ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍÍÀÜÛËËÀÐÛ

ÁÅØ ÚÈËÄÄß

V ÚÈËÄ

“ØßÐÃ-ÃßÐÁ”ÁÀÊÛ-2005

Áó êèòàá “Àçÿðáàéúàí íàüûëëàðû. Áåø úèëääÿ. ÛÂ úèëä”(Áàêû, Àçÿðáàéúàí Åëìëÿð Àêàäåìèéàñû íÿøðèééàòû, 1963)

íÿøðè ÿñàñûíäà òÿêðàð íÿøðÿ ùàçûðëàíìûøäûð

Òÿðòèá åäÿíè âÿãåéäëÿðèí ìöÿëëèôè: Íöðÿääèí Ñåéèäîâ

Ðåäàêòîðó: Áÿùëóë Àáäóëëà

398.2’094754 - dc 21AZEÀçÿðáàéúàí íàüûëëàðû. Áåø úèëääÿ. Â úèëä. Áàêû, “Øÿðã-Ãÿðá”, 2005,

304 ñÿù.

Áó úèëääÿ îõóúóëàðà òÿãäèì îëóíàí íàüûëëàð Ýÿíúÿáàñàðäàí èôà çàìàíûéàçûéà àëûíûá òîïëàíìûøäûð. Úèëäÿ äàõèë åäèëìèø “Ìîëòàíû ïàäøàùû”, “Óøàõïÿùëèâàí”, “Éóñèôëÿ Ñÿíóáÿð”, “Ïàäøàù âÿ äÿìèð÷è” èëÿ éàíàøû “Îâ÷ó Ïèðèì”,“Ýþé÷ÿê Ôàòìà”, “Ëîüìàí”, “Êÿñèê áàø”, “Èñêÿíäÿð Çöëãÿðíåéí” âÿ áó êèìèáÿçÿí áèð, áÿçÿí äÿ áèð íå÷ÿ äÿôÿ íÿøð åäèëìèø ñöæåòëÿðèí éåíè, ìàðàãëûâàðèàíòëàðûäûð. ×îõ óçàã êå÷ìèøëÿðëÿ áàüëû èíàì âÿ åòèãàäëàðûí, àäÿò âÿÿíÿíÿëÿðèí èçëÿðèíè éàøàäàí áó íàüûëëàð è÷ÿðèñèíäÿ ìöõòÿëèô ñöæåò, ìîòèâ, ùÿòòàÿôñàíÿ, ðÿâàéÿò âÿ ëÿòèôÿëÿðèí áèðëÿøìÿñèíäÿí èáàðÿò îëàíëàðû äà âàð.

Úèëääÿêè íàüûëëàðûí öñëóá õöñóñèééÿòëÿðè ãîðóíóá ñàõëàíìûø, ñîíäàêû íàüûëèñÿ èìëàñûíà òîõóíóëìàäàí áèð íöìóíÿ êèìè âåðèëìèøäèð.

ISBN 9952-418-77-6© “ØßÐÃ-ÃßÐÁ”, 2005

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè

ÈËÙÀÌ ßËÈÉÅÂÈÍ

“Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ëàòûí ãðàôèêàñû

èëÿ êöòëÿâè íÿøðëÿðèí ùÿéàòà

êå÷èðèëìÿñè ùàããûíäà”

12 éàíâàð 2004-úö èë òàðèõëè ñÿðÿíúàìû

èëÿ íÿøð îëóíóð âÿ þëêÿ êèòàáõàíàëàðûíà

ùÿäèééÿ åäèëèð

ÎÂ×Ó ÏÈÐÈÌÈÍ ÍÀÜÛËÛ

Áàäè-áàäè ýèðèôòàð, ùàìàì-ùàìàì è÷èíäÿ, õÿëáèð ñàìàí è÷èíäÿ,äÿâÿ äÿëëÿêëèê åëÿð êþùíÿ ùàìàì è÷èíäÿ. Ùàìàì÷ûíûí òàñû éîõ, áàëòà-÷ûíûí áàëòàñû, áóðäàí áèð òàçû êå÷äè, îíóí äà õàëòàñû éîõ. Ãàðûøãà øûëëàãàòäû, äÿâÿíèí áóäó áàòäû. Ìèë÷ÿê ìèíäèê Êöð êå÷äèê, éàáàéíàí äîüàè÷äèê. Ýöíëÿðèí áèð ýöíöíäÿ, Ìÿììÿä Íÿñèð òèíèíäÿ, áèðè âàðûéäû, áèðèéîõóéäó, áèð îâ÷ó Ïèðèì âàðûéäû. Áóíóí èøè-ïåøÿñè ñàáàùäàí àõøàìàêèìè äàüäà-äàøäà, ìåøÿäÿ îâ÷óëóã åëÿìÿê èäè.

Éåíÿ áèð ýöí îâ÷ó Ïèðèì øèêàðà ýåäèðäè. Éîëäà ãàáàüûíà áèð úåéðàí÷ûõäû, òåç îõó ÷èëëÿéÿ* ãîéóá úåéðàíû âóðäó, ýÿòèðèá åâäÿ äÿðèñèíèñîéóá, ÿòèíè øèøëÿðÿ òàõûá êàáàá áèøèðìÿê èñòÿäè. Îâ÷ó Ïèðèì åëÿ êè, øèø-ëÿðè îäóí öñòöíÿ ãîéäó, áèð äÿ ýþðäö êè, ÿòèí ùÿð òèêÿñè áèð úåéðàí îëóááàøëàäûëàð ãà÷ìàüà. Ïèðèì áó èøÿ ëàï ìÿÿòòÿë ãàëäû. ßëëÿðèéíÿí ýþçëÿ-ðèíè îâóøäóðóðäó êè, ýþðñöí áó éóõóäó, éà ýåð÷ÿê. Ýþðäö êè, éîõáàëàì, åëÿ äîüðóäó. Àðàäàí áèð íå÷ÿ ýöí êå÷ìèøäè, îâ÷ó Ïèðèì ôèêèð-ëÿøäè êè, úåéðàíûí äÿðèñè ÷îõ ãÿøÿíýäè, àïàðûì áóíó ïàäøàùà áàüûøëà-éûì. Ïèðèì äÿðèíè ýÿòèðèá ïàäøàùà âåðäè. Âÿçèð-âÿêèë éûüûëûá ýþðäöëÿðêè, áó åëÿ áèð äÿðèäè êè, ùå÷ ãèéìÿòè éîõäó. Âÿçèðèí îâ÷ó Ïèðèìÿ ïàõûë-ëûüû òóòäó. Îíóí áàøûíû áàòûðìàã èñòÿäè. Îäóð êè, äåäè:

– Ãèáëåéè-àëÿì, áó úöð ýþçÿë äÿðèíè ñàëìàüà ýþçÿë äÿ áèð èìàðÿòëàçûìäû. Þçö äÿ ôèë ñöìöéöíäÿí, î äà êè, ñÿíäÿ éîõäó, ÿââÿëúÿ ôèë ñö-ìöéöíäÿí áèð èìàðÿò òèêäèð, ñîíðà úåéðàí äÿðèñèíè äÿ ñàë åâÿ.

Ïàäøàù äåäè:– Âÿçèð, ìÿí áó ãÿäÿð ôèë ñöìöéöíö ùàðäàí òàïûì?

5

Âÿçèð äåäè:– Úåéðàíûí äÿðèñèíè ýÿòèðÿí ôèë ñöìöéöíö äÿ ýÿòèðÿ áèëÿð. Îâ÷ó Ïè-

ðèìè ýþíäÿð òàïûá ýÿòèðñèí.Ïàäøàù î ñààò îâ÷ó Ïèðèìè ÷àüûðòäûðûá ÿìð åëÿäè êè, éåääè ýöíöí

ìöääÿòèíÿ ìÿíÿ ôèë ñöìöéöíäÿí áèð èìàðÿò òèêäèðìÿñÿí áîéíóíó âóðäó-ðàúàüàì. Éàçûõ Ïèðèì êîð-ïåøèìàí ãàéûòäû åâÿ. Þç-þçöíÿ äåäè: “Ùàããûîëóð, ìÿí íèéÿ úåéðàí äÿðèñèíè àïàðûðäûì êè, ïàäøàù äà ìÿíÿ áåëÿ äå-éèðäè. Þçöì þç ÿëèìíÿí áàøûìà áÿëà à÷äûì”. Áèð àç ýþòöð-ãîéäàíñîíðà áó ãÿðàðà ýÿëäè êè, áàø ýþòöðöá áó âèëàéÿòäÿí èëèì-èëèì èòñèí.Áóõ÷àñûíà áèð àç ÷þðÿê ãîéóá, îõóíó, éàéûíû äà ÿëèíÿ àëûá áàøëàäû ýåò-ìÿéÿ. Àç ýåòäè, ÷îõ ýåòäè, äÿðÿ-òÿïÿ äöç ýåòäè, ýÿëèá áèð äàüûí äèáèíÿ÷àòäû. Ýþðäö êè, óçàõäà áèð ãÿøÿíý àü èëàíëà áèð áÿäùåéáÿò ãàðà èëàíáèðè-áèðèíÿ ñàðìàøûá. Ãàðà èëàí àü èëàíû àç ãàëûð êè, áîüñóí. Îâ÷ó Ïèðè-ìèí àü èëàíà ùÿì éàçûüû ýÿëäè, ùÿì äÿ ãåéðÿòè ýþòöðìÿäè. Îõó ÷èëëÿéÿãîéóá ãàðà èëàíû íèøàí àëäû. Àììà áÿäáÿõòëèêäÿí îõ àü èëàíà äÿéèá,îíó áÿðê éàðàëàäû. Ãàðà èëàí ãà÷äû. Àü èëàíûí ãûøãûðûüûíà áöòöí èëàíëàðòþêöëöá ýÿëäèëÿð. Äåìÿ àü èëàí èëàíëàð ïàäøàùûíûí ãûçû èìèø. Îäóð êè,ïàäøàù ÿìð åëÿäè êè, ãûçûìû âóðàíû éåðäÿ äÿ îëñà, ýþéäÿ äÿ îëñà òåçòàïûá ìÿíèì ùöçóðóìà ýÿòèðèí! Áÿëè, î ñààò èëàíëàð äöçö-äöíéàíû àõòàðûáîâ÷ó Ïèðèìè òàïäûëàð. Ãàáàõëàðûíà ñàëûá èëàíëàð ïàäøàùûíûí èìàðÿòèíèíãàïûñûíûí àüçûíàòàí ãîâäóëàð. Îâ÷ó Ïèðèì ÷îõ áèêåéô èäè. Áó èëàíëàðäàíáèðè éîëäà Ïèðèìÿ äåäè:

– Åé îâ÷ó, íèéÿ áèêåéô îëóðñàí. Þç ÿìÿëèíèí úÿçàñûäû ÷ÿêèðñÿí.Ïèðèì äåäè:– Åé èëàí, ìÿí àü èëàíà éàõøûëûã åëÿìÿê èñòÿéèðäèì, ýÿëäè òÿðñèíÿ

÷ûõäû, îíà ýþðÿ áèêåéôÿì.Èëàí äåäè:– Ïèðèì ãàüà, èëàíëàð ïàäøàùû áèëñÿ êè, áó èø ñÿíèí íàìóñóíà òîõó-

íóá, îíäà ñÿíèí ýöíàùûíäàí êå÷ÿð.Ïèðèì áàõäû êè, áþéöê áèð äàüûí àëòûíäàí éîë ýåäèð, ýåòùàýåò, äöç

ýÿëèá ÷ûõäû øàù îëàí éåðÿ. Ýþðäö áóðäà áèð úàùè-úÿëàë âàð êè, ùå÷ äåéè-ëÿñè äåéèë. Ùÿð éåð ãûçûëäàí, ýöìöøäÿí, ëÿëè-úàâàùèðàòäàíäûð. Éóõàðûäàãûçûë òàõòûí öñòöíäÿ éåêÿ áèð èëàí îòóðóá, áàøûíäà äà ëÿë-úàâàùèðäÿí áèðòàúû âàð êè, àäàì áàõàíäà ýþçö ãàìàøûð. Äåìÿ áó, èëàíëàð ïàäøàùû èìèø.Áóíóí ùÿð òÿðÿôèíäÿí ðÿíýáÿðÿíý, èðèëè-õûðäàëû èëàíëàð òèì-òèê ãàëõûá àçãàëûðëàð àäàìû éåñèíëÿð, áèð õûøûëòû, ôûøûëòû âàð êè, ýÿë ýþðÿñÿí. Îâ÷ó Ïèðèì

6

ãîðõóñóíäàí òÿðïÿíÿ áèëìèðäè, àéàüûíûí àëòûíäà î ãÿäÿð èëàí âàð èäè êè,ñàéû-ùåñàáû éîõ èäè.

Îâ÷ó Ïèðèìèí éàðàëàäûüû àü èëàí äà ãàïûíûí éàíûíäà äóðìóøäó. Èëàíäèëÿ ýÿëèá äåäè:

– Åé îâ÷ó Ïèðèì, ìÿí áèëèðÿì, ñÿí ìÿíè ãÿñäÿí âóðìàäûí, ãàðàèëàíû âóðìàã èñòÿéèðäèí, àììà îõ ìÿíÿ äÿéäè. Èíäè èëàíëàð ïàäøàùûéíàíäàíûøûá ãóðòàðàíäàí ñîíðà äåñÿ êè, ìÿíäÿí íÿ èñòÿéèðñÿí, îíäà ãîðõìà,äå êè, èêè øåé èñòÿéèðÿì, áèðè éàøûë ãàøëû öçöéö1 ìÿíÿ âåð, èêèíúèñè äÿ àü-çûìà òöïöð. Àòàì íÿ ãÿäÿð ãÿçÿáëÿíñÿ äÿ ãîðõìà, åëÿ î øåéëÿðè èñòÿ.

Èëàíëàð ïàäøàùû áàøûíû ãàëäûðûá äåäè:– Åé îüóë, ñÿí íÿ úöðÿòëÿ ìÿíèì ãûçûìû âóðóáñàí?Îâ÷ó Ïèðèì äåäè:– Åé èëàíëàð ïàäøàùû, ìÿí ñÿíèí ãûçûíû ãÿñäÿí âóðìàäûì. Ýþðäöì

êè, áèð ãàðà èëàí îíóí áîéíóíà ñàðìàøûá áîüìàã èñòÿéèð. Íàìóñ ìÿíÿýöú åëÿäè, áó êèôèðëèêäÿ áÿäùåéáÿò ãàðà åðêÿê èëàí áåëÿ ýþé÷ÿê àü èëàí-ëà íèéÿ îéíàñûí. Îäóð êè, ìÿí î ãàðà èëàíû íèøàí àëäûì, àììà áÿäáÿõò-ëèêäÿí îõ àü èëàíà äÿéäè.

