Awaamiirta dhaqan galianta iibka dawlada DDSI
186
Awaamiirta Dhaqan- galianta Iibka Dawlada Dawlada Degaanka Soomaalida Itoobiya
-
Upload
hassen-mohammed -
Category
Law
-
view
581 -
download
31
Transcript of Awaamiirta dhaqan galianta iibka dawlada DDSI
Awaamiirta Dhaqan-galianta Iibka Dawlada
Dawlada Degaanka Soomaalida Itoobiya
Jigjiga/Itoobiya
TUSMOQaybta 1aad ArrimoGuud.................................................................................................5
1. Ciwaan Gaaban:-.............................................................................................................5
2. Qeexid:-............................................................................................................................5
3. Xadka Fulineed ee Awaamiirtan:-....................................................................................6
4. Mabaadi’da:-....................................................................................................................6
Qeybta 2aad Xilalka iyo Wajibaadyada....................................................................................7
5. Xilka iyo Wajibaadka Masuuliyiinta Sare ee Xafiisyada Dawlada:-................................7
6. Xilka iyo Wajibaadka Waaxda Iibka:-............................................................................10
7. Xilka iyo Waajibaadka Guddiga Ansixinta Iibka:-.........................................................13
Qeybta 3aad Qorshaha iibka.....................................................................................................15
8. Diyaarinta Qorshaha Iibka..................................................................................................15
10-Xulashada Habka/nooca Iibka...........................................................................................17
11-Cayimidda Muddada Fulinta Iibka....................................................................................18
12-Mugga Qorshaha Iibka.....................................................................................................18
13-Siyaabaha Qorshaha Iibka Loo Ansixiyo ama Wax looga Baddelo..................................19
14-Shaacinta Qorshe Sannadeedka Iibka................................................................................20
Qeybta 4aad Noocyada Iibka Iyo Dhaqan Galkooda................................................................20
15- Noocyada/Hababka Iib Ee La Ogol Yahay(La Fasaxey).........................................20
16-Dhaqan Gellinta Iibka Tartanka Furan ah ee Heer Qarran:-.................................21
16.1-Diyaar Garowga Hore :-.........................................................................................21
16.2. Oggaysiiska Tartanka:-..........................................................................................21
16.3.Dukumintiga Tartank Xafiisyada Dawladu:-..........................................................23
16.4 Tilmaamaha la siiyo Tartameyasha:-......................................................................23
6.5.Qeexidda Bahida Farsamo........................................................................................26
1
16.6. Foomka Tartanka iyo Shaxda soo gudbinta Qiimaha:-.........................................27
16.7. Shuruudaha Guud iyo kuwa Garka ah ee Heeshiiska.............................................28
16.8 .Diyarinta Shuruudaha Qiimaynta Tartanka...........................................................29
16.9- Go’aminta Muddada Tartanku U Furnanayo Tartamayasha..................................30
16.10.Iibka Dukumintiga Tartanka.................................................................................31
16.11. Qaabka soo gudbinta Muunadda..........................................................................32
16.12. Fah-faahinta ama Wax-ka Bedelka Lagu Sameeyo Dukumintiga Tartanka.........33
16.13. Luuqada Tartanka:-.............................................................................................35
16.14. Qiimaha Tartanka iyo Wax-ka Badelka Qiimaha:-..............................................35
16.15-Muddada Uu Sharciyan Jirayo Dukumintiga Tartanku:-......................................40
16.16. Dammanadda Tartanka:-.....................................................................................41
16.17- Guddoonka (Qabashada) Dukumintiga Tartanka:-..............................................43
16.18- Furitaanka Tartanka............................................................................................43
16.19- Qiimaynta Iyo isbar-bardhiga Tartanka...............................................................46
16.20- Mudnaan Gaar ah................................................................................................50
16.21- Ka Saaridda Tartanka..........................................................................................52
16.22- Wada hadalka Lala Yeesho Qandaraslayasha......................................................52
16.23. Ansixinta Tartanka..............................................................................................53
16.24. Shaacinta Cidda ku Guulaysatay Tartanka..........................................................54
16.25- Dammanadda Heeshiiska....................................................................................55
16.26- Horumarinta:-......................................................................................................56
16.27- Sexeexida Heeshiiska:-.......................................................................................58
Qaybta 5aad Meel Marinta Iibka Caalamiga...........................................................................60
17- Tartanka Furan Ee Heer Caalamiga:-.......................................................................60
18- Iibyada Kale ee Heer Caalami:-.................................................................................62
19- Tartanka Iibka Labada - darajo(heer):-....................................................................62
2
20- Tartanka xaqiijinta Hore ee kartida:-.......................................................................64
21. Iibka Lagu Meel-Mariyo Dalabka Fikir Tartameedka:-............................................66
22- Tartanka Codsiga muujinta rabitaanka..............................................................73
23- Meel-Marinta Iibka Tartanka Xadiidan...................................................................73
24- Iibka Lagu Hirgeliyo Qiimo Sheegta..........................................................................76
25. Iibka Tooska................................................................................................................78
Qaybta 6aad Iiba gaarka ah.......................................................................................................82
26- Iibka Sare ee Gaarka...................................................................................................82
27- Iibka gaarka ah ee Alaabta iyo adeegyada ay xafiisyada dawladu wada jirka u rabaan..................................................................................................................................83
Qaybta 7aad Maamulka heeshiiska...........................................................................................90
28 Dhaqan Galinta heeshiiska...........................................................................................90
29. Daba Galka Hir-galinta Heeshiiska............................................................................92
30. Dhammaystirka Heeshiiska.........................................................................................94
Qaybta 8aad Qadobo kale duwan.............................................................................................95
31. Hubinta Codsiyada La Xidhiidha libka Aan Caadiga Ahayn..................................95
32. Dukumentiyada libka...................................................................................................95
33. Diwangalinta Qandaraasleyaasha Iyo Shuruudaha Looga bahan-yahay in ay buuxiyaan............................................................................................................................95
Qaybta 9aad Anshaxa iibka dawlada.......................................................................................97
34. anshaxa iyo asluub-shqeedka laga sugayo khabiirka iibka......................................97
35. Anshaxa Laga Doonayo /Laga Filaayo Tartameyaasha.........................................101
Qaybta 10aad Gudiga hubinta iyo ka go’aan gaadhista cabashooyinka ka dhanka ah hirgalinta iibka dawlada.......................................................................................................................102
36. magacaabista iyo mudada shaqo ee xubnaha gudiga.............................................102
37. Shirka Gudiga Boordhiga..........................................................................................103
38. ka bixida xubinimada gudiga....................................................................................104
3
39. KA CAYDHINTA XUBINIMADA..........................................................................104
40. Cadaynta Danaysiga Gaarka ah..............................................................................104
41. Xilka Guddiga Boordhiga..........................................................................................104
42. Waajibaadka Guuddiga Boodhiga...........................................................................106
QAYBTA 11aad Nidaamka lagu eego cabashooyinka loo gudbiyo madax xafiiska ama gudiga boordhiga.............................................................................................................................107
43-madaxa xafiiska ama guddiga boordhiga.................................................................107
44-Xaalada an la soo gudbin Karin cabasho.................................................................107
45 Nidamka Loo Baadho Cabashooyinka Loo Gudbiyo Madaxa Xafiiska................108
45.1 Heshiiska iibka Inta Aan La Sexeexin..................................................................108
45.1 Laba Bushkhadod Tartanka Lagu Soo Gudbiyay.................................................109
46. Xayiraada Meel-Marinta iibka Ee Ay Xafaiisyada Dawladu Sameeyaan...........110
47.Nidamka Loo Guudbiyo Loona Badha Cabashooynka Xafiiska Boordhiga.........111
Qaybta 12aad Nidamka lagu Eego warbixinta danbiilenimo ee loo gudbiyo BoFED.............112
48. Soo gudbinta warbixinta danbiilenimo iyo nidamka hir- galinta baadhista........112
49 Dhibaato Awoodiisa ka baxsan..................................................................................116
50 - Cabashada oo Maxkamad lagu eego.......................................................................117
Qaybta 13aad Awaamiirta la Nasakhay iyo Mudada Dhaqan- galka Awaamiirtan................118
51. Awaamiirta la Nasakhay...........................................................................................118
52. Mudada Dhaqan-galka.................................................................................................118
4
Awaamiirta Dhaqan-galinta Iibka Dawlada
Xafiiska maaliyadda iyo horumarinta dhaqaaluhu isagoo ka duulaya iyo 70aad
firqadiisa 2aad ee bayaanka iibka iyo maamulka hantida dawlada deegaanka soomaalida, ayaa wuxuu soo saaray awaamiirtan:-
Qaybta 1 aad ArrimoGuud 1. Ciwaan Gaaban:-
Awaamirtan waxaa loogu yeedhi karaa “Awaamiirta Dhaqan-Gelinta Iibka Dawladda”
2. Qeexid :-
1. Hadii aanu haboonanshaha ereyga si kale loogu mac-nayn Awaamirtan dhexdeeda waa:-
b/ “Qeexidda Baahida Farsamo” waxaa loola jeedda dalabka dukumentiga muujinaya nooca, heerka iyo tayada looga baahan-yahay in ay buuxiso alaabtu, addeegu, shaqada dhismuhu ama addeega la talintu.
t/ “ Bayaan” waxaa loola jeedaa bayaanka iibka iyo maamulka hantida dawladda ee Dawlada Deegaanka Soomaalida ee tirsigiisu yahay 82/2002.
j/ “Iib” waxaa loola jeedda muddada /qaabsocodka/ u dhaxeysa maalinta la shaaciyay oggeysiiska ama laga billabo maalinta la faafiyo oggeysiiska iibka illa inta la ogganaayo tartamaha ku guulaystay islamarkana uu sexeexo heeshiiska.
x/ “Dukumentiga Caadiga ah ee Tartanka” waxaa loola jeedaa dukumentiga uu diyaariyo xafiiska maaliyaddu, si guud ahaan uu xafiisyada dawlada gacan uga siiyo inay u diyariyaan dukumentiga tartanka qaab-mideysan oo isku mida.
5
Kh/ “Waaxda Iibka” waxaa loola jeedda qaybta awooda loo siiyey fullinta shaqooyinka iibka, iyadoo aan wax loo dhimeyn qaab-dhismeedka shaqo ee xafiisyada dawladda.
d/ “Qiimaha Guud” waxaa loola jeedda qiimaha guud ee uu xafiiska dawladu ku meel-mariyo ama ku fuliyo iibka oo ay ka mid yihiin canshuurta iyo dhammaan kharashyada kale.
r) “Xafiiska Maaliyadda” waxaa loola jeedaa Xafiiska Maaliyadda & Dhaqaalaha ee Dawladda Deegaanka Soomaalida.
2. Dhamman erayada kale ee ku jira awaamirtan gudaheedu waxaa ay yeelanayaan mac-naha lagu siiyey bayaanka iibka iyo maamulka hantida dawlada ee Dawladda Deegaanka Soomaalida ee tirsigiisu yahay 82/2002.
3. Xadka Fulineed ee Awaamiirtan:-
Awaamiirtani waxay dhaqan-gal ku tahay dhammaan arrimaha iibka dawlada deegaanka soomaalida ee uu bayaanka ku dhaqan-galiyey ama lagu xeeriyey.
4. Mabaadi’da: -
Cidd kasto awood loo siiyey in ay dhaqan-galiso waajibaadyada iibka, waxa waajib ku ah in ay meel-mariso mabaadi’da hoos ku xusan:-
b/ In laga helo fulintaanka iibka wax-tarka ay lacagtu keeni karto, taasi oo uu mac-naheedu yahay in la xaqiijiyo tashiil iyo karti fulineed oo wax ku ool ah.
t/ Waxan ka aheyn arrimaha gaarka oo bayaanka lagu xeeriyay, waxa reeban ama cadaalad xumo ah in tartamaha lagu reebo ama looga saaro tartanka iibka dawlada arrimo la xidhiidha jinsiyadiisa ama arrimo an khuseynin shuruudaha tartanka iibka dawlada u yaala.
j/ In la taageero ama gacan laga geysto horumarka dhaqaale ee dalka iyadoo fulinta iibka dawlada laga dhigayo mid nidaamsan oo tayo leh.
x/ Dhamaan shuruudaha asaaska u ah go’aaminta iibka dawladda iyo go’aanada la qaadanayoba waa inay si cad ugu furnaadaan cid kasta oo ay khusayso,
6
kh/ Xaqiijinta inay jiro la-xisaabtan ama u qoolanaan go’aanada iyo talaabooyinka la qaato ee la xidhiidha fulinta iibka.
d) Iyadoo lagu salaynayo mudnaan gaarka ah ee bayanka iyo awaamiirtan fasaxayaan, in la dhiiri galiyo wax-soo saarayaasha, shirkadaha dalka laga leeyahay iyo ganacsatada yaryar.
Qeybta 2 aad Xilalka iyo Wajibaadyada 5. Xilka iyo Wajibaadka Masuuliyiinta Sare ee Xafiisyada
Dawlada :-
Iyado awoodaha lagu xusey bayaanku sidooda yahiin, ayaa wuxuu leeyahay madax-xafiiseedku xilka iyo wajibaadkan dheeriga ee hoos-ku xusan:-
1. Wuxuu xaqiijiya shaqaalaha iyo masuulinta lagu soo meeleyo xafiiska si ay u meel-mariyaan shaqooyinka iibka in ay u leeyihiin aqoon dheeriya iyo waayo-aragnimo ku filan shaqada.
2. Wuxuu xaqiijiya masuuliyiinta iyo shaqaalaha xafiiska loogu soo meeleyo si ay u fuliyan iibku in ay yihiin kuwo leh an-shax iyo asluub-shaqeed fiican oo shaqaalenimo.
3. Wuxuu hubiya in qaybaha fullinta shaqooyinka iibka xafiisku yihiin kooxo leh tababar ku filan iyo in ay leeyahiin qaab-dhismeed hufan oo cad-cadaan leh.
4. Wuxuu aasaasa guddiga ansixinta iibka oo ka kooban sadex-xubnood, buxinayana shuruudaha hoos-ku xusan, si ay u hubiyaan islamarkaana u go’aamiyaan iibka isku dhafan ee xafiiska isla markaana muddadooda shaqo aanay ka badneyn sedex sano.
b/ Waa inuu yahay xubin masuuliyad sare ka haya xafiiska.
t/ Waa in ay yihiin xubno leh aqoon kala duwan islamarkaana shaqada xafiiska u leh aqoon iyo khibrad dheeriya.
5. Wuxuu marka uu u arko munasib hal sano dheeriya ugu daraa (kordhiya) cimriga shaqo ee guddiga ansixintaa iibka.
6. Wuxuu hubiyaa in guddiga ansixinta arrimaha iibku haysto wakhti ku fillan iyo in loo dhameystirey qalabkii xafiis ee ka caawin lahaa gudashada xilkooda.
7. Wuxuu xaqiijiya in shaqaalaha ka mid noqda guddiga ansixinta arrimaha iibku muddada ay ku hawlan-yahiin shaqada guddiga ay ka
7
mid tahay muddadii caaddiga ee shaqada xafiiska islamarkana loo diwaan- geliyo qorsheyashooda iyo natiijooyinkooda.
8. Wuxuu suuro-geliyaa sidii ay shaqalaha iyo masuuliyiinta lagu meeleeyo shaqooyinka iibka iyo guddiga ansixinta arrimaha iibku u heli-lahayeen bayaanka iibka iyo maamulka hantida dawlada, awaamirtan, dokumantiga caadiga ah ee lagu fuliyo iibka iyo dukueintiyada kale ee muhiimka ah ee ay dawladu soo saarto iyo sidoo kale, in ay heelan tababaro ku filan oo gacan ka siiya gudashada xilkooda.
9. Wuxuu Isagoo mudnaan gaar siinaya shaqada arrimaha iibka uu daba-gal dheeri ah ku sameeya qeybaha iyo guddiyada ay shaqada iibku khuseyso islamarkana uu ku talaabsadaa talabooyinka shaqada lagu saxayo.
10. Wuxuu aasaasa guddi qiimeyneed oo ku meel-gaadha marka uu jiro iib isu dhafan isla markana u baahan qiimeyn farsamo oo dheeriya.
11. Wuxuu qiimeeya islamarkana ansixiyaa qorsheyasha iib ee xafiiska ka dib marka uu hubiyo in ay dhameystiran yahiin xaaladaha hoos -ku xusan:-
b, in qorshaha iibku waafaqsan yahay jadwaladda shaqo ee xafiiska.
t, in iibasha oo dhan hal meela la isugu keenay si loo fuliyo.
j, in iyadoo laga duulayo go’aanka xafiiska maaliyada, si gaara loo dhigo iibasha sida wada jirka ah ay xafiisyadu si heeshiis-duleed u fuliyaan.
x, in qorshahu yahay mid uu ku dhan-yahay bahida iib ee xafiisku sido kalena loo gudbiyey guddiga ansixinta iibka islamarkana uu aqbaley guddigu.
12, Wuxuu suro-geliya in wakhtiga ku haboon loo gudbiyo cidda awooda u leh fulinta iibka, kadibna marka loo soo dhameystiro xogaha- xafiisyada iibka doonaya in hal-meela heeshiis guud loogu mel-mariyo.
13, Sida ku xusan qodobka 24aad farqadiisa 2aad ee awaamiirtan, iibasha yar-yar ee cadadka lacagtoodu aadka u kooban tahay islamarkaana aan loo baahneyn in ay ansixiyan guddiga ansixinta arrimaha iibku, wuxuu:
8
b, u wakiilan karaa waaxda iibka xafiisku inay ansixiso iibkaasi, ama
t, u wakiilan karaa mas’uulka ay shaqadu sida toosa u khuseyso inuu ansixiyo,
j, u wakiilan karaa ansixinta iibka masuulinta heerarka kala duwan xafiiska ka jooga, isago wakaalashada uu bixinayo ku cadaynaya cadadka lacageed,
14, Wuxuu hubiyaa sharciyadda qiimo sixida lagu sameeyo geedi socodka meel-marinta (dhaqan-gelinta) arrimaha iibka ee ku saleysan awaamiirta u xeerinayo qodobka 16aad farqadiisa 14aad ee awaamirtani.
15, Wuxuu hubiyaa islamarakana go’aan ka gaadha cabashooyinka la xidhiidha xogaha geedisocodka fulinta iibka ee wafaqsan qodobka 14aad
ee awaamiirtan iyo shaqooyinka kale ee uu xafiisku fuliyey islamarkana ay diideen in ay xog-ka siiyaan cidii rabtay, qaybta arrimaha iibka xafiisku.
16, Wuxuu seexiixa heeshiis ama hadba sida loogu baahdo ayuu u wakiishaa in uu saxeexo heeshiiska islamarkana uu daba-gal ku sameeya dhaqan-gelinta heeshiiska.
17, Wuxuu suruo-geliya isago ka duulaya qodobka 8aad xarafkiisa (D) ee bayaankan, marka iibka xafiisku yahay mid aad isu-dhafan islamarkana aanu xafiisku lahayn awood farsamo oo uu ku fuliyo, in iibka ay u fuliso cid sedeexaadi/cid kale/ isago ka duuleya arrimaha hoos ku xusan:-
b, Wuxuu hubiyaa in addeega iib ee cid sedeexaadi u fulinayso loo fuliyay si waafaqsan qodobada ku xusan bayaanka iyo awaamiirtani.
t, Wuxuu suro-geliya in uu si cad u kala qeexo xilka guddiga iibka ee cidda sedeexaad iyo xilka shaqo ee xafiiska.
j, Wuxuu hubiyaa isago ka duulaya qodob-hoosaadkan dhammaan go’aanada iib ee gacanta sedeexaad ee fulinaysa ay gaadhaan ay yahiin kuwo loo keenay oo xafiisku oggolaaday.
18, Wuxuu suuro-geliya in loo gudbiyo warbixinta wax-qabadka arrimaha iibka ee uu xafiisku fuliyay iyadoo laga duulayo foomamka iyo muddada uu u cayimay xafiiska maaliyaddu.
9
19, Wuxuu gacan ka siiya islamarkaana u fududeeya baadhista iyo kormeerka iib ee uu xafiiska maaliyaddu ku samaynayo sidii loo fuliyay iibka xafiiska, iyado ay qeyb ka yahiin arrimahan hoos ku xusan:-
b, In uu hanti dhawrka iibka dawladda u diyaariyo dukumentiga ay rabaan mar kastoo ay dalbadan.
t, In uu u diyaariyo hanti-dhawrayasha goob- ay ku shaqeeyan.
j, Inuu u qondeeyo masuul ama shaqale ka warbixiya geedi-socodki iibashi uu xafiisku meel-mariyey.
20, Natiijooyinka hanti dhawrka iibka fikirka uu xafiiska maaliyaddu ka bixiyo inuu meel-mariyo oo xafiiska maaliyadda soo war-geliyo talabooyinka sixitan ee la meel-mariyay.
21, Wuxuu xafiiska dakhliga u gudbiyaa xogaha la xidhidha dakhliga lacageed ee ka soo xeerootay arrimaha shaqooyinka iibka ee uu xafiisku meel-mariyay.
6. Xilka iyo Wajibaadka Waaxda Iibka :-
Iyado ay sidooda yihiin xilka iyo wajibaadka bayanka lagu siiyey waaxda iibku, ayaa waxay leeyahay xilka iyo wajibaadkan dheeriga ah ee hoos-ku fah-faahsan.
1. Waxay iyado ka duulaysa bahida xafiiska ururisa oo ay u diyaarisa qorshaha xafiiska qaab-waafaqsan shuruudaha ku xusan qodobka 8aad (1) ee awaamiirtan. Sidoo kale, iyadoo ka duulaysa bahida iibka xafiiska ee la xidhiidha iibyada xafiisyada kale ee la rabo in wadajir loo dhaqan-geliyo, ayay gaar u soocda marka uu xafiiska maaliyaddu go’amiyo.
2, Waxay hubisa in dhamman iibka dawlada ay fuliyeen qandarasleyaal ka diwan gashan xafiiska maaliyadda isla markaasina ay bangiga ku leeyihiin accounti, waxan ka ahayn iibasha lagu xeeriyey qodobka 51aad
qodob-hoosaadkiisa (1) xarafkiisa R iyo S iyo qodobka 25aad (7) ee awaamiirtan.
10
3, Waxay iyadoo la kaashanaysa waaxda xafiiska ee iibka soo codsatay diyaarisaa dukumiintiga tartanka iibka oo ay u gudbisa guddiga ansixinta iibka.
4, Waxay sixitan ku sameysaa dukumintiga tartanka iibka iyadoo ka duulaysa talooyinka, fikirka iyo ra’yiga guddiga ansixinta iibka.
5, Iyada oo arrimaha ku xusan qodobka 51aad ee bayanku sidooda yihiin ayaa tartanka ibka furan ee heer caalami lagu fulinayo iyo iibka caddadkiisa lacageed lagu qeexey qodob-hoosadkan iyo waliba iibka ka sareeya intaasi wakhtiga oggeysiiska tartanka jara’idka lagu soo bandhigo ayaa sidoo kale dadweynaha loogu shaacin shaashada internetka xafiiska maaliyadda.
b, Shaqooyinka dhismaha laga bilaabo Birr 10,000,000.00
t, Iibka allabta “ 3,000, 000.00
j, Addeega la talinta “ 2,000, 000.00
x, Addeegyada kale “ 1,000,000.00
6, Marka uu tartanka iibku yahay mid ka sareeya cadadka lacageed ee lagu xusey qodob hoosadka 5aad ee qodobkan ee tartamaha ku guuleystay tartanka la xusho islamarkana uu seexeexo heeshiiska iibka waxaa muddo shan maalmood guddaheeda loogu shacini nidamka isgadhsiineed ee Xafiiska maaliyadda iyadoo la buxinayo foomka u xafiiska maaliyaddu u diyariyey in lagu buxiyo xogta oo loo shaciiyo bulshada.
7, Waxay iibisaa dukumiintiga tartanka islamarkana fah-faahin ka bixisa su,alaha la xidhiidha dukumintiga tartanka.
8, Waxay diyaarisa sanduuqa lagu rido dukumintiga tartanka oo ay maamusha.
9, Waxay furtaa dukumintiga tartanka sidoo kalena waxay suro-galisa in ay ka soo qeyb-galan xaflada furitanka dukumintiga tartanka qaybta codsatay tartanka iyo wakiilka hantidhawraha guudaha.
11
10, Waxay hubisa in dukumintiga tartanka ee la soo gudbiyay la seexeexay bog-walba iyo in lagu dhuuftay shabad islamarkana la diyariyay shiir-qoraaleedka guddiga.
11, Waxay guddoontaa lacagta damanada tartanka oo ay surto-gelisa in la xafido. Sidoo kale, iyado ka duulaysa shuruudaha lagu xusey dukumintiga tartanka iibka ayay dawlada u xeereeysa lacagta damanada tartanka ama u ceelisaa tartamaha.
12 Waxay hubisa in koobiyada dukumintiga tartanka loo gudbiyey guddiga loo xilsarey inuu qiimeeyo dukumintiga tartanka. Waxay sido kale hubisaa in dukumintiga tartanka ee asalka ah si xafiidan loo ilaaliyey, si hadii uu khiilaaf uga yimado dukumintiga koobiga ah loogu saxo.
13, Dukumintiga tartanka ayay iyagoo koox ah qiimeynayaan ama hadii uu yahay cadadka qiimaha iibku mid ka badan cadadka lagu xusey qodobka 24(2) ee awaamiirtani, ay surto-gelini in ay guddiga ansixinta iibku qiimeeyan.
14, waxay xaqiijisaa in aan lagu kicin ficil wax u dhimaaya ama u faa’iidaynaya hal qandaraasle mudada lagu jiro in dukumentiyada tartanka si haboon loo dejiyay ama xisaabta si wacan loo diyaariyay.
15, Waxay sharaxad ka bixisa ama ay sababtaa in sharaxaad laga bixiyo su’aalaha la xidhiidha go’anada guddiga ansixinta iibka ee guddiga loo soo jeeddiyo.
16, Waxay isku duba-ridaa islamarkana ay daba-gal ku sameysaa shaqooyinka iibka ee ay u meel-mariyaan gacanta seedeexadi.
17, Waxay ansixisaa iibasha cadadkooda lacageed ay xadiidan-yahiin kana hooseeyaan cadadka lagu qeexay qodobka 24aad ee qodob-hoosadkiisa 2aad ee awaamiirtan islamarkana wafaqsan wakalashada uu madax-xafiiseedku bixiyay.
18, Waxay tartameyasha la socodsiisaa cidda natiijada tartanka ku guuleysatey iyo ciddi ku guuldaresatay.
