›k %29,8 oran›nda art›fl gerçekleflmifltir. Türkiye’den yap›lan ithalat›n top-lam tutar› 1998 y›l›nda 233 milyon dolardan 2004 y›l›nda 1,1 milyar dolarayükselmifltir. Tablo 3’ün gösterdi¤i gibi, Türkiye’den yap›lan ithalat›n de¤eri,K‹K’ten yap›lan ithalatt›n de¤erinden daha h›zl› artm›flt›r. 2004 y›l›nda Türki-ye’den yap›lan ithalat, BAE’nin toplam ithalat›n›n %2,02’sini oluflturmufltur.Ayn› y›l içinde BAE’nden yap›lan ithalat, Türkiye’nin toplam ithalat›n›n

%0,19’unu oluflturmufltur. ‹thalattaki art›fla karfl›n, 1998-2004 y›llar› boyuncaBAE’nin Türkiye’ye yapm›fl oldu¤u ihracat küçük bir düflüfl göstererek 21

milyon dolardan 19 milyon dolara azalm›flt›r. Türkiye’ye yap›lan re-export11

ise daha büyük bir düflüfl göstererek 1998’de 177 milyon dolardan 2004’te 59milyon dolara azalm›flt›r.

236 TTüürrkk--AAssyyaa KKoonnggrreessii

TTaabblloo 33.. BAE’nin Türkiye ve K‹K ile ticareti (1998–2004, milyon ABDdolar›)

Kaynak: BAE Ekonomi Bakanl›¤›

Türkiye, BAE’nin 13. ithalat, 47. ihracat orta¤›d›r (bkz. Tablo 4). Türki-ye’nin BAE ile yapt›¤› ticaretteki ticaret fazlas› 1998 y›l›nda 35 milyon dolar-dan 2004 y›l›nda 956 milyon dolara yükselmifltir.12 ‹ki ülke aras›ndaki ticarethacmi 2005 y›l›nda 1,5 milyar dolara ulaflm›flt›r. Ayr›ca, Eylül 2005’te topla-nan BAE - Türkiye ‹fl Formu’nda Baflbakan Erdo¤an’›n da belirtti¤i gibi, Tür-kiye, BAE ile olan ticaret hacmini 2011 y›l›na kadar 6 milyar dolara ç›karma-y› hedefliyor.13

TTaabblloo 44.. Türkiye ve BAE’nin En Büyük 5 ‹hracat - ‹thalat Ortaklar›n›n S›-ralamas› (2004)

Kaynak: UAE Ministry of Economy, BAE Fact Sheet, Market Informationand Analysis Section. Australia, 2004, UAE the World Factbook CIA, US 2May 2006.

BAE’nin Türkiye’den ithalat etti¤i bafll›ca ürünler demir ve çeliktir. 2004y›l›nda BAE, Türkiye’den 642,6 milyon dolar tutar›nda demir ve çelik ithal et-mifltir. Bu iki ithalat kalemi, BAE’nin 2004’te Türkiye’den yapm›fl oldu¤utoplam ithalat›n %57,5’ini oluflturmufltur. BAE’nin Türkiye’ye yapt›¤› bafll›caihracat ürünleri ise elektrikli makineler, ses kay›t cihazlar› ve parçalar›d›r.2004 y›l›nda Türkiye’ye ihraç edilmifl olan bu ürünlerin toplam tutar› 19 mil-yon dolar olup, bu ülkeye yap›lm›fl olan toplam ihracat›n %24,3’ünü olufltur-mufltur. Bir baflka önemli ihracat kalemi alüminyumdur. 2004 y›l›nda Türki-ye’ye 11,3 milyon dolar de¤erinde alüminyum sat›lm›flt›r. Bu rakam, BAE’ninTürkiye’ye yapt›¤› toplam ihracat›n %14,5’ini oluflturur (bkz. Tablo 5).

TTaabblloo 55.. BAE – Türkiye Petrol D›fl› Ürünlerin Ticareti (2004, milyon ABDdolar›)

Kaynak: BAE Ekonomi Bakanl›¤›; yazar›n hesaplamalar›.