Ïàäøàù áó ñþçö åøèäÿí êèìè äåäè:– Îâ÷ó Ïèðèì, ìÿíèì ãûçûìûí íàìóñóíó ÷ÿêäèéèíÿ ýþðÿ ñÿíè þë-

äöðìÿéÿúÿéÿì. ßâÿçèíäÿ ìÿíäÿí íÿ èñòÿéèðñÿí, äå âåðèì.Îâ÷ó Ïèðèì äåäè:– Ìÿíèì òàõñûðûì ÷îõäó, þëìÿê èñòÿéèðÿì, ïàäøàù ñàü îëñóí, åëÿ

àüçûìà òöïöð, ãîé þëöì ýåäèì, îíäà ìÿíÿ éàõøûëûã åëÿìèø îëàðñàí.Ïàäøàù äåäè:– Àé îâ÷ó, àõû ìÿíèì òöïöðúÿéèì çÿùÿðëèäè.Ñîíðà ïàäøàù áèð èëàíû ÷àüûðûá äåäè:– Òöïöð áó äàøûí öñòöíÿ, îâ÷ó ýþðñöí.Èëàí äàøûí öñòöíÿ òöïöðÿí êèìè äàø çÿùÿðèí ýöúöíäÿí ïàð÷à-ïàð÷à

îëäó. Ïàäøàù äåäè:– Îâ÷ó, ýþðäöíìö çÿùÿðèí ýöúöíö?Îâ÷ó Ïèðèì äåäè:– Ìÿí ðàçûéàì, òöïöð.Ïàäøàù ÿëàúñûç ãàëûá îâ÷ó Ïèðèìèí àüçûíà òöïöðäö. Ïàäøàù äåäè:– Îâ÷ó, ìÿíäÿí äàùà íÿ èñòÿéèðñÿí?Ïèðèì äåäè:– Ïàäøàù ñàü îëñóí, áèð øåé äÿ èñòÿéÿðäèì, àììà óòàíûðàì äåìÿéÿ.

7

Èëàí äåäè:– Óòàíìà, äå!Ïèðèì äåäè:– Ãîðõóðàì âåðìÿéÿñÿí, àíä è÷ êè, àíàìûí ñöäö2 ùàããû âåðÿúÿì,

ñîíðà äåéèì.Èëàí ýþðäö êè, Ïèðèì ÿë ÷ÿêìèð, îäó êè, àíàñûíûí ñöäöíÿ àíä è÷äè.

Ïèðèì äåäè:– Ñÿíèí èêè öçöéöí âàð, áèðè éàøûë ãàøëû, î áèðè äÿ ñàðû. Ìÿí î éàøûë

ãàøëûíû èñòÿéèðÿì.Ïàäøàù áó ñþçö åøèäÿí êèìè òèì-òèê àéàüà ãàëõûá ýþçëÿðè ÷ûõäû êÿë-

ëÿñèíÿ, äèëè áèð ãàðûø ÷ûõäû åøèéÿ, àüçûíäàí êþïöê äàøäàíäû, ãÿçÿáëÿíèáäåäè:

– Äå ýþðöì, ñÿíÿ êèì þéðÿòäè áó ñèððè?!Ïèðèì äåäè:– Ùå÷ êèì, þçöì.Èëàí àíä è÷ìèøäè, ÿëàúû êÿñèëäè, ýþòöðöá öçöéö âåðäè. Ïèðèì öçöéö

áàðìàüûíà òàõàíäàí ñîíðà äåäè:– Åé ïàäøàù, áèð öçöê íÿäè êè, îíó âåðìÿê èñòÿìèðäèí?Èëàí äåäè:– Ïèðèì, áèë, àýàù îë êè, ìÿíèì òöïöðúÿéèì õàëèñ ñåùèðäè. Êèìèí àü-

çûíà òöïöðñÿì, î, úÿìè ãóøëàðûí, ùåéâàíëàðûí, îòëàðûí äèëèí áèëÿúÿê, áóöçöýö äÿ êèì áàðìàüûíà òàõñà, äöíéàäà íÿ èñòÿñÿ î ñààò éàíûíäà ùàçûðîëàúàã. Áàõ îíà ýþðÿ äÿ ìÿí áóíó âåðìÿê èñòÿìèðäèì.

Îâ÷ó Ïèðèì ïàäøàùûí éàíûíäàí ÷ûõàí êèìè ýþðäö êè, áöòöí îòëàðûí,÷è÷ÿêëÿðèí, àüàúëàðûí, ùåéâàíëàðûí, èëàíëàðûí ùàìûñûíûí äèëèíè áèëèð. Îâ÷óÏèðèìè ýþðÿí êèìè èëàíëàð éåðèí äåøèéèíäÿí áàøëàðûíû ÷ûõàðûá äåäèëÿð:

– Îâ÷ó Ïèðèì, áóðäà ãûðõ êöï ãûçûë âàð, ìÿí îíóí öñòöíäÿ éàòûá ãî-ðóéóðàì, èñòÿéèðñÿí ýåäèì, ýÿë ãûçûëëàðû àïàð.

Ïèðèì èëàíëàðûí êþìÿéèëÿ éåðèí àëòûíäà íÿ ãÿäÿð ãûçûë âàðûéäû, ùàìû-ñûíûí éåðèíè þéðÿíäè. Îäóð êè, áó ãûçûëëàðäàí áèð õåéëè ÷ûõàðûá þçöéíÿíàïàðäû. Þçö äÿ éîë áàøëàäû Ùèíäèñòàíà ñàðû ýåòìÿéÿ. Ãàáàüûíà áþéöêáèð ýþë ÷ûõäû, þéðÿíäè êè, áöòöí ôèëëÿð ýÿëèá áó ýþëäÿí ñó è÷èá, ñîíðà äà÷èìèðëÿð. Îâ÷ó Ïèðèì èëàíëàð ïàäøàùûíà èñìàðûø ýþíäÿðäè êè, ìÿí íÿ úöðåëÿéèì êè, áó ôèëëÿðè þëäöðöá ñöìöêëÿðèíè àïàðûì. Èëàíëàð ïàäøàùû þç âÿ-çèðèíè êþìÿéÿ ýþíäÿðäè. Âÿçèð äåäè:

– Îâ÷ó Ïèðèì, ýÿðÿê áèç áó ýþëö áàëíàí äîëäóðàã, ôèëëÿð ýÿëèá ýþëÿýèðÿíäÿ áàëà áàòûá ãàëñûíëàð îðäà. Ñîíðà äà áöòöí èëàíëàðà ÿìð åëÿðÿì

8

ôèëëÿðèí ÿòèíè éåéÿðëÿð, ãàëàð ñöìöêëÿðè, ùÿð èëàí äà áèð ñöìöê ýÿòèðÿðñàáàüàòàí ñÿíÿ ôèë ñöìöéöíäÿí áèð èìàðÿò òèêÿðëÿð.

Áÿëè, îâ÷ó Ïèðèì éîëäà àëäûüû ãûçûëëàðû ýþòöðöá ýåòäè áàçàðà, íÿãÿäÿð áàë ñàòàí âàðäûñà ùàìûñûíûí ïóëóíó âåðèá éîëëàäû êè, àïàðûá áàëûòþêÿðñèíèç ôèëàí ýþëÿ. Áèð ýöíöí è÷èíäÿ ýþëÿ î ãÿäÿð áàë òþêäöëÿð êè, ýþëïàë÷ûã êèìè îëäó. Ôèëëÿð ýÿëèá ÷èììÿê èñòÿéÿíäÿ ùàìûñû éàïûøûá ãàëäû-ëàð. Èëàíëàð ïàäøàùûíûí âÿçèðè ÿìð åëÿäè áöòöí äöíéàäàêû èëàíëàðûí ùà-ìûñû òþêöëöá ýÿëäè. Ôèëëÿðè ÷àëûá þëäöðäöëÿð, ÿòëÿðèíè éåéèá, ùÿðÿñè äÿ áèðñöìöê ýÿòèðäè. Ñàáàùà êèìè ôèë ñöìöéöíäÿí ýþçÿë áèð èìàðÿò òèêäèëÿð.

Îâ÷ó Ïèðèì ýþðäö êè, åâ ùàçûðäû, þçö äÿ ïàäøàùà âåðäèéè âÿä òà-ìàìäû. Òåç ïàäøàùûí éàíûíà ýÿëèá äåäè:

– Ïàäøàù ñàü îëñóí, ôèë ñöìöéöíäÿí åâ ùàçûðäû.Ïàäøàù áàõûá ýþðäö êè, äîüðóäàí åëÿ áèð èìàðÿòäè êè, äöíéàíûí ùå÷

áèð éåðèíäÿ áåëÿ áèð èìàðÿò éîõäó. Èìàðÿò î ãÿäÿð ùöíäöðäö êè, äèáèéåðäÿí íÿì ÷ÿêèð, áàøû áóëóòäàí. Âÿçèð îâ÷ó Ïèðèìèí ñàü ýÿëäèéèíè ýþðöáöðÿéèíäÿ áèð àç äà êèíè àðòäû. Ïàäøàù òÿçÿ åâèíÿ êþ÷öá âÿçèðèíÿ äåäè:

– Âÿçèð, èíäè ìÿíèì ÷àòûøìàéàí áèð øåéèì âàð, éîõñà éîõ?Âÿçèð äåäè:– Ãèáëåéè-àëÿì, áåëÿ áèð ýþçÿë åâÿ ýþçÿë äÿ áèð ãûç ëàçûìäû êè, î äà

×èí ïàäøàùûíûí ãûçûäû. Î ãûç äà áó åâäÿ îëñà, îíäà ñÿíèí ùÿð øåéèí éå-ðèíäÿ îëàð.

Ïàäøàù òÿçÿäÿí îâ÷ó Ïèðèìè ÷àüûðûá ÿìð åëÿäè êè, èíäè äÿ ýÿðÿê ×èíïàäøàùûíûí ãûçûíû ýåäèá ýÿòèðÿñÿí. Éàçûõ Ïèðèì ÿëàúñûç ãàéûòäû åâèíÿ.Áèð àç ÷þðÿêäÿí-çàääàí ýþòöðöá áàøëàäû éîë ýåòìÿéèí áèíàñûí ãîé-ìàüà. Àç ýåòäè, ÷îõ ýåòäè, èéíÿ éàðûì éîë ýåòäè. Éîëäà ãàáàüûíà áèð êèøè÷ûõäû. Ýþðäö êè, áèð çîðáà àäàìäû. Åëÿ áèë äþâäö. Ùÿð àéàüûíäà áèð äÿ-éèðìàí äàøû, áèðè äÿ áîüàçûíäà. Áó êèøè ãóø êèìè úÿëääè. Ùå÷ åëÿ áèë êè,áó äÿéèðìàí äàøëàðû áóíóí àéàüûíäà äåéèë.

Îâ÷ó Ïèðèì êèøèéÿ éàõûíëàøûá äåäè:– Àé ãàðäàø, áó äÿéèðìàí äàøëàðûíû íèéÿ àéàõëàðûíà êå÷èðèáñÿí?Êèøè äåäè:– Àé îâ÷ó Ïèðèì, ýÿë ìÿíè äÿ þçöíÿ éîëäàø åëÿ, äÿðäèìè ñÿíÿ ñþé-

ëÿéÿúÿì, ùÿìè äÿ ñÿííÿí ùàðà äåñÿí ýåäÿðÿì.Îâ÷ó Ïèðèì ðàçû îëäó. Êèøè äåäè:– Ìÿí áèð ïàäøàùûí ïÿùëèâàíûéäûì. Þçöì äÿ åëÿ áÿðê ãà÷àðäûì êè,

äöíéàäà ùå÷ êèì ìÿíÿ ÷àòà áèëìÿçäè. Áèð ýöí ïàäøàù ìÿíè ÷àüûðûá áèðêàüûç âåðäè êè, ýÿðÿê áóíó àïàðûá Äÿðýàù ïàäøàùûí âÿçèðèíÿ âåðèá, áèð

9

ýöíÿ ãàéûäûá ýÿëÿñÿí. Äÿðýàù ïàäøàùûí òîðïàüûíà éåääè ýöíÿ ýöúíÿíýåòìÿê îëàðäû. Ìÿí áèð ýöíÿ ýåäèá ãàéûòäûì. Ýÿëÿíäÿ éîëäà ýþðäöìêè, àðâàäûì ïàäøàùûí ãàðà ãóëóéíàí ãóúàõëàøûá áèð àüàúûí äèáèíäÿ éà-òûáëàð. Ãûëûíúû ÷ÿêèá ãàðà ãóëó þëäöðäöì. Àðâàäûì ãà÷ûá ìåøÿäÿ ýèç-äÿíäè. Áàøëàäûì àðâàäûìû àõòàðìàüà, äöç ö÷ ýöí àõòàðäûì, äåìÿ àðâàäýÿëèá ïàäøàùà õÿáÿð âåðèá êè, ñÿíèí ïÿùëèâàíûí ÷îõäàí ãàéûäûá ýÿëèá,àììà ïàäøàùûí éàíûíà ýÿëìÿê èñòÿìèð. Îäó êè, ïàäøàù ãÿçÿáëÿíèáÿìð åëÿäè êè, ìÿíèì àéàõëàðûìà, áîéíóìà äÿéèðìàí äàøû êå÷èðñèíëÿð.Î ýöííÿí ìÿíèì àéàõëàðûìà, áîéíóìà áó äàøëàðû êå÷èðèáëÿð êè, ùå÷éåðÿ ãà÷à áèëìèéèì.

Êèøè þç äÿðäèíè äàíûøûá ãóðòàðàíäàí ñîíðà îâ÷ó Ïèðèì äÿ þç áàøûíàýÿëÿíëÿðè äàíûøäû. Ýÿëèá ÷ûõäûëàð áèð ÷àéûí ãûðàüûíà. Îâ÷ó Ïèðèìíÿíàéàõëàðûíäà äÿéèðìàí äàøû îëàí êèøè ìåøÿäÿí áèð àüàú ãûðûá ÷àéûí öñ-òöíÿ óçàòäûëàð êè, î òÿðÿôÿ êå÷ñèíëÿð. Áèð äÿ ýþðäöëÿð êè, áèð éåêÿ ãÿ-íÿòëè ãàðûøãà, éàíûíäà þç ãîøóííàðû ýÿëèá îâ÷ó Ïèðèìÿ äåäè:

– Îâ÷ó Ïèðèì, ìÿí ãàðûøãàëàðûí ïàäøàùûéàì. Ìÿíèì ãîøóíëàðûì÷àéäàí î òÿðÿô, áó òÿðÿôÿ êå÷ÿíäÿ ñóäà áîüóëóá þëöðäöëÿð. Èíäè ñÿí áóêþðïöíö äöçÿëòäèí, ìÿíèì ãîøóíëàðûì ÷àéäàí ðàùàò êå÷èá ýåäÿúÿêëÿð.Áèç ñÿíäÿí ÷îõ ðàçûéûã. Íÿ èøèí âàðñà äå, îíó éåðèíÿ éåòèðÿê. Ãàðûøãà-ëàð ïàäøàùûíûí áóéíóçëàðû, ãÿíÿäè, ùÿìè äÿ òöêëÿðè âàð èäè. Ãÿíÿäèíèíóúóíäàí áèð àçúà ãîïàðäûá îâ÷ó Ïèðèìÿ âåðäè êè, íÿ âàõò äàðà äöøñÿí,áóíó îäà òóòàðñàí. Îíäà áöòöí ãàðûøãàëàð ñÿíÿ êþìÿéÿ ýÿëÿð.