19, Waxay allab-keenayasha kala xajootaa shuruudaha heeshiiska islamarkana iadoo ka duulaysa masuuliyada loo wakiishey ay
12
seexeexdaa heeshiiska ama u gudbisaa masuulka sare ee xafiiska ee arrintu khuseyso.
20, Waxay hubisaa in xafiiska dawladu uu fuliyay wajibadkii heeshiiska islamarkana la sugay xuquuqdisa.
21, Waxay xushaa tartameyashii ka soo qeybgalaya tartanka iibka ku saleysan qiimo sheegta islamarkana ay uruurisaa qiimaha ay ku soo tartameen.
22, Waxay hubisaa in qiimaha ay ku soo tartameen tartameyasha ka qeyb-gelaya tartanka iibka ee lagu fuliyo qiimo sheegta uu yahay qiimo wafaqsan qiimaha suuqa.
23, Waxay xafiddaa oo ay ilaalisaa dukumintiyada iibka, islamarkana ay fah-faahiin ka siisaa marka ay si sharciga waafaqsan su’alo uga weydiiyan cida ay khuseyso.
24, Waxay si deg deg ah u siisaa cadeymaha la xidhiidha arrimaha iibka ee xafiiska marka ay cida ay khuseyso ka dalbato, waxan ka aheyn arrimaha lagu xusey qodobka 23(2) ee awaamiirtan, habse-ahaate, marka helista cadeymuhu yahiin mid kharash ku soo kordhinaya xafiiska waxa waajib ah inay kharash bixiso cida dooneysa cadeymuhu.
7. Xilka iyo Waajibaadka Guddiga Ansixinta Iibka:-
Iyadoo xil iyo waajibaadka bayaanka lagu siiyey guddiga iibku sidooda yihiin ayaa wuxuu leeyahiin xilka iyo waajibaadkan hoos ku fah-faahsan.
1, Wuxuu hubiya in waaxda shaqada iibka lihi ay diyaarisay qorshe sannadeedka isago maanka ku haya oo ku xisaabtamaya arriamahan hoos ku xusan:-
b/ in baahiyaha kala duwan ee iibku waafaqsan yihiin broogiraamyada xafiiska.
t/ In aan iib la’aantii si kale oo loo xalinkaraa jirin baahi kasta oo jirta
j/ in qorshaha loo diyaariyey qaab iibka si wadar ah loogu fulin karo.
13
x/ iyadoo ka duulayo xaladaha u gaarka ah xafiiska la dhameystiray arrimahii kale ee loo baahnaa in la dhamaystiro.
2. Wuxuu hubiya dhamaan dukumintiga tartanka ee ay diyaariso waaxda iibku, iney ka mid yihiin ama ay ku jiraan arimaha hoos ku xusan:-
b, inuu yahay mid wafaqsan dukumintiga caadiga ah ee tartanka ee uu diyaariyey xafiiska maaliyaddu u diyaariyey iib kasta noociisa.
t, inuu yahay mid muujinaya arrimaha lagu xusey bayaanka iyo awaamiirtan ee la xidhiidha caddeynta baahida farsamo.
j, inay yahiin shuruudaha tartanku kuwo cad cad oo cadaaladi ku dheehan tahay islamarkana la fulin karo.
x, in qoraalada muhiimka ah lagu dhameystirey shuruudaha iyo arimaha kale ee lagama maarmanka ah ee bayaanka iyo awaamirtuba u xeeriyeen noocyada kala duwan ee iibka.
3, isagoo sameynaya hawlaha hubineed ee hoos ku xusan, ayuu ansixiya kadib marka uu hubiyo warbixinta qiimeynta iibasha lacagtoodu ka sareyso cadadka iib ee noocyadooda lagu xusey qodob-hoosaadka 2aad
ee qodobka 24aad ee awaamiirtan.
b, in qiimeyntu ku saleysan tahay dukumiintiga tartanka la xayaysiiyay.
t, in ay waafaqsan tahay shuruudaha lagu xeeriyey bayaanka iyo awaamiirta.
j- in la hubiyo xaalada geedi socodka qiimeynta ka hor intaan la gaadhin go’aanka iibka iyo in ay guud ahaan tahay qaabsocodka arrimaha iibka ee xafiisku mid ku dheelitiran kharashka lacageed ee uu xafiisku galiyo/ku bixiyo.
4- wuxu meel-mariya waajibadka ku xusan qodob-hoosaadka 16 iyo 23 ee awaamiirtan.
5- wuxu waajibiya in go’aanada guddiga ansixinta iibku ka gaadho warbixinta qiimeynta iibka ay noqdan kuwo mac quul ah oo sababeysan.
14
6- wuxuu masuulka xafiiska uga tala bixiya qaabka shaqo ee si hufan loogu dhaqan gelinkaro bayaanka, awaamiirtan iyo nidaamyada kale ee xafiiska maaliyaddu soo saaro ee ay tahay in la meelmariyo.
7- wuxu masuulka xafiiska u gudbiya warbixin muujineysa waxqabadkii guddiga iibka, dhibaatooyinka ay kala kulmeen iyo talaabooyinkii xal ahaanta loo qaatey iyo go’aanadii leysla qaatey.
8- wuxuu jawaab ka bixiya marka xafiiska maaliyadda ama cida kale ee awooda u leh ay su’aalo ka weydiiyan qeedi-socodki iyo waxqabadki guddiga iibka ee xafiiska.
9- waxaa awaamiirtan lifaaqa labaad ee la socda ku fah-faahsan xilka iyo waajibaadka shaqo ee shir guddoonka iyo xoghayaha guddiga ansixinta. Sidoo kale waxaa lifaaqa ku cad qaabka iyo nidaamka shirarka guddiga.
Qeybta 3 aad Qorshaha iibka
8. Diyaarinta Qorshaha Iibka.1, Xafiis kastoo dawladeed iyo qeybaha hoosyimaadaba marka uu
doonayo inuu fuliyo progaramyada shaqo waxa muhiima ah inuu diyaarsado nidaam iyo qorshe uu ku fuliyo dhamaan baahida iib ee uu xafiisku u baahan yahay.
2, qorshaha iib ee la diyaarinayo waa in uu ahaado mid meel-marinaya ujeedooyinka hoos ku xusan:-
b, inuu yahay mid dhaqan gelinaya mabaadi’da iibka dawlada ee lagu xusey qodobka 5aad ee bayaanka.
t, inuu yahay mid hirgelinaya shaqooyinka xafiiska.
j- inuu yahay mid meesha ka saara dib u dhaca iibka oo gacana ka geysta hirgelinta shaqada isla markana tashiilaya kharashka xafiiska.
x, inuu yahay mid horseedaya in laga taxadaro dhibaatooyinka lagala kulmo arrimaha iibka muddada la fulinayo.
9-Qeexida, Uruurinta iyo Diyarinta Bahida Iibka
15
1, Xafiis kastoo dawladeed marka uu diyaarinayo baahida iibka waxaa waajib ah inuu maanka ku hayo arrimahan hoos ku xusan.
b, in la hubiyo mar hadii aanu baahida xafiiska guddahiisa waxba ka tareyn ama wax ka badaleyn in la ogaado in aanu laheyn wax faa,iido ah oo kale ama aanu noqon karin wax hantiya.
t, in la hubiyo in baahidiisa laga dabooli karo midka suqa yala ama uu fulin karo addeeg.
j, in la hubiyo in baahida iib ayna noqonin mid ku saleysan qeybo aan fa,iido laheyn islamarkana aan xafiiska gelinin kharash aan loo baahneyn.
x, in la hubiyo in baahida iibku tahay mid ku xisaabtantey ama maanka ku haysa korodhka baahida mustaqbalka,marka uu yahay iibka la rabo in la meel-mariya mid muddo dheer la isticmaali doono.
Kh, in la hubiyo hadii aney xaaladi kalifin, in ay baahidu tahey mid ku saleysan xaaladaha suuqa ama in ay tahay mid ku jaan go,an sicirka suuqa caadiga ah ee standerka (heer).
d, in la hubiyo baahida iibku in aysan noqonin mid waxyeeleysa amniga iyo xasiloonida deegaanka.
2, xafiis kastoo dawladeed marka uu rabo in uu ogaado baahidiisa iib ee sannadlaha ah, waxa loo baahan yahay inuu fulliyo arrimahan hoos ku xusan:-
b, inuu ka soo codsada qeybaha kale duwan ee xafiiska inta ay tahay baahida iib ee ay sannadka u baahan yahiin.
t, isagoo ka duulaya baahida loo soo gudbiyey ayuu u kala habeyn noocyadooda,tiradooda, tayadooda iyo goobta laga helleyo.
j, isagoo ka duulaya baahida iyo mudnanta xafiiska,ayaa wuxu gaar u kala dhigaa allaabada,qalabka dhismaha iyo addeega.
x, in la hubiyo baahida iib ee la soo gudbiyey iney tahay mid la heli karo iyo mid an la heli karin.
16
kh, in iyadoo laga duulayo daraasad lagu sameyey suuqa ama xogo laga kala heley illo kale la ogaado qiiyaasta qiimaha uu u baahan-yahay iibku.
d, in la hubiyo in isticmaaleyashu diyaariyen cadeynta baahida farsamo iyo in ay tahay mid la diyaarin doono.
3, xafiisyada dawladu iyagoo ka duulaya baahida laga soo uruuriyey isticmaaleyasha,macluumadka laga heley daraasadkii suuqa laga sameeyey iyo iyaga oo maanka ku haya arirmahan hoos ku xusan ayaa waxa waajib ah in ay diyaariyaan baahidooda iib.
b, iyadoo arrimaha ku xusan qodobka 48aad ee bayaanku sidooda ay yahiin,ayaa waxaa loo bahan-yahay marka ay dhacdo in hal mar ah la meel-mariyo iibka allaabta,addeega ama qalabka dhismaha in la meel-mariyo nooca iib ee boqolkiiba kontan ka sareeya (5%).
t, in ilaa inta ay suragal tahay, hal meela lagu uruuriyo baahi isku midka ama isku dhaw dhaw.
j, in la hubiyo in iibasha,hal mara la wada la fuliyo,ay yahiin kuwo si fudud suuqa looga helli karo ama ay yahiin kuwo helitaankooda suuqa tahay mid ku kala firidhsan melo kala duwan, islamarkana ay tahay mid sura-gellinaysa in tartan ku filan la qaban karo.
x, in la hubiyo in meel marinta iibku ayna laheyn wax dhibaato ah ama culeys ah oo dhib keenaya.
10-Xulashada Habka/nooca Iibka1, xafiisyada dawladu marka ay diyaarinayaan qorshaha iibka waxa looga
baahan-yahay in ay ka xushaan noocyada iib ee lagu xeeriyey bayaanka iyo awaamiirta hadba midka ku haboon.
17
2, xafiisyada dawladu marka ay diyaarinayaan qorshaha iibka waxa loo baahan-yahay in ay hubiyan in qorshaha iibka lagu darey baahidooda iib ee la ogyahay iyo in loo xuley iib kasta habkii ku haboona ee loo fulin lahaa.
11-Cayimidda Muddada Fulinta Iibka1, xafiisyada dawladu diyaarinta qorshaha iibka iyagoo u isticmaalaya
foomka u diyaariyey xafiiska maaliyaddu, ayaa waxa looga bahan-yahay in ay cayimaan muddada la fullinayo hawlaha ugu waaweyn ee iibka. Waxa kale oo muhiim ah in maanka lagu hayo nooca iib ee la fulinayo arrimaha ku haboon ee loo baahan-yahay oo ah sidan hoos ku xusan:-
b, in muddada iibka la fulinayo ay tahay mid waafaqsan qorshaha ee xafiiska.
t, in ay tahay waqti suuqa aad looga heli karo.
j, in ay tahay mid ku qorshaysan muddada ugu gaaban ee uu tartan socon karo oo ah mid waafaqsan lifaaqa 3aad ee la socda awaamirta iyo illaa inta ay suuro-gal tahay inuu noqdo mid leh fursad balaadhan oo loogu tartami karo,islamarkana lagu diyaarin karo dukumintiga tartanka .
x, in la hubiyo in la siiyey mudo ku fillan oo lagu diyaariyo dukumintiga tartanka,qiimeynta iyo ansixinta tartanka marka uu iibku yahay mid aad u adag, isla markana cadadka qiimaha lacagtuna ay tahay mid aad u badan.
2, iyadoo arrimaha ku xusan qodobkan firqadiisa 1aad ay sidooda yihiin, ayaa waxa loo bahan-yahay in laga taxadaro muddada laga fulinayo waajibaadyada waaweyn ee noocyada iibka in ayna ka badnaan muddadii loo baahna in lagu fuliyo.
12-Mugga Qorshaha Iibka.1, xafiisyada dawladu iyagoo ka duulaya arrimaha lagu xeeriyey qeybta
3aad ee awaamirta iyo arrimaha ku xusan lifaaqa (1) ee diyaarinta qorshaha iibka ee uu xafiiska maaliyaddu u diyaariyey arrinta, ayaa
18
waxa loo baahan-yahay in ay diyaariyan qorsheyasha iibka ee xafiisyadooda. Sidoo kale waxa loo baahan-yahay in ay qayb ka yihiin qorshaasi arrimahan hoos ku xusan:-
b- tirsiga & lambarka iibka
t- qeexidda iibka
j- cadadka iibka
x- fah-faahinta qaabka loo dhaqan gelinayo(fullinayo).
kh- muddada la dhameystirayo hawlaha waaweyn ee iibka.
d- cadadka iyo illa miisaaniyadeed ee lagu qabanayo iibka.
r- noocan heeshiis ee ku haboon iibka.
s- nooca ka qeyb qaadashada geedi socodka fulinta iibka ee xubnaha ugu muhiimsan.
sh-arrimaha kale ee mudnanta leh iyadoo lagu xisaabtamayo hadba xaalada uu xafiisku ku sugan yahay.
2, xafiiska dawladu ilaha xogaha uu u isticmaaley diyaarinta qorshaha iibka iyo arrimaha kale ee uu isleeyahay waxay gacan ka siin karaan bulshada macaamiisha u ah xafiiska fahanka qorshaha, waa inuu ku lifaaqo foomka qorshaha iibka.
13-Siyaabaha Qorshaha Iibka Loo Ansixiyo ama Wax looga Baddelo.1, qaybaha waaxda iibku qorshaha iibka sanadlaha ah ee ay soo
diyaariyaan marka ay u gudbiyan guddiga ansixinta iibka ee ay fikirkooda ka helaan, waa inay ka ansixiyaan madax xafiiseedka.
2, masuulka sare ee xafiiska dawladu waa in uu duyaariyo nidaam shaqo oo uu ku hubinayo in geedi-socodka iibku ku salaysan yahay qorshaha la ansixiyay ee iibka.
3, nuqul ka qorshe sannadeedka iibka ee madax-xafiiseedku ansixiyay, waa in sida ku xusan qodobka 14aad firqadiisa 2aad ee bayaanka loo gudbiyo qeybaha xafiiska ee uu iibku khuseeyo iyo xafiiska maaliyadda.
19
4, marka qorshe sannadeedka iibka xafiisyada dawladda la ogolaado ee madax-xafiiseedyadoodu ansixiyaan islamarkaasina nuqul ka mid ah loo gudbiyo xafiiska maaliyadda wixii ka dambeeya xafiisyada dawladu kuma talaabsan karaan arimo ka baxsan qorshahaasi mana kala qay-qaybin karan oo mid uma fulin karan iibka.
5, iyadoo arrimaha ku xusan firqada 1aad ee qodobkan sidooda yihiin, ayaa marka ay muhiim u arkaan xafiisyada dawladdu ee madaxa xafiiskuna aqbalo waxay mar kasta wax ka badel ku sameyn karan qorshahooda iib.
6, sida lagu qeexey firqada 5aad ee qodobkan wax ka badel lagu sameyo qorshaha iibnka, ayaa waxa loo baahan yahay in qaybaha xafiiska iyo xafiiska maaliyadda ee nuqulkii hore loo diray la wargaliyo.
14-Shaacinta Qorshe Sannadeedka Iibka Xafiiska maaliyaddu isagoo ka duulaya qodobka 13aad firqadiisa 3aad ee awaamiirtan qorshayaasha iibka sannadlaha ah ee xafiisyadu u soo gudbiyaan intuu isu ururiyo, sida ku xusan qodobka 6aad firqadiisa 5aad ee awaamiirtan qorsha iib ee xaddiga lacagtiisu ka sarayso, hadba sida loogu baahan yahay intu noocyada iib u kala qaybiyo ayuu u shaacini. Ama suuragalini sidii ay xafiisyadu xogahan ugu soo saari lahaayeen shaashadda internetka ee xafiiska maaliyadda.
Qeybta 4 aad Noocyada Iibka Iyo Dhaqan Galkooda
15- Noocyada/Hababka Iib Ee La Ogol Yahay(La Fasaxey)15.1- bayaanka iibka iyo maamulka hantida dawlada qodobkiisa 25aad, wuxuu
xeeriyey oo uu fasaxey noocyada iib ee hoos ku qoran.
b- Iibka Tartanka Furan ah
t- Iibka tartanka xaddiidan
j- Iibka ku saleysan codsiga qiima sheegta
x- Iibka Tooska hal allaab keene lala gallo
kh- Iibka ku saleysan qiimaha tartanka.
d- Iibka tartanka labada heer (meerto).
20
15.2- waxan ka aheyn shuruudaha bayaanka iyo awaamiirta lagu xusey, xafiisyada dawlada waxa waajib ku ah in ay wax ku iibsadaan ama isticmaalan iibka tooska ah.
15.3 - xafiisyada dawladu waxay isticmaali karan ama fullin karaan nooc iib oo ka baxsan iibka tartanka furan, marka ay jiran oo kaliya xaaladah bayaanka iyo awaamiirta lagu xusey.
15.4 xafiis kastoo dawladeed oo isticmala nooc iib oo ka baxsan iibka tartanka furan ee ku xusan qaybta 4aad ee bayaanka, waxaa waajib ku ah inuu keeno dukumintiga caddeynaya sababta iyo xaalada uu door-bidey hababka iib ee noocan ah.
16-Dhaqan Gellinta Iibka Tartanka Furan ah ee Heer Qarran :- Xafiisyada dawladu marka ay dhaqan gelinayaan iibka furan ah, waxa loo baahan-yahay iney isticmaalan dukumintiga rasmiga ah ee uu tartanka uu diyaariyey xafiiska maaliyaddu. Sidoo kale waxaa looga baahan yahay inay raacan/qaatan nidaamyada fulineed ee qodobkan lagu fah-faahiyey.
16.1-Diyaar Garowga Hore :-Xafiisyada dawladu si ay u dhaqan-geliyaan habka iibka tooska ee heer qaran, waa in ay hubiyaan iney dhameystiran yahiin shuruudahan hoos ku xusan:-
16.1.1. in la hubiyo in iibka la rabo ay buuxinayaan shuruudihiisa qandaraaslayaal wadani ah oo kaliya islamarkaana ay cadadka lacagtu ka hoosayaso heerkii loogu tala galay tartanka furan ee caalamiga sida ku cad qodobka 17aad farqadiisa 2aad ee awaamiirtan.
16.1.2. in kastoo, ay cadadka lacagta iibku ka hoosayso heerlkii loogu tala galay tartanka heer caalami ee lagu qeexay qodobka 17aad farqadiisa 2aad, ee awaamiirta hadana marka ay jirto in wax-soo saarku ama addeegu yahay mid wadanka gudihiisa oo kaliya laga heli karo waxaa lagu fulin karaa heer qaran.
16.2. Oggaysiiska Tartanka:- 16.2.1. si loo suuro-galiyo in ay tartanka ka soo qaybgalaan tiro badan
tartamayaal ahi, waxaa muhiim ah / waajiba/ in oggaysiiska tartanka ugu yaraan hal mar lagu soo daabaco jaraa’idka sida wayn wadanka looga akhristo.
21
16.2.2. iyadoo arrimaha ku xusan qodobka 16aad ay sidooda yihiin, ayuu xafiiska dawliga ahi waqtiga iyo cadada uu isagu doorto u fulin kara nooca iib ee lagu til-mamay qodobka 27aad farqadiisa 2aad ee bayaanka, sidoo kale isagoo addeegsanaya hababka kale ee iib ayuu baahin karaa oggaysiiska tartanka.
16.2.3. Oggaysiiska tartanku waa inuu ka koobnado (xanbaarsan-yahay) arrimahan hoosku xusan.
16.2.3.1. Magaca, iyo addareska xafiiska dawladda ee oggaysiiska soo bandhigay.
16.2.3.2. Nooca allaabta, ama addeega haddii loo baahdo tirada iyo goobta lagula kala wareegayo ama nooca shaqada dhismaha iyo goobta laga fulinayo ama nooca addeega iyo goobta lagu qabanayo.
16.2.3.3. Shuruudaha looga baahan-yahay in ay soo buuxiyaan tartamayaashu.
16.2.3.4. Goobta laga heli karo dokumintiga tartanka.
16.2.3.5. Cadadka dammanada tartanka.
16.2.3.6. Cadadka lacagta lagu iibsado dokumintiga tartanka iyo qaabka loo bixinayo.
16.2.3.7. Goobta lagu xaraynayo dokumintiga tartanka iyo maalinta, saacada iyo goobta lagu furayo dokumintiga tartanka.
16.2.3.8. Inuu xafiiska dawladu xaq u leeyahay inuu qeyb-ahan ama guud-ahan ka noqon karo tartanka.
16.2.3.9. Iyo arrimaha kale ee xafiisku doorbido (amino) in loo shego tartameyasha.
16.2.4. Oggeysiiska taratanka kolka loo diyaariyo qaabka uu dhigayo ama ku xusan qodobka 16aad farqadisa 3aad ee awaamirta, luqada lagu qorayna waa in ay ahato mida dukumintiga tartanka lagu diyaariyey.
16.3.Dukumintiga Tartank Xafiisyada Dawladu:-16.3.1 Iyado sideeda ay tahay istcmalka dukumintiga ee u diyaariyey
xafiiska maliyaddu, waxa looga bahan-yahay inay hubiyaan in dukumintiga tartanka ee la diyaarinayo ee la diyaarinayo uu
22
yahay mid ay ku dhan yahiin arrimaha lagu fah-faahiyey awaamiirtan.
16.3.2. Marka la diyaarinayo dukumintiga tartanka ee ay isticmaalayaan xafiiska maaliyaddu dukumintiga caadga ah ee uu tartanka u diyariyey iyagon wax ka badelin tilmaamaha tartanmeyasha iyo arrimaha guud ee heeshiiska, ay hadaba iyagoo ka duulayo xalada iyo nooca iib, ay wax-kabadel ku sameyn karaan qaybaha kale ee dukumintiga taratanka.
16.3.3. Iyadoo la oggyahayay inta badan in ay diyaariyan dukumintiga tartanka waaxda ama kooxda shaqooyinka iibku, ayaa waxa loo bahan-yahay in la hubiyo ka hor inta aan lagu hawgelin dukumitiga taratanka inu ogolaado in la diyariyo guddiga ansixinta iibka ee xafiisku.
16.4 Tilmaamaha la siiyo Tartameyasha:-16.4.1. Xafiiskasta oo dawladeed waa inu dukumintiga tilmaamaha
tartameyasha oo ka mid ah dukumintiga caadiga ah ee tartanka loo diyariyey iyo shaxda xogta tartanka oo fah-faahsan dhigo qeybta xusus dhawrka islamarkana uu siiyo tartameyasha haddi ay codsadaan.
16.4.2 Tilmaamaha tartameyasha ee ay diyariyaan xafiisyadu,waa in xafiiska dawladu hubiyo in ay qeyb-ka yahiin arrimaha hoos ku xusan:-
b- Alaabta la soo iibinayo, ama shaqada dhismaha, addeega la talinta iyo addeegyada kale ee la qabanayo guud ahan, waa in lagu muujiyaa magaca xafiiska, ciwaankiisa iyo sidoo kale illaha miisaaniyada iibka.
t- Waa inuu yahay mid muujinaya shuruudaha loo bahan-yahay in ay soo buxiyan tartameyashu iyo sidoo kale caddaynta diwan gelinta fadka (VAT)-ka tartameyasha wadaniga ah ee u tartamaya tartanka qiimaha lacagtiisu ka sareyo Birr 100,000.00. Sidoo kale marka ay tartameyashu yihiin tartameyal ajanabi ah in looga bahan-yahay in ay soo
23
gudbiyan liisanka kambanigoda ee wadanka lagaga diwaan geliyey.
j- Haddi dokumentiga tartanka ay ku jiraan arrimo u baahan in la cadeeyo, waa in ay la socoto faah-faahin qeexaysa sida caddaynta loo waydiisan karo, waqtiga iyo in su’aalaha loo baahan yahay in qoraal lagu soo gudbiyo.
x- Qaabka loo baahan yahay inuu noqdo dukumintiga tartanka ee ay tartamayaashu soo gudbinayaan, luuqada lagu soo diyaaranaayo, arrimaha kale lagu qeexay dukumintiga caadiga ah ee tartanka iyo xogaha, nooca foomamka iyo tiradooda.
kh- tartamayaashu in aanay ka qayb-qaadanayn ficilada la xidhiidha wax-isdaba-marinta iyo musuq-maasuq iyo waliba inay ixtiraamayaan shuruucda dalka itoobiya oo ay adkaynayaan foomka dhaarta ee ay saxeexooga ku balan qaadayaan oo ku lifaaqan dukumintiga tartanka iyo kuwa kale ee looga bahan yahay inay soo buuxiyaan soona saxeexaan.
d- Tartamayaasha isku daya inay khal-khal galiyaan geedi socodka taratanka in laga saari doono tartanka, ka dibna ayna ka qayb-gali doonin tartanka iibka dawlada iyo in aan loo celin doonin lacagtii dammanada tartanka.
r- Marka tartamayaasha looga baahan-yahay in ay keenaan muunada allaabta waxaa loo tilmaami goobta iyo waqtiga muunada la keenayo iyo sidoo kale in muunadaha loo celin doono tartamayaasha laga guuulaysto iyo in kale.
s- Goobta uu yaalo sanduuqa tartanku iyo in aan la ogalaanaynin in lagu rido warqadaha gadaal ka yimaada Ka dib marka la xidho sanduuqa.