44.. BBAAEE –– TTüürrkkiiyyee YYaatt››rr››mm ‹‹lliiflflkkiilleerrii

.... 237

BAE, d›fla aç›kl›k bak›m›ndan Ortado¤u bölgesinin birinci, dünyan›n ise13 ekonomisidir.14 BAE pek çok sektörde yabanc› yat›r›mlar› teflvik etmekte-dir. Bunun bir sonucu olarak BAE’ne yap›lan do¤rudan yabanc› yat›r›mlar(DYY) 2005 y›l›nda 18 milyar dolara ulaflt›.15 BAE’nin dünyadaki DYY ak›fl›içindeki pay› 2003 y›l›nda %0,005’ten 2004 y›l›nda %0,13’e yükseldi. BA-E’deki DYY’ler ayn› zamanda Toplam Sabit Sermaye Bileflimi olarak da art-t›. Bu oran 2003 y›l›nda %0,2’den 2004 y›l›nda %4,6’ya yükseldi.16

Haziran 2005 tarihli Birleflmifl Milletler Ticaret ve Kalk›nma Konferans›(UNCTAD)’›n yay›nlad›¤› rapora göre, BAE di¤er ülkeler ile toplam 27, Tür-kiye ise toplam 70 ikili yat›r›m anlaflmas› imzalam›flt›r. Sadece iki K‹K ülkesi(Kuveyt ve Katar) Türkiye ile ikili yat›r›m anlaflmas› imzalam›flt›r.17

UNCTAD’›n hesaplamalar›na göre, 2004 y›l› itibariyle, ‹ç YDY Perfor-mans ‹ndeksinde BAE Türkiye’den daha üst s›rada yer al›rken, D›fl YDY Per-formans ‹ndeksinde Türkiye BAE’nden daha üsttedir. Tablo 6, her iki ülkenin‹ç ve D›fl YDY Performans ‹ndekslerindeki s›ralar›n› gösteriyor.

TTaabblloo 66.. ‹ç ve D›fl YDY Performans ‹ndeksi S›ralamas› (2004)

Kaynak: World Investment Report 2005, UNCTAD; www.uncted.org/wi

Son geliflmeler BAE’nin 2004 y›l› s›ralamas›ndaki yerini de¤ifltirecektir.2005 y›l›ndan itibaren BAE’nin özel ve kamu flirketleri, ülke içinde veya d›-fl›nda milyarlarca dolar de¤erinde devasa projeler bafllatm›fllard›r. BAE’ninulusal flirketleri kürsel çapta büyüdüler ve Arap ülkeleri, Türkiye, ABD, ‹ngil-tere dahil pek çok ülke pazar›na girdiler. Bu durumu gösteren son örnek, In-ternational Doncasters Aerospace Group’un Duba-i Holdig Company taraf›ndan sat›n al›nmas›d›r.

TTaabblloo 77.. BBAAEE’’nniinn BBaazz›› DD››flfl YYaatt››rr››mmllaarr›› ((22000055--22000066))

Kaynaklar: Gazeteler, makaleler ve web siteleri

BAE ve Türkiye karfl›l›kl› yat›r›m iliflkilerini daha fazla gelifltirmek ama-c›yla baz› anlaflmalar imzalad›lar. Bu anlaflmalardan birisi, çifte vergilendir-meden kaç›nmak amac›yla yap›lm›fl olan 1994 anlaflmas›d›r. Ayr›ca Ekim2005 tarihinde, iki ülke aras›nda yat›r›mlar› güvence alt›na alma anlaflmas› im-zaland›. Bu anlaflma, her iki ülkede yap›lan yat›r›mlar› ve faaliyet gösteren flir-ketleri korumak ve iki ülke aras›nda karlar›n transferini kolaylaflt›rmak ama-