Áÿëè, áó èêè éîëäàø ýåíÿ éîë áàøëûéûá ýåòìÿéèí áèíàñûíû ãîéäóëàð.Àç ýåòäèëÿð, ÷îõ ýåòäèëÿð, äÿðÿëÿð êå÷èá äàüëàð àøäûëàð, òà êè, ýÿëèá ÷àò-äûëàð ×èí ïàäøàùûíûí òîðïàüûíà. Ýåäèá ïàäøàùûí åë÷è äàøûíûí öñòöíäÿîòóðäóëàð. Î ñààò õèäìÿò÷èëÿð ïàäøàùà õÿáÿð àïàðäûëàð êè, áÿñ èêè íÿôÿðåë÷è äàøûíûí öñòöíäÿ îòóðóá.

Ïàäøàù ÿìð åëÿäè êè:– Ýåäèí îíëàðû ýÿòèðèí ìÿíèì ùöçóðóìà.Õèäìÿò÷èëÿð ýÿëèá îâ÷ó Ïèðèìè àïàðäûëàð ïàäøàùûí éàíûíà.Ïàäøàù äåäè:– Êèìñÿí? Íÿéÿ ýÿëèáñÿí?Îâ÷ó Ïèðèì äåäè:– Ìÿí îâ÷ó àäàìàì, ýÿëìèøÿì ñÿíèí ãûçûíû àëûá àïàðàì.Ïàäøàù äåäè:– Ìÿíèì ö÷ øÿðòèì âàð. ßýÿð îíëàðû éåðèíÿ éåòèðñÿí, ãûçûìû ñÿíÿ âå-

ðÿðÿì. Éîõ, øÿðòëÿðè éåðèíÿ éåòèðÿ áèëìÿñÿí, îíäà ñÿíè þëäöðòäöðÿúÿéÿì.

10

Îâ÷ó Ïèðèì äåäè:– Ìÿí ðàçûéàì, äå!Ïàäøàù äåäè:– Áèðèíúè øÿðòèì áóäó êè, îí èêè ÷óâàëäà îí èêè ýèëÿ øåéè áèð áèðèíÿ

ãàòûá îí èêè àüàúëûã áèð éåðÿ ñÿïÿñÿí, þçö äÿ áèð ñààòäà îíëàðûí ùàìû-ñûíû éûüûá àéûðä åëèéÿñÿí.

Èêèíúè øÿðòèì îäó êè, ãûçûì ùÿð ãîëóíà áèð äÿéèðìàí äàøû òàõûá ãà-÷àúàã, ñÿí äÿ ùÿð ãîëóíà áèð äÿéèðìàí äàøû òàõûá ýÿðÿê ãûçûìíàí þòö-øÿñÿí, îíó þòÿ áèëñÿí, îíäà ãûçû ñÿíÿ âåðÿðÿì.

Ö÷öíúö øÿðòèì äÿ îäó êè, èëàíëàð ïàäøàùûíûí îüëóíóí àüçûíäà îé-íàòäûüû éåêÿ ëÿëè ýÿðÿê ìÿíÿ ýÿòèðÿñÿí.

Îâ÷ó Ïèðèì ïàäøàùûí øÿðòëÿðèíÿ ðàçû îëäó.ßââÿë-ÿââÿë ãàðûøãàëàð ïàäøàùûíûí âåðäèéè ãÿíÿäè îäà òóòóá áöòöí

ãàðûøãàëàðû éàíûíà éûüäû. Áèð ñààòûí è÷èíäÿ ãàðûøãàëàð îí èêè ýèëÿ øåéè îíèêè àüàúëûãäàí éûüûá ùàìûñûíû àéûðä åëÿäèëÿð.

Ïàäøàù ýþðäö êè, Ïèðèì áèðèíúè øÿðòè éåðèíÿ éåòèðäè.Áó äÿôÿ ïàäøàùûí ãûçû ùÿð ãîëóíäà áèð äÿéèðìàí äàøû ÷ûõäû ìåé-

äàíà. Ãûç äîüðóäàí ýþçÿë èäè. Àäàì öçöíÿ áàõìàüíàí äîéìàã áèë-ìèðäè. Ãÿëÿì ãàøëû, óçóí ñà÷ëû, èíúÿ áåëëè, øèðèí äèëëè, àü öçëö, ãàðàýþçëö, ùöíäöð áîéëó ïÿùëèâàí êèìè áèð ãûç èäè. Îâ÷ó Ïèðèì ýþðäö êè,éîõ áàëàì, äåéÿñÿí ãûçíàí áàúàðìàéàúàã, îäó êè, ôÿíä ãóðóá äåäè:

– Ïàäøàù ñàü îëñóí, áó ìÿíèì êè÷èê ãàðäàøûìäû, þçö äÿ ùÿì àéàã-ëàðûíäà, ùÿì äÿ áîéíóíäà äÿéèðìàí äàøû âàð. Åëÿ ãîé ãûçûí ÿââÿëúÿáóííàí þòöøñöí, ÿýÿð áóíó þòÿ áèëñÿ, îíäà ìÿííÿí þòöøÿð.

Ãûç ðàçû îëäó. Áàøëàäûëàð þòöøìÿéÿ. Àéàãëàðûíäà äÿéèðìàí äàøûîëàí ïÿùëèâàí ãûçû þòöá êå÷äè. Ïèðèì äåäè:

– Ïàäøàù, ñÿíèí ãûçûí ìÿíèì êè÷èê ãàðäàøûìû þòÿ áèëìÿäè, ìåéäàíàýèðñÿì ìÿíè ùå÷ þòÿ áèëìÿç.

Ïàäøàù îâ÷ó Ïèðèìèí ñþçöíÿ ðàçû îëäó. Ïàäøàùûí ö÷öíúö øÿðòè ÷îõ÷ÿòèí èäè. Îâ÷ó Ïèðèì èëàíëàðûí äèëèíè áèëèðäè. Îäó êè, îíëàðû ÷àüûðûáêþìÿê èñòÿäè. Èëàíëàð ïàäøàùûíûí âÿçèðè äåäè:

– Î ëÿë êè, ñÿíÿ ëàçûìäû, î ãàðà èëàíëàðûí ïàäøàùûíûí îüëóíäàäû. Îèëàí ùÿìèøÿ ýåúÿëÿð ÷ûõûá ãàðàíëûãäà ëÿëè ýþéÿ àòûá òóòóð, àüçûíäà îé-íàäûð. Îíó àëìàã ÷îõ ÷ÿòèíäè. Ýÿðÿê áèç ýåäèá äàüûí äàëûíäà ýèçëÿíÿê,ýåúÿ ãàðà èëàí ëÿëè àòûá òóòàíäà, ñÿí îõíàí èëàíû âóð, áèç ëÿëè ýþòöðÿê.

Îâ÷ó Ïèðèì èëàíëàðíàí î ãÿäÿð ýþçëÿäè êè, ýåúÿ ãàðàíëûã äöøäö.Ãàðà èëàí äèëèíèí àëòûíäà ýèçëÿòäèéè ëÿëè ýþéÿ àòûá òóòàíäà îâ÷ó Ïèðèì

11

èëàíû îõíàí âóðäó, òåç àü èëàíëàð ëÿëè ýÿòèðèá Ïèðèìÿ âåðäèëÿð. Åëÿ áó âàõòáèð äÿ ýþðäöëÿð áèð íÿðèëòè, õûøûëòû ýÿëèð êè, åëÿ áèë éåð-ýþé ëÿðçÿéÿ ýÿëèð;ùÿð òÿðÿôäÿí ãàðà èëàíëàðûí ãîøóíó ùöúóì åëÿäèëÿð. Ãûðõ ýöí, ãûðõ êå÷ÿèëàíëàðûí äàâàñû îëäó. Ãàí ñó éåðèíÿ àõûðäû. Áó äàâàäà ãàðûøãàëàð äàîâ÷ó Ïèðèìÿ êþìÿê åëÿéèá ãàðà èëàíëàðûí éàðàëàðûíà ýèðèá ãàíëàðûíû ñîðóð-äóëàð. Àõûðäà äà ýþðäöëÿð êè, ùå÷ áèðè î áèðèíÿ áàòà áèëìèð. Îäó êè, ÷ÿêè-ëèá ùÿðÿ þç éåðèíÿ ýåòäè. Îâ÷ó Ïèðèì äÿ ëÿëè àïàðûá ×èí ïàäøàùûíà âåðäè.

Ïàäøàù ýþðäö êè, Ïèðèì áöòöí øÿðòëÿðè éåðèíÿ éåòèðäè. ßëàúñûç ãàëûáãûçûíû âåðäè îíà. Îâ÷ó Ïèðèì ãûçû ýþòöðöá ýÿëäè þç ïàäøàùûíûí éàíûíà.Éîëäà ýÿëÿíäÿ îâ÷ó Ïèðèì áöòöí áàøûíà ýÿëÿí ÿùâàëàòûí ùàìûñûíû ãûçàñþéëÿäè. Ãûç äåäè:

– Àé îâ÷ó Ïèðèì, ìÿíè êè, ïàäøàùà àïàðûðñàí, ìÿí îíà ýåòìÿéÿúÿ-éÿì. Ýÿë îíó þëäöðÿê, úàíûìûç ãóðòàðñûí. Ñîíðà ñÿíÿ ýåäèì.

Îâ÷ó Ïèðèì äåäè:– Ïàäøàùû íåúÿ þëäöðÿê?Ãûç äåäè:– Î ñÿíèí èøèí äåéèë, ìÿí þçöì îíó þëäöðÿðÿì.Áÿëè, ïàäøàù ýþðäö êè, îâ÷ó Ïèðèì ãûçû ýÿòèðèá, èñòÿäè ãûçà éàõûíëàøà,

ãûç äåäè:– Éîë ýÿëìèøÿì, éîðóëìóøàì, ìÿíÿ éåääè ýöí ìþùëÿò âåð, ñîíðà

åâëÿíÿê.Ïàäøàù ðàçû îëäó. Ãûçû àïàðûá ôèë ñöìöéöíäÿí òèêèëìèø åâÿ ãîéäó-

ëàð. Ãûç åëÿ ùÿìÿí ýöí õÿëâÿòúÿ áèð êÿíêàí òàïûá åâ ãàïûñûíûí è÷èíäÿäÿðèí áèð ãóéó ãàçäûðäû. Öñòöíö äÿ ùÿñèðíÿí þðòäö. Þçö äÿ áó ãàïûäàíùå÷ êèìè ãîéìóðäó êèí, áóðà ïàäøàùûíäû. Éåääèíúè ýöí ïàäøàù áÿçÿ-íèá, êåúèíèá ãûçûí éàíûíà ýÿëäè. Ãûç ãàïûíû à÷ûá ïàäøàùû ùÿìÿí ãàïûäàíàïàðäû. Åëÿ ïàäøàù àéàüûíû è÷ÿðè ãîéàí êèìè ýóïïóëòóéíàí ýåòäè ãóéó-íóí òÿêèíÿ. Ñàáàù à÷ûëäû, ýþðäöëÿð ïàäøàùäàí áèð õÿáÿð ÷ûõìàäû. Àõûðäàâÿçèð äóðóá ýÿëäè ãûçûí éàíûíà êè, áÿñ ïàäøàù ùàðäàäû? Ãûç âÿçèðè äÿùÿìÿí ãàïûäàí ãÿáóë åëÿäè. Î äà àéàüûíû è÷ÿðè ãîéàí êèìè ýóðóááàçýåòäè äöç ãóéóíóí äèáèíÿ. Ãûç òåç àäàì ýþíäÿðèá îâ÷ó Ïèðèìè ÷àüûðäûéàíûíà. Îâ÷ó Ïèðèì ×èí ïàäøàùûíûí ãûçûéíàí åâëÿíèá áàøëàäûëàð êåéô-äàìàüíàí ýöí êå÷èðìÿéÿ.

Îâ÷ó Ïèðèì áàðìàüûíäàêû öçöéÿ áàõûá öðÿéèíäÿí íÿ êå÷èðñÿéäè, îñààò î øåé ãåéáäÿí ùàçûð îëóðäó. Ïèðèì öçöéÿ áàõûá ïàäøàùûí èìàðÿòèí-äÿí äÿ ãÿøÿíý èìàðÿò èñòÿäè. Î ñààò íÿðèëòèéíÿí-ýóðóëòóéíàí áèð êÿð-ïèúè ãûçûë, áèð êÿðïèúè ýöìöøäÿí åëÿ áèð ñàðàé òèêèëäè êè, äöíéàäà ùå÷ áèð

12

ïàäøàùûí áåëÿ èìàðÿòè éîõ èäè. È÷èíäÿ áèð úàùè-úÿëàë âàð èäè êè, áàõàíäààäàìûí àüëû áàøûíäàí ÷ûõûðäû, áèð-áèðèíèí è÷èíäÿí ãûðõ îòàã âàðûéäû êè, ùà-ìûñû ãûçûë, ýöìöø, ëÿë, úàâàùèðàò, éàãóò, çÿâÿðúàò, ìèðâàðèéíÿí äîëóéäó.

Ýöíëÿðèí áèð ýöíö Ïèðèìèí êþùíÿ ïåøÿñè ýåíÿ éàäûíà äöøäö, áèð îâà÷ûõìàã èñòÿäè. Îäó êè, àðâàäûíà äåäè:

– Àðâàä, öðÿéèì éàìàí îâà ÷ûõìàã èñòÿéèð, áó ýöí îõó, éàéû ýþ-òöðöá ìåøÿéÿ ýåäÿúÿéÿì.

Àðâàä áó ñþçö åøèäÿí êèìè èêè àéàüûíû áèð áàøìàüà äèðèéèá åëÿ íûõäåäè êè, ýÿðÿê ìÿí äÿ ýåäÿì. Ïèðèì íÿ ãÿäÿð äÿëèë äÿëàëÿò åëÿäè êè, àéàðâàä, ñÿíèí áèð óøàã ãóúàüûíäà, áèðè äÿ ãàðíûíäà, áó ùàëíàí ùàðà ýå-äèðñÿí, ìåøÿäÿ ñÿíèí íÿ èòèí àçûá? Àðâàä ÿë ÷ÿêìÿäè êè, ÷ÿêìÿäè.Àõûðäà áèð àò þçö ìèíäè, ãàðíûíäà áèð áàëàñû, éàíûíäà äà ãóëóíó îëàí áèðàò äà àðâàäûíà âåðäè êè, ùå÷ îëìàñà àüûð îëñóí, éîëäà éûõûëûá åëÿìÿñèí.Àðâàä áàëàúà îüëóíó äà äàëûíà øÿëëÿéèá ñû÷ðàéûá ìèíäè àòà, áàøëàäûëàðéîë ýåòìÿéÿ. Ïèðèì ãàáàãäà, àðâàä äà äàëúà ýåäèðäè. Áèðäÿí Ïèðèìèí àòûäàëäàêû àòà äåäè:

– Àé ìàäéàí, íèéÿ ýåðèäÿ ãàëûðñàí, ýÿëèá ìÿíÿ ÷àòà áèëìèðñÿí?Ìàäéàí úàâàá âåðäè êè:– Ýþðìöðñÿíìè, áèð áàëà ìÿíèì ãàðíûìäà, áèð ýþçöì äÿ ãàëûá ãó-

ëóíäà, öñòöìäÿ äÿ áèð óøàãíàí áèð àðâàä, ãàðíûíäà äà áèð áàëà. Áóáîéäà éöêíÿí ñÿíÿ íåúÿ ÷àòûì?