Sh- Habka loo isticmaalayo qiimaynta geedi-socodka shaqo ee tartanka la meel-mariyo, shuruudaha u yaala qiimayntaasi la dhaqan-galinayo iyo shuruud kasta dhibcaha ay leedahay (ku fadhido) iyo sidoo kale marka ay laba tartame ama in ka
24
badan ay natiijada qiimayntoodu isku mid noqoto, shuruudaha iyo qaabka lagu kala saaro, si loo oggaado tartamaha ku guulaystay tartanka.
dh- Muddada dhaqan-galinta heeshiiska, in qiimo badal la samayn karo iyo in kale, iyo haddii qiime badal la ogalaado qaabka loo meel-marinayo.
c- Dammanada tartanka, cadadka iyo nooca dammanada fulinta heeshiiska iyo sidoo kale cimriga dammanadahasi.
g- Muddada ugu danbaysa ee la xaraynayo dukumintiga tartanka iyo goobta, maalinta iyo saacada la furayo dukumintiga tartanka.
f- Mudada uu jiraayo qiimaha tartanku iyo sidoo kale goobta iyo waqtiga wax lala kala wareegayo.
q- Mudnaanta gaarka ah ee loo fasaxay shirkadaha iyo wax-soo-saarka dalka guda-hiisa ee bayaanku xeeriyay.
k- In dokumentiga tartanka lagu soo rido hal boqshad ama laba boqshadood, qaabka loo xidhayo boshqadaha, in ay yihiin kuwo isku mid ah, in la soo xareeyo originalka iyo koobigaba, tirada koobiyada, in dukumintiga uu saxeexay cidii awooda u lahaydi iyo in dikumintigu shaabad u baahan-yahay, iyo sidoo kale (in shahadada cusboonaysiistay, in aan cashuur lagu lahayn iyo arrimaha kale ee uu xafiisku u baahdo) qaababka loo soo gudbiyo.
l- Qaab-waafaqsan arrimaha ku xusan qodobka 16, 26 ee awaamiirtan, marka ay suuro-gal tahay in horumarin la oggol yahay, in lagu caddeeyo cadadka iyo nooca dammanada ee la oggol-yahay.
m- Haddii tartamayaashu ay cabasho ka qabaan qaab socodkii tartanka in ay xaq- u leeyiin in ay cabashadooda ku soo gudbiyaan qaab waafaqsan shuruudaha ku xusan cutubka afar iyo tobnaad ee bayaanka iyo qodobka 35aad iyo 47aad ee awaamiirtan.
25
n- In xafiisku ka hor intaanu heeshiiska la galin taratamaha ku guulaystay taratnka, in cadadka qalab ee ku qoran dukumintiga tartanka inuu keeno lagu kordhin karo ama laga yarayn karo marka loo baahdo boqolkiiba labaatan(20%) isagoon wax- laga dhimin qiimihii lagu soo tartamay.
16.4.3. Mugga tilmaamaha tartamayaasha ee dukumentiga caadiga ah ee tartanka haba yaraatee wax isbadal ah laguma samayn karo. Wax-kabadalka lagu sameeyo tilmaamaha tartamayaashu waa mida la xidhiidha fah-faahinta xogaha tartanka ee ku taala shaxda.
6.5.Qeexidda Bahida Farsamo b- Xafiisyada dawlada ee badanaa fuliya (dhaqan-galiya) iibasha
aadka isugu-dhafan islamarkaana u baahan kharash aad u sareeya, waxaa loo baahan-yahay in loo diyaariyo faah-faahin qeexaysa baahida farsmo sida xusan qodobka 21aad ee bayaanka.
t- Iyadoo uu ku salysan-yahay rabitaanka istic-maalayaasha ayaa waxaa muhiim ah inay noqoto qeexidda baahida farsamo ee la diyaarinayo mid ku salaysan hadba noocyada iib, faa’iidadooda, qaabka shaqo, farsamo ama dabiiciga dhismo islamarkaana ayna noqonin mid xayirta tartanka iibka.
j- Qeexidda baahida farsamo ee la diyaarinayo iyadoo qayb ka ah heeshiish ayaa waxay faa’iido u tahay xaqiijinta (sugida) fulinta heeshiiska.
x- Qeexidda baahida farsamo ee alaabta la rabo, addeega la talineed iyo shaqada dhisme waa inay diyaariso waaxda iibka ee xafiiska iibka doonaya ama khabiirada xafiiska ee aqoonta dheeriga ah u leh iibka la doonayo in la fuliyo. Iibasha aadka isugu-dhafan ee u baahan kharash aad u sareeya, xafiisyada dawladu waxya samayn karaan in xafiisyada kale ka codsadaan ama u shaqaalaystaan khabiir u diyaariya qeexidda baahida farsamo.
Kh- Marka la diyaarinayo qeexidda baahida farsamo looma baahna in lagu muujiyo (dhigo) shirkado gaara calaamadahooga qanacsi. Habase-ahaate, marka ay muuqato in ay adag tahay in
26
la diyaariyo dalab si cad u muujinaya baahida ama iibka loo rabo qorshe gaara ama u baahan qalab dayactir ama marka allaabta ama addeega loo baahan-yahay cida samaynaysa tahay hal shirkada oo kaliya ayaa shirkada alaab soo dajinta ama addeeg bixinta magaceeda ama eray u dhigma lagu dhajin karaa iyadoo la raacinayo “iyo wixii la mid ah”.
d- Waa in la hubiya qeexidda baahida farsamo ee la diyaarinayo inay tahay mid aanay ku jirin shaqooyin keni kara ama carqaldaynkara baahida hadda (eega) iyo mida mustaqbal ee xafiiska dawladda.
r- Xafiiska dawladu marka uu diyaarinayo qeexidda baahida farsamo, wuxuu samayn karaa isagoo ku darsanaya mabaadi’ida nidaamka darjaynta ee u soo saaro xafiiska maaliyaddu ama tayada iyo darajaynta itoobiya ama ha’yadaha kale ee hadba nooca iibku khuseeyo.
s- Waxaa loo baahan-yahay inay qeexidda baahida farsamo tahay mid u sahlaysa taratmayaasha raba inay ka qayb-qaataan tartanku inay sida ugu haboon u diyaariyaan dukumintiga tartanka oo ay qayb- ka tahay isla dokumantiga tartanka.
16.6. Foomka Tartanka iyo Shaxda soo gudbinta Qiimaha:-b- Xafiisyada dawladu dukumentiga ay u diyaariyaan tartanku waa
inuu yahay dukumentiga u diyaariyay xafiiska maaliyaddu ama hadba nooca iib uu xafiisku u diyaariyay oo ay ka mid yihiin foomamka tartanka, qiimaha iyo arrimo la xidhiidha foomka ama shaxda lagu soo gudbiyo iyo dokumantiga kale ee muhiimka loo arko ee ay tahay in ay soo buuxiyaan tartamayaashu waa inay ku jiraan.
t- Sida uu qabo qodob-hoosaadkan xarafkiisa “b” foomka soo gudbinta qiimaha tartanka ee xafiisyada dawladu diyaariyaan waa in hadba sida ay baahidu tahay lagu cadeeyaa qiimaha, canshuurta, iyo arrimaha kale ee soo gudbinta qiimaha la xidhiidhka. Sidoo kale, waa inuu yahay mid suura-galinaya in qiimaynta tartanku noqdo mid cad oo dhakhso badan.
27
j- Foomka tartan ee la diyaarinayaa waa inuu yahay mid suuro-galiya sidii uu tartamahu u soo gudbin lahaa fikirkiisa ku aadan tartanka oo cad, inuu fahmay geedi socodkii tartanka, inuu ka digtoonaado arrimaha khal-khal galinaya tartanka iyo inuu tartmahu masuuliyadeeda leeyahay arimaha la xidhiidha fikirkiisa.
16.7. Shuruudaha Guud iyo kuwa Garka ah ee Heeshiiska16.7.1. Xafiis kasta oo dawladeed dukumentiga shuruudaha guud iyo
kuwa gaarka ah ee uu heeshiiska u diyaarinayaan koobiyadooda waa inuu ka dhigo qayb ka mid ah dukumentiga tartanka oo islamarkana la siiya tartamayasha.
16.7.2. Dukumentiga shuruudaha guud ee heeshiis ee tartanka caaddiga ah wax-kabadal laguma samayn karo. Shuruudaha heeshiiska ee gaarka ah laakiin hadba iibka la fulinayo noociisa iyo dabiicigiisa iyadoo lala xidhiidhinayo qodobada ku xusan shuruudaha guud ee heeshiiska habayn lagu samayn karaa.
16.7.3. Iyadoo arrimaha ku xusan qodob-hoosaadka 16.7.1 iyo 16.7.2, ay sidooda yihiin ayaa in kastoo ay kala duwanaan karto hadba sida nooca iibku yahay ee shuruudaha heeshiiska ee gaarka ah ee xafiisyada dawladu diyaariyaan, hadana waxaa muhiim ah in ay ka mid ahaadaan arrimahan hoos ku xusan:
b- In la hubiyo in ay ku caddahay xilka iyo waajibaadka qandaraaslaha iyo xafiiska dawladda iyo in ay waajibaadyada xafiiska dawladda la saaray ay yihiin kuwo leh daliil sharci lana fulin karo.
t- Inay ku caddahay haddba sida loogu baahdo qaabka ugu muhiimsan ee heeshiiska loo dhaqan-galin karaayo, mudada la soo gudbinaayo, sida loo lingaxayo, masuuliyada qiimo sixidda iyo lacag bixinta, guddoomitaanka iyo hawlaha hubinta, damaanad iyo wixii la mid ah qaabka loo fulinayo.
28
16.8 .Diyarinta Shuruudaha Qiimaynta Tartanka16.8.1. Xafiiska dawladu waa inuu shuruudaha qiimeynta tartanka si cad ugu
muujiyo qaybta kartida iyo qiimaynta ee dukumintiga caadiga ah ee tartanka.
16.8.2. Inkasto shuruudaha qiimeynta tartanku hadba sida nooca iibka yahay u kala duwanaanayaan, hadana waxaa lagama-marmana in labadan hab xulasho ee asaasiga mid ka mida lagu fuliyo:-
b- In la xaddido heerka ugu horeysa ee shuruuda farsamo ee iibka laga ogol yahay kadibna tartamayaasha buuxiya heerkaasi looga baahnaa laga dhex-xusho tartamaha soo gudbiyey qiimaha ugu hooseya, ama
t- In shuruudo go’aamin kara faa’iidada dhaqaale iyo waxtar ee iibka iyo waliba iyadoo siday shuruudahaasi u kala miisaan culus yihiin si cad loogu muujiyo dukumantiga tartanka, in qiimayn ku salaysan shuruudahaasi la sameeyo oo tartamaha ugu dhibca sareeya la xusho.
16.8.3. qodob-hoosadka qodobka 16.8.2 ee kor ku xusan qaabka lagu qeexay in qiimeyn lagu sameyo shuruudaha loo doortey inay xaddidaan iibku inuu wax tarka ugu sareeya keeno iyadoo ay tahay inay xaqiiqo ku salysanaadaan oo lacag ahaanna lagu muujin karo, ayaa waxaa loo baahan yahay inay ku salaysanaadaan arrimaha hoos ku xusan ku:
b- Marka iibku yahay mid caddi ah ama alaab keenid heerkeeda la garanayo, inuu yahay mid xafiiska faa’iido u leh oo shuruudo gaara ah oo tartamayaasha dhexdooda kala duwanaan ka dhalin kara laga keeni karo iyo in kale, ama
t- Xafiiska dawladu shuruuda u hooseysa ee uu u dhigay ka sokow shuruudaha laga keeni karo in faa’iido dheeri ah laga helayo iyo in aan laga helayn ama shuruudaha dheerigu waxtar xafiisku ka helayo heerka ugu hooseeya iyo kan ugu sareeya,
j- In alaabta la iibsanayo aan loo samayn heerar (standard) oo si faa’iido looga helo in alaabo u dhaw qeexidda farsamo ay jiraan iyo in kale,
29
x- Iyado allaabtu tahay mid muddo dheer lagu shaqaysan karo marka ilihii alaabta laga heli jiray kala duwanaansho ka jiro awgeed ay kharash dheeri ah u baahan tahay in siyaabo kale loo isticmaalo, loo xafido isla markaasina looga takhaluso.
16.8.4- Xafiiska dawladu dukumintiga ay soo gudbiyaan tartamayaashu marka lagu qiimeyo qaab wafaqsan shuruudahan ku xusan qodob-hoosadka 16.8 ee la oggado qandaraslaha ku guleystay, haddi xafiisku aaminsan yahay in loo bahan - yahay in qiimeeyo lagu xqiijiyo kartida tartamaha guulaystay ee wakhtiga la joogo waa in shuruudaha qiimayntu ay ahaadaan ku marka horeba ku caddaa dokumantiga tartanka.
16.8.5 -Sida ku xusan qodob-hoosadka 16.8.3 shuruudaha loo xusho in loo adeegsado tartansiinta waa in la xaqiijiyo inay yihiin kuwo gacan ka geysan kara go’aaminta fa’iidada ay keneyso allabtu ama addeegu, waa in sida ay ugu kala muhiimsan yihiin samaynta ay ku leeyhiin go’aaminta fa’iidada iibku keenayo miisaankooda loo kala cusleeyo.
16.8.6- Habka hirgelinta qiimeynta loo addeegsado fulinta iibka adeegu iyadoo ay tahay mida ku xusan qodob-hoosadka qodobkan 16.8.2 xarafkiisa (t) ayaa waxa loo baahan yahay in dhibcaha qiimaha la siinayo aanay ka hooseyn (50%) ka mid ah dhibcaha guud.
16.9- Go’aminta Muddada Tartanku U Furnanayo Tartamayasha16.9.1- Xafiiska dawladu marka uu diyaarinayo dukumintiga tartanka
wuxu go’aamiyaa malinta ugu danbeysa ee la soo xareynayo dukumintiga tartanka isago ka duulaya arrimahan hoos-ku xusan:-
b- Muddada ay qadan karto in tartamayashu helan dukumintiga tartanka, lagu diyarinayo dukuminti la aqbali karo, xog lagu uruursan karo, lagu fah-faahin karo, haddi loo baahdo isgarbsi lagu samaysan karo, lagu heli karo wakiilnimada alaab soo saaraha iyo caddaynta wakiilashada awooda seexeexa iyo waliba shuruudaha hore ee looga baahan yahay ka qayb-qaadashada tartanka muddada lagu diyarin.
t. Marka tartanku yahay tartanka furan ee heer caalami, muddada lagu soo gaadhsiinayo dukumintiga tartanka goobta lagu xareynayo,
30
x. Marka tartanku yahay iibka shaqooyinka dhismaha, muddada soo xaqiijinta goobta dhismaha iyo tartanka ka hor mudada ay qadanayso kawada xajoodka u diyaargarawga tartanka.
16.9.2. Iyaddo ay sidooda yahiin ama arrimaha ku xusan qodob-hoosadka qodobka (16.9.1) muddada tartanku furan yahay ee lagu xareyn kara waa in ayna ka yaran/yaranin muddada lagu xusey lifaqa tirsigisu-yahay 3 ee la socda ama ku lifaqan awaamiirtan.
16.10.Iibka Dukumintiga Tartanka16.10.1. Tartan kasta dukumintiga tartan ee la diyariyey qiimaha lagu
iibiyo waxa go’aamin dona xafiisyada dawlada iyagoka duulaya arimaha lagu xeeriyey qodobka 30aad ee bayanka ee hoos-ku xusan.
b. Qiimaha iibka dukumintiga tartanku wa inaanu noqon mid xafiisyada dawladu ka dhigaan in tartameyal badani aanay helin.
t. Xafiisyada dawladu marka ay go’aminayan qiimaha dukumintiga tartanka waxa loo bahan yahay in uuna noqonin mid fa’iido laga rabo ee uu noqoto mid looga danleyahay in uu daboolo kharashkii ku baxay diyarinta dukumintiga oo kaliya.
16.10.2. Xafiisyada dawladu iyago maanka ku haya arrimaha hoos-ku xusan, ayay hadba sida loogu bahdo bilash ku siin dukumintiga tartanka ama amar ku bixin in lagu iibiyo qiimo ka hooseya kharashkii ku baxay diyaarinta dukumintiga:
b. Marka loo maleyo in aanay jirin tartameyaal badani,
t. Marka xafiisku aaminsan-yahay in kharashka ku baxay diyaarinta dukumintiga tartanku aad u yar yahay,
j. Marka xafiisku aamino in kharashka ku baxay diyarinta dukumintigu yahay mid aad u sareeya oo hadii tartamayaashu kharashka oo dhan ha bixiyaan la yidhahdo ay keeni karto inuu yarado ka qayb-galka tartameyashu,
x. Marka xafiisku aamino in tartanka dib loogu noqdo isla markaana tartameyashi hore u iibsadey dukumintiga tartanka si ay uga qeyb-galaan tartanka aanay haboonayn in ay marlabad iibsadan.
31
16.10.3. Dukumintiga tartanku laga bilabo maalintii la soo bandhigay tartanka illa maalinta ugu danbeysa ee la xidhayo, waa in maal-maha shaqo ee u dhaxeeya muddadas ay tartameyashu heli karan isago u diyarsan qaabkii loogu tilmaamay oggaysiska.
16.11. Qaabka soo gudbinta Muunadda16.11.1- Marka aanay suro-gal ahayn diyarinta qeexidda baahida farsamo
ama qeexidda baahida farsamo ee la diyariyay la aaminsan yahay in iibku kaga fa’iido badan yahay in loo sameeyo muunado dheeriya, xafiiska dawladu wuxuu samayn kara in muunad dheeriya loo soo gudbiyo ama loo soo dhaweeyo.
16.11.2. Xafiiska dawladdu marka uu isaga laftikiisu soo bandhigo muunad islamarkana uu rabo in tartameyashu keenan muunad la mida tan la tusay:
b. Muunada xafiiska dawladdu soo bandhigay ma’aha in ay noqoto mid la xidhidha hal qandarasle ama ayna noqon allaab lagu sameeyay calamad ganacsi. Sidoo kale, ay noqdaan sida ugu suro-galsan muunado la qaadan karo oo la soo bandhigi karo loona sheego tartamayaasha inay keeni karaan.muunadahasi kuwa la mid ah iyo kuwo tayo ahaan iyo nooc ahanba u dhaw.
t. Waxa loo bahan-yahay in la hubiyo in muunadaha la dhigey meel si fiican/si cad/tartamayashu uga arki karaan iyo in loo diyariyey khabiir sharaxaad ka bixiya munadahaaasi, hadii loo bahdo.
j. Munadaha tartameyasha loo bandhigey kasokow xafiisku hadii uu rabo inuu diyariyo qeexidda bahida farsamo, waxa haboon in qeexidda la diyarinayo noqdo mid illa xad, muujinaysa dabiiciga farsamo oo la mid ah munadahii loo soo bandhigey tartamayasha.
16.11.3. Marka la rabo in tartamayashu soo gudbiyan munadahii loogu xusey qeexidda bahida farsamo.
b. Tartamayaasha waxa loo bahan yahay in si cad loo wargaliyo nooca, muddada iyo qaabka, munadaha ay keenayaan.
t. In kasto ay tahay in muunadaha laga hor keeno/gudbiyo tartanka hadana marka ay dhacdo in isagoo soo direy tartamuhu lakiin arrimo isgadhsineed awgeed uu dib uga dhacey muddada la soo
32
gudbin laha, xafiisku wuxu siin kara muddo kale oo uu ku soo bandhigo munadaha marka uu garawsado in ayna wax u dhimaynin meel-marinta iibka.
16.11.4. Qandarasleyashu marka ayna muuqal ahaan keeni karin muunada ee xafiiska dawladduna ka aqballo sababta ay u keeni kari waayeen, xafiisku wuxuu ogolaan karaa in ay u soo gudbiyaan xogaha ku saabsan muunadahaasi. Taasi oo ay ka mid noqon karaan sawirada munadaha ama inta qayb-ahaan laga hayo munadaha. Habase - ahaate, waxa qaabkan oo kale la fulin karaa marka la hubiyo in aanu wax-isbadela ku keenayn xulashada tartamaha ugu roon oo aanu sidoo kale tartamayasha dhexdooda kala duwanaansho ku keenaynin.
16.11.5. Xafiiska dawladda waxay masuuliyadi ka saran tahay inuu si taxader leh u xafiido una hubiyo muunadaha ay keenaan tartamayaashu. Hase-ahaato e munadaha tartamayaashu keenaan muddada baadhitanka ay ku jiran haddii ay sababo la xidhiidha xaga dabiiciga alaabta awgeed u lumaan ama ay xumaadan malaha wax-magdhaw ah. Muunadaha aan lumin ama xumaanin badhitanku markuu dhamaado waxaa loo celin tartamihii laha. Tartamayaashu haddi aanay ku qaadan muunadahooga ay soo bandhigeen laga bilabo malinta la furo tartanka ilaa muddo lix-billood ah gudaheed waxa inta lala wareego ayaa dawladdaloo xarayni.
16.11.6. Haddi aanu xafiiska dawladdu go’aan kale gaadhin, muunadda tartamaha guuleysta waa inay taalo illa inta uu dhamanayo iibku maadaaama loo bahan yahay in la isbarbar dhigo munadaha iyo allaabta muddada wareejinta allabta.
16.12. Fah-faahinta ama Wax-ka Bedelka Lagu Sameeyo Dukumintiga Tartanka
16.12.1. Sida ku xusan qodobka 31aad ee bayaanka, xafiisyada dawladu waa in ay fah-faahin ka bixiyan su’alaha ay tartamayashu ka waydiyan dukumintiga tartanka ee ay xafiisyadu diyariyan.
16.12.2. Iyagoo ay jiran arrimaha ku xusan qodob-hoosadka qodobkani ee 16.12.1, su’alaha fah-faahinta ama wax-kabadelka la xidhiidha ee an buxinin arrimaha hoos-ku xusan xafiisku kuma qasbana inuu jawaab ka bixiyo:
33
b. Sida ku xusan awaamirtan iibka aadka is ku-dhafan ee dalka gudahiisa lagu qabanayo muddada ugu yar ee tartankiisu tartameyasha u furnaanayo ay tahay 30 malmood, marka ay muddadii lagu xareynayey in ka yar 10 maalmood ka hadhsan tahay su’aalaha la soo gudbiyo,
t. su’alaha la soo jeediyo marka ay ka hadho 21-malmood muddadii lagu xareynayey dukumintiga tartanka furan ee heer caalami.
j. su’alaha la soo jeediyo marka ay ka hadho 5 malmood muddadii lagu xareynayey dukumintiga tartanka marka uu iibku yahay mid fudud oo muddada ugu yar ee tartameyasha u tartanku u furnaanayona ay tahay 15 malmood.
16.12.3. Su’alaha fah-faahinta u baahan ee ay soo jeedinayan tartamayashu jawaabta laga bixinayo iyadoo ah qoraal ayaa iyadon la xusin cidda soo jeedisey si iskumida loogu diri dhamman tartamayaasha ka qayb-galaya tartanka.
16.12.4. Xafiisyada dawladu iyagoo ka duulaya su’alaha u bahan fah-faahinta ama wax-ka badelka ee ay tartamayashu u soo jeediyeen ayay markay u arkaan inay muuhiim tahay ku sameyn fah-faahin ama wax-ka badel dukumintiga tartanka ee xafiisku horey u diyariyey. Wax-ka badel kasta oo mugga dukumintiga tartanka wax-ka badelaya iyagoo laga dhigayo qayb labaad oo ka mid ah dukumantiga tartanka, ayaa waxaa baahan yahay in wakhti isku mid ah la gaadhsiiyo dhamman tartameyashii horey u iibsadey dukumintiga tartanka.
16.12.5- Xafiisyada dawladu marka ay dukumintiga tartanka wax-ka badel ku sameeyan, sida ku xusan qodob-hoosadka qodobkan ee 16.12.9, islamarkana tartameyasha ayna muddada tartanka ka hadhey ka gaadhsiin karin inay ku soo daran wax-ka badelka, ayaa xafiisku muddo dheeraad ah ku dari maalmaha tartanka lagu soo xareynayo.
16.12.6- Xafiiska dawladdu wuxu sameyn kara marka uu arko in ay muhiim tahay in loo yeedho islamarkana fah-faahin laga siiyo tartamaysha iibsadey dukumintiga tartanka ee xafiisku diyariyey. Intaasi kadibna doodaha laga yeesho arintaaasi waa looga baahan yahay in la qoro oo laxafiido hadal-qoraalka (shiir qoraleedka).
34
16.12.7- Si ay tartameyasha soo buuxinaya dukumintiga tartanka ugu suura-gasho in ay ku soo buuxiyaan dukumintiga fah-faahinta ama wax-ka badelka laga ogolaaday waxaa loo bahan-yahay in ay helaan koobiga dukumintiga wax-ka badelka iyo fah-faahinta lagu sameyey markii shirka wada-hadalka la yeeshay lagu jirey.
16.13. Luuqada Tartanka :-16.13.1- Sida ku xusay qodobka 19aad ee bayanka waa in luuqada lagu
diyarinayo oggaysiiska tartanka, dukumintiga tartanka iyo guud ahaan luuqada tartanku ahaato:-
b- Marka ka qeyb-galasha tartanka yihiin dhamantood qandarasleyal wadaniya luuqada tartanku waxay noqonaysaa af Soomaali, habase-ahaate, marka uu xafiisku u arko in hadii ingriis laga dhigo ay fa’iido badan leedahay islmarkana tartameyal badani ka soo qeyb-galidoonan, waxa lagu diyaarin oggeysiiska tartanlka, dukumintiga tartanka iyo guud ahaan geedi socodka tartanka luuqada afka Ingriiska.
t- Dukumintiga tartanka furan ee heer caalami waxa lagu diyarin afka ingiriiska.
16.13.2- Marka sida kor ku xusan tartamayasha dukumintigooda tartanka iyo cadeymahooda kale ku diyariyey luqad ka baxsan luqadii loogu talagaley in lagu buuxiyo dukumintiga tartanka, waxa looga baahan yahay gaar ahaan dokumantiga mugga aassaasiga ee tartanka wax ka badali karaya inay tarjume sharciyad leh kasoo tarjumaan oo ay sso gudbiyaan iyagoo ku soo lifaaqaya asalkooda.
16.13.3- xafiiska dawladu marka uu xaqiijiyo inuu dokumantiga tartamuhu keenay faraqi weyn oo asaaasi ahi u dhaxeeyo dukumintiga tartanka lagu diyariyey iyo mic-naha luqada lagu soo turjumey islamarkana uu aamino in uu dukumintiga ku keeni karo faraq weyn oo wax-ka badela mugga dukumintiga, wuxuu ka saari karaa dukumintigaasi tartanka.