238 TTüürrkk--AAssyyaa KKoonnggrreessii

c›yla düzenlenmifltir. Yat›r›mlar› güvence alt›na alma anlaflmas› ayn› zamanda,yat›r›mc›n›n haklar›n› yasal kamulaflt›rma ve millilefltirme uygulamalar›na

karfl› korumay› amaçlamaktad›r.18

AA))TTüürrkkiiyyee’’nniinn BBAAEE’’nnddeekkii YYaatt››rr››mmllaarr››:: Türk flirketlerinin BAE’ndekiyat›r›mlar› son birkaç y›lda artt› ve güçlendi. fiu anda 19 Türk flirketi BAE’ndefaaliyet halindedir.19 Türk ifladamlar›n›n Jebel Ali Serbest Ticaret Bölgesindefaaliyet gösteren 54’ten fazla flirketi bulunmaktad›r.20 BAE’nde bulunan Türkflirketlerinin büyük ço¤unlu¤u hizmet ve inflat sektörlerinde faaliyet gösteri-yorlar. Ayr›ca Türk flirketleri, Dubai’deki inflat ve altyap› projelerinde 2 milyardolardan fazla tutar›nda kontratlar yapm›fllard›r.21 2005 y›l›nda, bir Türk firma-s› olan Yap› Mekezi’yi de içeren dört flirketli konsorsiyum 512 milyon dolar-l›k Dubai Rapid Link projesini üstlenmifltir.22 Ayr›ca, 150’den fazla Türk fir-mas›n›n kendi makine, ekipman ve inflat malzemeleri ürünlerini tan›tt›klar›“Made in Turkey Exhibition” adl› sergi, Dubai Dünya Ticaret Merkezinde 22-25 May›s 2006 tarihlerinde gerçeklefltirilmifltir.

BB)) BBAAEE’’nniinn TTüürrkkiiyyee’’ddeekkii YYaatt››rr››mmllaarr››:: Dubai International Properties,Abu Dhabi Investment Authority (ADIA) ve Emaar Real-Estate Company(Emaar) taraf›ndan yap›lan yat›r›mlar› da içeren BAE’nin Türkiye’deki toplam

.... 239

yat›r›m hacmi 1,5 milyar dolar olarak hesaplan›yor. Dubai International Pro-perties gayrimenkul, tar›m ve turizm sektörlerinde toplam 5 milyar dolar tuta-r›nda yat›r›m yapmak için ‹stanbul Belediyesi ile bir protokol anlaflmas› imza-lad›. Bu anlaflma 500 milyon dolar de¤erindeki Dubai Towers’›n inflas›n› içe-riyor. ADIA, ‹stanbul’daki Sheragan Kampenski Hotel’in hisselerini elindebulunduruyor. The Abu Dhabi Fund for Development (ADFD), turizm sektö-ründe the Emirates & Anadol Company olarak 5,12 milyon dolarl›k bir yat›r›-ma sahip. ADFD’nin ayr›ca Antalya’da turizm alan›nda önemli baz› yat›r›m-lar› mevcuttur. Emaar Mart 2006’da, ‹stanbul flehrinde bir ortak Türk firmas›ile birlikte yaklafl›k 700 milyon dolar de¤erinde bir yat›r›m yapaca¤›n› aç›kla-d›.23 Ayr›ca, Al Seef Investments ve the Turkish Ayinvest Group hem BAE hemde Türkiye içinde bir stratejik ortakl›k oluflturdular. Bu stratejik ortakl›k, Du-bai ve ‹stanbul’da gerçeklefltirilecek olan ticaret, gayrimenkul ve turizm sek-törleri ile ilgili projeleri içeriyor.24 Dubai ‹slam Bankas›, sanayi, inflat ve teks-

til sektörlerinde Türkiye’de faaliyet gösteren flirketlere ve bu alanlarda gerçek-lefltirilecek olan projelere finansal hizmet sa¤lamak amac›yla ‹stanbul’da birtemsilcilik açm›flt›r.

55.. BBAAEE’’ddee PPoottaannssiiyyeell ‹‹mmkkaannllaarr››

BBüüyyüüyyeenn PPaazzaarr:: BAE’nin d›fl ticaretinin bu y›l içinde ve önümüzdeki y›l-lar boyunca büyüyece¤i tahmin edilmektedir. Güçlenen ekonomi ve büyüyennüfus nedeniyle mallara olan talebin artmas› bekleniyor.