Îâ÷ó Ïèðèì àòëàðûí áó äàíûøûüûíû åøèäèá áÿðêäÿí ýöëäö. Àðâàä ÿðè-íèí ýöëäöéöíö ýþðöá äèðÿíäè êè:

– Äå ýþðöì, íÿ îëóá êè, þç-þçöíÿ ýöëöðñÿí? Ïèðèì èñòÿäè ñèððè à÷ûáäåñèí, áèð äÿ ýþðäö êè, àòû äàéàíäû, èðÿëè áàõûá ýþðäö êè, áèð èëàí òèì-òèêãàëõûá äåäè:

– Åé îâ÷ó Ïèðèì, ñÿí îíó áèë êè, áó ñèððè à÷ñàí þëÿúÿêñÿí, íÿ áàäÿäåéÿñÿí!

Ïèðèì áó ñþçäÿí ñîíðà àðâàäûíà ùå÷ íÿ äåìÿäè. Àðâàä ìèíäè úèíàòûíà êè, ñÿí ìÿíè èñòÿìèðñÿí, èñòÿñÿéäèí ýöëìÿéèíèí ñÿáÿáèíè äåéÿð-äèí. Èíäè êè, áåëÿ îëäó, äàùà ìÿí ñÿíäÿ îòóðìàéàúàì, ãàéûäûá ýåäÿúÿ-éÿì àòàì åâèíÿ.

Àðâàä àúûã åëÿéèá äöç ãàéûòäû åâÿ. Ïèðèì íÿ ãÿäÿð åëÿäè àðâàäûãàéòàðà áèëìÿäè.

Àðâàä ãàáàõäà, Ïèðèì äÿ äàëûíúà êîð-ïåøìàí ýåðè ãàéûäûðäûëàð.Ïèðèì þç-þçöíÿ ôèêèðëÿøèðäè êè, ìÿí íåéëÿéèì, àðâàäà áó ñèððè äåéèììè,éîõñà éîõ? Áó ùèíäÿ Ïèðèì ýþðäö êè, éîëäà áèð õîðóç áèð òîéóüó éàíûíà

13

÷àüûðûð, àììà òîéóã ýÿëìÿê èñòÿìèð, õîðóç áèð äÿ ÷àüûðäû, òîéóã áó äÿôÿäÿ ýÿëìÿäè, áàøëàäû ãà÷ìàüà. Õîðóç ùèðñëÿíèá òîéóüóí äàëûíúà äåäè:

– Êöë ñÿíèí áàøûíà, åëÿ áèë ñÿíäÿí ñàâàéû äöíéàäà òîéóõ éîõäó,ñÿí îëìà î áèðè îëñóí, ýÿëìèðñÿí úÿùÿííÿìÿ ýÿë, ìÿí äÿ îâ÷ó Ïèðèìäåéèëÿì êè, àðâàäûí äàëûíúà äöøöá éàëâàðàì.

Ïèðèì áó ñþçëÿðè åøèäÿí êèìè äåäè:– Õîðóç ãàðäàø, áÿñ ìÿí íåéëÿéèì êè, àðâàä ãàéûòñûí?Õîðóç äåäè:– Ùå÷ íÿ, åâÿ ýåäÿí êèìè éûõ éåðÿ, áèð-èêè ÿíýÿçäÿ, ñîíðà äà äåé-

íÿí êè, ùàðà ýåäèðñÿí ýåò.Õîðóçóí ñþçö Ïèðèìèí àüëûíà áàòäû, åâÿ ýåäÿí êèìè åëÿ äÿ åëÿäè,

àðâàäû äþéöá ãîâëàäû. Àðâàä áèð àç åøèêäÿ, ãàðàíëûãäà ãàëûá, ñîíðà êîð-ïåøìàí ãàéûòäû åâÿ, äåäè:

– Àé Ïèðèì, äàùà ñÿíäÿí ùå÷ áèð ñèðð ñîðóøìàéàúàì. Áÿëêÿ åëÿ ñèðäèêè, ìÿíÿ äåéèëÿñè äåéèë.

Î ýöíäÿí àðâàä Ïèðèìëÿ áèð àç ìåùðèáàí äîëàíäû. Àðàäàí áåø-îíýöí êå÷äè. Àðâàä ýåíÿ ñûìñûðûüûíû ñàëëàéûá áàøëàäû ýèëåé-ýöçàð åëÿ-ìÿéÿ êè, ñÿí ìÿíè þçöíÿ àðâàä ùåñàá åëÿñÿéäèí, ñèððèíè äÿ ìÿíÿ äå-éÿðäèí. Àðâàä î ãÿäÿð àù-çàð åëÿéèá Îâ÷ó Ïèðèìèí áàø-áåéíèíè àïàðäûêè, àõûðäà Ïèðèì úàíà äîéóá ñèððèíè à÷ûá àðâàäà ñþéëÿäè. Ñîíðà äåäè:

– Àðâàä, îíó äà áèë êè, ñèððè ñÿíÿ ñþéëÿäèéèìÿ ýþðÿ ìÿíè áèð äÿýþðÿ áèëìÿéÿúÿêñÿí, âÿùøè ùåéâàíëàð, ãóðäëàð-ãóøëàð ìÿíè éåéèá þë-äöðÿúÿêëÿð.

Àðâàä äåäè:– À êèøè, åëÿ øåéäÿí íèéÿ ãîðõóðñàí, áèð ìöääÿò éåðèí àëòûíäàí

ëàüûì àòûá îðäà îòóðàðñàí, àðà ñåéèíýèéÿííÿí ñîíðà ÷ûõàðñàí.Ïèðèì äåäè:– Àðâàä, áó îëàí øåé äåéèë, ìÿí ýåäèá îâ îâëàìàëûéàì.Îâ÷ó Ïèðèì îõóíó, éàéûíû äà ýþòöðöá ýåòäè ìåøÿéÿ òÿðÿô. Ýþðäö êè,

áèð ñöðö úàíàâàð áóíà ñàðû ýÿëèð. Ïèðèì áàõäû êè, éàõûíäà áèð ÷îáàí ãîéóíîòàðûð, þçöíö âåðäè ÷îáàíûí éàíûíà, ÿùâàëàòû ñþéëÿéèá îíäàí êþìÿêèñòÿäè. ×îáàíûí îí-îí áåø èòè âàðûéäû, ùÿð áèðè ÿæäàùà êèìè. ×îáàí äåäè:

– Ãàðäàø, ãîðõìà, èòëÿðè ñàëàðûã úàíàâàðëàðûí úàíûíà, ùàìûñûíû áîüóáþëäöðÿðëÿð.

Áÿëè, áèð äÿ ýþðäöëÿð êè, úàíàâàðëàðûí ñöðöñöíöí àüçû à÷ûëäû, åëÿ áèëãîøóí ýÿëèð. ×îáàí èòëÿðÿ êûñ âóðóá ñàëäû úàíàâàðëàðûí öñòöíÿ. Áèðòÿðÿôäÿí èòëÿð, áèð òÿðÿôäÿí äÿ ÷îáàíëà Ïèðèì úàíàâàðëàðíàí áàøëàäûëàð

14

âóðóøìàüà, äöç ñàáàù à÷ûëàíà êèìè âóðóøäóëàð. Úàíàâàðëàð î ãÿäÿð ÷îõèäèëÿð êè, ãûðìàüíàí ãóðòàðìàã îëìóðäó. ×îáàíûí èòëÿðèíèí ùàìûñû øèë-êöò îëóá òàãÿòäÿí äöøäöëÿð. Éàçûã èòëÿð íåéëÿñèí, îíëàð îí-îíáåø èäè,úàíàâàðëàð ìèííÿí äÿ ÷îõ. ×îáàí ýþðäö êè, èø èøäÿí êå÷èá, Ïèðèìè ÷à-äûðûí àëòûíäà ýèçëÿòäè. Àììà áó äà Ïèðèìè þëöìäÿí ãóðòàðà áèëìÿäè.Úàíàâàðëàð Ïèðèìè ïàð÷à-ïàð÷à åëÿäèëÿð. Îâ÷ó Ïèðèìèí àðâàäû áó ÿùâà-ëàòû åøèäèá ÷îõ ïåøìàí îëäó.

Íàüûë òàìàìà éåòäè, úàìààò äà äóðóá åâëÿðèíÿ ýåòäè.Ýþéäÿí ö÷ àëìà äöøäö, áèðèíè íàüûë ñþéëÿéÿí éåäè, áèðèíè êÿñèí ñèç

éåéèí, áèðèíè äÿ éîëäà Ïèðèìèí àòûíûí ãàáàüûíà ÷ûõàí èëàííàí õîðóç éàðûáþëöá éåñèíëÿð.

Ìÿí ñàü, ñèç ñàëàìàò, ìÿí éöç éàøûéûì, ñèç èêè ÿëëè, ùàíñû ÷îõäó ñèçýþòöðöí, éåðäÿ ãàëàíû ìÿíèì.

15

ÝÞÉ×ßÊ ÔÀÒÌÀ

Áèðè âàð èäè, áèðè éîõ èäè, Àëëàùûí áÿíäÿñè ÷îõ èäè, áèð êèøèéíÿí áèðàðâàä âàð èäè. Ýöíëÿðèí áèðèíäÿ èø áåëÿ ýÿòèðäè êè, áó êèøèíèí àðâàäû àçàð-ëàíûá þëäö. Ùÿìèí àðâàääàí Ôàòìà àäûíäà éåòèì áèð ãûçû, áèð äÿ îüëóãàëäû. Êèøè ýþðäö êè, óøàãëàðà áàõà áèëìÿéÿúÿê, îäó êè, àéðû áèð àðâàäàëäû. Êèøèíèí áó àðâàääàí äà áèð ãûçû îëäó, àììà áó, éàìàí êèôèð ãûç èäè.Áó àðâàä ýÿëÿí ýöíäÿí éåòèì Ôàòìàíû ýþçö ýþòöðìÿäè. Þç ãûçûíûíàäûíû äà Ôàòìà ãîéäó. Àììà áó ãûçûíàí îíóí àñèìàí òàôîâóòó âàð èäè,Éåòèì Ôàòìà ýþçÿë-ýþé÷ÿê áèð ãûç, ÷èðêèí Ôàòìà èñÿ ãàðò êå÷ÿë èäè.Àíàëûõ éåòèì Ôàòìàéíàí, îüëàíà ýöí âåðèá, èøûõ âåðìèðäè. Îíëàðû ýàùñóéà, ýàù îäóíà ýþíäÿðèðäè. Åâäÿ ãàðàáàø êèìè èøëÿäèðäè.

Ýöíëÿðèí áèðèíäÿ àðâàä èêè àéàüûí áèð áàøìàüà äèðÿéèá ÿðèíÿ äåäè:– Êèøè, ÿýÿð áó óøàãëàðû àïàðûá àçûòìàñàí, ñÿíäÿ îòóðìóéàúàì.

Ìÿíèì áó óøàãëàðäàí çÿùëÿì ýåäèð, îíëàðà äàùà ìÿí áàõà áèëìèðÿì.Êèøè íÿ ãÿäÿð éàëâàð-éàïûø åëÿäè êè, àé àðâàä, èíñàôûí îëñóí, ìÿí áó

áèð ïàð÷à òöôöëëÿðè ùàðà àçûäûì, éàçûõäûëàð, ýåäÿðëÿð ìåøÿäÿ ãóðä-ãóøéèéÿð. Àðâàäûí ùûðû òóòìóøäó, åëÿ íûðõ äåéèá äóðäó êè, ÿýÿð àçûòìàñàíýöíöíö ãàðà åëèéÿúÿì. Êèøè ÷îõ ýþòöð-ãîé åëÿäè, ýþðäö êè, àéðû ÿëàúûéîõäó. Ôàòìàéíàí îüëóíó ýþòöðöá ýåòäè ìåøÿéÿ. Óøàõëàðûíû àëëàäûá äåäè:

– Áàëàëàðûì, ñèç ìîðóõ, ÷èéÿëÿê éûüà-éûüà ýåäèí äÿðÿíèí äèáèíÿ,ìÿí äÿ áó áèðè òÿðÿôäÿí áèð àç îäóí ãûðûì, àõøàìöñòö ýÿëèá ñèçè äÿ ýþ-òöðÿðÿì, ýåäÿðèê.

Óøàõëàð àòàëàðûíûí ñþçöíÿ èíàíäûëàð. Ìîðóõ, ÷èéÿëÿê éûüà-éûüà ëàïìåøÿíèí ñûõ éåðèíÿ ÷àòäûëàð.

16

Ñèçÿ êèìíÿí äåéèì, êèøèäÿí. Êèøè óøàõëàðû àëäàäûá áó òÿðÿôäÿíàüëàéà-àüëàéà, êîð-ïåøìàí ãàéûòäû åâÿ. Àõøàì îëäó. Ãàðàíëûã äöøäö,ìåøÿäÿ ýþç ýþçö ýþðìöðäö. Àéû, úàíàâàð, ïÿëÿíý, øèð ìåøÿéÿ áèð íÿ-ðèëòè, ýóðóëòó, èíèëòè ñàëìûøäûëàð êè, âÿùìÿäÿí àäàìûí áàüðû ÷àòëàéûðäû.Óøàõëàð ùà ýþçëÿäèëÿð, äÿäÿëÿðè ýÿëèá ÷ûõìàäû. Àõûðäà ÿëàúñûç ãàëûá áèðàüàúûí áàøûíà ÷ûõûá îðàäà ýåúÿëÿäèëÿð. Ñàáàù òåçäÿí äóðóá éîë áàøëàäûëàðáèð úûüûðíàí ýåòìÿéÿ. Àç ýåòäèëÿð, öç ýåòäèëÿð, äÿðÿ-òÿïÿ äöç ýåòäèëÿð,ýÿëèá áèð áóëàüûí áàøûíà ÷àòäûëàð. Ôàòìàíûí ãàðäàøû éàìàí ñóñàìûøäû.Þçöíö òåç âåðäè áóëàüûí áàøûíà, èñòÿäè ñóäàí äîéóíúà è÷ÿ. Ôàòìà ãîé-ìàã èñòÿìÿäè, åëÿ áèë öðÿéèíÿ äàììûøäû êè, áó ñóäà áèð øåé âàð. Ôàòìàíÿ ãÿäÿð åëÿäè êè, ãàðäàøû ñóäàí è÷ìÿñèí, îëìàäû. Îüëàí àüçûíû áóëàüûíýþçöíÿ äèðèéèá ñóäàí äîéóíúà è÷äè. Î ñààò äþíöá îëäó ãàðà áèð èíÿê,Ôàòìà öç-ýþçöíö úûðûá øèâÿí ñàëäû êè, àé ãàðäàø, ñÿíÿ äåìÿäèììèè÷ìÿ, èíäè ìÿí íåéíèéèì, áàøûìà ùàðàíûí äàøûíû òþêöì.

Ãàðäàøû äåäè:– Áàúû, äàùà èø-èøäÿí êå÷èá, ìÿíèìêè äÿ áåëÿéìèø, ýÿë ýåäÿê.