16.14. Qiimaha Tartanka iyo Wax-ka Badelka Qiimaha:- 16.14.1- Xafiiska dawligi waa inuu xaqiijiyo in qiimayasha tartanka ee
tartamayaashu soo buuxiyeen uuna aheyn mid ku saleysan qiimaha
35
qandarasle kale oo ay yihiin kuwo aan waxba iska badaleyn muddada tartanka iyo dhaqan-gelinta heeshiiskaba.
16.14.2- Iyadoo ay jiraan arrimaha ku xusan qodob-hoosadka qodobkani 16.14.1, marka xafiiska dawladdu ogaaddo in ay jiraan xaladaha hoos-ku xusan 12 bilood kadib maalinta uu dhaqan-galey heeshiiska shaqooyinka dhismaha iyo 3 bilood kabib marka uu hirgaley iibka heeshiis-duleedka ee wadajirka loo dhaqan-galinayo, in qiima bedel ama hagajin (sixid0 la samayn karo waa in dukumantiga tartanka lagu caddeeyo.
b- Marka la hubiyo in dhameystirka heeshiiska shaqooyinka dhismaha u hadhan tahay muddo 12 bilooda iyo dhameystirka wajibaadyada heeshiis-duleedka ay u dhiman tahay muddo lix bilooda,
t- Marka ay xafiiska maaliyaddu u bixiyo macluumad lagu bilaabi karo in qiimo sixid ama qiimo badel lagu sameeyo heeshiis-duleedka iibka wadjirka lagu fuliyo.
j- Unuga loo xushay in qiimo sixid lagu sameyo waa in la hubiyo in xafiiska maaliyaddu uu soo gudbiyey xogo muujinaya xalada qiimahaa ama xogaha la xidhiidha qiimaha.
x- Iyadoo ay jiran arrimaha ku xusan qodob-hoosaadka 16.4.2. xarafkiisa (j) unugyada uu xafiiska maaliyaddu ku guuldareysato in uu ka bixiyo xogo la xidhiidha qiimaha wakhtiga xaadirka ah, xafiiska dawladu marka uu aamino in la sameyo qiimo sixid wuxuu sameyn unugyada la rabo in qiimo badel lagu sameyo xog la xidhiidha qiimaha inuu ka heelo hayadaha wax-soo sarka ee wadaniga ama hayada sharciga ah ee dibeda (ajnabiya).
16.14.3- Qiimo Sixid lagu Sameyo Iibka Shaqooyinka Dhismaha:-
Iyagoo arrimaha lagu xusey qodob-hoosaadka 16.14.2, ay sidooda yihiin, qiima sixid kasta oo la xidhiidha iibka shaqooyinka dhismaha waa in ay noqdaan kuwo ku saleysan nidaamyada shaqo ee hoos-ku xusan islamarkana lagu saleyo jaangoynta lagu xuso dukumintiga tartanka caadiga.
36
b- In shaqooyinka dhismaha ee ugu waaweyn loo dhameystiro qalabka ay u bahan-yahiin si gaarana loogu dhigo alaabteeda shaqo kasta oo dhisme.
t- In la oggado shaqooyinka waaweyn ee ay hoosyimadan shaqooyinka yar yar ee uu bahan allabaha kala duwani kalinta ay ku leeyahiin guud ahaan shaqooyinka wax-qabadka dhismaha kadibna la go’aamiyo midka qiimo sixida lagu sameyn karo iyo kuwa kale ee aan lagu samayn karin.
j- Ka hor intaan la xidhin tartanka qiimahooda lagu sheegayo ayaa billow ahaan loo qaadan qaab ku saleysan jangoynta qiime sixida.
x- Marka dalabka qiimo sixidu ku soo gudbo qaab-waafaqsan arrimaha lagu xeeriyey qodob-hoosadka 16.10.2, siiba iibka shaqooyinka dhismaha qiimo badelka waxa lagu saleyn qiimaha wakhtigan xadirka lagu shaqeeyo islamarkana waxa la wafajini jan-goyntii hore.
16.14.4- Qiimo Sixida Lagu Sameeyo Iibka Heeshiis-duleedkaka Lagu Fuliyo:-
Xafiisyada dawladu qiimo sixida ay ku sameynayaan iibka heeshiis-duleedkaka lagu fuliyo waa inuu noqdo mid u dhaca qaabkan hoos-xusan:-
b- Wax-qabadka qiimo sixida lagu sameynaya waa in ay yihiin kuwa u xafiiska maaliyaddu ka soo gudbiyo xogaha qiimaha wakhtiga xaadirka oo kaliya.
t- Qaab-waafaqsan meel-marinta iibka heeshiis-duleedka dalabka loo sameyo qiimo sixidu waa in uu noqdo 30 maalmood kadib marka uu dhaqan-galo heeshiis-duleedku.
j- Allaabta qiimo sixida lagu sameynayo ama addeega waa in lagu xuso heeshiiska dhexdiisa maalinta la furey tartanka qiimaha xafiiska maaliyaddu soo saaray inta uu taagna iyo muddada uu jirayo heeshiis-duleedka inta jeer ee qiima sixitanka lagu sameynayo waa in heshiiska lagu qoraa.
37
x- Xafiiska dawladu qaabka heeshiiska ku cad iyo qiimahii dhaqan-galka ahaa maalinkii tartanka la furey iyo qiimaha hadda lagu haw-galo, inta uu eego farqiga u dhaxeya kii u xafiiska maaliyaddu goyyey, ayuu farqiga ku kordhin ama ka dhimi qiimaha qandarasleyasha islamarkana uu meel-marin in lagu dhaqmo qiimo sixida la sameeyey illa inta laga gadhayo muddada danbee ee qiimo sixida la sameynayo.
kh- Haddii sidu heeshiiskoodu dhigayay ay ahayd wakhtigii loo bahna inuu qandarasluhu ku keeno in qiimo sixid loogu sameynayo shaqooyinka ama allaabaha uu dib uga dhacayo isla markaasina alaabtu timaado mar dambe, waxa qiima sixida loo samaynayaa ay noqon mid ku saleysan qiimahii tagna muddadii loo bahna in ay alaabtu timaado oo kaliya.
16.14.5-Qiimo Sixida Loo Sameeyo Iibka Addeega La Talinta:-
b- Muddada dhaqan-galinta heeshiiska addeega la talinta marka la oggado in dib u dhaca heeshiiska ku yimid ayna ahayn khalad la taliyuhu sababtisa leeyahay islamarka xafiisku aamiino in la taliyuhu xaq u leeyahay in loo sameeyo qiimo sixid waa loo samayn kara qiimo sixidaas.
t- Iyadoo ay jiran arrimaha lagu xusey qodob-hoosadka 16.14.5 xarafkiisa (b) qiimo sixida loo sameeyo la taliyeyashu kama badnan karto boqolkiiba shan iyo toban (15%) qiimaha guud ee lagu heeshiiyey.
16.14.6- Allaabaha iyo addeegyada uu xafiisku rabo in qiimo sixid lagu sameyo waxa loo bahan- yahay in iibka ay ka mid yahiin marka loo diyaarinayo dukumintiga tartanka lagu xuso-in ay qayb-ka noqdan arrimaha hoos-ku xusan iyo kuwa kale muhiimada u lehba:
b- Si loo hirgeliyo qiimo sixida nooca cadeymaha looga bahan-yahay tartamayashu ay soo raaciyan dukumintiga tartanka,
t- Dalabka qiimo sixidu xaladaha lagu soo gudbin karo, qaabka loo soo dhaweenayo iyo nooca iyo tirada cadaymaha la soo raacinayo dalabka qiimo sixida.
38
j- Xogaha iyo cadaymaha kale ee la amiinsan-yahay in ay fa’iido uu leeyihiin dhaqan-gelinta qiimo sixida iyo sido kale nidamyada shaqo ee loo bahan-yahay in ay raacan qandarasleyashu.
16.14.7- Xafiisyada dawladu waa in ay hubiyan muddada qiimeynta tartanka in ay qandaraslayashu aqbaleen shuruudahii uu yalay ujeedooyinka qiimo sixida iyo in la qaadan karo cadaymaha ay soo gudbiyeen.
16.14.8- xafiiska dawladda iyo tartamaha ku guleystay tartanka waxa looga bahan-yahay in heeshiiska dhexmaridona ay si cad uga mid noqdan, arrimaha hoos-ku xusan iyo arrimaha kale ee loo arko in ay muhiim.
b- Iyagoo ka fa’iidaysanaya shaqooyinka qiimo sixida loo samaynayo ayey allabaha la sameeyo iyo tafasisha addeegayada la qabtay iyo dhaqan-galinta qiimo sixida ay mujini,
t- dhaqan-galinta qiimo sixida waa in xafiiska dawlada iyo qandarasluhu muujiyan nooca dukumintiga ay ku heeshiiyeen iyo meesha uu ka soo jeedo.
j- Cadaymaha loo soo gudbiyo qiimo sixidu waa in ay noqdaan kuwa ku xusan/wafaqsan/heeshiiska iyo in an la aqbali karin cadaymo ka yimada ila kale.
x- Qandarasluhu marka uu ku gul-daraysto inuu fuliyo/qabto shaqadii heeshiiska lagula-galay wakhtigeed ama uu keeni waayo allabtii laga filayay qiimo korodhka ka yimad arrintasi looma samayn karo qiimo sixid.
16.14.9- Geedi socoidka meel-marinta qiimo sixida faraqa ku yimada sababaha sixitanka shaqooyinka dhismaha guud ahaan marka uu qiimuhu ka badan-yahay heeshiiska boqolkiiba shan iyo labaatan (25%), ayaa inta uu aqbalo qiimo bedelkas uu samayn inuu iibku socdo madamo loo arko in ay leedahay fa’iido dhaqaale oo la wargelin madaxa xafiiska si uu go’aanka ku haboon uga qaato.
16.14.10- Xafiiska dawladu iib kastoo la ogol yahay in loo sameyay qiimo sixid dalabka qiimo sixidu xittaa haddii aanu ka iimanin allaab keenaha (qandaslaha) marka ay u timado dalabka codsiga lacagtu wuxuu badhitaan ku sameyn in ay jirto qiimo dhac ku yimid shaqooyinka heeshiiska loogu
39
oggaladay in loo sameeyo qiimo sixid islamarka uu ka jari haddii ay jirto hoos u dhac-xaga qiimaha intu xisaabiyo kadib bixin baaqiga marka uu ka gooyo dalabka lacagta.
16.15-Muddada Uu Sharciyan Jirayo Dukumintiga Tartanku:-16.15.1- Xafiiska dawladu waa in uu dukumintiga tartanka si taxadar leh
ugu qeexo muddada uu jirayo dukumintiga tartanka. Qiimaha tartanka ama dukumintiga tartanku muddada uu jirayo iyadoo ay ku xidhan tahay hadba nooca iibka, ayaa waxa loo bahan-yahay inuu xafiisku ku xisaabtamo arrimahan hoos-ku xusan marka uu ugo’aaminayo muddada:
b- Isku-dhafnaanta iibka iyo meel-marinta tartanka muddada ay qaadan karto
t- Tirada tartamayasha ka soo qayb-gali kara tartanka.
j- Khibradda xafiiska dawladu u leeyahay qiimaynta iibabka noocan oo kale ah.
x- Iibka xaaladaha is- badbadal ee ka jira qiimaha suuqa
16.15.2, Muddada uu jirayo qiimaha tartanka ee ku xusan qodab-hoosadka 16.15.1 waxaa loo bahan-yahay inuu xafiisku ku xisaabtamo muddada ay qaadan karto in lagu dhammeeyo qiimaynta iibka, guddiga ansixinta muddada uu ku ansixiyo iibka, mudada cabashooyinka lagu dhamaystiayo iyo illaa cidda ku guulaysatay taranka heshiisaka lalagalayo mudada ay qaadan karto.
16.15.3, Haddii xafiisku aanu aaminin (aqbalin) in ay waqti badan ahaato muddada iibsiga dukumintiga tartanku sida ku xusan qodob-hoosadka 16.15.1 muddada tartanku uu jiri karaa waa inayna ka badanin toban (10) cisho laga bilabo maalinka tartanka la furayo.
16.15.4, Xafiisyda dawladu waa in ay muddada qiimaha tartanka iibku socdo ay ku dhameystiran geedi socodka oo ay heeshiiska la galaan cidda (shirkada) ku guuleysatey tartanka. Habase-ahaate marka ay jiran sababo mac-quul ah oo kalifaya iyadoo aanu dhamaanin hawlahii iibku inuu dhamado wakhtigii qiimaha tartanku islamarkana xafiisku ku qanacsan yahay arrinta tartamaysha waxey ka codsan karan in la siiyo muddo dheeriya oo uu jiro qiimahooda tartanka.
40
16.15.5, Sida ku xusan qodob-hoosadka 16.15.4 codsiga muddada dheeriga ee tartamayaasha laga dalbayo waa in aanu ka badanin muddo lagu dhameystiri karo shaqooyinka ama hawlaha geedisocodaka iibka u hadhey oo kaliya. Habase-ahaate hadii qandarasleyaashu aanay raali ka aheyn in ay kordhiyaan muddada qiimahooda tartanka jirayo waa in laga saaro tartanka iyadoon lagala wareegin damaanada tartanka.
16.15.6, Tartamaysha oggolaada inay muddada kordhin ku sameeyaan qiimahooda tartanka waa inay qoraal ku soo gudbiyaan oggolaanshooda iyo muddada ay kordhiyeenba. Sidoo kale waxa looga baahan yahay in ay muddo kordhin ku sameeyan damaanadda tartanka ama ay keenaan mid cusub.
16.15.7, Sida ku xusan qodob-hoosadka 16.15.6 qandarslaha aan muddo kordhin ku sameyn damaanadaa tartanka, waa in loo arko tartame aan raali ka ahayn inuu muddo kodhin ku sameeyo muddada qiimihiisa tartanku u jirayo oo laga saaro tartanka.
16.16. Dammanadda Tartanka:- 16.16.1, Waxan ka ahayn iibka addeega la talinta, xafiisyada dawladu waa
in ay go’aamiyan dammanadda tartanka oo ay ku caddeeyaan dokumantiga tartanka marka ay isticmaalayaan nooca iibka tartanka furan ama iibka tartanka xaddiidan ama iibka tartanka laba – meertada ah. Sidoo kale, haddii xafiiska dawladdu sababo jira awgeed u aamino in loo baahan yahay wuxu waydiisan karaa tartamayaasha iibka addeega la talinta inay keenaan dammanadda tartanka.
16.16.2, Xafiiska dawladu isagoo ka duulaya cadadka qiimaha guud ee iibka waa inuu lacag u dhiganta ugu yaraan 0.5% ugu badnaanna 2% oo ah damaanadda tartanka intuu u xaddido ku caddeeyo oggaysiiska iyo dukumintiga tartanka. Damaanadda tartanka ee sidaasi oo kale loo xaddidayo waa in aanay Birr 500,000.00 ka badan.
16.16.3, Sida ku xusan qodob-hoosadka 16.16.2 waxa loo bahan yahay in xafiisyada dawladu ku xisaabtamaan arrimaha hoos ku xusan marka ay go’aaminayaan ama xaddidayaan dammanada tartanka:
b- Allaabta ama addeega la iibinayo oo xaalada qiimahooga is bad-badelkiisu aad u sareeya
41
t- Inay ay jiraan tartamayaal ku filan oo tartanka ka qayb galaya,
j- Dammanadda dheeriga ah ee la waydiinayo aanay ku ahayn caqabad ka soo qaygalkooda tartanka,
x- Ay ku dhiiri-gelineyso tartamaha ku guuleysta tartanku inuu raali ka noqdo saxeexida heeshiiska,
kh- Inay tahay dammanaddu mid dabooli karta waxyeelda xafiska uga iman karta haddii tartamaha tartanka u saxeexi waayo heshiiska.
16.16.4, Nooca dammanadda tartanka hadba sida u rabo tartamuhu waxay noqon kartaa lacag ahaan, letter of cridit uu xaqijiyay bangi, jeegga lacag bixinta oo uu leeyahay Bangui caan ah ama damaanad Bangi..
16.16.5, Iagoo arrimaha ku xusan qodob-hoosaadka 16.16.4 ay sidooda yihiin, qandarasleyasha wadaniga ah ku hawlgala shaqooyinka dhismaha waxa laga oglaan karaa dammanad ku xidan shuruud haddi ay ka keenaan caymiska inay u noqoto dammanada tartanka.
16.16.6, Muddada sharciyan ay jirayso dammanada tartanka ee ay soo gudbiyaaan qandarasleyashu waa in ay noqoto mid ka danbeysa malinta ugu dambaysa muddada uu jiritaan qiimaha tartanka 28 cisho.
16.16.7, Dammanada tartanka ee ay qandarasleyal ajnabi ahi ku soo gudbiyaan bangi dibadeed oo ka baxsan Itoobiya, waa inay noqoto mid ay ansixiyeen bangiyada dalku oo aan wax shuruud ah ku xidhnayn.
16.16.8, Qandaraasleyaasha ka baaqsada inay hirgeliyaan arrimaha hoos-ku xusan, xafiiska dawladu wuxu kala wareegi kara dammanadda tartanka ee uu ka hayay.
b- Qandaraaslaha iski uga baxa tartanka marka ay dhamato muddadii ugu danbeysey ee lagu soo xareynayey dukumintiga tartanku ama muddadii lagu cadeeyey dukumintiga tartanka in sharciyan uu u jiro qiimaha tartanku,
t- Tartamaha isagoo ku guuleystey tartanka oggolaan waaya inuu heeshiiska seexiixo iyo inuu soo gudbiyo dammanada hir-gelinta heeshiiska ee laga dalbay.
42
16.17- Guddoonka (Qabashada) Dukumintiga Tartanka:- 16.17.1, Xafiisyada dawladu waa inay u diyaariyaan sanduuq ay
tartameyaashu ku ridaan dukumintiga tartanka. Waxa loo bahan yahay Inc. san-duuqua yaallo goobtii lagu qeexay dukumintiga tartanka oo uu furnaado illaa sacada ugu danbeysa ee loogu tallagalay in la xareeyo dukumintiga tartanka.
16.17.2, Iyadoo ay tahay waajib illalinta iyo xafidaada sanduuqu ayaa hadana loo bahan-yahay illa maalinta la furayo inuu hayo furaha sanduuqa madaxa waaxda iibka ee xafiisku.
16.17.3, Illa inta ay suuro-gal tahay waa in dukuminti kasta oo la xidhiidha tartanka lagu rido sanduuqa loo diyaariyay dukumintiga tartanka. Sidoo kale, waxa loo bahan yahay in xafiisku hal qof oo sháqaale ah ku meeleeyo sanduuqa laga bilaabo maalinta tartanku bilaabmo si dukumintiga tartanka ee la galin kariwaayo sanduuqa uu u gudoomo.
16.17.4, Sida kusan qodob-hoosadka 16.17.3 dukumintiga tartanka ee uu xafiisku guddoomo (qabto) waa in uu bixiya cadayn mujinaysa inuu gudoomay dukumintigaasi. Sidoo kale, masuulka loo xilsaaray waa inuu xaqiijo ammaanka dukumintiga tartanka ee sidaasi oo kale loo gudoomay.
16.17.5, Dukumintiyada tartanka ee la soo gudbiyo marka ay dhamato malinti iyo sacadii loogu talagalay in lagu soo xareeyo dukumintiga tartanka waa in islamarkaaba iyadon la furin loo celiya tartamaha isla leh.
16.18- Furitaanka Tartanka16.18.1, Tartanka waxaa si cad loogu furi goobta, maalinta, iyo saacadda
lagu tliimaamay/xusay/ oggaysiiska tartanka ama haddii wax-ka badel lagu sameyay qaabka lagu xusey dukumintigaasi in loo furayo. Marka la furayana:-
b- Waa inay joogaan tartamayaashu ama wakiiladooda sharciyeed. Habase-ahaate, hadii tartamuhu uu rabitankisa uga maqnaado marka la furayo dokumantiga tartanka looma xanibnaanayo,
t- Haddii aanay khal-khalinaynin geedi socodka ama aanay goobtu yaraanin, waxa loo oggol-yahay in ay ka soo qeyb-galan laamaha
43
warbaahinta wakiiladoodu ama ciddii kale ee dooneysa in ay goob-joog ka noqota.
j- Haddii ay suro-gal tahay waa inuu wakiilka hantidhawrka guduhu gob.-joog ka ahaado furitaanka.
x- Maalinta furitanka dokumantiga tartanka waa ugu yaraan 3 khabiir oo ka tirsan waaxda shaqada iibka ka soo qeyb-galan. Sidoo kale, waxa ka soo qeyb-gali kara geedi socodka furitanka tartanka khabiirada ka hawl-gala qaybaha iibka iska leh.
16.18.2, Hadii uu yahay tartanku mid hal boshqad in lagu soo rido la dalbadey xafiisyadu inta ay furaan dukumintiga tartanka ee uu soo gudbiyey tartame kasta waa inay kor ugu dhawaqaan magaca, qiimaha uu ku soo tartamey, xaaladood iyo cadadka uu qiimaha hoos u dhigey, nooca iyo cadadka dammanada tartanka iyo dhamman arrimaha kale ee tilmaanta ka bixinaya heerka uu tartame kasta kaga jiro tartanka.
16.18.3- Haddii Tartanku yahay mid la Amray in Labo Buqshadood Lagu soo Gudbiyo .
b- Furitanka tartanka waxa la furi buqshada ay ku jiraan dukumintiga farsamo oo kor loogu dhawaaqi magaca tartamaha iyo arrimaha kale ee loo baahan yahay in caddeeyo.
t- Dhamman buqshadaha ay ku jiraan dukumintiga qiimaha tartanka ee tartamayashu iyadoo aan la furin ayaa la isugu geyn buqshad kale oo lagu lingaxo (xidho) ee dusha lagaga qoro lamberka tartanka, dusha lagu xuso in ay yihiin buqshadihii qiimaha ee ay sexeexaan xubnaha xafiiska ee furey tartanku, ayaa illa inta la qabanayo wareega labaad ee furitanka tartanka boqshadaha oo xidhan loo dhib waaxda iibka ama masuulka kale ee sida gaarka ah loogu xilsaro si uu u xafido.
j- Natiijada farsamo ee tartanka marka uu ansixiyo mas’uulka awooda u lihi, waa in si isku mida qoral ahaan lagu gaadhssiyo dhamman tartameyashii ka soo qayb-galey tartanka.
x- Tartameyasha ku guul-dareystay qiimeynta farsamo qoralka loo guudbinayo waa Inc. Noqdo mid loogu sheegayo sababta ay ku guul-dareysteen. Haddi ay tartameyaashu arrintaasi wax cabasho
44
ah ka qabaan way keensan karan iyagoo wafajinaya nidaamka iyo shuruudaha ku xusan qaybta 11aad ee awaamiirtan.
kh- Tartameyasha ku guuleystay qiimaynta farsamo warqada loo qorayo waa inay ahaato mid lagu wargelinayo maalinta, sacad iyo goobta lagu furayo boqshadaha qiimaha tartanka. Waxaan loo bahan yahay in ay warqadu wada gaadho wakhti isku mid ah islamarkana muddo ku filan oo ay iyagoo raali ka ah kaga soo qaybgali karaan maalinta ay dhacyaso xafladda furitanka. Hase ahaate, haddii ay jiran cabashooyin ka dhan ah arrintu, illa go’an laga gaadhayo cabashooyinkaaasi lama furi karo boqshadaha qiimaha tartanka.
d- Kadib marka loogu yeedho qab-wafaqsan qodob-hoosadka 16.18.3 xarafkiisa (kh) tartamayaasha, waa in si cad/toos ah loo furo boqshadaha ay ku jiran qiimaha tartanka ee tartameyasha ku guleystey qiimayntii farsamo ee la sameeyey.
r- Iyadoo hab-wafaqsan qodob-hoosadka 16.18.3, xarafkiisa (kh) lagu furayo boqshadaha qiimaha tartameya-sha ku guuleystey qiimaynta farsamo, ayaa la magaca tartamaha, qiimaha uu ku tartamayo, haddii qiimo dhimis ay jirto cadadka iyo shuruudaha, iyo sidoo kale arrimaha kale ee xidhiidh toos ah la leh qiimaha loo seguí tartamayaash si ay u ogaadaan.
s- Marka la oggaado natiijada qiimeynta farsamo, tartameyasha ku guldaraystay qiimeynta farsamo waa in loo celiyo dammanadda tartanka iyo iyadoon la furin boqshada ay ku jiraan dukumintiga qiimaha tartanku. Hase-ahaate, haddii ay jiraan sida ku cad qodob-hoosadka 16.18.3 xarafkiisa (x) cashooyinka ka dhan ah natiijada qiimeynta farsamo illa inta cabashooyinkaasi go’an laga gaadhayo waa in aan loo ceelin dammanada tartanka iyo boqshada ay ku jiraan qiimaha ay ku soo tartamenba.
16.18.4 Waaxda iibka ee xafiiska dawladdu waa inuu diyaariyo hadal-qoraalka shiirka geedi-socodka furitanka tartanka. Hadal qoraalkaasi waa inuu ka koobanado magacda tartamaysha, qiimaha ay ku soo tartameen iyo arrimaha kale ee la soo jeediyey marka furitaanka socday. Hadal-qoraalka shirka iyo nuqulka rasmiga (orjinal) ee dukumintiga
45
tartanka ee ay soo gudbiyan tartamayasha waa in ay sexeexan khabiirada goob-jooga ka ahaa furitanka tartanka. Sidoo kale tartameyasha soo xaadiray waa iyaguna seexeexaan liistada loogu tala galay xaqiijinta ka soo qayb-galkooda.
16.18.5, Dukuminti kastoo aan la furin muddadii furitanka tartanka islamarkana aan loo akhriyin si ay u oggadan tartameyashu, lama addeegsan karo oo uma gudbikaro wareegyada tartan ee xiga.
16.18.6, tartame kasta wahktiga furitaanka tartanku socdo lagama saari-karo tartanka.
16.19- Qiimaynta Iyo isbar-bardhiga Tartanka 16.19.1- Qiimeynta Ugu Horeysa
16.19.1.1 Xafiiska dawladdu wuxuu tartanku inuu dhameystiran yahay u qaadan kara oo uu u gudbin kara marxalada xigta ee qiimaynta fah-faahsan, marka dukumintiga tartanka ee tartameyashu ay soo gudbiyeen munaasabadda furitaanka lagu furo ee la ogaado inay buuxinayaan dhamaan shuruudihii hordhaca ahaa ee ku yiilay dokumantiga tartanka.