BAE dünyan›n en yüksek nüfus art›fl oran›na sahiptir. BAE, Suudi Arabis-

240 TTüürrkk--AAssyyaa KKoonnggrreessii

tan ve ‹ran’›n ard›ndan Ortado¤u ile Orta Asya bölgelerinin en büyük üçüncüekonomisidir. 2006 y›l› sonuna kadar nominal GSY‹H’n›n 152 milyar dolaraulaflmas› tahmin ediliyor.25 Ayr›ca, K‹K ile Türkiye aras›nda serbest ticaret an-laflmas› görüflmeleri bu y›l içinde bafllayacakt›r.

ÖÖzzeelllleeflflttiirrmmee:: Kamu kurulufllar›n›n ve hizmetlerinin özellefltirilmesi, BA-E’nin uygulamakta oldu¤u iktisadi reform program›n›n önemli bir paças›d›r.The Abu Dhabi Water and Electricity Authority (ADWEA) kamu kurulufllar›-n› ve hizmetlerini özel yat›r›mc›lara açt› ve bu alanda yat›r›m yapmak isteyenyabanc› hisselerin %40 olmas›na izin verdi. Di¤er hükümet organlar›, örne¤inthe Abu Dhabi Department of Municipalities, bir k›s›m temizlik ve at›klar›nifllenip at›lmas› hizmetlerini özellefltirdi. Hükümet ayr›ca sahip oldu¤u ve kon-

trol etti¤i baz› sanayi dallar›n› özellefltirdi. Son olarak da, Abu Dabi hüküme-ti the Building Materials Company (ARKAN)’in hisselerinin bir k›sm›n› hal-ka açt›.

GGaayyrrii mmeennkkuulllleerr:: Büyük projeler kamuoyuna duyurulduktan ve uygula-maya sokulduktan sonra, BAE’nde gayri menkuller sektörü h›zla büyümeyegeçti. Bu sektörde gerçeklefltirilen projeler için yap›lan yat›r›mlar›n toplam tu-tar› 225 milyon dolar› aflt›.26 Dubai, önümüzdeki bir kaç y›l içinde gayri men-kuller sektörüne 81,7 milyon dolar yat›r›m yapmay› planl›yor.27 Ayr›ca, AbuDabi ve Dubai emirlikleri yak›n bir zamanda kendi gayri menkul pazarlar›n›düzenleyen yeni yasalar ç›kard›lar.28

BAE gayri menkuller sektörü yabanc›lara aç›kt›r ve Türk inflat ve yat›r›m

flirketlerine yat›r›m imkanlar› sunmaktad›r. Türk flirketlerinin bu alanda sahip

.... 241

olduklar› derin tecrübe ve geçmiflte gerçeklefltirmifl olduklar› baflar›l› ifller,BAE’ni cazip bir pazar haline getirecektir. BAE’nin gayri menkuller sektörün-de devam eden büyüme, ayn› zamanda BAE ile Türkiye aras›ndaki ticareti dedaha fazla oranda teflvik edip gelifltirecektir. Özellikle inflat malzemeleri ve di-¤er ilgili ürünlerin ticareti bu durumdan olumlu biçimde etkilenecektir (bkz.Ek B, Tablo 2).

YYeennii YYaabbaanncc›› YYaatt››rr››mm DDüüzzeennlleemmeelleerrii:: BAE, do¤rudan yabanc› yat›r›mlarrejimini liberalize etmeye ve ülke içindeki yat›r›m ortam›n› gelifltirmeye istek-li ve haz›r durumdad›r. Her ne kadar lokal ve global geliflmeler aras›nda uyumsa¤layabilmek amac›yla revize edilmesi gereken Ticari fiirketler Kanunu gibibir kaç eski yasa hala yürürlükte olsa da, BAE ticaret ve yat›r›m alanlar›n› kap-sayan yeni düzenlemeler yapm›flt›r. Bu ba¤lamda önerilen yeni Ticari fiirket-ler Kanunu, yabanc› yat›r›mc›lara BAE’nde baz› sektörlerde %49’dan fazlapay sahibi olabilmelerine izin verecektir.