Àììà áó ñèððè íÿ áàäÿ áèð àäàìà äåéÿñÿí ùà!Ôàòìà èíÿéè äÿ ãàáàüûíà ñàëûá àéàõ ëÿïèðèéíÿí î ãÿäÿð ýåòäè êè,

ìåøÿäÿí ÷ûõäû. Áèð äàüûí áàøûíà ÷ûõûá ýþðäö êè, åâëÿðè óçàõäàí ýþðö-êöð. Äöç ýÿëäè åâëÿðèíÿ. Àðâàä ýþðäö êè, ãûç ýÿëäè, àììà éàíûíäà äàáèð ãàðà èíÿê. ßââÿëúÿ öç-ýþçöíö òóðøóòäó, ãàø-ãàáàüûíû òþêäö, èñòÿäèãûçû ãîâëàñûí. Ñîíðà ôèêèðëÿøäè êè, îüëàí éîõäó, éÿãèí þëöá-èòèá, ìåøÿäÿãàëûá. Ãûç äà êè, áèð éàõøû èíÿéíÿí ýÿëèá. Èíÿéè ñàüûá éåéÿðèê. Áèð àçäàíñîíðà ãûçû ýåíÿ àçäûðàðûõ, î äà èòèá úÿùÿííÿìÿ âàñèë îëàð. Êèøè äÿ ãûçûíûýþðöá áèð òÿðÿôäÿí ñåâèíäè, áèð òÿðÿôäÿí äÿ îüëóíó éàäûíà ñàëûá áèêåéôîëäó.

Àíàëûõ ùÿð ýöí Ôàòìàíûí ÿëèíÿ áèð àç éóí âåðèá èíÿéè îòàðìàüàýþíäÿðÿðäè. Ôàòìà àõøàìà êèìè èíÿéè îòàðûð, àíàëûüû âåðäèéè éóíó äàäèäèá ÿéèðÿðäè. Áèð ýöí éåíÿ èíÿéè îòàðäûüû éåðäÿ áÿðê éåë ÿñäè, éåë Ôàò-ìàíûí éóìàüûíû ýþòöðöá àïàðäû. Ôàòìà, “à éåë áàáà, éóìàüûìû àïàðìà”– äåéÿ-äåéÿ éöéöðöðäö. Éåë áàáà éóìàüû àïàðûá áèð åâèí áàúàñûííàíè÷ÿðè ñàëäû. Ôàòìà ýÿëèá áó åâèí ãàïûñûíû äþéäö. È÷ÿðèäÿí áÿäùåéáÿò áèðãàðû ÷ûõûá äåäè:

– À áàëà, íÿ âàð, íÿ èñòÿéèðñÿí?Ôàòìà äåäè:– Ãàðû íÿíÿ, éåë áàáà éóìàüûìû ñÿíèí áàúàííàí è÷ÿðè ñàëäû, ýÿëìè-

øÿì êè, îíó âåðÿñÿí.

17

Ãàðû äåäè:– À ãûçûì, ýÿë ìÿíèì áàøûìà áàõ, ñîíðà éóìàüûíû âåðèì.Ôàòìà ðàçû îëäó, è÷ÿðè ýèðèá ýþðäö ãàðûíûí åâè çèð-çèáèëíÿí äîëóäó.

Îäó êè, äåäè:– Ãàðû íÿíÿ, ñöïöðýÿíè âåð, åâèíè ñöïöðöì.Ãàðû ñöïöðýÿíè âåðäè. Ôàòìà åâè ñöïöðöá òÿð-òÿìèç åëÿäè. Ñîíðà äà

áàøëàäû ãàðûíûí áàøûíà áàõìàüà, ýþðäö êè, áóíóí áàøû äîëóäó èëàí-÷àéàííàí, áàõäû êè, ãàðûíûí áàøûíäà áèòëÿð âàð òûñáàüà áîéäà, áèðÿëÿð âàðãóðáàüà áîéäà.

Ãàðû äåäè:– À ãûçûì, äå ýþðöì ñÿíèí àíàíûí áàøû ãÿøÿíýäè, éîõñà ìÿíèì?

Ìÿíèì áèðÿëÿðèì ãÿøÿíýäè, éîõñà îíóí.Ôàòìà äåäè:– Àé íÿíÿ, ÿëáÿòòÿ, ñÿíèí áàøûí ãÿøÿíýäè. Ñÿíèí áèò, áèðÿëÿðèí äÿ

ëàï ñÿð÷ÿ, áöëáöë êèìè øåéëÿðäè.Áó ñþçëÿð ãàðûíûí õîøóíà ýÿëäè, îäó êè, äåäè:– Áàëà, áóðäàí ýåäÿíäÿ ãàáàüûíà ö÷ áóëàõ ÷ûõàúàõ, áèðèíèí ñóéó

äöìàü, ñöä êèìè, î áèðèíèíêè ãàïãàðà øÿâÿ êèìè, áèðèíèí äÿ ñóéó ãûï-ãûðìûçû ëàëÿ êèìè. Àü ñóäà ñîéóíóá ÷èìÿðñÿí, ãàðà ñóäàí äà ñà÷ûíà,ãàøûíà, êèðïèéèíÿ ÷ÿêÿðñÿí, ãûðìûçû ñóäàí äà éàíàõëàðûíà, äîäàõëàðûíà÷ÿêÿðñÿí. Ñîíðà ýåäèá ãàðà èíÿéèí áèð áóéíóçóííàí éàü, áèðèííÿí äÿáàë ÿìÿúÿêñÿí.

Ôàòìà ãàðûíûí éàíûíäàí ÷ûõûá ýÿëäè, éîëäà ýöí÷ûõàí òÿðÿôäÿ ãàáà-üûíà áèð áóëàõ ÷ûõäû, ñóéó äöìàü ñöä êèìè, ýèðèá ñóäà ÷èìäè. Áèð àçýåäèá ýöíáàòàí òÿðÿôäÿ äÿ áèð áóëàüà ðàñò îëäó. Áó áóëàüûí ñóéó äàãàïãàðà èäè. Ôàòìà áó ñóéíàí áàøûíû éóéóá, áèð àç äà ãàøûíà, êèðïèéèíÿ÷ÿêäè. Ãûðìûçû ñóäàí äà áèð àç éàíàõëàðûíà, äîäàõëàðûíà ÷ÿêäè. Ôàòìà-íûí ýþçÿëëèéè áèð èäè, èíäè îëäó ìèí. Ôàòìà åëÿ áèð ýþçÿë ãûç îëäó êè, ùå÷ìèñëè-áÿðàáÿðè îëìàäû. Àéà äåäè, ñàí ÷ûõìà, ìÿí ÷ûõàúàì, ýöíÿ äåäè,ñÿí ÷ûõìà, ìÿí ÷ûõàúàì. Éàíàõëàð ãûïãûðìûçû àëìà êèìè, äîäàõëàðûãàéìàõ, äèøëÿðè èíúè, ýþçö ìàðàë ýþçö. Íÿ äåéèì, áèð áàõàí äåéÿðäè áèðäÿ áàõàéäûì.

Ôàòìà äöç ýÿëèá ÷ûõäû ãàðà èíÿéèí éàíûíà, îíóí áàøûíû, ýþçöíö ñû-üàëëàéûá áàøëàäû áóéíóçëàðûíû ÿììÿéÿ, ýþðäö êè, äîüðóäàí äà, èíÿéèíáèð áóéíóçóííàí éàü, áèðèííÿí äÿ áàë ýÿëèð. Ôàòìà ùÿð ýöí èíÿéèí áóé-íóçëàðûíû ÿìèá åëÿ êþêÿëäè êè, ëàï áàëûüà äþíäö. Ôàòìàíûí àíàëûüûíûí áóèøÿ ùÿì ïàõûëëûüû òóòäó, ùÿì äÿ ìàò ãàëäû êè, ýþðÿí Ôàòìà íåéëÿéèð êè,

18

áåëÿ êþêÿëèá, ãÿøÿíýëÿøèð. Îäó êè, ñàáàùäàí þç êå÷ÿë ãûçûíû äà ãîøäóÔàòìàíûí éàíûíà êè, î äà íàõûðà ýåäèá ãÿøÿíýëÿøñèí.

Èø áåëÿ ýÿòèðäè êè, éåíÿ áÿðê áèð éåë ãîïäó, áó äÿôÿ äÿ éåë êå÷ÿëÔàòìàíûí éóíóíó ýþòöðöá àïàðäû. Éóí ýåäèá ùÿìèí ãàðûíûí áàúàñûííàíè÷ÿðè äöøäö. Êå÷ÿë Ôàòìà éóíóí äàëûíúà ãà÷à-ãà÷à ýåäèá ãàðûíûí åâèíÿ÷ûõäû. Ãàïûíû äþéöá éóíóíó èñòÿäè. Ãàðû ãûçû è÷ÿðè ÷àüûðûá äåäè:

– À ãûçûì, ýÿë áàøûìû áèòëÿ, ñîíðà éóíóíó âåðèì.Ãûç ãàðûíûí áàøûíà áàõûá ýþðäö êè, áèò-áèðÿéíÿí äîëóäó. “Òôó” åëÿ-

éèá ýåðè ÷ÿêèëäè. Ãàðû äåäè:– À ãûçûì, ìÿíèì áàøûì òÿìèçäè, éîõñà ñÿíèí àíàíûí?Ãûç äåäè:– Àëëàù âóðìóøäó ñÿíè, áàøûí èëàí-ãóðâàüàéíàí äîëóäó, ùÿëáÿòäÿ

àíàìûí áàøû éàõøûäû.Ãàðû áèð àëòäàí éóõàðû áàõûá äåäè:– À ãûçûì, ñÿí êè, áåëÿ äåäèí, àëà éóíóíó âåðèðÿì, àììà áóðäàí

ýåäÿíäÿ ãàáàüûíà ö÷ áóëàõ ÷ûõàúàõ. Áèðèíèí ñóéó ãàðà, áèðèíèí ñóéó àü,î áèðèíèíêè äÿ ãûðìûçû. Ñÿí ÿââÿëúÿ ãàðà ñóéà ýèðèá ÷èìÿðñÿí, ñîíðà àüñóéíàí áàøûíû éóéóá, áèð àç äà ãàøûíà, êèðïèéèíÿ, ãûðìûçû ñóäàí äà àë-íûíà ñöðòÿðñÿí. Ñîíðà äà ãàðà èíÿéèí äþøëÿðèíè ÿìÿðñÿí.

Ãûç ãàðûíûí éàíûííàí ÷ûõûá éîëäà ãàðà ñóéíàí ÷èìäè, àü ñóäàíãàøûíà, êèðïèéèíÿ ÷ÿêäè, ãûðìûçû ñóäàí äà àëíûíà ñöðòäö. ßââÿëäÿí äÿáèð øåé îëìàéàí êå÷ÿë Ôàòìà äþíöá îëäó ãàðà ãóë; ùÿð éåðè îëäó ãàï-ãàðà êþñÿé êèìè. Áèðúÿ äèøëÿðè, ýþçëÿðè àüàðûðäû. Êå÷ÿë Ôàòìàíûí ùå÷íÿäÿí õÿáÿðè éîõ èäè. Ýÿëèá èíÿéèí ÿìúÿéèíè àüçûíà ñàëûá áàøëàäû ñîð-ìàüà, ýþðäö êè, àüçûíà èðèí ýÿëèð, òåç áàøëàäû èíÿéèí î áèðè ìÿìÿñèíèÿììÿéÿ, ýþðäö êè, áóííàí äà ãàí ýÿëèð. Äóðóá êîð-ïåøìàí åâëÿðèíÿýÿëäè. Àíàñû ãûçûíà áàõàí êèìè ÿëëÿðèíè èêè äèçèíÿ âóðóá äåäè:

– Áûé, áàøûíà êöëëÿð, àé ãûç ñÿíÿ íÿ îëäó êè, áó ýöíÿ äöøäöí?Ãûç áàøûíà ýÿëÿíè àíàñûíà ñþéëÿäè. Äàùà èø èøäÿí êå÷ìèøäè. Î ýöííÿí

êå÷ÿë Ôàòìàíû àíàñû åâäÿí ùå÷ éåðÿ áóðàõìàäû. Àììà ýþé÷ÿê Ôàòìàùÿð ýöí èíÿéè àïàðûá îòàðûð, þçö äÿ ýöíö-ýöííÿí ãÿøÿíýëÿøèðäè. Àíàëûõýþðäö êè, Ôàòìà èíÿéè îòàðìàüà àïàðäûõúà éàõøûëàøûð, îäó êè, áèð ýöí áèðàç ãóðó éóõà áèøèðèá ïàëòàðûíûí àëòûííàí êöðÿêëÿðèíÿ ãîéäó, ÿðè åâÿ ýÿ-ëÿíäÿ éåðÿ éûõûëûá àðõàñû öñòÿ î öçÿ, áó öçÿ ÷þðöêäö. Àðâàä òÿðïÿíäèêúÿéóõàëàð õûðùàõûðíàí ãûðûëûðäû. Àðâàä óôóëäàíà-óôóëäàíà äåäè:

– À êèøè, ýþðöðñÿíìè íÿ áÿðê àçàððàìûøàì. Þëöðÿì, ìÿíÿ áèð ÿëàú.

19

Êèøè äåäè:– Àðâàä, ñÿíèí äÿðìàíûí íÿäè, äå òàïûì?Àðâàä äåäè:– Ìÿíèì äÿðìàíûì ãàðà èíÿéèí ÿòèäè. Îíó êÿñèá ÿòèíè ìÿíÿ éå-

äèðòñÿí éàõøû îëàúàì.Êèøè ÿââÿëúÿ èíÿéè êÿñìÿê èñòÿìÿäè, àììà àðâàä ÿë ÷ÿêìÿäè êè,

÷ÿêìÿäè. Êèøè àõûðäà èíÿéè êÿñäè. Ýþé÷ÿê Ôàòìà ýþðäö êè, èíÿéè êÿñ-äèëÿð. Ãàëäû ìÿÿòòÿë êè, èíäè íÿ éåéÿúÿê, àúûííàí þëÿúÿê. Äóðóá ýåòäèùÿìèí ãîúà ãàðûíûí éàíûíà, ÿùâàëàòû îíà ñþéëÿäè. Ãàðû äåäè:

– Ãûçûì, åéáè éîõäó, ãîé èíÿéè êÿññèííÿð, ñÿí îíóí ÿòèííÿí éå-ìÿçñÿí, ãîé îíëàð éåñèííÿð, ñîíðà õÿëâÿòúÿ îíóí áöòöí ñöìöêëÿðèíèòîðáàéà éûüûá ýÿòèðÿðñÿí ìÿíèì éàíûìà. Ãîðõìà, ãàðäàøûí èíäè äÿõîðóç úèëäèíÿ äöøÿúÿê.