16.19.1.2, Xafiis kasta oo dawladeed waxaa looga baahan yahay in aanay u gudbinin qiimeynta faah-faahsan tartameyasha aan buuxin arrimahan hoos-ku xusan:-
b- Marka xafiisku ogaado in tartamaha ka qayb galay tartanku aanu buuxin shurudaha ugu hooseeya ee cabbirka tayo iyo cabiryada kale ee muhiimka ah ee ay caddaato inaanu karti lahay,
t- Marka uu tartamuhu ogalaan waayo qallad xisaabeedka loo saxay sida ku xusan qodob-hoosadka 16.19.1.3.
j- Marka tartamahu keeni waayo dammanadda tartanka ama oggolayn inuu keeno dammandda hirgelinta heeshiiska,
x- Marka uu keeni waayo cadeymaha kale ee uu xafiisku ka dalbadey.
16.19.1.3, Iyadoo ay jiran arrimaha ku xusan qodob-hoosadka 16.19.1.1, hadana xafiiska dawladdu muddada uu hubinta ku jiro qaladaadka xisaabeed ee uu la kulmo wuu sixi kara. Sixitankan oo kalena xafiiska
46
dawladdu waa in uu si deg-deg ah qoraal ku wargeliyo tartamaha ay arrintu khuseyso. Kadibna haddi tartamuhu ogolaan waayo sixitankan xisaabeed gabi ahaanba waa in laga saaro tartanka.
16.19.1.4, Arrimaha lagu qeexey dukumintiga tartanka, xaladaha heeshiiska iyo qodobada kale ee muhiimka ah haddii aanu kala duwanansho asaasi ahi ka dhex jirin (u dhaxeyn) ama ay yahiin qaladaad yar-yar oo la sixi-karo oo aan wax u dhimeyn muhiimada tartanka oo ay yihiin cillado yar- yarawgeed xafiiska dawladdu wuxu u qaadan karaa inuu dhameystiran yahay dokumantiga tartanku. Habase-ahaate, kala duwanaansho kasta oo jira, illa inta ay suuro-galayso, waa in la lacageeyo oo lagu xisaabtamo marka tartansiinta iyo qiimeynta tartanka lagu guda jiro.
16.19.2-Meel-Marinta Qiimeynta faah-faahsan Iyo xulista Guuleystaha:-
16.19.1 Xafiiska dawladu si uu u soo saaro qandaraslaha ku guuleystey tartanka waa isagoo adeegsanaya dukumintiga tartamayaasha ee u ku ogolaaday natiijada qiimaynta hordhaca ahayd iyo shuruudaha ku xusnaa dukumintiga tartanka uu sameeyo qiimeyn faah-faahsan. Lamana ogola in shuruudo ka baxsan kuwii ku qornaa dokumantiga tartanka loo isticmaalo qiimaynta. Xafiiska dawladdu isagoo ku salaynaya shuruudahaasi ku xusnaa dokumantiga tartanka ayuu tartamaha ku guulaystay tartanka ku xulan karaa hababkan qiimayneed ee hoos ku xusan:
b- Marka dokumantiga tartanka hal boqshad lagu soo gudbiyo, in qandaraslaha la xaqiijiyo inuu buuxiyey shuruudaha qiimeynta farsamo islamarkaana uu ugu qiimaha hooseeyo la xusho, ama
t- Marka dokumantiga tartanka laba boqshadood lagu soo gudbiyay, in la xusho qandaraslaha hela natiijada ugu sareysa guud ahaan qiimeynta farsamo iyo tan maaliyadeed ee tartanka kuwaasi oo ku saleysan shuruudaha lagu qiyaaso wax ku ool nimada tartanka.
16.19.2.2 Marka lagu jiro qiimeynta faah-faahsan, waa lagu xisaabtamo tartamayaashu qiima dhimista aan wax shuruud ah ku xidhnayn ee ay bixiyaan,.
47
16.19.2.3- Hadaba haddii loo baahdo in la hubiyo sharciyadda tartamaha ku guulaysta tartanka, waxaa la samayn karaa qiimayn lagu hubinayo in heerka kartidiisa maaliyeed iyo farsamo ee wakhtiga la joogo ay buuxinayaan shuruudihii ku xusnaa dukumantiga tartanka.
16.19.2.4- Iyadoo Iibka ay tahay in lagu fuliyo nooca heer caalami oo si loo sameeyo qiimayn awgeed aan si gaara loogu xusin dukumintiga tartanka in qaab kale loo soo gudbiyo, qiimaha ay soo gudbineyn qandarasleyashu iyo qiimaynta tartanka ee la samaynayoba waa in ay ahaadaan kuwo ay ku jirto canshuurtu.
16.19.2.5, Mudada qiimeynta hadii labo iyo in ka badani ay helaan natiijo isku mida, sida ku xusan qodobka 17aad qabtiisa 3aad ee bayaanka waa in mudnanta la siiyo wax-soo saarka dalka gudahiisa,.
16.19.2.6, Iyadoo arrimaha ku xusan qodob-hoosadka 16.19.2.5 ay sidooda yihiin, marka ay jiran qandarasleyal isku mida ama keeney natiijada guusah oo isku mida si loo kalasaaro cidda ku guuleysatey tartanka xafiisku wuxuu sameyn kara inuu soo saaro shuruudo kooban oo uu tartamayaahsa ka codsado inay shuruudahasi fikradooda tartan ee kama dambaysta ah ka soo godbiyaan. Si arrintan loo fuliyana waa:-
b- in tirada shuruudaha ay tartamayaasha dhibcaha isju midka ah heelay ay ku tartamayani aanay ka badanin 3 oo xuruuf lagu muujin karo.
t- Shuruudahaasi waa in ahaadaan kuwo xusnaa dukumintiga tartanka siiba qaybta fah-faahinta tartanka.
j- Tartamayaasha isku midka baxey maraka la xaqiijiyo in ay isku mid yahiin, inta arrintan loo sheego ayaa laga codsan in ay fikirkooda ugu danbeya ka dhiibtan shuruudaha labaad ee ku xusnaa dukumintiga tartanka.
x- Tartameyasha dhibcaha isku midka ah helay fikiradahooda kama dambaysta ah ee ay ka dhiibteen shuruudaha tartanka, waa in
48
lagu furo meel ay goobjoog ka yihiin oo loo akhriyo fikiradaha ay dhiibteen.
kh, Tartameyasha dhibcaha isku midka ah helay fikiradahooda kama dambaysta ah ee ay ka dhiibteen shuruudaha tartanka inta la qiimeyo ayaa tartamihii fikirka ugu macquulsan ama ugu wanagsan soo jeediyey loo qaadan qandaraslaha ku guuleystey tartanka.
d- Iayadoo arrimaha lagu xusey arafka (kh) ee qodob-hoosadka 16.19.2.6, ay sidooda yihiin, tartameyasha dhibcaha isku midka ah helay fikiradahoodii ugu danbeyey oo ay soo jeedin waayeen ama ay marlabaad isku mid noqdaan, waxa iyagoo goobjoog ah lagu kala saari baqtiya nasiib qori tuur ah.
16.19.2.7, Xafiiska dawladu marka uu dooranayo cidda ku guuleysatey tartanka maadama la garanayo cabirkooda, allab kasta iyo addeeg kasta cabirkiisa halkii xabo qiimaheeda gaarka ah ama iyadoon wax loo dhimayn shuruudaha iyo kalmadaha heshiiska hadba sida loogu baahdo tirada alaabta ama adeega ilaa 20% in kor ama hoos loo dhigi karo waa inay ku muujiyaan dokumantiga tartanka.
16.19.2.8, Xafiisyada dawladu tartan kasta qiimayntiisa waa inay dhameeyan islamarkaana ay wargeliyaan natiijada qiimeynta tartanka tartamayaasha ka hor inta aan la gaadhin maalinta ugu danbeysa muddada uu sharciyan jirayo qiimaha tartanku. Hase-ahaate, haddii ay jiraan sababo ku kalifaya in qiimeyntu dib uga dhacdo wakhtigaasi, waa in sida ku xusan qodobka 16.19.4 ee awaamiirtan uu ka codsado tartamayaasha in ay kordhiyan muddada uu qiimaha tartanku sharciyan jirao.
16.19.2.9, Xafiiska dawlada ee tartanka soo bandhigay marka garwsado fikir tartameedka uu soo gudbiyey hal-qandarasle oo kaliya in qiimaha uu soo gudbiyay uu la mid yahay kan suuqa islamarkaasi u xaqiijiyo in aanay dukumintiga tartanka ku jirin sababo taratameyasha kale ka xanibaya ka qaybgalka tartanka, iyadoon loo baahan in dib loo soo bandhigo tartanka ayuu tartamahaasi kaligii ka dhigi karaa inuu guuleystay.
49
16.19.3- Dib U Soodhejinta Tartanka
In tartanka dib loo soo bahdhigo waxaa loogu baahan karaa:-
b- Marka qiimaha uu soo gudbiyey qandaraslaha la barbar dhigo qiimahii uu xafiisku taratnka ka hor qiyaasey oo uu farqi wayn uga sareeyo islamarkana la xaqiiqsado inaanu ahayn qiimaha saxda ee suuqa oo loo baahan yahay in dib tartank loo soo bandhigo,
t- Marka qandarasle kaliya soo tartamo ee la xaqiijiyo xaladaha uu kali ahaan ugu soo tartamay in ayna waafaqsanayn nidaamka iyo shuruudaha ku xusan bayaanka iyo awaamiirtan ama la ogaado in haddii wax-kabadel lagu sameeyo dukumentiga tartanka la heli karo tartamayaal fara-badan.
16.20- Mudnaan Gaar ah16.20.1, Waxaan ka ahayn qiime sheegta iyo iibka lagu fuliyo hal qandaras
(iibka tooska ah), iib kasta sida ku xusan qodobka 17 ee bayaanka, waxaa mudnaan ama tixgalin gaar ah loo samaynayaa allabaha dalka gudihiisa laga soo saaro, hay’da yar-yar ee lagu aasaaso bayaanka hay’ada ee horumarinta yaryar ee Dawladda Federaalka Itoobiya, hawlaha dhinaca dhismaha iyo shaqooyinka addeega la talinta ee ay wadaan shirkadaha wadaniga ahi.
16.20.2, Mudnaanta gaarka ah ee loo samaynayo sida ku xusan qodob-hoosaadka 16.20.1, marka lagu guda jiro tartanka dhinaca qiimaha waxaa loo meel-marini iyadoo lagu salynayo arimahan hoos ku xusan:-
b- Daawada iyo iibka qalabka caafimaadka 25%.
t- Iibka alaabta kale 15%.
j- Iibka shaqooyinka dhismaha iyo addeeega la talinta 7.5%.
16.20.3, Mudnaanta gaarka ah ee ku xusan qodob-hoosaadka 16.20.2, xarafahiisa (b) iyo ( t), Waxaa la suuro galin karaa marka la keeno dokumanti uu hanti-dhawre la aqoonsan yahay ku soo caddeeyay in daawada ama qalabka caafimaad ama allabta kharashka soo saaristeeda lagu bixiyay guud ahaan boqolkiiba soddan iyo shan (35%) iyo intaa in ka badan ay yihiin qiime-aadan dalka Itoobiya guddahiisa. Dhaqan-
50
galinta qodob-hoosaadkan “qiime-aadan” waxaa loola jeeddaa wixii kharash ah ee ka soo hadha marka kharashka guud laga jaro kharashka lagu bixiyo allabaha ka yimaada dalka dibadiisa iyo addeegyada laga helo dalka dibadiisa. Arrintani ma khusayso canshuuraha dadban (aan tooska ahayn) ee laga qaado wax-soosaarka dibada.
16.20.4, Hawlaha dhismaha ama shaqooyinka addeegyada la talintu waxay ka faa’iidaysan karan oo kaliya mudnanta gaarka ah ee ku xusan qodob-hoosaadka 16.20.2 xarafkiisa (j) marka ay dhammaystirman ama buuxsaman dhamaan arrimahan hoos ku xusan:-
b- Marka shirkad lagu aasaasay sharciga itoobiya ee xarunteeduna ku taalo dalka itoobiya gudihiisa.
t- Marka saamiyada shirkada ama hantida guud ee shirkada boqolkiiba konton(50%) ay leeyihiin dad itoobiyan ahi.
j- Marka gudiga sare ee maamulka shirkada(boardhiga) boqolkiiba konton(50%) ay xubno ka yihiin dad itoobiyan ahi.
x- Marka shaqaalaha muhiimka ah ee shirkada boqolkiiba konton(50%) ay itoobiyan yihiin.
16.20.5. Hay’adaha yar-yar ee horumarinta ee lagu aasaasay bayaanka hay’adaha yar-yar ee horumarinta.
b- Tartanka ay kula jiraan shirkadaha alaab-keenayaasha dalka gudihiisa, boqolkiiba seddex (3%) ayaa mudnaan gaara la siin.
t- Iibku marka uu yahay iib lagu meel-marinayo habka iibka caalamiga ah waxaa la dhaqan-galinayaa mudnanta gaarka ah ee ku xusay qodob-hoosaadka 16.20.2 xarfahiisa (b), (t), iyo ( j).
j- Dammanada tartanka, dammanada heshiiska iyo dammmanada lacagta horumarinta badalkooda waxaa la ogolaanayaa warqada dammanada ah ee ay usoo qorto cidda dhistay hay’adahaasi.
x- Dukumintiga taratanka ee loo diyaariyay tartanka, waxaa lagu siinayaa lacag la.aan, marka ay keenaan caddayn muujinaysa sharciyadda loogu aasaasay hay’adaha yar-yar ee horumarinta.
51
16.21- Ka Saaridda Tartanka 16.21.1, Xafiiska dawladu wuxuu tartanka ka saari karaa tartamaha ku kaca
danbiyda (dunuubta) hoos ku xusan mid ka mida:-
b- Marka allabta ama addeega u ka keenaayo (imanaayo) dal ka mid ah dalalka wasaarada ganacsiga federalka itoobiya ay joojisay xidhiidhkooda ganacsi.
t- Marka ay hay’ada qaramada midoobay golaheeda ammaanku cuna-qabatayn ku soo rogo alaabta iyo addeegyada ka yimaada dalkas ama shaqsiyaad ama hay’ado ka tirsan dalkas in aan la siinin wax-lacag ah.
j- Marka la xaqiijiyo inuu ku kacay arrimo ka dhana bayaanka maamulka hantida iyo Iibka dawlada iyo Awaamiirtan.
x- Marka uu yahay mid ku guul daraytstay waajibaadkii heeshiiska ee uu horay ugu guulaystay, ka dibna uu xafiiska maaliyaddu ka mamnuucay ka qayb-galka tartanada iibka dawlada.
kh, Marka la xaqiijiyo inuu masuuliyiinta ama shaqaalaha xafiiska siiyay ama isku dayay inuu siiyo laaluush si uu u helo mudnaan gaara ama ugu guulaysto tartanka.
d- Marka la xaqiijiyo inuu tartamuhu khaladaad wax-is-daba-marin ah ku sameeyo dukumentiga tartanka ama la galay tartame kale wada xaajood khiyaama ah.
16.22- Wada hadalka Lala Yeesho Qandaraslayasha 16.22.1, Inta geedisocodka fulinta iibka lagu jiro heer kasta ha ahaate
waxaa tartamayaasha wada hadal lala yeelan karaa marka ay xaalad gaara ahi soo wajahdo oo kaliya. Wada hadalada dhex-mara xafiiska dawlada iyo alaab-keenayaashu waxay noqonayaan laba arimood oo kala duwan. Kuwaasi ah:-
b- Inay ka wada hadlaan arrimo yar-yar, ama
t- Marka uu yahay tartanka labada heer (meerto), in laga wada xaajoodo tartanku noocyada iib ee uu ka koobnanayo.
52
16.22.2, Haddii aanay ahayn qaabka lagu fasaxay qodob-hoosaadka 16.22.1; xafiiska dawlada ee tartanka soo bandhigay, marka tartanka la furo inuu codsado faah-faahin u sahlaysa qiimaynta fikir tartameedka waxaan ka ahayn, tartamayaashu fikir tartameedyada ay soo gudbiyeen ee ay ka mid ka yihiin qiimaha ama qodobada kale ee asaaaka u ah looma ogola in wax-kabadel lagu sameey inuu waydiisto ama fasaxo.
16.23. Ansixinta Tartanka 16.23.1, Xafiisyada dawlada waxa qiimaynta tartanka fulinaya waaxda
iibka ama hadba, sida loogu baahdo, guddi-ku- meel-gaadhka ah ee loo aasaaso inay tartanka qiimeeyaan. Waxaana looga baahan yahay inay muddada uu qiimaha tartamayaashu sharciyan u jiro dhexdeeda ku dhamaystiran qiimaynta tartanka islamarkana iyagoo taladooda ay natiijada u gudbiyaan mas’uulka awooda loo siiyay inuu ansixiyo iibka.
16.23.2, Cidda ansaxinta iibka awooda loogu siiyay bayaanka iyo awaamiirtan, waxay marka ay xaqiijiso in fulinta iibku waafaq-san tahay nidaamka iibka dawlada iyo in qiimaynta tartanku ku salaysan tahay shurrudihii ku xusna dukumentiga tartanka ayay go’aan ka bixinaysaa. Go’aankaasina wuxuu noqon kara mid ka mid ah kuwan hoos ku xusan:-
b- Inuu fasaxo in la qaado talaabada xigta, ka dib marka uu aqbalo guud ahaanba warbixinta qiimaynta.
t- Inuu diido warbixinta, amarna ku bixiyo in dib loo qiimeeyo.
16.23.3, Cidda ansixinta iibka awooda u lihi haddi uu muhiim u arko wuxuu codsan karaa in kooxdii soo diyaarisay warbixinta loo soo gudbiyay ay fah-faahin ka siiyaan warbixinta.
16.23.4, Sida ku xusan qodob-hoosaadka 16.23.2 xarafkiisa (t), cidda ansixinaysa iibku marka aanu ku qancin soo jeedinta go’aanka qiimaynta wuxuu isagoo raacinaya sababta dib ugu celinayaa kooxdii qiimaynta samaysay. Intaasi kadib, waxaa looga baahan yahay kooxda qiimaynta iyagoo ka duulaya jihada uu u qeexay/siiyay/ guddiga ansixintu inay dib qiimayn kale u samaynayaan oo warbixin saxan kasoo gudbiyaan.
53
16.23.5, Iyadoo ay jiraan arrimaha ku xusan qodob-hoosaadka 16.23.4, kooxda qiimayntu ama xubin kasa too ka mida kooxda qiimaynta tartanku aanu ku qanac-sanayn jihada ay bixiyeen cidda ansaxinta iibka awooda u leh ayaa inta lagu cadeeyo fikirkiir uuna ku qanac-sanayn warbixinta natiijada qiimaynta iyadoo go’aankii guddiga ansixinta iibka laga duulayo la meel-marini iibkaa.
16.24. Shaacinta Cidda ku Guulaysatay Tartanka16.24.1, Xafiisyada dawldu natiijada tartanka waa inay isku mar qoraal ugu
gudbiyaan tartamayaashii ka qayb-galay tartanka. Tartamayaasha laga guulaystay waa in loogu caddeeyo sababaha looga guulaystay iyo tartamaha ku guulaystay ka uu yahay.
16.24.2, Qandaraslaha tartanka ku guulaystay warqada loo qorayona looma qaadan karo heshiis dhex-maray xafiiska iyo qandaraaslaha. Xafiiska iyo qandaraaslaha waxaa loo arki karaa inuu heeshiis dhex-maray marka masuulka xafiiska iyo qandaraaslaha ay kala saxeexdaan heeshiis fah-faahsan oo koobaya arrimo badan.
16.24.3, Warqada qanadaraaslaha guulaystay lagu wargalinayo inuu saxeexo heeshiisku waa in ay ka koobnaato arrimahan hoos ku xusan:-
b- Inuu xafiisku aqbalay fikir tartameedkii qandaraasluhu soo gudbiyay.
t- Qiimaha guud ee heeshiiska lagu fulinaayo.
j- Cadadka qiimaha dammanada hirgalinta heeshiiska iyo maalinta ugu danbaysa ee laga gudoomayo.
16.24.4, Qandaraaslaha ku guulaystay tartanku haddii uu saxeexi waayo heeshiiska oo uu diido xafiiska dawladu isagoo miisaamaya fa’iidada ugu jirta, ayaa wuxuu karaa inuu qandaraaslaha kaalinta labaaad ku jira ka dhigi qandaraaslaha tartanka ku guulaystay ama inuu soo bandhigo tartan cusub.
16.24.5, Xafiiska dawladu marka uu xaqiijiyo in ay dhamaystiran yihiin xaladaha hoos ku xusan waa in uu u celiya taratamayaasha dammanada tartanka ee laga hayey.
54
b- Marka qandaraaslaha guulaystay heeshiis lala saxeexdo ee uu keenay dammanada hirgalinta heeshiiska.
t- Marka Tartamayaashii laga guulaystay ama qandaraaslaha diida muddadii lagu kordhin lahaa jiritaanka damaanada ayna dhamaatay xiliga ay damaanadu sharciyan dhaqan-galka ahayd.
16.25- Dammanadda Heeshiiska16.25.1, Iibka lagu meel-mariyo qiimo sheegta iyo iibka addeega waxan ka
ahayn, iib kastoo kale waxaa xafiiska dawlada looga bahan-yahay inuu ka qaado dammanda hir-galinta heeshiiska.
16.25.2, Qandaraasluhu laga bilaabo maalinta uu xafiiska la saxeexdo heeshiiska waa inuu mudo 15 cisho guddahood ah uu ku keeno xafiiska dammanada heeshiiska oo dhan ugu yaraan 10% qiimaha guud ee heeshiiska oo waafaqsan arrimahan ku xusan qodob-hoosaadka 16.16.4.
16.25.3, Xafiiska dawladu marka uu xaqiijiyo in aanu qandaraasluhu heeshiiska u fulinin qaabkii loo baahnaa, wuxuu dammanada heeshiiska ee uu qandaraasluhu dhigay ula wareegi qaab waafaqsan qodob-hoosaadka 16.25.2.
16.25.4, Iyadoo ay jiraan arrimaha ku xusan qodob-hoosaadka 16.23.3, marka dhamaystir la’aanta wajibaadyada heeshiisku aanu wax dhibaato ah u keenayn xafiiska ama wax-khasaare ah u keenayn islamarkaana guddiga ansixinta iibka xafiisku oggaado in fulin la’aanta heeshiisku aanay ka imanin fudaydsiga/dhayalsiga/ qandaraaslaha, waa in loo celiyo qandaraaslaha dammanada heeshiiska ee laga hayo.
16.25.5, Xafiiska dawladu isagoo ka duulaya arrimaha ku xusan qodob-hoosaadka 16.25.3, talaaboyinka uu ku talaabsado waxaa looga baahan-yahay inuu ka diyaariyo qoraal dhamaystiran oo marka uu xafiiska maaliyaddu ama cidda kale ee sharciga u lehi ka codsato u gudbiyo ama fah-faahin ka bixiyo qodobada u baahan fah-faahinta.
16.25.6, Iyadoo ay jirin arrimaha ku xusan qodon-hoosaadka 16.25.2, ayaa haddana:-
b- Shirkadaha dhismaha ee dalka gudihiisa ama shirkadaha soo saara daawooyinka iyo qalabka caafimaadka iibka lala galayo loo
55
ogolaanayaa dammaanada heeshiiska ee shuruudu ku xidhan tahay ee ay ka keenaan hay’adaha caymiska ee caanka ah.
t- La taliyayaasha ku hawlan shaqooyinka la talintu addeegyada la talineed ee ay bixiyaan marka la aminsan-yahay in ay dhibaato u gaysan karto xafiiska, waxaa laga codsan karaa in ay keenaan caymiska mag-dhawga khabiirka.
j- Sida ku xusan qodobka 16.20.5 xarafkiisa (j) ee awaamiirtaa hay’adaha yar-yar ee horumarintu waxay dammaanad ahaan u keenayaan cadaynta ay siiyaan xafiisyadii sharci ahaan u aasaasay hay’adahaasi.
x- Tartanka loo qabto fulinta iibka addeega caymiska, hay’ada caymiska ee ku guulaysata tartanka waxa ay lacagta kayd ahaan u taala bangiga qaranka itoobiya u isti-cmali karaan dammanada heeshiiska. Habase-ahaate damaanda ay noocan u keenayaan in kayd ku filan uu yalo bangiga waa in ay bangiga ka keenaan cadayn muujineysa.
16.25.7, Hadii aanu jirin heeshiis gaara oo labada dhinac ee heeshiisku dhexmaray gaadheen, marka qandaraslahu sii buuxda uu dhammaystiro waajibaadyadii heeshiiska waa in loo celiya dammanada heeshiiska.
16.26- Horumarinta:-16.26.1, Iibka dawlada hadba sida loogu bahan-yahay waxa horumarin
ahaan loo bixin kara 50% guud ahaan qiimaha heeshiiska. Xaddiga horumarinta la siinayo waa in lagu xusa dukumintiga tartanka gudahiisa.
16.26.2- Horumarinta qadarasleyashu qaab-wafaqsan heeshiiska u soo dalbadaan waxa looga bahan-yahay in ay dammanada horumarinta oo uu dhiganta lacagta horumarinta ka keenan bangiga, nooca dammanaduna waxey noqon karta jeeg bangi ama dammanad bangi oo aan ku xidhneyn shuruud.
16.26.3, Iyadoo ay jian arrimaha ku xusan qodob-hoosadka 16.26.2 shirkadaha dhismaha ee wadaniga ah iyo warshadaha wax-soo saarka dawooyinka iyo qalabka caafimadku waxay ka keeni karaan hay’adaha la yaqaano ee caymiska dammanada horumarinta oo shuruudi ku xidhan tahay.
56
16.26.4, Iadoo ay siidooda yahiin arrimaha ku xusan qodob-hoosadka 16.26.5 xarafkiisa (j) horumarinta la siiyo hay’adaha yar-yar ee horumarinta, marka xafiisku u arko muhiim wuxu u furi karaa xisaab bangi oo labo lagu dhaq-dhaqajiyo oo lacagta la shubo kadibna qarashyada heeshiiska la xidhiidha iyo kuwa kale ee muhiimka ah sexeex-wada jir ah ku bixin.