BAE ayr›ca, Dünya Ticaret Örgütü’nün getirdi¤i yükümlülüklere uygunolarak kendi sektörlerini d›fla aç›yor. ‹nflat ve ticaret gibi baz› sektörler çoktan-d›r yabanc› yat›r›mc›lara aç›lm›fl durumdad›r. Telekomünikasyon gibi di¤ersektörler ise 5 y›ldan daha az bir süre içinde yabanc› yat›r›mc›lara aç›k halegetirilecektir.

BAE’nde gelir ve tüketim vergileri ile sermayenin veya karlar›n ana ülke-ye geri tafl›nmas› üzerinde k›s›tlamalar yoktur. ‹thalata uygulanan gümrük ve-riler son derece düflüktür (%5). Ayr›ca ifl kurma veya ifli bu ülkeye tafl›ma ko-nusunda büyük teflvikler ve avantajlar sa¤layan 15’ten fazla serbest ticaret böl-gesi mevcuttur. Tüm bu olanaklardan ve avantajlardan dolay› BAE, bir ifl mer-kezi haline gelmifltir ve çok say›da global flirketin karargah› durumundad›r.

PPeettrrooll vvee GGaazz:: 2006 y›l› sonunda yaklafl›k 2,7 milyon b/d’ye ulaflmas› tah-min edilen petrol üretimi ile BAE, dünyan›n en büyük petrol üreticisi ülkeler-den birisidir. BAE ayn› zamanda ifllenmifl petrol ve petrokimya ürünlerininüreticisi ve ihracatç›s›d›r. Türkiye ise tüketti¤i petrolün %90’›n› ithal etmekte-dir. Ekonominin daha da geliflmesi ile birlikte, petrol dahil, Türkiye’nin ener-ji tüketimi artacakt›r. 2004 y›l›nda Türkiye’nin petrol tüketimi 688.000 b/d’yeulaflt›. BAE, Türkiye’nin enerji ihtiyac›n›n karfl›lanmas› konusunda son dere-ce önemli bir potansiyel tedarikçi ülkedir. Ayr›ca, gelecekte BAE’nin petro-kimya sanayisinin büyümesi Türk firmalar›na, bu alanda gerçeklefltirilecekolan büyük projelerde önemli yat›r›m imkanlar› sa¤layacakt›r.

ÖÖzzeell SSeerrbbeesstt BBööllggeelleerr:: BAE, farkl› emirliklerde bulunan 15’ten fazla ser-

242 TTüürrkk--AAssyyaa KKoonnggrreessii

best bölgeye sahiptir. Bunlar aras›nda en baflar›l›s› olan Jebel Ali Free Zone,y›ll›k 8 milyar dolar gelir sa¤layan 2.200’ün üzerinde flirkete ev sahipli¤i ya-p›yor. Bu serbest bölgeler %100 sahiplik, sermaye ve kar›n tamam›n›n ana va-tana transfer edilebilmesi, ucuz enerji sa¤lanmas› ve geliflmifl altyap› gibi ya-banc› firmalar› cezbeden çok önemli teflvikler ve olanaklar sunuyor. BAE’ndefinansal hizmetlere, medyaya, teknoloji ve sa¤l›k hizmetlerine ev sahipli¤i ya-pan son dönemde infla edilmifl özel serbest bölgeler bulunmaktad›r.

BBaannkkaacc››ll››kk SSeekkttöörrüü:: BAE’de finansal hizmetler sektörü uzun bir süredenberi sürekli ve istikrarl› bir geliflme kaydetmektedir. BAE finansal sektöründeyaflan›lan en önemli güncel geliflme, finans yetene¤ine dayal› yeni büyük ser-maye piyasalar›n›n gelifltiriliyor olmas›d›r. BAE’nde 21’i yerli ve 26’s› yaban-c› olmak üzere toplam 46 banka mevcuttur. Bankalar›n toplam mal varl›klar›-n›n de¤eri 2003 y›l›nda 100 milyar solardan Eylül 2005’te 165,1 milyar dola-ra yükseldi.29 Bankalar›n BAE’ndeki karlar› hem son derece yüksektir hem deson derece düflük risk alt›ndad›r. Bankac›l›k sektörünün içinde bulundu¤u bü-yüme sürecinin devam edece¤i tahmin edilmektedir. Bu büyüme süreci, hükü-metin ekonomiyi çeflitlendirme stratejisi ve sürekli yenileri üretilen geliflmeprojeleri taraf›ndan destekleniyor ve cesaretlendiriliyor.