Ôàòìà ãàðûíûí éàíûííàí ýÿëèá î äåäèéè êèìè åëÿäè. Èíÿéèí ÿòèííÿíéåìÿäè, îíñóç äà àíàëûüû ùå÷ îíà ÿò âåðìÿäè. Áÿëè, Ôàòìà èíÿéèí ñö-ìöêëÿðèíè èðèëè-õûðäàëû éûüûá áèð òîðáàéà äîëäóðäó, õÿëâÿòúÿ äöç ýÿòèðäèãàðûíûí åâèíÿ, ãàðû éåêÿ áèð ãóéó ãàçûá ñöìöêëÿðè áàñäûðäû îðà. Öñòöíöòîðïàõëàéûá ãûçà äåäè:

– Áàëà, ãîðõìà, áó ñöìöêëÿðäÿí íÿ èñòÿñÿí î ñààò ùàçûð îëàúàõ.Ãûç äóðóá åâëÿðèíÿ ýÿëäè, áèð-èêè ýöííÿí ñîíðà ïàäøàùûí áþéöê îü-

ëóíóí òîéóéäó, ùàìûíû ÷àüûðìûøäûëàð. Ôàòìàíûí àíàëûüû äà êå÷ÿë ãûçûíûýåéèíäèðèá-êå÷èíäèðèá òîéà ýåäèðäè. Ýþé÷ÿê Ôàòìà äà àíàëûüûíà éàëâàð-éàõàð åëÿäè êè, òîéà îíó äà àïàðñûí. Àíàëûüû ãîéìàäû êè, ãîéìàäû, äåäè:

– Áèðúÿ ñÿíèí éåðèí ÿñêèê èäè, ãàõûë îòóð éåðèíäÿ, îíñóç äà ñÿíèíïàëòàðûí íÿ ýÿçèð êè, ýåéèíèá ýåäÿñÿí.

Àíàëûõ áèð ÷àíàõ äàðûíû éåðÿ òþêöá, áèð áîø úàì ãîéäó, äåäè:– Ìÿí ýÿëÿíÿ êèìè áó äàðûíû éûüàðñàí ÷àíàüà, áó úàìû äà ýþç éà-

øûííàí äîëäóðàðñàí, ÿýÿð äåäèêëÿðèìè åëÿìÿñÿí, âàé ñÿíèí ýöíöíÿ.Ôàòìà ãàëäû ìàò-ìÿùÿòòÿë êè, íåéëÿñèí. Àíàëûüû ýåäÿí êèìè êîð-

ïåøìàí äàáàí àëûá äöç ýÿëäè ãàðûíûí éàíûíà, àíàëûüûíûí òàïøûðäûüû èøëÿðèñþéëÿäè.

Ãàðû äåäè:– Ãûçûì, ãîðõìà, áó èøëÿð ìÿíèì ÿëèìäÿ ñó è÷èìè êèìè áèð øåéäè.Ãàðû ãûçà áèð ÷àíàõ äàðû âåðäè, áèð úàì äà äóçëó øîð ñó. Äåäè:– Àïàð áó äàðûíû òþê àíàëûüûíûí äàðû ÷àíàüûíà, äóçëó ñóéó äà òþê

úàìà, åëÿ áèëñèí êè, àüëàéûáñàí, ýþçöíöí éàøûäû. Ãàëäû éåðÿ òþêöëÿí äà-ðûëàð, òîéóõ-úöúÿëÿðè áóðàõ ãîé äàðûíû äÿííÿéèá ãóðòàðñûííàð.

20

Ãàðû áó ñþçëÿðè ãûçà äåéÿííÿí ñîíðà îíó ýþòöðöá ýÿëäè èíÿéèí ñö-ìöéöíö áàñäûðäûüû éåðÿ. Ãóéóíóí àüçûíû à÷ûá äåäè:

– Åé ãàðà èíÿê, ñÿííÿí áèð ãÿøÿíý ïàäøàùàíÿ ëèáàñ, áèð äÿ áèð ãûçûëáàøìàã èñòÿéèðÿì êè, Ôàòìà ýåéèíèá ýåòñèí òîéà.

Î ñààò áèð äÿ ýþðäöëÿð êè, áó øåéëÿð ùàçûð îëäó. Ãàðû ãûçà áèð òîðáàêèøìèø, áèð òîðáà äà êöë âåðèá äåäè:

– Ãûçûì, áó ïàëòàðû, ãûçûë áàøìàüû ýåéèá, òîðáàëàðû äà ýþòöðöá ýå-äÿðñÿí òîéà, îðàäà ñÿíè àíàëûüûí òàíûìàéàúàõ, òîéäà ñÿíè äÿ îéíàäà-úàõëàð. Ñÿí îéíàéàíäà úàìààòûí öñòöíÿ êèøìèø òþêÿðñÿí, àíàëûüûíûíöçöíÿ êöë, ñîíðà òåç ãàéûäûá ýÿëÿðñÿí åâÿ, ïàëòàðûíû ñîéóíóá îòóðàðñàí.

Áÿëè, Ôàòìà çÿð-çèáàéíàí òèêèëìèø ïàëòàðû ýåéèá, ãûçûë áàøìàüû àéà-üûíà òàõûá äþíäö ùóðè-ìÿëÿéÿ. Ýåòäè òîéà, ùàìû áó ýþçÿëëèêäÿ ãûçûýþðöá ìàò ãàëäû. Ôàòìà îéíàéà-îéíàéà àäàìëàðûí ãàáàüûíà ýåòäèêúÿùàìûíûí ãóúàüûíà êèøìèø òþêöá, àíàëûüûíûí ýþçöíÿ êöë ñÿïäè. Ñîíðàòîéäàí ÷ûõûá òÿëÿñèê ãàéûòäû åâÿ. Éîëäà ÷àéäàí ùîïïàíûá êå÷ÿíäÿ áàø-ìàüûíûí áèð òàéû àéàüûííàí ÷ûõûá äöøäö ñóéà. Òÿëÿñäèéèííÿí áàøìàüûãîéóá ãà÷äû. Ùÿìèí ýöí äåìÿ ïàäøàùûí îüëó îâà ÷ûõûáìûø. Ãàéûäàíáàø éîëäà àòûíû ÷àéäà ñóëàìàüà ýÿòèðäè. Àò äîäàüûíû ñóéà âóðóá ýåðè÷ÿêèëäè. Ïàäøàùûí îüëó ÿéèëèá ñóéà áàõäû, ýþðäö êè, ñóäà áèð òàé ãûçûëáàøìàõ âàð, òåç ÷ûõàðäûá þçöéíÿí ýÿòèðäè. Áó òÿðÿôäÿí äÿ Ôàòìà ýÿëèáïàëòàðûíû ñîéóíóá ýèçëÿíäè. Àíàëûüû ãàø-ãàáàõëû ýÿëäè åâÿ. Ôàòìà äåäè:

– Àíà, áèð àç ñþéëÿ ýþðöì òîéäà íÿ îëäó, íÿ êå÷äè?Àðâàä äåäè:– Ùå÷, íÿ îëàúàõ, áèð ãàðàýöííöíöí áèðè îéíàéàíäà ùàìûíûí ãàáà-

üûíà êèøìèø òþêäö, áèçèì ãàáàüûìûçà êöë àòäû.Áóíëàðû áóðäà ãîéàõ, ýþðÿê ïàäøàùûí îüëó áàøìàüû íåéëÿäè. Áàø-

ìàõ î ãÿäÿð ãÿøÿíý èäè êè, ùå÷ ïàäøàùûí õÿçèíÿñèíäÿ äÿ áåëÿñè éîõ èäè.Ïàäøàùûí îüëó áàøìàüû þç ëÿëÿñèíÿ âåðèá äåäè:

– Àïàð áó áàøìàüû øÿùÿðáÿøÿùÿð, êÿíäáÿêÿíä àõòàð, ùàíñû ãûçûíàéàüûíà îëñà, ýÿðÿê îíó àëàì.

Ëÿëÿ ùÿð éåðè ýÿçäè, áöòöí êÿíäëÿðè, øÿùÿðëÿðè ùÿëÿê-ôÿëÿê åëÿäè,áàøìàõ ùå÷ êèìèí àéàüûíà îëìàäû. Àõûðäà õÿáÿð àëûðëàð êè, áó áàøìàüûàéàüûíà òàõìàìûø êèì ãàëäû, äåäèëÿð êè, áèðúÿ Ôàòìà àäëû áèð éåòèì ãûçâàð, î ãàëûáäû. Ýÿòèðèá áàøìàüû Ôàòìàíûí àéàüûíà ýåéèíäèðäèëÿð, ýþðäö-ëÿð êè, åëÿ áèë áàøìàõ÷û þçö ÿëèéíÿí òèêèá, äöç ãûçûí àéàüûíà. Î ñààòýåäèá ïàäøàù îüëóíà õÿáÿð àïàðäûëàð êè, áÿñ áåëÿ-áåëÿ, áàøìàõ ôèëàíãûçûí àéàüûíà îëäó. Îüëàí òîé òÿäàðöêö ýþðöá Ôàòìàíû ýÿëèí ýÿòèðìÿê

21

ö÷öí þç àäàìëàðûíû ýþíäÿðäè êè, ãûçûí áàøûíû áÿçÿñèííÿð. Áó òÿðÿôäÿíÔàòìàíûí àíàëûüû ïàõûëëûüûííàí àç ãàëäû ÷àòëàñûí, îäó êè, Ôàòìàíûí ÿë-àéàüûíû êÿíäèðíÿí áàüëàéûá ñàëäû òÿíäèðÿ, öñòöíö äÿ þðòäö. Þç ãûçûêå÷ÿë Ôàòìàíû äà áÿçÿíäèðèá ãîéäó ýþé÷ÿê Ôàòìàíûí éåðèíäÿ. Éåíýÿ-ëÿð, ñàüäûøëàð, ñîëäóøëàð ýÿëäèëÿð êè, ãûçûí áàøûíû áÿçÿéèá ýÿëèí àïàðñûí-ëàð, ýþðäöëÿð êè, ãûç î ãûç äåéèë. Äåäèëÿð:

– Àé áàëàì, áó ãûç íèéÿ áåëÿ ãàðàëàíûá?Ãûçûí àíàñû íûðõ äåéèá äóðäó êè, åëÿ áó ùÿìÿí ýþé÷ÿê Ôàòìàäû, î

ýöíöí àëòûíäà äóðóá, ýöí ãàðàëäûá. Éåíýÿ òåç áàøìàüû ýÿòèðèá ãûçûíàéàüûíà òàõäû, ýþðäö éîõ, îëìàäû. Þç-þçöíÿ ôèêèðëÿøäè êè, àõû áó ãûçìÿí ýþðäöéöì, äåéèë, áóíó áÿçÿéèá àïàðñàõ ïàäøàùûí îüëó íÿ äåéÿð?Åëÿ áó ôèêèðäÿéäè êè, ýþðäö êö÷ÿäÿí óøàõëàð îõóéóðëàð:

Ýöí ÷ûõ, ýöí ÷ûõ,Êÿùÿð àòû ìèí ÷ûõ,Êå÷ÿë ãûçû åâäÿ ãîé,Ñà÷ëû ãûçû ýþòöð ãàú.

Éåíýÿ ãûçûí òåç áàøûíà áàõûá ýþðäö ãûç ãàðò êå÷ÿëäè... Òåç äóðäó êè,ýåäèá ÿùâàëàòû îüëàíà ñþéëÿñèí. Áèðäÿí ìÿùëÿäÿ áèð õîðóç áàøëàäû áàí-íàìàüà:

Ãóããóëóãó,Ôàòìà õàíûì òÿíäèðäÿ,ßë-àéàüû êÿíäèðäÿ.

Éåíýÿ ýÿëèá òåç òÿíäèðèí àüçûíû à÷äû, ýþðäö äîüðóäàí; äà Ôàòìàíûíÿë-àéàüûíû êÿíäèðíÿí áàüëàéûá òÿíäèðÿ ñàëûáëàð. Ãûçû ÷ûõàðäûá ýÿòèðäèëÿðåâÿ, éåòìèø éåðäÿí îíà áÿçÿê-äöçÿê âåðèá, ýåéèíäèðèá-êå÷èíäèðèáàïàðäûëàð ïàäøàùûí îüëóíà. Ùàìû òîéäà ÷àëûð, îéíàéûð, øàäëûõ åëÿéèðäè,êå÷ÿë Ôàòìàéíàí àíàñû ãàí àüëàéûðäû.

Àðàäàí áèð ìöääÿò êå÷ÿííÿí ñîíðà êå÷ÿë Ôàòìàíûí àíàñû äåäè:– À ãûçûì, îëàí-îëóá, êå÷ÿí-êå÷èá, áèð äóð ýåò ýþð áàúûí íÿ ãàéûðûð?Êå÷ÿë Ôàòìà ýåéèíèá-êå÷èíèá ýåòäè áàúûñûíûí éàíûíà, õîø-áåø îí

áåøäÿí ñîíðà äåäè:– Àé áàúû, éàìàí ÷èììÿê èñòÿéèðÿì, äóð ýåäÿê äÿðéà êÿíàðûíäà

÷èìÿê.

22

Ýþé÷ÿê Ôàòìà áàúûñûíûí õÿòðèíè ñûíäûðìàéûá þç ãûçûë òåøòèíè äÿ ýþ-òöðöá ýåòäè äÿðéà êÿíàðûíà. Êå÷ÿë ãûç äåäè:

– À áàúû, ÿââÿëúÿ ñÿí ñîéóí, ìÿí ñÿíè ÷èìèçäèðèì, ñîíðà äà ñÿíìÿíè ÷èìèçäèðÿðñÿí.

Ôàòìà ñþçÿ èíàíûá ñîéóíäó, äÿðéàíûí ãûðàüûíäà ÷èììÿê èñòÿéÿíäÿêå÷ÿë Ôàòìà îíó èòÿëÿéèá ñóéóí äÿðèí éåðèíÿ ñàëäû. Ýþé÷ÿê Ôàòìàñóäàí ÷ûõà áèëìÿäè. Êå÷ÿë ãûç Ôàòìàíûí ïàëòàðûíû ýåéèíèá îüëàíûí åâèíÿýÿëäè. Àõøàì îëäó, ãûç öç-ýþçöíö ýèçëÿäÿ-ýèçëÿäÿ áèð òÿùÿð ýåúÿíèñàëäû. Éàòìàõ âàõòû ýÿëÿíäÿ îüëàí ýþðäö êè, Ôàòìàíûí ñà÷û ùå÷ ÿëèíÿäÿéìèð. Îäó êè, äåäè:

– Àé Ôàòìà, ñÿíèí ñà÷ûí ùå÷ ýþçöìÿ äÿéìèð.Ãûç äåäè:– Áàøûìû éóìóøàì äåéèí éûüûëûá áèð éåðÿ, ñàáàù ãóðóéàð, ýåíÿ

óçàíàð.Ñàáàù à÷ûëäû, îüëàí àòûíà ìèíèá äÿðéàíûí êÿíàðûéíàí ýåäèðäè, áèð äÿ

ýþðäö êè, áèð áàëûõ÷û òîðó íÿ ãÿäÿð ÷ÿêèðñÿ, ñóäàí ÷ûõàðäà áèëìèð. Îüëàíàòäàí äöøöá áàëûõ÷ûéà êþìÿê åëÿäè. Áèð òÿùÿð òîðó ÷ÿêèá ñóäàí ÷ûõàð-äûëàð. Áèð äÿ ýþðäöëÿð êè, òîðà áèð áàëûõ äöøöá êè, ÿæäàùà áîéäà, òåç áà-ëûüûí ãàðíûíû éàðäûëàð. Îüëàí ýþðäö êè, áóé áóäó ýþé÷ÿê Ôàòìà áàëûüûíãàðíûíäà, òåç ãûçû ÷ûõàðäûá áèð øåéÿ áöêöá åâÿ ýÿòèðäè. Ôàòìà áàøûíàýÿëÿí ÿùâàëàòû òàìàì áàøäàí-àéàüà êèìè ÿðèíÿ äàíûøäû. Îüëàí î ñààòÿìð åëÿäè êè, áèð äÿëè ãàòûð ýÿòèðñèíëÿð. Êå÷ÿë Ôàòìàíû ãàòûðûí ãóéðóüóíàáàüëàäûá äàüäà-äàøäà ñöðöòäÿäèëÿð. Êå÷ÿë Ôàòìàíûí ùÿð òèêÿñè áèð äÿ-ðÿäÿ ãàëäû. Ñîíðà ýþé÷ÿê Ôàòìàéíàí ïàäøàùûí îüëó êåéô ÷ÿêèá äþâðàíêå÷èðäèëÿð.