16.26.5, Sida ku xusan qodo-hoosaadka 16.26.3 iyo 16.26.4 heeshiiska fulinta shaqooyinka dhismaha dammanada horumarinta marka tahay laga keeno hay’adaha caymiska ama sida ku xusan qodob-hoosaadka 16.26.4 marka horumarintu tahay mid la siiyey hay’adaha yar-yar ee horumarinta xafiiska dawlada ee heeshiis bixiyey waa in shirkada ama hay’adaha yar-yar ee horumarinta ee ah heeshiis qaatuhu qaabka isticmalka lacagta horumarinta ah heeshiis gaar ah ay la saxeexdaan. Heeshiiskuna waa in u kakooban yahay arrimahan hoos-ku xusan:-
b- Horumarinta hab-wafaqsan heeshiiska loo siiyo shikada ama hay’adaha yar-yar ee horumarinta waa in lacagteeda si loogu fuliyo ujeedooyinkii loogu talagalay, waa in xisaab bangi oo gaara oo lagu furayo magaca shirkada ama hay’adaha yaryar ee horumarinta ay ku jirayso,
t- Sida kor ku xusan xarafka “b”, lacagta horumarinta ee xisaabtaasi bangiga lagu shubeymarka loo baahdo in la isticmaalo ay si wada jira saxeexoga ugu dhaq-dhaqajin karaan heeshiis bixiyaha iyo heeshiis qaatuhu,
j- In lacagta bangiga ladhigey qayb kale lasiin karo shirkada ama hay’adaha yar-yar ee horumarinta marka la xaqiijiyo in lacagtii hada ka hor loo fasaxey si wanaagsan shaqada loogu istic-maalay,
x- Lacagta horumarin ahaan loo baxiyay dhismaha jidadka ee ay fulinayso shirkad wadaniga ahi 50% iyo sidoo klae dhismaha guryaha waaweyn ee ay fulineyso shorkad wadani ahí 30% ay u isticmaali karaan iib qalabka qodobo qeexaya in lagu xusi karo.
16.26.6, Sida ku xusan qodob-hoosadka 16.25.5 xarafkiisa (x) marka uu xafiisku oggado iney jiran xaladaha hoos-ku xusan, wuxu shirkadaha
57
shaqooyinka dhismaha u oggolan karaa in lacagta horumarinta loo siiyey qayb-ahan ay u istic-mali karan iibka qalabka.
b- Marka ay shirkadu xaqiijiso in qalabka ay ku soo iibsatey lacagta horumarinta loo siiyey marka uu mashruucu dhamaado, aanay dayn u xayiraynin ama cid sadeexaad ku wareejinaynin.
t- Marka ay shirkadu ka hor inta ayna sexeexin heeshiiska qaabka loo isticmalayo lacagta horumarinta ka hor uu u soo gudbiyo mahandiska xafiiska qalabka uu rabo inuu ku soo iibsado lacagta horumarin ahaan uu u qaadanayo ee mahandiska xafiiskuna soo xaqiijiyo nooca qalabka iyo inu qalabku muhiim u yahay fulinta shaqada,.
j- Marka la xaqiijiyo in oggolaanshaha mulkiilaha mashruuca la’aanti aan qalabka goobtooda laga wareejin/qaadi karin.
16.26.7, Lacagta horumarinta loo bixiyo dhismaha jidadka iyo dhismayaasha waaweyn (foqaqa) qalabka loogu soo iibinayo waa mashiinariyada ku qeexan liifaqa 4 ee awaamiirtan oo kaliya.
16.26.8, Sida ku xusan qodob-hoosadka 16.26.6 marka Shirkadu qalabka ay ku soo iibsatey lacagtii horumarinta loo siiyay aanay muddadii loo qabtey qalabka ugu rarin goobti mashruuca loo rabey, sida heshiisku dhigayo looma ogolaanayo shirkadaasi lacagta xigta.
16.26.9, Shikadu ama hay’adaha yar-yar ee horumarinta lacagta horumarinta ee ay qaataan marka ay qaab-heeshiiskoda wafaqsan u soo xisaab xidhan ee.ay keenay caddaymaha kharsh bixinta ee ay markasta diyariyaan iyo foojarada xisaab celinta ay sameeyan inta kharash anhaan laga jaro hawlaha la fulinayo heer kasta waa in loo celiyaa lacagta.
16.27- Sexeexida Heeshiiska:-16.27.1, Xafiis kasta oo dawladeed waa inuu qandaraslaha la sexeexdo
heeshiiska qaabta ka ah dukumintiga caadiga ah ee tartanka oo koobaya (ay ku dhanyihiin) shuruudaha guud iyo arrimaha sida gaarka heeshiiska looga gaadhay.
16.27.2, Xafiisyada dawlda iyo qandaraslayashu hadii anay kale sexeexan heshiis shacinta qandaraslaha tartanka ku guleystey oo kaliya looma qaadan karo in heeshiis la galey.
58
16.27.3, Qandaraslaha iyo xafiiska dawlada heeshiiska dhex-mara isagoo ah mid qeexaya masuuliyada saaran labada dhinacba, ayaa hadana loo bahan-yahay in ay heshiiska qayb-ka yihiin arrimahan hoos-ku xusan:-
b- Heeshiisku waa inuu mujiya allaabta, shaqada dhismaha ama adeega la talinta iyo addeegyada kale nocooda, tayadooda, tiradooda, qaabka loo keenayo ama muddada la wareejinayo, cadadka lacagta la bixinayo guud ahaan iyo qiimaha gaar gaar ahba, qaabka loo bixinayo iyo muddada la bixinayo.
t- Addeegyada laga heelo cidda sedeexaad sida isgaadhsiinta, caymiska, taransitka iyo waajibadyada kale ee la midka ah sida daba-galkooda iyo cidda yeelanaysa masuuliyda fulinta inta la xuso ayaa loo baahan yahay in ciddii ka bixi karta masuuliyadaasi ee sida wanagsan ugu shaqeynaysa loo dhibo.
j- Waa inuu ahaado mid si cad uu qeexaya qandarasluhu qiimo dhimista uu ku xusey dukumintiga tartanka ama xaladaha kale iyo in ay cadahay hir-gelintooda.
x- Nidaamka lagu xalinayo isafgaran wayada dhaca muddada hir-gelinta heeshiiska.
kh- Waa in la kala saaro oo la cadeeyo shirkadaha ajnabiga guud ahaan qiimaha heeshiiska inta lacagta dibadeed lagu bixinayo iyo inta birr ahaan lagu bixinayo.
d- Dukumintiga iibka ee qaybta ka ah heeshiiska iyo xadka fulintooda.
r- Xaladaha lagula wareegi karo dammanada heeshiiska loo dhigay.
c- Qandarasluhu marka uu muddada dammanada heeshiiska ku xusnayd guudaheed ku soo dhameystiri waayo allaabtii, addeeg la talinta, shaqooyinkii qaybaha dhismaha ama addeegyadii kale, talabada laga qaadayo muddada dib u dhaca.
16.27.4, Talabada loo qaadayo qaab-wafaqsan qodob-hoosadka 16.27.3 xarafkiisa (c), waa inay ku saleysan tahay arrimahan hoos ku xusan:-
59
b- Qandarasluhu hawlaha uu fulin waayay ee heshiiska ka hadhay xaddigood guud waa inuu maalintiiba 1% ama 1/1000 mag-dhaw khasare bixiyo.
t- Ganaxa loo xisaabiyo noocan oo kale ma aha inuu dhafo 10% qiimaha heeshiiska.
j- Dib u dhaca meel-marinta heeshiisku haddii ay shaqada dhibato badan ku keenayso, in xafiiska dawladu isagoon ku qasbanaan inuu sugo inta uu ganaaxu gadhayo 10% inuu inta u dignin siiyo heeshiiska tir-tiri karo qodobo qeexaya waa in heeshiisku lagu xuso si ay u illaaliyaan.
16.27, 5 Xafiiska dawladu iyadoo ay tahay inuu si taxadir leh u xaqiijiyo masuuliyada iyo waajibaadyada heeshiiska, looma ogola inuu qaado waajibadyada aan heer xafiis lagu filin Karin oo uu heshiis saxeexo.
16.27.6, Iyadoo ay sidooda yihiin arrimaha ku xusan qodob-hoosadka 16.27.7, hadayna xalad kale la kulmin, qandaraslaha guulaystay, laga billabo maalinta loo shaciyay warka guusha waa inuu muddo 15 cisho guudahood ah ku sexeexo heeshiiska.
16.27.7, Xafiiska dawladda ee tartanka soo bandhigay, natiijada tartanka ama cabashada laga bilaabo maalinta uu u wargaliyay qandaraslayasha illa ay buuxsanto toddobo cisho (7) oo maalma shaqo ah ma sexeexi karo heeshiiska iibka.
Qaybta 5 aad Meel Marinta Iibka Caalamiga
17- Tartanka Furan Ee Heer Caalamiga:-17.1, Iibka lagu meel-mariyo tartanka furan ee heer caalami waxa loo
fulinayaa sida ku xusan qodobka 51aad ee bayaanka iyo qodobkan 17aad ee Awaamiirtan.
17.2, Iyadoo ay sidooda yihiin xaaladaha iib ee lagu xusey qodobka 51aad ee bayaanku, waxa habka iibka tartanka furan ee heer caalami lagu fulin kara marka cadadka iibku ka sareeyo cadada hoos-ku xusan:-
60
b- Hawlaha shaqooyinka dhismaha ee ka badan Bir 50,000,000.00
t- Allaata “ 10,000,000.00
j- Addeega la talinta “ 2,500,000.00
x- Addeegyada “ 7,000,000.00.
17.3, Qandarasleyasha ka qeyb-galaya tartanka iibka allaabta ee lagu meel-mariyo tartanka furan ee heer caalami hadii aanay ahayn laftoodu soo saareyasha allaabta waxa looga bahan-yahay in ay keenan warqada wakiilashada marka ay xafiisyadu ka codsadaan.
17.4, ka sokow sida qodobka 16aad ee awaamiirtan loogu qeexay fah-faahinta meel-marinta tartanka iibka furan ee heer qaran, waxaa loo bahan-yahay in ay ka mid noqdan iibka tartanka furan ee heer caalami arrimahan hoos-ku xusan.
b- Waa in oggaysiiska tartanka iyo dukumintiga tartankaba lagu diyariyo luqada afka ingiriska.
t- Iyadoo ay tahay, in ogaysiiska tartanka lagu soo saro jara’idka aadka loo akhristo islamarkana keeni kara in qandarasleyal dibadeed ka soo qayb-galaan tartanka, ayaa waxa sidoo kale oggeysiiska tartanka lagu shacin bogga internetka ee wakalada maamulka hantida & Iibka dawladda marka ay tahay lacagta iibku mid ka badan (ka sareysa) cadadka lagu xusey qodobka 6aad
iyo 5aad ee awaamiirta. Sidoo kale si loo helo qandarasleyaal fara badan waxa oggeysiiska tartanka lagu soo saari karaa bogga internetka xafiiska isla markaasina la wargalin karaa safaaradaha dalalka kala duwan ee dalka ka jira.
j- Qandarasleyashu si ay ugu suura gasho in si haboon u soo diyaariyaan dukumintiga tartanka wakhti ku filan, sida ku xusan qodob-hoosaadka 16.9 ee awaamirtan, waa in la siiya.
x- Muujinta rabitaanka ee la diyaariyo waa inay noqoto mid buuxinaysa shuruudaha heer qaran iyo heer caalamiba.
kh- Qandarasleyasha dibadu qiimaha tartanka dammanada tartanka ee ay soo gudbinayan waa in ay yahiin lacagaha caam
61
ahaan ganacsiga aduunka loogu isticmaalo islamarkana si fudud loo sarifi karo.
d- Si uu usoo dhameystiro bahida iibka qandaraslaha guuleystey ee dibaddu, marka ay jirto hawlo uu dalka gudahiisa uga bahan waa inuu guud ahaan qiimaha heeshiiska cadadka lacageed ee lagu bixinayo birr ahaan uu ku caddeeyo shaxda qiimo tuska.
r- Heeshiisyada heer caalami lagu dhaqan-gelinaya hadii anay ka hor iimaneyn qodobada lagu xusey bayaanka iyo awaamiirta fulinta waa in ayado lagu saleynayo ereeyada iyo xaladaha heeshiisyada ganacsiga aduunku ku shaqeeyo la dhaqan-geliya.
s- Hadii aan si gaara heeshiiska loogu xusin, is afgaradwayada / isku dhaca / waa in lagu xaliya shuruucda dalka itoobiya.
18- Iibyada Kale ee Heer Caalami:-18.1- Marka la amin sa-yahay inaanu dhacaynin tartan tayo iyo qiimo
leh, haddii ayna ka qayb-galin qandarasleyal ajnabiyihi sida ku xusan qodobka 51aad farqadiisa 4aad ee bayaanka, iyadoo bayaanka iyo awaamiirta hadba sida loogu baahdo tartanka furan ee heer qaran iyo heer caalami shuruudaha loo qeexay ay sidooda yahiin, ayaa xafiisyada dawladu waxay Iib caalami ku fulin karaan iyagoo adeegsanaya tartanka labada – heer, tartanka ku saleysan fikir tartameedka (Proposal), tartanka xadiidan tartanka qiimo sheegta iyo iibka sida tooska hal-qandarasle/alaabkeene looga iibsad.
18.2 Sida ku xusan qodob-hosadka 18.1 ee awaamirtan, ayaa waxa la meel-marin kara iibyada kale ee ka baxsan iibka tartanka furan ee heer calami, iyadoo lagu saleynayo noocyada iibkaasi mid walba shuruudaha iyo cadadka lacagta ee loo qondeyey [fasaxay].
19- Tartanka Iibka Labada - darajo(heer):- 19.1,Iyadoo arrimaha ku xusan qodob-hoosdka 49aad iyo 50aad ee bayaanku
sidooda yahiin, Iibka tartanka labada - darajo lagu fulinayo waa in si waafaqsan arrimaha lagu xeeriyay qodobka 16aad iyo 17aad ee Awaamiirtan, uu ku saleysnaada nidaamka u dhigan (yalla) iibka tartanka furan ee heer qaran ama heer caalami, hadba nooca uu iibku yahay.
62
19.2,Iyadoo ay jiraan arrimaha lagu xusey qodob-hoosadka 19.1, fulinta tartanka iibka labada-darajo waa in lagu dhaqan-geliya xaladaha gaarka ee hoos ku xusan:
19.2.1, Waa in lagu cadeeyo oggaysiiska tartanka in iibka lagu fulinayo tartanka labada - darajo.
19.2.2- Wareega kowaad ee tartanka tartamayasha lama waydinayo dammanada tartanka.
19.2.3- Dukumintiga tartanka ee la diyaarinayo marka ugu horeysa isagoo ah mid qeexaya baahida guud ee xafiiska ayaa hadana maadaama ujeedadiisu tahay in fikirka farsamo ee tartamayaashu soo dhaweeyaan laga diyaariyo fah-faahinta bahida, waa in su’aalaha iyo caddaymaha loo arko in ay muhiim-yahiini ay ku dhan yihiin.
19.2.4, Wareega kowaad ee tartanka iyagoon loo bahanayn tartamayaashu inay soo xaadiraan, ayaa iyado laga duulayo qabka lagu xusey oggaysiiska tartanka lagu furi dukumintiga fikirka farsamo ee ay soo gudbiyeen tartameyashu.
19.2.5- Qiimaynta wareega kowaad, waa in ay badhitaan ku sameyso fikradaha ay soo gudbiyeen tartameyashu iyo in la diyaariyo faah-faahinta bahida ee wareega labaad loo isticmaalayoiyo in la xullo qandarasleyasha loo bahan-yahay in ay ka qayb qaatan wareega labaad. Sidoo kale:-
b- Xafiisku muddada qiimeynta hadba sida loogu bahdo wuxuu wada xajood lagali karaa guud ahaan ama qayb ka mida ama mid ka mida tartamyasha.
t- Wada xajoodka lagu xusay xarafka B, waa in ujeedadisu tahay in la sii xaqijiyo fikiradii ay tartameyashu soo jeediyeen iyo in la curiyo fikiro kale oo macquula ama tayo leh oo caawinaya qeexida faah-faahinta fikirka farsamo.
19.2.6 Dukumintiga tartanka ee loo diyaariyo wareega labaadi illa inta la kari karo, waa inuu yahay mid wafaqsan nidaamka shaqo ee uu degan tartanka furan, sida ku xusan qodobka 16 iyo17 awaamiirtan.
63
19.2.7 Tartameyasha ka soo gudbey wareega kowaad iyagoo ogaysiis loogu yeedhayo in ay ka soo qayb-galan wareega labaad ayaa sidoo kale loo sheegi in ay keenaan dammanada tartanka.
19.2.8 Xafiisku dukumintiga tartanka ee uu wareega labaad u diyariyay waa inuu u dira tartamayasha ama ay tartamayashu yimadan oo ay qatan.
19.2.9 Sida ku xusan qodob hoosadka 19.2.7 ee Awaamiirtan, oggaysiiska loogu yeedhayo tartamayasha waa in lagu mujiya shuruudaha looga bahan-yahay tartamaha doonaya inuu qato dukumintiga tartanka.
20- Tartanka xaqiijinta Hore ee kartida:-20.1 Xafiiska dawladu isagoo ka duulaya dabeecadaha gaarka ee uu leeyahay
iibku, hadduu u arko inay muhiim u tahay in la hubiyo kartida tartamayaasha, wuxuu samayn karaa tartan uu ku xaqiijinayo oo heer qaran ama caalamiba ah, isagoo ku xisaabtamaya hadba nooca iibka.
20.2 Iibyada uu bahan tartanka xaqiijinta hore ee kartida, waa in ay ugu yaraan buxinayan mid ka mida xaladahan hoos ku xusan:-
b- Marku iibku yahay iib aad u qiimo sareeya ama noociisu yahay mid isku-murugsan sida naqshado kala duwan, shaqooyinka horumarita ee loo bahan yahay in hal shirkad dhameystirto, qalabka dhismaha, qalabka wax-soo saarka ama iibka xogaha casriga.
t- Marka allabta ama qalabka tayadiisa iyo fa’iidadiisu tahay mid aad loogu bahan-yahay islamarkana uu qayb ka yahay adeega rakibadu (isku xidh-xidhku).
j- Marka diyaarinta dukumintiga tartanku yahay mid u bahan qarash badan islamarkana lago’aansado in ay ka qayb-qaatan oo kaliaya qandarasleyasha ka soo gudba tartanka xaqiijinta hore ee kartida.
20.3- Waa in lagu xusa oggeysiiska tartanka inuu tartanku yahay tartanka cadeynta hore ee kartida
64
20.4- Dukumintiga tartanka ee loo diyaarinayo in lagu sameeyo qiimeynta xaqiijinta tartanka hore ee kartidu waa inuu ku salysnaado dokumantiga rasmiga ah ee tartanka ee ay wakaaladu uu diyaarisay tartanka xaqiijinta hore ee kartida. Inkasta oo ay shuruudaha lagu dooranayo cadeymaha hore ee kartidu ay u kale duwanaan karaan hadab nooca iyo dabeecada iibka ayaa hadana cadeymaha looga baahan-yahay in ay tartameyashu keenan waa inay ka mid yihiin arrimahan hoos-ku xusan:
b- Waaayo arignimada hayadu u leedahay shooyinka oo kale ama sameynta allaabadan oo kale.
t- Si ay uu fuliso shaqada ama u sameyso allaabta, inay hay’adu leedahay shaqaale ku fillan, mishineriyo, xaddi qalabaka wax-soo saarka iyo kaabayaal dhameystiran.
j- Hayadu shaqooyinka dhisnaha ee hadda ay gacanta ku hayso ama tirade & xaddiga qalabka ay soo saarto.
x- Hayadu in ay leedahay awood dhaqaale iyo sumcad suuban oo ay ku fuliso waajbaadyada heeshiisyada ay gasho ku xusan.
20.5- Qiimeynta tartanka cadeynta hore ee kartida tartamayaasha waxaa lagu salyni shuruudaha uu u diyaariyo xafiiska dawladu.
20.6- Qandarasleyasha soo dalbada tartanka xaqiijinta cadeynta hore ee kartida dhamman intooda buuxisa shuruudaha qiimaynta iyagoon lagu xidhin wax tiro ah waa in laga qayb-galiyo tartanka xiga (soo socada)
20.7- Xafiisyada dawladu, hayadaha ka qayb-gala tartanka cadeynta hore ee karida waxay u fasixi karaan in ay shiraako ahaan ama wadajir ahan u tartaman habase-ahate, tartameyasha shaqsiyan uga soo gudbey tartankii cadeynta hore ee kartida hadii uu aamino xafiisku, in ay xadiideyso kalinta ay ku leeyahiin tartanka uma fasaxayo in ay dukumintiga tartanka ku soo gudbiyan shuraako ahan ama wadajir ahaan.
20.8- Iyado ay sidooda yahiin arrimaha lagu xusey qodob-hoosaadka 20.6 qandarasleyasha taryankii cadeynta hore ee kartida uga qayb qaatey shiraako ahaan ma wadajir islamarkana ku guuleystey xaaladas
65
una gudbey tartanka xiga looma oggola in ay tartanka kaga qaybgalan shaqsiyan.
20.9- Marka la oggaado natiijada taranka cadeynta hore ee kartida islamarkana xafiisku aqabalo qandarasleyasha loo doortey in ay ka soo qaybgalan tartanka iyo kuwa aan loo dooranba, waa in halmar loo gudbiya natiijada.
20.10- Inkastoo uu ku guuleystey hal qandarasle qiimeyntii tartanka laakiin cadeymaha uu u gudbiyey tartanka cadeynta hore ee kartida uu noqdo mid qaldan ama tayadii uu lahaa muddadii tartanka cadeynta hore ee kartida aanu hada lahayn islamarkana la xaqiijiyo inaanu heeshiiska qaabkii loogu talagaley u fulin kareyn wuxuu xafiisku ka joojin karaa in ay sexeexdo heeshiiska.
20.11- Dukumintiga tartan ee loo diyaariyey qaab ku saleysan nidaamyada shaqo ee tartanka furan ee heer qaran ama heer caalami waa in ciwaankooda loogu gudbiya qandarasleyasha ku guuleystey tartanka cadeynta hore ee kartida ama ay xafiiska yimaadaan si ay u qaataan. Noocyada kale ee meel-marinta iibka, sidoo kale, waa inuu waafajiya qodobada awaamiintani ay xustay.
21. Iibka Lagu Meel-Mariyo Dalabka Fikir Tartameedka:-21.1- Iyadoo ay tahay in xafiiska dawladu iibka addeega la talinta ku
fuliyo habka dalabka fikir tartameedka islamarkana cadadka lacagta iibka qiyaas ahaan ka sareeyo 300,000.00 birr, waxa loo bahan-yahay qaab waafaqsan qodobka 22aad ee awaamirtan in lagu fuliyo oggeysiiska codsiga muujinta rabitaan.
21.2- Xulashada la taliyeyasha lagu marti qaado in ay soo gudbiyan fikir tartameedkoodu, waa in uu ku saleysnado shuruudaha hoos-ku xusan:-
b- In laga dhex xusho tartamayaasha ugu kartida roon fikir tartameedyadii ay soo gudbiyeen la taliyeyashu iyagoo ka duulaya oggeysiiskii codsiga rabitaan muujinta ee loo dhejiyey hab waafaqasn qodobka 22aad ee awamiirtan.
66
t- Marka ay tirada lataliyeyasha laga heli karo adeega loo baahan yahay ay aad u kooban tahay waa in laga qeyb-galiya dhammaantood.
j- Marka qiyaaasta lacagta iibku ka hooseyso saddex boqol oo Kun (300,000.00) oo Birr waa in laga dhex doorto liiska alaabkeenayaasha (suppliers) iyadoo fulinta qodobkani uu ku kooban yahay xafiisyada heer deegaan oo kaliya.
x- sida ku xusan qodobka 21.2 xarafkiisa j, iibka adeega la talinta ee heer degmo marka qiyaasta lacagta iibku ka hooseyso 50,000 konton kun oo birr waxay ka dhex dooran karaan shirkadaha ku jira listada ganacsatada deegaanka.
21.3- Tirada la taliyasha lagu martiqaadey iney soo gudbiyan fikir tartameedkooda waa in ayna ka yaran saddeex kana badnan todoba.
21.4- Xafiisku waa inuu wakhti isku mida ciwaankooda ugu gudbiya warqada oggeysiiska lataliyeyaasha loo xushey in ay soo gudbiyan fikir tartameedkooda. Marka uu xafiisku aamino in dukumintiga tartanka bilaash lagu siiyo tartameyasha wuxuu u raacin karaa warqada ogeysiiska ee uu u dirayo tartameyasha.
21.5- Dukumintiga tartan ee loo diyaariyo in lagu qabto dalabka fikir tartameedku waa in dukumintiga tartanka caadiga ee ay diyaarisey BoFED loo isticmaalo iyo in sidoo kale ay waafaqsan yihiin nidaamyada kale ee tartanka furan ee heer qaran ee lagu xeeriyey Awaamirtan.
21.6- Xafiiska dawladu wada xaajoodka uu la yeelanayo la taliyaha la xushey, waa inuu ahaado mid aan wax kabadelayn nuxurka iyo ujeedada tartanka oo guud ahaan diirada saaraya mugga shaqada, habka iyo cududa shaqaale ee uu haysto, qalabkiisa iyo qaabka warbixinta loo diyaariyo iwm..
21.7- Is- afgaradka lagu gaadho sida uu dhigayo qodob-hoosaadka 21.6, waa inaanu noqon mid danaha xafiiska wax u dhimaya ama siinaya faa’iido caddaalad daro ah marka laga fiiriyo dhinaca tartamayaasha kale.
67
21.8- Iyadoo ay sidooda yahiin hababka xulasha ee lagu xusey qodob-hoosaadka 21.9, ayaa waxaa fulinta hawlaha kale ee tartanka lagu meel-marin nidaamka qodobka 16aad ee Awaamiirtani dejiyay tartanka fyran.
21.9- Dukumintiga tartanka ee lagu hirgeliyo iibasha lagu xusho nidaamyada ku xusan qodob-hooska 21(10, 11, 12, 13, 14, iyo 15), ayaa inta qaybta farsamo iyo qaybta qiimaha loo kala qaybiyo lagu kala xidhi buqshadod oo la soo gudbin kadibna shuruudaha lagu xusho lataliyeyasha iyo qiimeynta lagu sameyo loo fulin si waafaqsan nidaamyadan hoos ku xusan:-
21.10- xulashada ku salaysan tayada iyo qiimaha.
21.10.1- Xafiisyada dawladu waxey dukumintiga tartanka addeega la talinta diyaariyan iyagoo maanka ku haya shuuradahan hoos ku xusan muddada ay ku jiraan qiimaynta iyo tartan siinta fikirada farsamo ee ay soo gudbiyeen tartameyashu:-
b- Khibrada lataliyaha ee la xidhiidha shaqada.
t- Heerka iyo habka shaqada cilmi baadhista ee uu soo gudbiyey.
j- Aqoonta uu xafiisku ka helley talada lataliyaha.
x- Fikirada tartan ee ay soo gudbiyen tartameyasha dibada, heerka ka qayb-qaadashada muwadiininta itoobiyanka geedi-socodka arrimaha waaweyn ee latalinta.