MMeennkkuull DDee¤¤eerrlleerr PPiiyyaassaass››:: BAE’nde menkul de¤erler piyasas› günümüz-de baz› sorunlarla karfl› karfl›ya olmas›na ra¤men, bölgedeki en h›zl› büyüyenpiyasalar ars›nda yer al›yor. BAE’ndeki menkul de¤erler piyasas› de¤er olarak2004 y›l›nda 144 milyar dolardan 2005 y›l›nda yaklafl›k 234 milyar dolarayükseldi. BAE menkul de¤erler piyasas›, Suudi Arabistan menkul de¤erler pi-yasas›ndan sonra bölgenin ikinci en büyük piyasas›d›r.

TTuurriizzmm:: Turizm sektörü BAE’nde en h›zl› geliflen sektörlerden bir olup,son on y›l içinde sürekli ve istikrarl› bir geliflme yaflamaktad›r. BAE seyahatve turizm sektörünün 2006 y›l› içinde 26,4 milyar dolar de¤erinde iktisadi fa-aliyet üretmesi tahmin ediliyor.30 BAE hükümeti, özellikle emirlikler düzeyin-de, bu sektörün geliflmesi için büyük yat›r›mlar yapmaktad›r. Hükümetin seya-hat ve turizm sektörü için bütçeden yapt›¤› harcama 2006 y›l›nda 296 milyondolara ulaflt›. Abu Dabi Emirli¤i, y›lda 20 milyondan fazla yolcuyu tafl›yanAbu Dabi International Airport flirketini büyütmek için 8,2 milyar dolardandaha fazla para harc›yor. Dubai, 2010 y›l›na kadar gelen turist say›s›n› 10 mil-yonun üzerine ç›karmay› umuyor. Dünya Seyahat ve Turizm Konseyi’nin BA-E hakk›nda yay›nlad›¤› rapor, BAE’nin seyahat ve turizm hizmetleri tüketimi-nin 2006 y›l›nda 5,6 milyar dolardan 2010 y›l›nda 9,8 milyar dolara yüksele-ce¤ini tahmin ediyor.31

66.. ÖÖnneerriilleerr

.... 243

Türkiye ile BAE aras›ndaki iktisadi iliflkiler sa¤l›kl› biçimde ifllemektedirve daha da geliflebilir bir durumdad›r. Bu bölüm, iki ülke aras›ndaki ticaret veyat›r›m iliflkilerinin nas›l gelifltirilebilece¤i konusunda baz› öneriler sunmakta-d›r.

• Her iki ülkenin birbirlerine sa¤lad›¤› yat›r›m ve ifl imkanlar›n›n daha iyibiçimde anlafl›labilmesi için iki ülke aras›nda karfl›l›kl› ifl ziyaretlerini artt›r-mak gerekir. Ayr›ca, düzenlenecek olan ifl sergileri ve fuarlar› her iki ülkeninulusal ürünlerini daha iyi tan›tacakt›r. Örne¤in fiubat 2006’da Konya flehrin-den gelen bir Türk delegasyonu Dubai Sanayi ve Ticaret Odas› taraf›ndan ka-bul edildi.32 Bu görüflmede Konya delegasyonu, Konya flehrindeki yedek par-ça, g›da, tar›m, tekstil ve daha baflka sektörlerde var olan yat›r›m olanaklar›n›anlatt›. Ayr›ca, Dubai Sanayi ve Ticaret Odas›, Jebel Ali Serbest Bölge Yöne-timi ve Dubai Turizm ve Ticaret Pazarlama Departman› ‹stanbul’da BAE Ti-caret Fuar› düzenledi.