Ýþéäÿí ö÷ àëìà äöøäö, áèðè ìÿíèì, áèðè ñÿíèí, áèðè äÿ íàüûë ñþéëÿ-éÿíèí.

23

ÑÅÙÈÐËÈ ÖÇÖÊ

Áèðè âàðûéìûø, áèðè éîõóéìóø, Àëëàù âàðûéìûø, øÿðèêè éîõóéìóø, áèðãàðûíûí áèð êå÷ÿë íÿâÿñè âàðûéìûø. Áóíëàð ÷îõ êàñûáëûõíàí äîëàíûðëàðìûø.Ãàðû ùÿð ýöí áèð êÿëÿô èï ÿéèðèá âåðèðìèø íÿâÿñèíÿ êè, àïàðûá áàçàðäàñàòûá ñîüàííàí ÷þðÿê àëñûí. Éåíÿ áèð ýöí ãàðû áèð êÿëÿô èï ÿéèðèá âåðäèêå÷ÿëÿ êè, ñàòûá ÷þðÿê àëñûí. Êå÷ÿë êÿëÿôè ýþòöðöá ýÿëäè áàçàðà. Ýþðäöéîëóí îðòàñûíäà áèð ùàé-êöé âàð êè, ýÿë ýþðÿñÿí, àäàìëàð áèð-áèðèíÿ ãà-ðûøûá, ùÿðÿíèí ÿëèíäÿ áèð éåêÿ äÿéÿíÿê áèð èòè äþéöðëÿð. Éàçûõ èò ýàù îðàãà÷ûð, ýàù áóðà, ùå÷ êèì îíà ãàùìàð ÷ûõìûð. Åëÿ ãàëûá çèíýèëäÿéÿ-çèí-ýèëäÿéÿ. Êå÷ÿëèí öðÿéè éóìøàëäû, èòÿ éàçûüû ýÿëäè, èðÿëè äóðóá äåäè:

– Àé úàìààò, áó Àëëàùûí ùåéâàíû ñèçÿ íåéëÿéèá êè, îíó äþéöá þë-äöðöðñöíöç? Èòè þëäöðìÿéíÿí ÿëèíèçÿ íÿ ýÿëÿúÿê, àëûí áó êÿëÿôè ñèçÿâåðèì, î èòè âåðèí ìÿíÿ.

Àäàìëàð èïè àëûá, èòè âåðäèëÿð êå÷ÿëÿ. Êå÷ÿë èòè ýþòöðöá ãàéûòäû åâ-ëÿðèíÿ. Ãàïûäàí è÷ÿðè ýèðÿíäÿ àíàñû ýþðäö êè, êå÷ÿë ÿëè áîø, éàíûíäà äàáèð èò êö÷öéö ýÿòèðèá, îäó êè, äåäè:

– Àé îüóë, áÿñ ÷þðÿê àëìàäûí?Êå÷ÿë äåäè:– Àé íÿíÿ, éîëäà ýþðäöì êè, áó èòè äþéöá þëäöðöðëÿð, éàçûüûì

ýÿëäè, êÿëÿôè âåðèá áó èòè àëäûì.Àðâàä ýþðäö êè, ÷ÿðÿí-ïÿðÿí åëÿìÿéíÿí ùå÷ íÿ ÷ûõìûéàúàã, ÿëàúû

êÿñèëèá áèð ñþç äåìÿäè. Áèð àç àúûüû ñîéóéàííàí ñîíðà éåíÿ áèð êÿëÿô èïÿéèðèá âåðäè êå÷ÿëÿ, þçö äÿ áÿðê-áÿðê òàïøûðäû êè, áó äÿôÿ äÿ ÷þðÿêñèçãàéûòñàí âàé ùàëûíà. Áÿëè, êå÷ÿë äèíìÿç-ñþéëÿìÿç êÿëÿôè ýþòöðöá ýåòäè

24

áàçàðà. Èíäè äÿ ýþðäö êè, áàçàðäà áèð ïèøèéè äþéöðëÿð. Èðÿëè äóðóá àäàì-ëàðäàí ñîðóøäó êè, áó éàçûã ïèøèéèí òàãñûðû íÿäè êè, îíó äþéöðëÿð? Äåäè-ëÿð êè, ãÿññàá òöêÿíèíäÿí ÿò îüóðëàéûá, îäó êè, äþéöðëÿð. Êå÷ÿë äåäè:

– ß, àú îëñàíûç åëÿ ñèç äÿ îüóðëàéàðñûíûç äà, àëûí áó èïè âåðèì ñèçÿ,î ïèøèéè âåðèí ìÿíÿ.

Àäàìëàð èïè àëûá ïèøèéè âåðäèëÿð êå÷ÿëÿ. Êå÷ÿë èíäè äÿ ïèøèéè ýþòö-ðöá ýÿëäè åâëÿðèíÿ. Ãàðû ýþðäö êè, êå÷ÿë ýÿëèð, àììà ãóúàüûíäà ÷þðÿêÿâÿçèíÿ áèð ïèøèê ýÿòèðèð. Ãàðû àüçûí à÷ûá ýþçöí éóìäó, ýþçöí à÷ûáàüçûí éóìäó, ÿëèíÿ êå÷ÿí äàøû, êÿñÿéè êå÷ÿëèí òÿïÿñèíÿ âóðäó êè, ÿéÿ,àúûííàí þëöðöê, éåìÿéÿ áèð òèêÿ ÷þðÿê òàïìûðûã, ùÿëÿ ýåäèá èò-ïèøèê äÿýÿòèðèðñÿí. Êå÷ÿë ýþðäö êè, àíàñû äöç äåéèð, àíä è÷äè êè, áó äÿôÿ äà ùå÷íÿ àëìûéàúàì. Ãàðû äåéèíÿ-äåéèíÿ áèð êÿëÿô äÿ èï ÿéèðèá âåðäè êå÷ÿëÿ,þçöíÿ äÿ òàïøûðäû êè, ÿýÿð áó äÿôÿ äÿ ÿëèáîø ãàéûòñàí, åâÿ ýÿëìÿ.Êå÷ÿë êÿëÿôè ýþòöðöá áàçàðà ýåòäè, ñàòûá ÷þðÿê àëäû, åâëÿðèíÿ ãàéûòäû.Àõøàì ÷þðÿêëÿðèíè éåéèá, áèð àç äà èò-ïèøèéÿ âåðèá éàòäûëàð.

Êå÷ÿë ýåúÿ éàòàíäà ôèêèðëÿøèðäè êè, éàõøû, ìÿí áó èòíÿí-ïèøèéè êè,ýÿòèðìèøÿì, þçöìöç éåìÿéÿ ÷þðÿê òàïìûðûã, îíëàðà íÿ âåðÿúÿì. Áèð-äÿí àüëûíà ýÿëäè êè, ñàáàù èòíÿí ïèøèéè äÿ ýþòöðöá ìåøÿéÿ àïàðàðàì,áÿëêÿ îðäà òöëêöäÿí, ÷àããàëäàí, ÿòäÿí-ìÿòäÿí áèð øåé òàïûá éåäèëÿð.Áó ôèêèðíÿí êå÷ÿë éàòäû, ñÿùÿð íÿíÿñèíÿ äåéèá èòíÿí ïèøèéè äÿ þçöéíÿíàïàðäû. Áóíëàð î ãÿäÿð éîë ýåòäèëÿð êè, ëàï éîðóëäóëàð. ×ûõäûëàð áèðùöíäöð äàüûí áàøûíà. Êå÷ÿë ýþðäö êè, áèð ìàüàðàíûí ãàáàüûíäà ö÷ äèâ1

âàð, âàëëàù áóíëàð áèð áÿäùåéáÿò äèâäèëÿð, àäàì áàõàíäà àç ãàëûð áàüðû÷àòëàñûí; ãóëàõëàðû ëàâàø áîéäà, äèøëÿðè ôèë äèøè áîéäà, íÿôÿñ àëàíäà áó-ðóíëàðû äÿìèð÷è êþðöéö êèìè ãàëõûð-äöøöð. Äûðíàõëàðû êîòàí êèìè, þçöäÿ áèð-áèðèíèí ãóéðóüóíäàí, áóéíóçóíäàí éàïûøûá äàëàøûðëàð. Êå÷ÿëáóíëàðû ýþðÿí êèìè èñòÿäè ãà÷ñûí, áèðäÿí èò ùöðäö, äèâëÿð ñÿñ åøèäèá òåçêå÷ÿëè òóòäóëàð. Êå÷ÿë ãîðõóñóíäàí áèëìÿäè íåéëÿñèí. Éåääè áàøëû äèâäåäè:

– Åé áÿíè èíñàí, ãîðõìà, áèçèì øÿðòèìèçè êÿñ, ñÿííÿí èøèìèç îëìàñûí.Êå÷ÿë äåäè:– Íÿ öñòäÿ äàâà åëÿéèðñèíèç?Ö÷ áàøëû äèâ äåäè:– Áèç ö÷ äèâ èêè ãèéìÿòëè øåé òàïìûøûã, áèðè ùÿçðÿò Ñöëåéìàíûí õàë-

÷àñû2, áèðè äÿ öçöéöäö. Õàë÷àíûí öñòöíäÿ îòóðóá äåñÿí êè, ìÿíè ùÿçðÿòÑöëåéìàíûí åøãèíÿ ôèëàí éåðÿ àïàð, î ñààò àïàðàúàã, öçöêäÿí äÿ íÿäèëÿê èñòÿñÿí ùàçûð îëàúàã. Áó èêè øåéè ö÷ äèâèí àðàñûíäà áþëÿ áèëìèðèê.

25

Êå÷ÿë ôèêèðëÿøäè êè, áó äèâëÿðèí ÿëèíäÿí ãóðòàðìàã ö÷öí áèð éàõøûôÿíä èøëÿòñèí. Îäó êè, äåäè:

– Àé äèâ ãàðäàøëàð, ñèç î øåéëÿðè ãîéóí ìÿíèì éàíûìäà. Ìÿí áóäàüûí áàøûíäàí óçàüà áèð äàø àòûì, ñèç ö÷öíöç äÿ ýåäèí î äàøûí äàëûí-úàí, êèì äàøû òåç ýÿòèðñÿ õàë÷à îíóí, öçöê èêèíúè ýÿëÿíèí, êèì ëàï àõûð-äà ýÿëñÿ, äàùà þç áàõòûíäàí êöññöí.

Äèâëÿð öðÿêëÿðèíäÿ ôèêèðëÿøäèëÿð êè, ö÷öíúö ýÿëÿí åëÿ áó êå÷ÿëèùÿçì ðàáåäÿí êå÷èðÿð.

Áÿëè, êå÷ÿë áèð éåêÿ äàøû äàü àøàüû éóìàðëàäû, äàø òÿïÿñè àøàüû åëÿýåäèðäè êè, èëäûðûì êèìè. Äèâëÿð äÿ äàøûí äàëûíúà ãà÷ûðäûëàð. Åëÿ äèâëÿðáèð àç àðàëàíàí êèìè êå÷ÿë öçöéö áàðìàüûíà òàõûá, èòèéíÿí ïèøèéèíè äÿõàë÷àíûí öñòöíÿ îòóðäóá äåäè:

– Åé õàë÷à, ùÿçðÿò Ñöëåéìàí åøãèíÿ áèçè àïàð äöç åâèìèçÿ.Î ñààò õàë÷à ýþéÿ ãàëõûá áóíëàðû àïàðäû. Êå÷ÿë ýþéäÿí áàõûá ýþðäö

êè, äÿðéàíûí ãûðàüûéíàí ýåäèðëÿð. Éàäûíà äöøäö êè, èòíÿí ïèøèê äÿ àúäû,åâäÿ àíàñûíûí äà éåìÿéÿ ùå÷ íÿéè éîõäó. Þç-þçöíÿ äåäè: Åëÿ áó äÿð-éàíûí ãûðàüûíäà éåðÿ äöøöá áèð àç áàëûõäàí-çàääàí òóòñàì éàõøû îëàð.Áó ôèêèðíÿí äÿðéàíûí ãûðàüûíäà õàë÷àéà äåäè:

– Åé õàë÷à, ùÿçðÿò Ñöëåéìàí åøãèíÿ áèçè áóðäà åíäèð éåðÿ, áèð àçáàëûõ òóòàõ.

Õàë÷à î ñààò áóíëàðû éåðÿ åíäèðäè. Êå÷ÿë öçöéö áàðìàüûíäàí ÷ûõàð-äûá äåäè:

– Åé öçöê, ùÿçðÿò Ñöëåéìàí åøãèíÿ áèçÿ áèð-èêè áàëûõ éåòèð.Ñþç êå÷ÿëèí àüçûííàí ÷ûõàí êèìè î ñààò ýþðäöëÿð êè, áèð éåêÿ àíà

áàëûõ ñóäàí èêè áàëàñûíû ÷ûõàðäûá äåäè:– Àëûí, èêèúÿ áàëàì âàð, îíó äà ñèçÿ ïåøêÿø âåðèðÿì.Êå÷ÿë áàëûõëàðû àëûá, áèð àç ÷ûð-÷ûðïû éûüûá, áèð éàõøû îúàã ÷àòäû. Áàëû-

üûí áèðèíè êàáàá áèøèðäè. Èòíÿí ïèøèéÿ äÿ âåðÿíäÿ îíëàð éåìÿäèëÿð. Êå÷ÿëíÿ ãÿäÿð åëÿäèñÿ éåìÿäèëÿð. Àõûðäà êå÷ÿë äåäè êè, àé Àëëàùûí ùåéâàí-ëàðû, íèéÿ íàøöêöðëöê åëÿéèðñèíèç, éåéèí äÿ. Áèðäÿí èò äèëÿ ýÿëèá äåäè:

– Åé êå÷ÿë ãàðäàø, áèç íàøöêöð äåéèëèê, áèçèì èíñàôûìûç ýþòöðìöðêè, îíó éåéÿê. Î àíà áàëûüûí úÿìè èêè áàëàñû âàðäû, îíëàðûí èêèñèíè äÿñÿíÿ ïåøêÿø åëÿéÿíäÿ, ýÿðÿê ñÿí èíñàôà ýÿëèá áàëàñûíûí áèðèíè þçöíÿãàéòàðàéäûí. Àììà ñÿí áóíó åëÿìÿäèí. Îäó êè, áóíóí àëòûíû ÷ÿêÿúÿê-ñÿí. Áàëûüûí ýþçö áàëàëàðûíûí äàëûíúà ãàëìûøäû, îäó êè, éåìÿäèê.