21.10.2- Qodob-hoosaadka 21.10.1 ee qodobkan, shuuruudaha lagu xusey xafiisku nooca latalineed ee uu iibsanayo waa inuu shuruud kasta ku siiyo dhibcaha qaabkan hoos xusan:-
b- Khibrada gaarka ee lataliyaha………..…..5 illa10 dhibcood.
t- Habka shaqada latalineed loo qabanayo…..20 illa 50 dhibcood.
j- Gudbinta aqoonta (cilmiga)……….……...5 illa 10 dhibcood.
x- khabiirada ka qaygalaya shaqada muhiimka u ah la talinta…30 illa 80 dhibcood.
kh-Hheerka ka qayb qaadashada muwadiniinta itoobiyanka …5 illa 10 dhibcood.
68
21.10.3- Tartameyasha keena boqolkiiba todobatan (70%) dhibcood wax ka hooseya dhinaca farsamada wey dhacayaan, laakiin tartameyasha keena boqolkiiba todobatan (70%) dhibcood iyo wax ka sareya waxa lagu furi boshqada lagu soo gudbiyay qiimaha tartanka meel ay joogan tartamayashu.
21.10.4 Tartameyasha qiimeyntii farsamo keeney dhibco hoose waxaa loo celin iyagoon la furin boshqadooda qiimaha tartanka.
21.10.5- Addeeg latalinta hadii aan laga heleyn lataliyaal dibadeed, qiimaha ay soo gudbiyan tartameyasha wadanigi ayaa iyadoo laga danleeyahay qiimeynta lasaari ama lagu dari canshuurta gudaha ee dalka, iyadoo arrimaha kor ku xusan ay sidooda yihiin, qiimaha ay soo gudbiyan tartameyasha wadaniga iyo kuwo ajnabigi waxaa ku jiri kara kharshaadka rarka, turjunka iyo kharashyada qoraalada iwm.
21.10.6- Tartamaha soo gudbiya qiimaha ugu hooseya ayadoo la siinayo dhibcaha ugu sareya ayaa sidoo kale, tartamaha soo gudbiya qiimaha ugu sareya waxa la siinaya dhibcaha ugu hooseya, dhibcaha tartameyasha kalena waxay ku xidhnaanayan hadba qiimaha ay ku soo tartamaan cadadkooda.
21.10.7, Dhibcaha loo qoondeyey qiimaynta tartanka farsamo waa boqolkiiba sideetan (80%) sidoo kale, dhibcaha loo qoondeyey qiimaeynta qimaha/lacagta tartankuna waa boqolkiiba labatan (20%).
21.10.8, Iyadoo leysku geynayo dhibcaha uu ka heley qiimeynta farsamo iyo dhibcaha uu ka heley qiimeynta qiimaha ayaa guud ahaan tartamaha ugu dhibcaha sareya loo aqoonsan tartamaha ku guuleystey tartanka.
21.10.9-Iibka addeega la talinta ee lagu meel-mariyo tartanka furan ee heer caalami waa in ay ku saleysnadan nidamyada iib fulined ee lagu xusey qodobka 16aad ee awaamiirtan.
21.11- Xulashada Ku Saleysan Tayada Shaqada Gacanta Lagu Hayo.
21.11.1- Xulashada ku saleysan tayada shaqadu, waxey suuragal noqon karta marka addeega latalintu buuxiyo shuruudaha hoos-ku xusan:-
69
b- Maadamoo addeega la talintu yahay mid aad u culus oo murugsan islamarkana u baahan aqoon dheeriya, suurtogalna ahayn in la helo dukuminti iibkan oo kaliya lagu fuliyo ama wadajir aan lagu diyaarin kareyn ama si gaara aan loo garankareyn addeega laga helayo lataliyaha ama lataliyaha looga bahan-yahay inuu keeno fikir tartameed, kadib marka uu iskii shaqo abuur u sameeyo.
t- Marka ay lamahuraan tahay in la hello lataliyeyaal aad u tayo sareeya, sidoo kale natiijada mustaqbalka arrintuna ay aad u walwal badan tahay,
j- Madama addeega latalintu tahay mid siyaabo badan lagu heli karo, lana aamino in ay aad u adag tahay fikirada xaalaha iskumidka ee ay soo gudbiyeen in la tartansiiyo,
21.11.2-Boqshadaha ay ku jiran fikirada farsamo waxaa lagu furi qandarasleyasha hortooda.
21.11.3- Qandaraslaha hela natiijada ugu sareysa ee qiimeynta farsamo waxa loo aqoonsan ama loo xulan tartamaha ku guuleystay taratnka.
21.11.4- Iyadoo ay sidooda yihiin arrimaha ku xusan qodob hoosaadka 21.11.3 ayaa marka awooda miisaaniyadeed ee xafiisku aanu buuxin kareyn qiimaha uu ku soo tartamey tartamaha ku guuleystey taratnku, waxaa heeshiiska fulin kara tartamaha kalinta labaad galey qiimeyntii farsamo islamarkana uu qiimahiisu u dhigmo awooda miisaniyadeed ee xafiiska.
21.11.5- Kadib marka heeshiiska lala sexeexdo qandaraslaha ku guuleystay tartanka, waa in tartameyashii kale loo celiya iyadoon lafurin boshqadaha ay ku jiraan qiimaha tartanku.
21.12- Xulashada Ku Saleysan Miisaniyad Go’an
b- Xulashada ku saleysan miisaniyada go’an waxay suro-gal tahay marka addeega latalinta ee la rabo uu yahay mid aan lahayn culeys iyo murugsanan si caadiyana loo qeexikaro, kuna sargo’an yahay miisaaniyada loo hayo fulinta waajibaadyadas.
70
t- Sida ku xusan qodobka 16.18.3 xarafkiisa B ee awaamirtan boshqadaha ay ku jiraan tartanka farsamo waxa lagu furi meel ay goobjoog kayahiin qandarasleyashu.
j- Qiimeynta farsamo waxa lagu hirgelin qaab wafaqsan awaamiirta ku xusan qodob-hoosaadka 21.10.1, 21.10.2, 21.10.3 iyo 21.10.4.
x- Qandarasleyasha buuxiyey shuruudahii qiimeynta farsamo waxaa lagu furi boshqadaha ay ku jiran qiimaha tartanku meel ay goobjoog ka yahiin islamarkana waxa loo shaacin ama loo sheegi qandarasleyasha ka soo qeybgaley tartanka qiimaha uu qandarasle kasta ku soo tartamey.
kh- Qandarasleyasha ku soo tartamey qiimo kasareya lacagta loogu talagaley tartanka waa laga saari tartanka.
d- Qandarasleha soo gudbiyey qiimo aan ka badneyn qiimahii lacagta loo fasaxey guud ahaana keeney natiijada ugu sareysa, ayaa loo aqoonsan qandaraslaha ku guuleystey tartanka, hadba sida loogu bahdona waxa lala geli kara wada xajood aan qiimahu ku jirin.
21.13- Xulashada Ku Saleysan Qiimaha U Hooseya.
21.13.1- Xulashada ku saleysan qiimaha u hooseya wuxuu suurogal noqon kara marka addeega la talinta iibka la rabo aanu u bahneyn khibrad gaara, culeys badana aanu lahayn ee uu yahay mid caadiya ama loo meel-marin karo qaab hufan oo isku mida.
21.13.2, Xafiisyadu marka ay rabaan in ay qandarasleyasha ku qiimeyan habka xulashadan oo kale, ayay iyagoo go’aminaya shuruudaha ugu hooseya ee qiimeynta farsamo waa in dukumintiga Dalabka fikir tartameedka ee loo gudbinayo lataliyayaasha laga soo xuley qandarasleyasha si cad loogu xusaa.
21.13.3- Waa in qandarasleyasha hortooda lagu furo boqshadaha ay ku jiraan dukumintiga farsamo oo la meel-mariyo qiimeynta farsamo.
21.13.4-Tartameyasha aan buuxinin shuruudahii ugu hooseyey ee qiimeynta farsamo waa in laga sara tartanka.
71
21.13.5- Qandarasleyasha qiimeyntii farsamo aan keenin natiijo uu ugu tartamo qiimaha waxaa iyadon la furin boshqadaha ay ku jiran qiimaha tartanku loo celin qandarasleyasha.
21.13.6- Qandarasleyasha buuxiyey shuruudahii u yaaley qiimeynta farsamo ayaa waxa lagu furi meel ay goobjoog kayahiin qandarasleyashu boshqadaha ay ku jiran qiimaha tartanku islamarkana loo sheegi qandarasleyasha ka soo qaybgaley munaasibada qiimaha uu qandarasle kasta ku soo tartamey.
21.13.7- Tartameyasha buuxiyey shuruudahii ugu hooseyey ee u yaaley qiimeynta farsamo ayaa dhexdooda qandaraslaha qiimaha ugu hooseya soo gudbiyey loo aqoonsan tartamaha ku guuleystey tartanka.
21.14- Xulashada Ku Saleysan kartida La Taliyeyasha.
b- Xulashada ku saleysan kartida la taliyeyashu waxay suurogal noqon karta marka shaqada loo dhiibayo lataliyuhu maadama ay yartahay awgeeed ayna udhigmeyn shaqadu kharashka iyo wakhtiga lagu diyaaarinayo laguna qiimaynayo fikir tartameedka.
t- Habkan waxa la suurogalin marka kharashka addeegu latalintu aanu ka badneyn kontan kun (50,000) oo birr.
j- Wargelinta loo diyaariyo tartamuhu waa in ay ahaato mid qeexeysa khibradda shaqo iyo kartida uu leeyahay lataliyahu.
x- Iyadoo laga duulayo fah-faahinta qandarasleyasha ama xogta xafiiska ayaa tartameyashii loo xushey in ya ka soo qeyb-galan tatanka xogaha ay soo gudbiyeen ayaa qaab ku saleysan qiimeynta loo fuliyo tartamaha loo xusho inuu ugu roon yahay lagu dhaqan-galin heeshiiska wada - xaajoodka kadib marka la suuro-galiyo hal-meela la isugu geeyo fikirada farsamo iyo qiimaha la soo gudbiyey.
21.15- Marxalada/Xalada/Hal Fuliye Lagu Xusho.
Xafiisyada dawladu waxay addeega latalinta iibka lagali karan hal fuliye marka ay xaqiijiyan in ya dhameystiran yahiin shuruudaha/xaladaha lagu xusay qodobka 43 iyo 44 ee bayanka, sidoo kale qodobka 25aad ee awaamiirtan.
72
22- Tartanka Codsiga muujinta rabitaanka.22.1- Xafiiska dawladu marka iibka addeega latalintu yahay in ka
badan qiyaastii saddex boqol oo kun (300,000) oo birr, ayuu oggeysiis u sameya tartameyasha doonaya in ay ka qayb-galan addeega latalinta.
b- Oggaysiiska loo sameyo mujiinta rabitaanka isagoo ku xidhan hadba xaalada jirta, waa inuu ahaado mid loo fuliyo habka ku xusan qodobka 16.2 ama 16.4 (B) iyo (T) ee awaamiirta iyo in loo cadeeyo qandaraaslayaasha raba in ay ka qayb-qalan tartanka muujinta rabitaanka.
t- Oggeysiiska loo diyaariyo soo gudbinta muujinta rabitaanka waa inuu qeexaa nooca addeega latalineed ee loo bahan-yahay, natiijada laga doonayo, muddada, kartida lagarabo inuu yeesho lataliyuhu, waayo arragnimada iwm, iyo inuu qeexo fah-faahinta cadaymaha loo bahan-yahay inuu keeno tartamuhu iyo wakhtiga iyo goobta loo soo gudbinayo.
j- Kadib marka la qiimeyo xogaha (cadeymaha) ay soo gudbiyaan tartameyasha soo gudibiyey muujinta rabitaankooda, ayaa tartameyasha ugu kartida badan leh ee ka soo bixi karaya addeega latalineed ee laga rabo laga dhex xulani tiro aan ka yareyn saddeex kana badneyn todoba (3-7) tartame islamarkana lagu wargelin in ay soo gudbiyan fikir tartameedkooda hab-waafaqsan qodobka 21aad ee awaamiirtan:-
23- Meel-Marinta Iibka Tartanka Xadiidan.Iyagoo arrimaha ku xusan qodobka 41aad iyo 42aad ee bayaanku ay sidooda
yihiin.
23.1 Sida ku xusan qodobka 41 farqadiisa 1 ee bayaanka iibka tartanka xadiidan waxa lagu meel-marin nidaamyada iib fulineed ee loo fasaxay in lagu fuliyo tartanka heer qaran iyo heer caalami ee ku xusan qodobka 16 iyo 17 ee awaamiirtan.
23.2- Tartanka iibka xadiidan waxa lagu fulin hab-waafaqsan/ku saleysan xaladahan hoos ku xusan.
23.2.1- Iyadoo tartameyasha sii toosa ciwaankooda loogu diraayo wargelinta tartanka.
73
b- Marka ay tartameyal xadiidan (kooban) oo kaliya ay hayan allaabta, shaqada dhismaha ama addeega, waxaa dhamaan qandrasleyasha ciwaankooda loogu diri warqada wargelinta tartanka.
t- Haddii tirada tartameyasha ka soo qayb-gali kara tartanku ay bato islamarkana xaddiga qiimaha waafaqsan yahay xadka lacagta eek u cayiman qodobka 22.3, waxaa si cadli ah looga dhexdooran Shan tartame liiska alaabkeenayaasha.
23.2.2- Xafiiska dawladu tartameyasha uu ku martiqado inay ka soo qaybgalan tartanka iibka xadiidan ma aha in ay oggadan (u sheego) tartameyasha kale,
23.2.3- Dhamaan qandarasleyasha ka soo qeyb-galey tartanka iibka xadiidan muddada tartanka uu jirayo ka hor muddadas isagoon sugin ayuu xafiiska dawladu wargelin muddada la furayo tartanka cusub dhamaan qandarasleyasha sidoo kale uu ku martiqaadi in ay ka soo qayb-galan munaasabada furitanka tartanka islamarkana la furi.
23.2.4- Xafiiska dawladu marka uu ayido in dukumintiga tartanka ee loo diyariyey tartanka billa lacag lagu siiyo tartameyasha, wuxu arrintas u raacin, lifaaqa warqada wargelinta tartanka ee loo diraayo tartameyasha.
23.2.5-Xafiisku marka uu ayido hab-wafaqsan qodobka 42(4) ee bayanka, in dammanada tartanku ay tartameyasha xadiidan ka saari (ka reebi) karto, ayuu iyadoon loo bahan dammanad in la keeno, uu tartameyasha ka seexeexi heeshiiska ku xusan lifaaqan 5aad ee awaamiirta lasocota /ku lifaaqan/.
23.3- Iyadoo arrimaha ku xusan qodob-hoosaadka 23.2 ay sidooda yihiin, ayaa hab-wafaqsan qodobka 41aad farqadiisa 2aad ee bayaanka loo bahan-yahay, marka la hirgeliyo iibka tartanka xadiidan ee la rabo in la iibiyo allaabta, shaqooyinka dhismaha, addeega latalinta ama addeega in uuna guud ahaan ka badaniin qiimahan hoos ku xusan:-
Xarafka Nooca iibka Heer deegaan Birr
Heer degmo
Birr
B Iibkashaqooyinka hawlaha 2000,000 500,000.00
74
dhismaha
T Iibka Alaabta 500,000 100,000
J Iibka addegga latalinta 300,000 50,000
X Iibka adeegyada kale 400,000 75,000
23.4- Sida ku cad qodobka 41aad faraqiisa 2aad ee bayaanka si loo meel-mariyo tartanka iibka xadiidan waxa loo bahan-yahay in ay (buuxsaman) dhameystirman shuruudaha ama xaalaha-hoos ku xusan:-
b- Marka oggeysiiska tartanka inta si toosa loo dhejiyay ayna laba jeer iimaan qandarasleyasha soo codsada tartanku ama tartameyashii soo tartamey markii labaadi ay dhamaantood buuxin waayan tayada farsamo ee xafiisku rabo.
t- Cadadka iyo nooca dammanada tartanka ee wargelinta tartanka, waliba arrimaha kale oo tartameyasha ku kalifaya in aanay ka qayb-qadan tartanka aanay ku jirin ogaysiinta iyo dokumantiga kale e tartanka.
j- Marka xafiiska dawladu aminsan-yahay hadii qandarasleyasha hawlahaasi (shaqooyinka) ku hawlan lagu martiqaado iibka tartanka xadiidan, ay aqbalayan (oggolanayan)
x- Marka la hubiyo illa inta ay suuro-gal tahay in qandarasleyasha diday (aqbalin) inay ka qayb-galaan tartanka furan, ay sababteedu tahay mid sharciya islamarkana ujeedadeedu ayna ahayn in lagu wax-yeeleyo danaha xafiiska.
23.5- Iyadoo ay arrimaha ku xusan qodob-hoosaadka qodobadan 23(1),23(2),23(3) iyo 23(4) ay sidaa haanayso, waa in iibka lagu meel-marinayo iibka tartanka xadiidan uu ku saleysnado arrimahan ku xusan qodobka 16aad ee Awaamiratani u dhigtay tartanka furan ee heer qaran.
23.6- Iibka addeega latalinta tartanka xadiidan ee lagu meel-marinayo dalabka fikir tartameedka, waa in la waafajiyo meel-maritooda nidaamyada ku xusan qodobka 21aad ee awaamirtan.
75
24- Iibka Lagu Hirgeliyo Qiimo Sheegta. 24.1- Iyadoo arrimaha ku xusan qodobka 47aad iyo 48aad ee bayaanku
sidooda yihiin, waa in xafiisyada dawladu inta uu suura gal yahay in qorshe la diyaarin karo, ay tahay in Iibka lagu hirgeliyo habka iibka tartanka furan, habase-ahaate, kuwa aan la sii qorshaeyn Karin ee islamarkaba la inticmmalo ama jiim-lad aan lagu iibsan Karin iyo iibyada qiimahooda la isleeyahay waxay ku jiraan cadadka lagu xusey qodobka 24.2, waxaa lagu hirgelin kara habka iibka tartanka qiimo sheegta.
24.2- Cadadka lacageed ee aan ka badneyn sida hoos ku xusan ee lagu meel-marinayo iibka habka qiimo sheegta iyadoon loo bahan guuddiga ansixinta iibka, waxaa ansixin Kara mdaxa xafiiska ama cidda uu u wakiisho.
Xarafka Nooca iibka Heer deegaan Birr
Heer degmo
Birr
b Iibkashaqooyinka hawlaha dhismaha
150,000.00 75,000
t Iibka Alaabta 50,000.00 15,000
j Iibka addegga latalinta 55,000.00 25,000
x Iibka adeegyada kale 50,000.00 15,000
24.3- Marka xafiiska dawladu ku meel-marinayso iibka habka qiimo sheegta, tartamayasha ka soo qeyb-galey tatanka, illa inta la kari karo, in laga dhex-xusho liiska alaabkeenayaasha iyadoo ay tahay, hadana tartameyasha tiradoodu waa in aanay kyaraan sadddex sitartanku u noqdo caddladli waa in la waafajiyo nidaamka shaqo ee hoos ku xusan:-
b- Haddaanu xafiiska dawladu xaqiijinin, in qandarasleyasha ku jira liistada heleen fursad ay si wareegta ah dhamaan kaga wada qeyb-qadan karaan iyo in aanay jirin xaalad gaara oo xafiiska dan u ahi, markasta hal ama tiro kooban oo qandarasley ah oo kaliya lama martiqadi karo.
76
t- Xafiiska dawladu waa inuu raaco nidaamka shaqo uu kaga hortagayo in wax-is-daba-marini ka dhacda muddada lagu jiro keenista qiima sheegyada, qiimo go’yinta, iyo in sida ku xusan qodobka 24.8 la sameeyo hubin joogto ah oo la xidhiidha qiimaha.
24- Iyadoo ay tahay inuu keeno hal qiimo-sheeg tartame kasta, qiimaha u keeno lama oggola inuu wax ka badalo, wax-wada xaajodana kama samayn karan xafiiska iyo tartamuhu qiimaha uu ku soo tartamay.
24.5- Iyadoo ay jiraan arrimaha lagu xusey qodob-hoosaadka ee 24.(1,2,3 iyo 4) ayaa waxaa ay meel-marinkaraan iibka qiima sheegta ee cadadka lacagtiisu aanay ka badneyn 10 kun oo doolar markiiba, masuuliyiinta dalka dibediisa u joogta wasaaradda arrimaha dibedu marka ay u aragto inay muhiim u tahay shaqada wakiiladooda.
24.6- Qandarasleyasha leh heer tayo oo isku dhaw-dhaw islamarka tayadii xafiisku rabayna buxinaya waxaa inta la tartarsiiyo qiimaha ay kusoo tartameen loo qaadan tartan inuu ku guulaysta qandaraalaha keenay qiimaha uhooseeya
24.7- Tartanka qiimaha ee iibka lagu meel mariyo qiima sheeg waa inuu yahay mid ay canshuurtu kujirto.
24.8- Xafiisku inta badan iibasha uu kumeel mariyo qiima sheegta waxaa loo baahan-yahay in ay qiimahoodu ahadaan kuwo mar kasta ku soo baxa websiteka wakaalada oo wakhtigana la socda isla markaasina u hubiya in qiimaha ugu hooseeya uu yahay qiimaha dhabta ah ee suuqa (Saylada) isagoo ka duulaya daraasaadka ay sameeyso qaybta u qaabilsan shaqooyinka iibka dawladdu.
24.9- Xafiisyada dawladu iib kasta oo ay ku meel-marinayan uruurinta qiima sheegta waa in ilaa inta la suuro-galin karo lagu istic-maala ducumintiga tartanka caadiga ee ay diyaarisay wakaaladu.
24.10- Xafiisku asagoo marku xaaladahan hoos ku xusan inay u dhamaystiran yihiin xaqiijiyo ee ay wakaaladu u oggolaado ayaa intuu sameeyo ku fulin karaa inuu ku gudbiyo qiima waydiin iyo inuu ku gudoomo qiima sheeg nidaam sahlaya xogta la isku waydaarsado habka Elektrooniska.
77
b- Marka la xaqiijiyo habka xog-iswaydaarsi ee ku salaysan aalada elektroniska in qof ay tahay inay xogtu gaadho iyo mudada iyo saacada ay tahay in xogta la ogaado ka sokow aan cod kale arki Karin oo uu ammaankeedu sugamyahay;
t- Marka la xaqiijiyao in ay leeyihiin aqoontii iyo udiyaargarawgii ay tartamayaasha utartami kara tartanka qiima sheegta ay dhamaantood u diyaarsan yihiin adeegsigiisa.
j- Iyadoo ay jirto arrinta xarafka T kor ku xusani, marka nidamka xog iswaydaarsiga ee elektroniska cidda aan awood u lahayn loo diyaariayo si ay u isticmaali karaan nidamkii caadiga ahaa ee boostada.
24.11- Habka qiima sheegta iibka lagu fuliyo qiimaha uu soo gudbiyo qandarasluhu iyo warqada amarka iibka ee uu xafiisku siiyo qandaraslaha maadama loo arko inay yihiin heeshiis oo kale, looma baahna in heeshiis kale la galo oo la saxiixo.
24.12- Iyadoo looga danleeyahay isticmaalka qodobkan xafiisyada dawladu iibasha ay waajibka tahay in wada jir loo fuliyo, in ay fur-fur ama kala saar-saarid ku iibsadaan looma ogola.
25. Iibka Tooska Marka la go’aaminayo in toos looga iibsado hal qandarasle ama alaabkeene oo kaliya waa in lagu saleeyo arrimaha hoos ku xusan:-
25.1 Xafiisyada dawladu waxay hal qandaraasle/alaabkeene wax uga iibsan karaan marka ay buuxsamaan shuruudaha ku xusan qodobka 43 iyo 44 ee bayaanku:-
25.2- Sida ku xusan qodobka 43aad farqadiisa 1aad xarafka X iyo KH ee bayaanka, allaabada, addeegyada, hawlaha dhismaha iyo addeegyada la talinta ee noocooda iyo qiimahooduba iskumidka yihiin islamarkaana la oggyahay in ay faa’iido leedahay in qandaraaslihi hore looga iibsaday hadana laga iibsado, kadib marka la oggaado ogolaanshihiisa, iib dheeraad ah waa lala gali karaa iyadoo la waafajinayo habraaca hoos ku xusan :-
78
b- Waa in aanu cadadka iibka dheeriga ah ee allaabtu, shaqada dhismuhu ama addeega la talintu ka badnaanin 25% iibkii hada ka hor laga fuliyay.
t- Iibka dheeriga ee ku xusan qodob hosaadkan waxaa la meel-marin karaa mudada uu heshiiskii hore dhaqangalka yahay gudaheeda ama laga bilaabo maalinta uu dhamaado muddo lixda (6) bilood ah gudaheeda,
j- Iibka qaabkan loo meel-mariyo qiimihii heshiiskii hore laguma samayn karo qiimo korodhin,
x- Iyadoo ay jiraan arrimaha ku xusan xarafka J ee kor ku xusan, haddii heshiiskii hore oggolaa in qiimo sixid la sameeyo islamarkaana hawsha qiima sixida lagu samaynayo mid la mid ahi ku jirto heshiiska iibka dheeriga, waxaa iibka lagu meel-marin iyadoo lagu sameeyo qiima sixida lagu ogolaaday heshiiskii hore.
25.3- Sida uu qeexayo qodobka 43aad farqadiisa 1aad xarafkiisa J ee bayaanku, xafiisyada dawladu waxay ku dari karaan shaqooyinka dhismaha, haddi ay dhacdo in loo baahdo shaqooyin dheeri ah oo aan hore loogu xisaabtamin isla oo aan heshiiskii hore ku jirin, markii ay xaqiijiyaan dhamaystirka shuruudahan hoos ku xusan.
b- Xafiiska dawladu waa inuu hubiyaa in shaqooyinka la rabo in si dheeri ah loo qabtaa ay yihiin shaqooyin ay ahayd in lagu daro heshiiskii hore maadama haddii gaar loo saaro ay aad u adag tahay fulintoodu ama ay dhaawacayso faa’iidada dhaqaale ee xafiiska.
t- Shaqooyinka dhismaha ee dheeriga loo dalbanaayaa waa in ayna cadadka lacagtoodu ka badnaanin qiimaha heshiiskii hore guud ahaan 30%.
j- Qiimaha ashya’da ee shaqooyinka dhismaha ee shaqooyinka dheeriga ah loo dalbaayaa haddii ay kujiraan heshiiskii hore, qiimahoodu wuxuu noqonayaa mid ku sal go’an qiimihii hore. Hase ahaate, hadaanay ku jirin heshiiskii hore qiimaha ashya’du
79
waxay noqonayaan in wada xaajood laga yeesho, ayadoo laga duulayo qiimaha suuqa.