• Ortak giriflim projeleri ve iflleri gelifltirmek gerekir. 2006 y›l› itibariyleTürkiye 70,4 milyonluk büyük bir pazara sahiptir.33 Türkiye ayr›ca AB ile birserbest ticaret anlaflmas› imzalam›flt›r. Bu anlaflma ülkenin AB pazarlar›na gi-riflini kolaylaflt›rmaktad›r. Buna ilaveten Türkiye, geliflmifl sanayi ülkeleri gibimodern teknoloji kullanmaktad›r. Öte yandan ise, BAE petrol zengini bir ül-kedir ve büyük adil pazarlara sahiptir. Ayr›ca, BAE flirketleri uluslararas› çap-ta ifl yönetme konusunda çok güçlüdürler. Tüm bunlar, her iki ülkenin firma-lar›na ortak giriflimler oluflturma konusunda büyük imkanlar sa¤lamaktad›r.

• Her iki ülkenin ekonomisi ve ifl dünyas› hakk›nda bilgi ile verilerin sü-rekli olarak güncellenmesi ve iki ülkenin özel sektörleri aras›nda bu bilgi ileverilerin de¤ifliminin sa¤lanmas› gerekir. Bunun için uygulanabilecek yöntem-lerden birisi, her iki ülkeden ifladamlar› ile akademisyenlerin kat›lacaklar› veticaret ile yat›r›m imkanlar›n›n gelifltirilmesi konusunda var olan engeller ileimkanlar›n tart›fl›laca¤› konferanslar ve toplant›lar düzenlemektir.

• Pazar paylar›n› ve olanaklar›n› gelifltirmek amac›yla her iki ülkenin flir-ketleri daha fazla say›da ticari temsilcilik ofislerini her iki ülkede açmalar› ge-rekir.

• BAE, planlad›¤› devasa projelerini gerçeklefltirebilmesi için büyük biremek gücü kitlesine ihtiyaç duymaktad›r. Öte yandan ise Türkiye, yüksek dü-zeyde nitelikli iflçilere ve çok say›da profesyonele sahip bir ülkedir. Bu nite-likli profesyoneller ve iflçiler BAE’nde gerçeklefltirilen devasa projelerde is-tihdam edilebilir ve bu kiflilerin deneyimleri ile bilgileri projelere aktar›labilir.fiu anda BAE’nde çal›flan Türk iflçilerinin say›s› son derece düflüktür.

• Son derece az say›da BAE vatandafl› Türkiye’yi ziyaret etmifltir. 2004 y›-

244 TTüürrkk--AAssyyaa KKoonnggrreessii

l›nda sadece 7.213 BAE vatandafl› Türkiye’ye geldi. Di¤er Arap ülkelerindeçok daha fazla kifli Türkiye’ye gelmektedir. Suudi Arabistan’dan 25,197 kiflive M›s›r’dan 34,459 kifli 2004 y›l› içinde Türkiye’yi ziyaret etti.34 E¤er potan-siyel ziyaretçiler Türkiye’nin güzelliklerini keflfetme veya yeniden-keflfetmekonusunda daha fazla teflvik edilirlerse, bu durum gelifltirilebilir. Karfl›l›kl› tu-rizm iliflkilerini gelifltirmenin etkili bir yolu, her iki ülkeden gelen turistlere vi-ze uygulamas›n›n kald›r›lmas› olabilir.

EEkk AABAE ve Türkiye ‹çin Bafll›ca Ekonomi Göstergeleri (2005)

Kaynaklar: Country profile, May 2, 2006, CIA and Middle East and Cen-tral Asia, Regional Economic Outlook, May 06, IMF.

*Petrol ve gaz ihracat› dahil.

EEkk BB::

Kaynak: World Investment Report 2005, UNCTAD; www.uncted.org/wi

TTaabblloo 22..