Áó ñþùáÿòäÿí ñîíðà êå÷ÿë ýþðäö êè, ñÿùâ åëÿéèá. Äóðäó äÿðéàíûíãûðàüûíäà ÿëëÿðèíè éóìàüà, áèð-èêè îâóú ñó ýþòöðöá ÿëëÿðèíè îõàëàéûðäû

26

êè, áèðäÿí öçöê áàðìàüûíäàí ñöðöøöá äöøäö äÿðéàéà, íÿ ãÿäÿð àõòàð-äûñà òàïà áèëìÿäè. Àõûðäà êîð-ïåøìàí åâëÿðèíÿ ãàéûòäû. Åâëÿðè ëàï éà-õûíäàéäû äåéèí, áó äÿôÿ ùå÷ õàë÷àéà äà ìèíìÿäè, áöêöá ãîëòóüóíàâóðäó, áàøëàäû ýåòìÿéÿ, èòíÿí ïèøèê äÿ áó èøÿ ïåøìàí îëìóøäóëàð. Îäóêè, äåäèëÿð:

– Àé ãàðäàø, ñÿí ýåò, áèç áèð àç áóðàëàðäà ùÿðëÿíÿê, ýþðÿê öçöéöòàïà áèëÿðèêìè?

Êå÷ÿë ýÿëäè åâëÿðèíÿ, èòíÿí ïèøèê ãàëäûëàð äÿðéàíûí ãûðàüûíäà. Áèðäÿ ýþðäöëÿð êè, áèð ãîúà áàëûõ÷û ýÿëèá òîðóíó àòûá äÿðéàéà, áàøëàäû áàëûõòóòìàüà. Ãîúàíûí òîðóíà áèð éåêÿ áàëûõ äöøäö, ùà ÷ÿêäèñÿ ýöúö ÷àò-ìàäû. Èò äèøèéíÿí òîðó òóòóá ÷ÿêäè, ãîúàéà êþìÿê åëÿäè. Òîðó áèð òÿùÿðêÿíàðà ÷ûõàðäûëàð, è÷èíäÿí áèð éåêÿ áàëûõ ÷ûõäû. Ãîúà ôèêèðëÿøäè êè, áóèòíÿí ïèøèê áóíà êþìÿê åëÿäèëÿð. Îäó êè, áàëûüûí ãàðíûíû éàðûá è÷àëàòûíûèòíÿí ïèøèéèí ãàáàüûíà àòäû êè, éàçûõäûëàð, àúäûëàð, éåéèá äîéñóííàð.Èòíÿí ïèøèê ëåøèí è÷èíè àõäàðûá öçöéö îðäàí òàïäûëàð. Ñåâèíÿ-ñåâèíÿàïàðûá êå÷ÿëÿ âåðäèëÿð. Êå÷ÿë öçöéö àëûá èòíÿí ïèøèéèí áàøûíû ñûüàëëàäû,îíëàðà ÷îõëó éåìÿê âåðèá ðàçûëûã åëÿäè. Êå÷ÿëèí êåéôè êþêÿëäè, íÿíÿ-ñèíÿ äåäè:

– Íÿíÿ, äå ýþðöì äöíéàäà ÿí ýþçÿë ãûç êèìäè?Ãàðû äåäè:– À áàëà, íåéëÿéèðñÿí êèìäè?Êå÷ÿë äåäè:– Àëûá þçöìÿ àðâàä åëÿéÿúÿì.Íÿíÿñè äåäè:– À áàëà, êèðèìèøúÿ îòóð éåðèíäÿ, ñÿí áèð êå÷ÿëèí áèðè, éàòìàüà ùå÷

éîðüàí-äþøÿéèí äÿ éîõäó, åëÿ ýþçÿë ãûçëàð ïàäøàùëàðäà îëóð, îíó äà êè,ñÿíÿ âåðìÿçäÿð.

Êå÷ÿë äåäè:– Ñÿíèí îðàëàðíàí èøèí îëìàñûí, ñÿí äå ýþðöì, ýþçÿë ãûç êèìèí

ãûçûäû?Àðâàä äåäè:– Îüóë, ìÿí åøèòìèøÿì êè, ÿí ýþçÿë ãûç Ùèíäèñòàí ïàäøàùûíûí êè÷èê

ãûçûäû, àììà îíóí äà íèøàííûñû âàð.Êå÷ÿë äåäè:– Åéáè éîõäó, ìÿí î ãûçû àëûá ýÿòèðÿúÿì.Ñÿùÿð êå÷ÿë äóðóá öçöéö äèëèíèí àëòûíà ãîéóá äåäè:

27

– Öçöê, ùÿçðÿò Ñöëåéìàí åøãèíÿ ñÿííÿí áèð èìàðÿò èñòÿéèðÿì áèðêÿðïèúè ãûçûëäàí, áèð êÿðïèúè ýöìöøäÿí Þçö äÿ î ãÿäÿð ùöíäöð îëñóí êè,áàøû áóëóòäàí, áèíÿñè éåðäÿí íÿì ÷ÿêñèí.

Î ñààò áèð äÿ ýþðäö êè, ýóðóëòó-íÿðèëòèéíÿí áèð èìàðÿò ùàçûð îëäó êè,êå÷ÿëèí äåäèéèííÿí äÿ ãÿøÿíý. Êå÷ÿëèí íÿíÿñè áó èøÿ ëàï ìÿùÿòòÿëãàëäû. Êå÷ÿë äåäè:

– Íÿíÿ, åâ ùàçûðäû, ìÿí ýåäèðÿì èíäè äÿ ùàìàí ãûçû ýÿòèðÿì.Êå÷ÿë õàë÷àíûí öñòöíäÿ îòóðóá äåäè:– Õàë÷à, ùÿçðÿò Ñöëåéìàí åøãèíÿ ìÿíè àïàð Ùèíäèñòàí ïàäøàùûíûí

òîðïàüûíà.Î ñààò õàë÷à ýþéÿ ãàëõûá êå÷ÿëè àïàðäû Ùèíäèñòàí òîðïàüûíà, äöç

ïàäøàùûí åâèíèí ãàáàüûíäà ãîéäó éåðÿ. Åëÿ áó âàõòûéäû êè, ïàäøàùûíãûçû àéíàäàí êö÷ÿéÿ áàõûðäû. Êå÷ÿë, ãûçû ýþðÿí êèìè àç ãàëäû àüëû áà-øûíäàí ÷ûõñûí, î ñààò äåäè:

– Åëÿ ÿñèë ìÿí äåéÿí ýþçÿëäè êè, âàð.Òåç öçöéö äèëèíèí àëòûíà ãîéóá äåäè:– Öçöê, ñÿííÿí èñòÿéèðÿì êè, ïàäøàùûí áó ýþçÿë ãûçû áó ñààò ìÿíèì

áó õàë÷àìûí öñòöíäÿ îëñóí.Î äÿéãÿ ýþðäö êè, ãûç õàë÷àíûí öñòÿäè. Äåäè:– Õàë÷à, áèçè ùÿçðÿò Ñöëåéìàí åøãèíÿ, àïàð þç åâèìèçÿ.Õàë÷à ýþéÿ ãàëõûá áóíëàðû äöç ýÿòèðäè áèð êÿðïèúè ãûçûë, áèð êÿðïèúè

ýöìöøäÿí îëàí èìàðÿòèí è÷èíÿ. Ãûç áàõûá ýþðäö êè, áóðà åëÿ áèð èìàðÿòäèêè, ùå÷ îíóí àòàñû éóõóñóíäà äà ýþðÿ áèëìÿçäè. Ãÿðÿç, ãûçíàí áèð ýöí-áåø ýöí áåëÿ áóðäà þìöð ñöðñöíëÿð, ýþðÿê Ùèíäèñòàí ïàäøàùû íåéëÿäè...Ùèíäèñòàí ïàäøàùû áèð äÿ õÿáÿð òóòäó êè, áÿñ ãûçû éîõà ÷ÿêèëèá. Ùÿð éåðÿàäàì ñàëäûðäû, úàð ÷ÿêäèðäè, ãûçäàí áèð ñîðàõ ÷ûõìàäû êè, ÷ûõìàäû. Àõûð-äà ïàäøàù áàø âÿçèðèí éàíûíà ÷àüûðòäûðûá äåäè:

– Âÿçèð, ýöíäÿ îí äÿôÿ ãîëóìóí ãàðûñû ñûõûëûð, öðÿéèì ãûñûëûð, ãûçû-ìûí ýåòìÿéèíÿ äþçÿ áèëìèðÿì, áèð òÿäáèð ýþð.

Âÿçèð äåäè:– Ãèáëåéè-àëÿì, ìÿí íå÷ÿ ýöíäö ôèêèðëÿøèðÿì, ÷îõ ýþòöð-ãîé åëÿ-

ìèøÿì, ÷îõëó ðÿììàëëàð ÷àüûðìûøàì; ùå÷ áèðè àüûëëû áèð ñþç äåéÿ áèëìèð.Áèðúÿ ðÿììàë äåäè êè, ãûçû áèð êå÷ÿë îüëàí àïàðûá, þçö äÿ áèð êÿðïèúèãûçûë, áèð êÿðïèúè ýöìöø áèð èìàðÿòäÿ ñàõëàéûð. Èíäè áèðúÿ öìèäèì îíàýÿëèð êè, áèð êöï ãàðûñû òàïàõ, ýþíäÿðÿê ùÿð éåðè àõòàðñûí, áÿëêÿ áèðõÿáÿð ýÿòèðÿ áèëäè.

28

Ïàäøàù î ñààò ÿìð åëÿäè áèð êöïÿ ýèðÿí ãàðû òàïûá ýÿòèðäèëÿð. Ïàäøàùáàõûá ýþðäö áó åëÿ áèð ãàðûäû êè, öçöíÿ áàõàí ýÿðÿê êÿôôàðÿ âåðÿ. Ýþç-ëÿðè ÷àø, àüçû ÿéðè, ãûë÷àñû òîïàë, áåëè äîíãàð, ãàø-ãàáàüûííàí äà êè, ëàïçÿùèðìàð òþêöëöð. Ïàäøàù äåäè:

– Âÿçèð, áó øèë-êöòöí áèðèäè, äöç éåðäÿ éåðèéÿ áèëìèð àüëûì êÿñìèðêè, áóíóí ÿëèííÿí èø ýÿëÿ.

Ãàðû äåäè:– Åé ïàäøàù, ñÿí ìÿíèì ñöð-ñöôÿòèìÿ áàõìà, ýþðäöéöì èøÿ áàõ.

Äå ýþðöì ìÿíè íåéëÿéèðñÿí ÷àüûðûá?Ïàäøàù äåäè:– Ãàðû, ìÿíèì ãûçûì áèðäÿí-áèðÿ éîõà ÷ÿêèëèá. Ùÿð éåðè ÿëÿê-ôÿëÿê

åëÿìèøÿì, òàïà áèëìèðÿì. ßýÿð ñÿí îíó òàïà áèëñÿí, íÿ èñòÿñÿí âåðÿðÿì.Ãàðû ýöëöá äåäè:– Åëÿ áó?Ïàäøàù äåäè:– Áó àçäû?Ãàðû äåäè:– Ñàü îëìóø, áåëÿ èøëÿð ìÿíèì ÿëèìäÿ ñó è÷èìè êèìè áèð øåéäè.

Ýöíö áó ýöí òàïàðàì, àììà ýÿðÿê ìÿíÿ õÿëÿò âåðÿñÿí.Ïàäøàù î ñààò ÿëèí àòûá ãàðûíûí îâúóíà áèð õûøìà ãûçûë áàñäû. Ãàðû

ãûçûëû ýþðÿí êèìè ýþçëÿðè ñè÷àí òóòìóø ïèøèê êèìè äþðä îëäó. Î ñààòäàáàíûíà òöïöðöá åâäÿí ÷ûõäû. Âÿçèð, âÿêèë ãàðûíûí äàëûíúà áàõûá ýþð-äöëÿð êè, åëÿ áèë êè, ùàúûëåéëÿêäè. Ãàðû åâèíÿ ýÿëèá ýèðäè êöïöí è÷èíÿ, ïó-÷óíó áóðäó, î ñààò êöï ýóðóëòóéíàí-ïûðûëòûéíàí ãàëõäû äöç éåääèíúèýþéÿ. Ãàðû êöïöí è÷èíäÿ ýþéäÿ ùÿð éåðè äåâðàí åëÿéèðäè, áèð äÿ ýþðäöêè, óçàõäà áèð èìàðÿò ýþðöíöð, åëÿ áèë ýöí ÷ûõûá ùÿð éåðÿ èøûõ ñàëûð. Êöïöäöç ñöðäö î òÿðÿôÿ, ýÿëèá øÿùÿð ãûðàüûíäà áèð õàðàáàëûõäà åíäè éåðÿ,êöïäÿí ÷ûõûá þçöíÿ éåòìèø éåðäÿí ñûüàë âåðäè, áèð ÿëèíÿ ÿñà, áèð ÿëèíÿäÿ òÿñáåù àëûá ýÿëäè ùÿìÿí èìàðÿòèí ãàáàüûíà. Î ãÿäÿð ýöääö êè,ýþðäö ïàäøàùûí ãûçû êöëÿôèðÿíýèéÿ ÷ûõûá áàõûð. Òåç ãàðû ýÿëèá êöëÿ-ôèðÿíýèíèí éàíûíäàí êå÷ÿíäÿ áèðäÿí àéàüûíû áîø ãîéóá éûõûëäû éåðÿ,áàøëàäû éàëàííàí àõ-óô åëèéèá çàðûìàüà. Ãûçûí ãàðûéà éàçûüû ýÿëäè, íþ-êÿðëÿðÿ ÿìð åëÿäè êè, ýåäèí î ãàðûíû ýÿòèðèí åâÿ, áèð àç ÷þðÿêäÿí-çàääàí âåðÿê.

Íþêÿðëÿð ýåäèá ãàðûíû éåðäÿí ãàëäûðûá ýÿòèðäèëÿð ãûçûí éàíûíà.Éàõøû äåéèáëÿð êîð íÿ èñòÿð èêè ýþç, áèðè ÿéðè, áèðè äöç. Åëÿ ãàðû äà

áóíó èñòÿéèðäè êè, þçöíö áèð òÿùÿð ãûçûí éàíûíà ñàëñûí.

29

Ãûç ãàðûíû ýþðÿí êèìè äåäè:– Ãàðû íÿíÿ, ùàðà ýåäèðäèí, íèéÿ éûõûëäûí?Ãàðû òÿñáåùèíè ÷åâèðÿ-÷åâèðÿ äåäè:– Áûé, ãàðû íÿíÿ ñÿíÿ ãóðáàí, íÿ ýþçÿë-ýþé÷ÿê ãûçñàí, ëàï ïàäøàù

ãûçûíà îõøàéûðñàí. Ìÿí êàñûá áèð àðâàäàì, ùå÷ êèìèì éîõäó, åëÿ ñÿíèíêèìè èíñàôëû àäàìëàðûí ñöôðÿëÿðèíäÿí àðòûõ ãàëàí ãûð-ãûðûíòûäàí âåðèðëÿð,áèð òÿùÿð äîëàíûðàì. Èíäè äóðóá ìÿñ÷èäÿ ýåäèðäèì íàìàç ãûëìàüà,àúûííàí ãûë÷àëàðûìäà òàãÿò ãàëìàìûøäû äåéèí äàøà èëèøèá é