Kaynaklar: Yerel gazeteler, dergiler ve Al Aqariya TV

NNoottllaarr1 BAE, K‹K ve Türkiye aras›ndaki iktisadi iflbirli¤i anlaflmas›n› onaylayan bir federalkararname yay›nlam›flt›r. (GCC agreements with Turkey and Mercosur nations ratified,Gulf Today, 26 December 2005). 2 “ Harun Kocak, commercial attaché at consulate general of the Turkey in Dubai: Fre-e trade talks between GCC and Turkey to begin this year”, May 18, 2006, ME-NAFN.com: www.menafn.com/qn_news_story_s.asp?storyId=1093113332. 3 Mohammed Al Asumi, “ trade and investment relationship development betweenGCC and Turkey”, Paper prepare for GCC-Turkey Dialogue, ECSSR, Dec 18-19th

,2005.4 “The United Arab Emirates: Business forecast report, Q1 2006”, Business Monitor In-ternational, 2006.5 Information unit, Abu Dhabi Chamber of Commerce and Industry.6 “UAE to average 2.7 m bpd” AME Info website: www.ameifo.com/cgi-bin/cms/7 “ADNOC annual review 2006: striding to success”, www.oilandgasnewsworl-dwide.com/bkarticlesf.asp?article=1847&section=2620issuI8 UAE, country analysis briefs, April 2005 www.eia.doe.gov/emeu/cabs/uae/html

.... 245

9 Mohammed Al Asumi, previous source. 10 Turkey, The World Factbook, 2 May, 2006, CIA.11 Re-export: ‹thal edilen mal›n hiçbir üretim aflamas›na tabi tutulmadan yeniden ihraçedilmesi anlam›na gelir.12 Including UAE oil exports. Turkey foreign trade, PC-TAC 2004. 13 “Turkey, UAE Trade hopes”, Thursday, September 29, 2005, AME Info website:www.ameinfo.com14 The United Arab Emirates business forecast report, Q1 2006, Business Monitor in-ternational Ltd. 15 “ UAE foreign investment doubles” business news information, TradeArabia.com,May 08, 2006. 16 World Investment Report 2005, UNCTAD; www.unctad.org/wi17 Until June 2005 regarding to UNCTAD report.18 “UAE and Turkey sign investment protection agreement”, Emirates News Agency(WAM), 1/10/2005. 19 Foreign Companies Section, UAE Ministry of Economy.20 Jabel Ali Free Zone Authority, www.dpa.co.ae/NASApp/MyJAFZA/fzresult.jsp,May 17, 2006. 21 “trade talks between GCC and Turkey to begin this year” Khleej Times 18/5/2006,MENAFN.com.22 “ Turkey’s construction industry buoyant”, September 2005, Gulfconstructiononli-ne.com.23 “Emaar launches US$700 million Lakeside project in Turkey”, Strategiy.com:www.stratgiy.com , March 23, 2006.24 Al Seef Investment signs pact with Turkey’s Ayinvest group, Gulf News, 30 April2006. 25 “UAE GDP to grow 14 pc to $152bn says report “, May 14, 2006, business news in-formation, Trade Arabia: www.tradearabia.com26 “Mega tourism projects take shape”, AbdulHaque Chowdhurym Khaleej Times,March 8, 2006: www.khaleejtimes.com/travelinsidenews.asp?xfile=data/tra-vel/2006/march/travel_march2.xml.27 Information Unit, 2006, Abu Dhabi Chamber of Commerce and Industry.28 In Abu Dhabi there are laws num. 3 & 19 /2005 and in Duba-i there are law num. 7/2006.29 UAE Central Bank.30 “the 2006 travel & tourism economic research”, World Travel & Tourism Council.31 “ United Arab Emirates: travel & tourism climbing to new heights”, the 2006 travel& tourism economic research, World Travel & Tourism Council.32 DCCI receives industrial delegation from Konya of Turkey, DCCI website, 28 Feb-

246 TTüürrkk--AAssyyaa KKoonnggrreessii

ruary 2006.33 Turkey, The World Factbook, 2 May, 2006, CIA.

34 “Turkey wants to attract more UAE holidaymakers”, Mariam Al Serkal, May 19,2006, Gulfnews.com: http://archive.gulfnews.com/articles

.... 247