25.4- Qalabka dayactirka ee allaabaha uu xafiisku isticmaalo haddii la xaqiijiyo in laga helo oo kaliya qandaraaslihii hada ka hor laga iibiyey allaabta, waxaa loo baahan yahy in la hubiyo dhamystirka xaaladahan hoos ku xusan:-
b- Xafiiska dawladu inta u sameeyo daaraasad aad u qoto-dheer oo suuqa ku saabsan waa inuu xaqiijiyo in aanay suuqyada oolin ama ayna jirinba alaab kale oo dhaanta.
t- Xafiiska dawladu allaabaha uu isticmaalo tirada Qalabka dayactirka ee uu u iibiyo markasta iyo cadadka lacagtoodaba isagoo ku xisaabtamaya, waa inuu go’aan ka gaadho in mustaqbalka loo baahan-yahay iyo inaan loo baahnayn in la raadiyo fursad kale oo lagaga maarmo midkan.
25.5- Markuu xaqiijiyo khabiirku ama farsama yaqaanku in ayna is noqonayn allaabta ama addeega uu xafiisku isticmaalo hadii qandaraasle kale laga soo iibiyo qalabka dayactirka ah.
25.6- Sida uu digayo qodobka 43aad farqadiisa K xarafkiisa R ee bayaanka, marka iyadoo laga duulayo daraasad iyo cilmi baadhis la sameeyay la xaqiijiyo in nidaamka iibka tooska ah ee suuq ka uruuriska loo addeegsanayo aan laga helayn alaabkeenayaasha caadiga ah ama ka uruurinta suuqa ay faa’iido dhaqaalo u leedahay xafiiska ayaa waxaa la meel-marin karaa iibka tooska ah ama suuqa ka uruuriska ah iyadoo la waafajinayo nidaamyada shaqo ee hoos kuxusan:-
@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@
b- Marka qoraal kooban oo qeexaya/ muujinaya sababta loogu baahday iibka in lagu fuliyo nidaaamka suuqa ka uruursga madaxa xafiiska ama ciddu u wakiishay la hordhigo ee ay ansixiyaan
80
t- Xafiisku wuxuu warqad ku magacaabi guddii kumeel gaadh ah oo aan ka badnayn 3 xubnood oo iibka suuq ka uruuriska ah fulisa. Hadii ay suurtagal tahay, waa in xubnaha guddigu noqdaan kuwo aqoon u leh alaabta la soo iibinayo.
j- Guddiga kumeel gaadhka ahi iyagoo iibka si wada jir ah u fulinaya, waa inay suuqa iyo maalmaha suuqu camiran yahayba xushaan oo mas’uulka ay khusayso ogaysiiyaan,
x- Guddiga ku meel gaadhka ahi waa in iyagoo wadajira ay doortaan ama xushaan alaab taya leh oo iyagoo qiimaha ka gorgortamaya ay iibka fulinayaan.
kh- Waxaa laga rabaa guddigu inay diyaariyaan dokumanti qeexaya nooca iy tirada alaabta, meesha laga soo iibiyay, xaddiga lacagta ku baxday, magaca iyo ciwaanka cida laga soo iibiyay isla markaasina ay saxeexooga ku xaqiijiyaa.
d- Allaabaha suuqa ururiska looga soo iibiyo muddada ay ku jiraan rarka si aanay u xumaan ama u lumin, waa inay si taxadar leh u ilaaliyaan oo deg-deg xafiiska/waaxda ay khusayso ugu wareejiyaan.
r- Guddiaga ku meel gaadhka ah waxaa looga baahan yahay inuu diyaariyo hadal-qoraaleed muujinaya dhamaan shaqooyinka ay qabtaan islamarkaasina oo intay saxeexaan ku lifaaqaan warbixintooda ay gudbinayaan.
25.7- Sida Kuxusan Qodobka 43 aad Farqadiisa 1 ee bayaanka.
b- Xafiisyada dawladu allaabaha ama addeegyada aan qabyta ka ahayn qorshaha iibka ama muddada lagu jiro safarka dhibaatooyin la kulma si loo xaliyo iibasha la xidhiidha ee qiimahoodu aanu ka badnayn 1,500 (kun iyo shan boqol) oo Birr waxay ka iibsan karaan hay’ad kasta ama cid kasta. Haase ahaate, iibasha noocan oo kale loo fuliyaa waa in ayna ka badan 30,000 (sodon kun) oo Birr Sanad miisaaniyeedka gudihiisa.
t- Iyadoo ay jiraan arrimaha lagu xusan qodobka 25.6 xarafkiisa B ayaa mas’uuliyiinta/safaaradaha dalka dibadiisa kusugani iibasha aan qorshaha ugu jirn ee ay deg- dega ugu baahdaan waxay
81
sitoos ah uga iibsan karaan cid kasta oo wax iibinaysa iyagoo isticmaalaya lacag aan ka badnayn 300 (sadex boqol) oo Dollar. Hase-ahaate, iibasha yar yar ee noocaas loo fulinayo waa inaanay ka badnaanin sanad miisiiniyadeedka gudihiisa 6000 (lix kun) oo Dollar.
25.8- Waxaan ka ahayn nooca iibka tooska ah ee suuq ka uruuriska ah iyo iibasha yar-yar ee ku xusan qodobka 43aad (1) xarafka R iyo qodobka 43aad (2) ee bayaanka, xafiiska dawladu nooca iyo cadadka iibka uu rabo in uu toos uga iibsado hal alaabkeene/qandaraasle waa inuu warqad ku waydiiyo qandaraaslaha inuu fikirkiisa soo gudbiyo. Warqada noocan loogu gudbinayo alaabkeenaha waa in ay ku xusan yihiin faah-faahinaha u muujita rabitaanka ku soo gudbinayo alaabkeenuhu iyadoo ay waliba la socoto qiimaha uu siinayo alaabtu.
25.9- Xafiiska dawladu marka uu gudoomo fikirka qoraalka ee uu qiimuhu ka midka yahay inta uu baadho islamarkaana xaqiijiyo in ayna ka hor imaanaynin qodobada ku xusan bayaanka iyo awaamiirtan, ayuu gor-gortan ama wada xaajood kala gali qiimaha iyo wixii kale ee loo baahdaba.
25.10- Sida kor ku xusan qodobka hosaadka 25.9 xafiiska dawladu waa in uu u xushaa xubnaha wada xaajoodka. Sidoo kale sida ku xusan qodobka 44aad (2), waa in mas’uulka xafiisku siiyaa jahada iyo qodobada wada xaajoodka ay ku galayaan.
25.11- Sida ku xusay qodoba 43aad (1) xarafka R iyo qodobka 44aad (2) ee bayaanka, iibka tooska ah ee hal qandaraasle oo kaliya wax looga iibsanayo waxaan ka ahayn dhamaan iibasha kale waa inuu xafiisku heshiis la sixiixdo.
@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@
Qaybta 6 aad Iiba gaarka ah
26- Iibka Sare ee Gaarkab - Marka ay masuuliyiinta sare u aragto in uu wax ka tarayo xil
gudashada dawlada ama uu wadanka/Dalka/ soo galinayo Faa’iido weyn oo dhaqaale, ayaa Iibka sare ee gaarka ah hay’ad dhex u ah
82
hayada dawlada lagu fulin karaa amarka wasiirka Maaliyadda iyo Horumarinta Dhaqaalaaha.
t- hay’adda loo aas-aaso inay fuliso iibyaa dalka faa’iidada gaarka ah uleh, haddii aan loo ogolaan, waxaa looga baahanyahay in ay si adag u ilaaliso bayaanka iyo awaamiirtan marka ay fulinayaan Iibka.
27- Iibka gaarka ah ee Alaabta iyo adeegyada ay xafiisyada dawladu wada jirka u rabaan.
27.1- Hirgalinta iibka gaarka iyadoo lagu salaynayo bayaanka iyo awaamiirtan ayaa lagu fulinayaa si waafaqsan Dokumentiga caadiga ah ee Iibkan loo diyaariyay.
27.2- Iyadoo ay sal u tahay heshiis-duleedka iibka alaabta ama adeegyada ee ay dhamaan ama xafiisyo gaar ahi wadajir udoonayaan meel-marintiisa, ayaa loo baahanyahay in la raaco laguna fuliyo arimaha hoos kuxusan:-
b- Sida ku xusan qaybta labaad ee awaamirtan cida loo aas-aasay in ay kumeel-mariso iibka heshiis-duleedkaka inta ay samaysato qaab dhismeed dhamaystiran oo hufan ayay diyaarinta iyo qiimayso Dokumentiga tar-tanka, ansixinta iyo maamulka heshiiskaba waxay usamaynaysa fulintooda kooxo kala duwan.
t- Markay u’arko in shaqadu ubaahantahay mudada diyaarinta iyo qiimaynta Dokumentiga tartanka xirfad yaqaano waxay xafiisyada ka codsan kartaa inay u soo diraan ama ku taakuleeyaan xirfadyaqaano.
27.3- Marka dhamaanba ama wax kabadan hal xafiis oo dawladeed iibka ay rabaan ee isku eg inta hal meel ah lagu uruuriyo ayaa ayadoo la raacayo arimaha hoos kuxusan iyo niyaamyada shaqo ee ay awaamiirtan lagu fulinayo hab waafaqsan lagu meel-marin.
b- Xafiiska maaliyadda iyadoo kala soocaysa alaabta iyo adeegyada ay wadajirka xafiiska dawladu udoonayaan ayay Faah-faahintooda soo-saari, markastana xoojini faah-faahinta, kadibna ay wargalin xafiisyada dawlada iyo hay’ada loo aas-aaso in uu fuliyo iibka gaark.
83
t- Xafiiska kasta oo dawladeed asagoo ka duulaya faah-faahinta loo soo gudbiyey waa inuu baahidiisa iib ee sanad miisaaniyadeedka uu u gudbiyaa cida fulinaysa iibka gaarka ee sare mudada loo cayimay gudaheeda.
j- Hay’ada loo aas-aasay in ay meel-mariso iibka gaarka ah ee xafiisyada ka dhexeeya iyadoo dhamaan xafiisyada kasoo uruurinasa baahidooda iib ayay diyaarinaysaa qorshaha iibka gaarka ah, kadibna sida kuxusan qodobka 13aad farqadiisa 3aad, ayay qorshaha iib ay diyaarisay la socodsiin Xafiiska maaliyadda iyo xafiisyada dawlada ee ay khusayso.
27.4- Hay’ada loo aas-aasay inay fuliso iibka gaarka ah waxay ayadoo ka duulaysa darasaadka suuqa ay Go’aamin nooca iyo qiimaha hadba iibka la rabo in la meel mariyo.
27.4.1 Iyadoo ay sidoodii yihiin arimaha kuxusan qodobka 16aad (2) ee awaamirtani, hay’ada fulinaysa iibka gaarku waxay soo saari ogaysiis iib oo ay kamid yihiin arimaha hoos kuxusan
b- Waxaa ogaysiiska loo samayn in lakala saxiixdo heshiis-duleedka
t- Nooca, cadadka la meelarinayo iyo xaalada wareejinta ee iibka lagu meel-marinayo heshiis-duleedku.
j- Mudada uu jirayo heshiis-duleedku
x- Tirada xafiisyada dawlada ee ka faa’iidaysanaysa heshiis-duleedka.
27.4.2- Iibka gaarka hay’ada fulinaysa Dokumentiga Tar-tanka ee loo diyaariyo heshiis-duleedka isagoo uu yahay kan Dokumentga tar-tanka caadiga, ayaa loo baahanyahay waxa ku xusan in ay kamid noqdaan arimaha hoos kuxusan:-
b- Faah-faahinta alaabta la iibinayo, cadadka la qiyaasayo iyo xaalada wareejinta.
t- Goobta lagu wareejin iyo qiyaasta wakhtiga la wareejinayo.
j- Lisska xafiisyada dawladda ee ka faa’iidaysanaya heshiis-duleedka
84
x- Heshiisku hadii uu ogolyahay in qiimo sixid lasameeyo qiima sixida sida loo samaynayo iyo sida loo fulinayo.
kh- Mudada uu heshiisku dhaqan gal ahaanayo.
27.5- Sida kuxusan qodobka 53aad farqadiisa 4aad ee bayaanka iyadoo ay tahay in qandaraaslaha ku guulaysta heshiis-duleedka lala galo heshiis ilaa mudo sadex sano gaadhaya ayaa hay’ada loo aas-aasay meel-marinta iibka heshiis-duleedku iyadoo miisaamaysa arimaha hoos kuxusan iyo xaaladaha kale ay hadba xaalada iyo baahida iib ee markaa jirta tartamayaal badan oo raali (oggal) ka ah ka qayb-galka in ay fuliyaan ayay hadba sida ay isugu xig-xigaan ayadoo ka duulaysa lagali heshiis-duleedyo iskumida.
b- Marka xadadka iibka la doonayo iyo awooda qadaraaslaha la xushay in uu fuliyo heshiisku ayna isku dheeli tirnayn, ama
t- Marka tirada qandaraaslayaasha suuqa ku jira aad ubadanyihiin lana doonayo in fursada iibka looga faa’iideeyo qandaraaslayaal badan, ama
j- Marka la doonayo in iibka lagu dhamaystiro qiimaha loogu soo tar-tamay hadba maadam uu qiimaha suuqa si xoog ah iskubadbadalayo.
27.6- Hay’ada loo aas-aasay meel marinta iibka heshiis-duleedka ayaa sida kuxusan qodob hoosaadka 27.5 qiimaha uu soo gudbiyo tartamaha ku guulaystay ay hadba sida ay isugu xigaan tartamayaasha kale ay marba ku marti qaadayso qandaraaslayaasha heshiis-duleedka waxay tiradooda kusalayn hadba xaalada iibka heshiiska qaabla loo fulinayo:-
b- Waxay la saxiixataa qandaraaslayaasha raaliga ku ah qiimaha tar-tamayaasha ku guulaystay tartanku kusoo tar-tameen (soo gudbiyey).
t- Hay’ada tartanka ku guulaysata ayaa mudnaanta kowaad loo siin heshiiska iyo arimaha xulashadu ka jirto.
j- Marka ay dhacdo in la wajaho arinta kuxusan qodob hoosaadka kor kuxusan 27.5, waa in ayna ka yarayn 60% (Boqolkiiba lixdan)
85
guud ahaan cadadka iibka lalagalayo tar-tamaha ku guulaysta tar-tanka.
27.7- Hay’ada loo aas-aasay meel-marinta iibka heshiis-duleedka maadama ay tahay wakiilka guud ee xafiisyada dawlada iyadoo heshiiska saxiixaysa, waa inuu heshiisku ay ku cad yihiin arimaha hoos kuxusan iyo kuwa kale ee la isleeyahay waa muhiimba,
b- Wakhtiga maamulka heshiiska, waa in lahelaa faah-faahinta liiska xafiisyada dawlada ee isticmaala heshiis-duleedka iyo cida saxiixaysa iyo waliba cida maamulaysa heshiis-duleedka iyo, sidoo kale, xilka iyo waajibaadka ay leeyihiin qandaraaslayaasha heshiis-duleedka qaybta ka ahi /saxiixay/.
t- Heshiiska wada jirka waa inay ku cadahay sida amarka iibka loo bixinayo, mudada lala kala wareegayo, mudada lacagta lagu bixinayo iyo nidaamka qiimaynta iyo dabagalka sida loo samaynayo.
j- Nimaadka lagu xalinayo haddii ismaandhaaf yimaado.
27.8 Iyada oo ay arimaha kuxusan qodob hoosaadka 27.7 ee kor kuxusan iyo awooda bayaanka lagu aas-aasay hay’ada usiiyey meel-marinta iibkan gaarka iagoo sidooda yihiin, ayaa hay’ada fulinaysa heshiis-duleedku waxay leedahay waajibaadyadan dheeriga ee hoos kuxusan marka wakhtiga maamulka heshiis-duleedka:-
b- Waxuu daba gal kusameeyaa in qandaraasluhu heshiis-duleedka uu fulinayo qaabkii lagu heshiiyey.
t- Waxuu hayaa damaanada fulinta heshiis-duleedka isla markaana uu maamulaa, mark uu ogaado in heshiiska aan loo fulin qaabkii lagu heshiiyeyna hadba sida baahidu tahay qasnada dhexe ugu xarayn lacagta lala wareego ee damaanada ah sidoo kale waxuu warbixin kusaabsan dambiga uusameeyey qandaraasluhu u gudbin qaab waafaqsan qodobka 18aad ee bayaanka iyo qodobka 48aad farqadiisa 1aad ee awaamiirta wakaalada.
j- Marka is afgaran waa qandaraaslaha iyo xafiiska dawladda uu ka dhex-dhasho, waxaa la isku dayi in arinta lagu xaliyo wada xaajood.
86
x- Marka loo baahdo in heshiis-duleedkaka wax laga badalo, waxaa looga badali nidaam is –akgard loo dhan yahay ah.
kh- Mudada meel-marinta heshiiska hay’adu waxay taageero ka heli Xafiisyada dawlada .
d- Marka uu dhamaado heshiis-duleedku inta ay qiimayn samayso sida uu ku dhamaaday ayay u celin damaanada heshiiska cida iska leh.
27.9- Hay’ada fulisa heshiis-duleedka iibka wadajirku, waxay heshiiska ku burin kartaa mid kamid ah sababahan hoos kuxusan:-
b- Marka la ogaado in qaab waafaqsan heshiiska aanu qandaraasluhu uga soo bixin waajibaadkiisii.
t- Marka sabab cad oo la ogyahay lagu badalo baahida iib ee xafiisyada dawlada.
j- Marka la xaqiijiyo in qiimaha, xaaladaha kale iyo xaaladii caadiga ahayd ee suuqyaduba la arko in farqi balaadhani oo wax u dhimi kara xafiisyada dawladdu jiro,
x- Marka hab-waafaqsan qodob-hoosaadka xarafka( T) iyo (J) la go’aansado in la buriyo (tir-tiro) heeshiis-duleedka iibka wadajirka, waxaa loo baahan-yahay in sababta iyo muddada ay dhaqan galayso burinta heeshiisku digniin qoraal ah loo gudbiyo qandaraaslaha bil ka hor.
kh- Ilaa ay dhamaanayso muddada digniinta ka hor xafiisyada dawlada ee kuxusan heeshiisku iib kama samayn karaan qandaraasle kale.
27.10- Xafiisyada dawlada iyagoo istic-maalaya koobiga heeshiis-duleedka iibka wadajirka ee ay usoo gudbiyeen hay’ada loo aas-aasay in fulinta heeshiis-duleedka iibka wadajirku, ayay si ay u ilaaliyaan arrimaha heeshiiska lagu xusay, amar iib ugudbinayaan qandaraaslaha heeshiis-duleedka iibka wadajirka lala galay, sidoo kale , xafiisku mark uu u’arko in ay macquul tahay, asagoo la tashanaya hay’ada loo aas-aasay in ay fuliso heeshiiska iibka wadajirka ay qandaraaslaha la gali karaan heeshiisyo gaar-gaar oo dheeriya.
87
27.10.1- Amarka iibku ama heshiiska dheeriga ahi arrimaha aassasiga ah ee heshiis-duleedka ku qoran sida; qimaha iyo arrimaha kale ee heshiiska ma badayaan. Hase ahaate xafiiska dawladdu arrimaha hoos ku xusan iyo kuwa lamidka ahba alaabkeenaha heshiis-duleedka heshiisyo gooni gooni ah wuu la gali karaa:
b- Wakhtiga alaabta loo keenayo iyo wakhtiga lacagta la bixinayo si loo soo gabiyo
t- Amarka Iib kaliya alaabta lagu keenay si loo xaddido
j- Halka alaabta la keenayo si looogaysiiyo ama loo bedalo
27.10.2- Xafiisku sida kor kuxusan qodob-hoosadka 27.10.1 Koobiga heeshiiska gaarka ee uu galay waa inuu u gudbiyaa cidda loo aas-aasay inay fuliso, islamarkaana ay maamusho heeshiiska iibka wadajirka.
27.11 Muddada meel-marinta heeshiiska iibka wada jirka xafiisyada dawladu waa in ay sameeyaan taxadarkan hoos kuxusan
b- Amarka iibka ee ay bixinayaani isagoo ku salaysnaadaan baahidoodi ay u gudbiyeen hay’ada fulinaysa heshiis-duleedka, waa inay xaqiijiyaan in iibku khuseeyo alaabtii ku jirtay heshiis-duleedka oo kaliya;
t- Inay xaqiijiyaan in waajibaadyada loogu xusay xafiisyada dawladda heshiis-duleedka sida heshiisku dhigayo loo fuliyay,
j- Inay ku dadaalaan in muranka ka dhasha heshiiska lagu xaliyo iyagoo la kaashanaya hay’ada loo xilsaaya maamulka heshiis-duleedka
x- Inay qoraal ku ogaysiiyaan hay’ada maamush heshiis-duleedka arrimaha ugu waa wayn ee aanu alaabkennuha heshiis-duleedku ofin, sida wax dhimaalka tayada iyo tirada alaabta, ilaalin la’aanta wakhtiga, cabaynta alaabta iyo khaladaadka kale ee la midka ah
kh- In baahidooda loogu daray heshiis-duleedka wakhtiga ay amarka Iibka bixinayaan, jaangoyinta xaddiga ay rabaan in loo
88
keeno iyo faah-faahinta fulinteedaba ay kala tashadaan hay’ada u xil saran maamulka heshiis-duleedka.
27.12- Iyadoo ay tahay in hay’ada loo aas-aasay maamulka heeshiiska iibka wadajirka ay si deg-dega u sexeexdo heeshiis-duleedka iibka wadajirka si shaqooyinka xafiisyada dib udhac ugu iimanin, ayaa marka ay dhacdo arrin ka awood badan oo kalifta in heeshiisku ka dib-dhaco muddadii lagu sexeexi lahaa ay xafiisyada dawladda u xaqiijiyaan ay Xafiisyada dawladdu habab kale ee iib bayaanka iyo awaamiirtan ay u fasaxayaan ugu fushadaan si ay u helaan allaabtii ay u bahan-yihiin.
27.13- Sida ku xusan qodobka 53aad farqadiisa 5aad ee bayaanka xafiiska dawladu baahida iskumidka ee soo noq-noqota waxuu ku meel-marin karaa iibka heshiiska wadajirka kadib marka uu xaqiijiyo in ay buuxsamaan xaaladaha hoos kuxusan:-
b- Marka la xaqiijiyo in dabeecada iyo dhaqanka allaabaha ama addeegyada aya xafiisyada dawladu ay sida wadajirka u rabaani uu yahay mid ayna fulin karin hay’ada loo aas-aasay fulinta iyo maamulka heeshiiska iibka wadajirka.
t- Marka allaabta ama addeegu yahay mid loogu bahan-yahay si isdaba-joog ah iyo si joogta.
j- Marka allaabta la iibinayo ay tahay allaab hal mar inta lala wareego aan si isdaba jog ah loo isticmaali Karin ama markasta tar-tamayaal inta loo yeedho in la tar-tansiiyo aanay xafiiska uu lahayn faa’iido dhaqaale.
x- Marka xafiisku miisaaniyadii uu iibka u gu talagay ay tahay in loo istic-maalo wakhtiyo kala duwan.
27.14- Sida kuxusan qodob-hoosaadka 27.13 baahida joogta ee iskumida ee xafiiska.
b- Tartanka la qabanayo waa inuu ku salaysnaada nidamka ku xusan qodobka 16aad ee awaamiirtan.
t- Heeshiiska la sexeexayo cimrigiisu maha inuu ka bato labo sanno.
89
j- Si waafaqsan sida ku xusan qodobka 16.14 ee awaamiirtan, wuxuu ogolaan karaa qiimaha sixitaanka isla markaasina ku fulin kara nidaam ka loo ogol yahay.
Qaybta 7 aad Maamulka heeshiiska
28 Dhaqan Galinta heeshiiska 28.1 Hadaanay lasoo darsin xaalad kale, xafiisyada dawladu heeshiiska ay
lagalaan qandaraasleyaasha waa in ay u fuliyaan sida ugu deg-dega
badan.
28.2 Iyadoo sideeda tahay shuruudaha heshiisku ayaa si loo meel mariyo
wajibaadyada ku xusan qodob hoosaadka kor kuxusan 28.1 waxaa xafiiska
dawlada looga baahan yahay in uu fuliyo wajibaadyada hoos ku xusan:-
b. Heeshiisku haduu waajibinayo in labixiyo horumarin lacageed,
waa in sida kucad awaamiirtan qandaraaslaha lagu amro in uu
soo gudbiyo damaanada horumarinta kadibna loo fasaxo lacagta
horumarinta ah.
t. Iibasha loo bahan yahay in loo furo letter of credit ayaa kadib
marka la xaqiijiyo in loo dhamaystiray shuruudihi looga baahnaa
loo furi letter of credit ka.
j. Kasakow arrimaha lagu xusay qadob hoosaadka 28.2 xarafkiisa
“B” iyo “T” wajibaadyada loo baahan yahay in la fuliyo waa
inuu xafiisku qaab heeshiiska waafaqsan isla wakhtigaaba u
fuliyaa.
28.3 Xafiiska dawladu si uu ufuliyo heeshiiska, waa in uu gaar u sooco
waajibaadyada loo bahanyahay in uu fuliyo qandaraasluha kadibna uu
dabagal ku sameeyo fulinta waajibaadyada heeshiiska ku xusan.
90
28.4 Xafiisyada dawladu waxay diwaangaliyaan islamarkaana xafidaan
maalinta uu dhamaystirmay shuruudihii hore ee heeshisku ee uu dhaqan
galay iyo hadba sida loogu baahdo loo wargaliyo qandaraaslaha.
28.5 Xxafiiska dawladu marka uu fulinayo iibka howlaha dhismaha waa in
lacag bixintu ay ku salaysnaataa kolba heerka shaqada dhismaha
laqabtay islamarkaana uu wafajiyaa nidaamka meelmarinta ee hoos ku
xusan.
b. lacag bixinta hawlaha dhismuhu waa inay ahaato mid ku salaysan
heerka shaqada dhismaha oo ay cadayn u tahay shahaadada lacag
bixinta ee uu bixiyo mahandiska lataliyaha ahi.
t. Arrimaha ku xusan qodabka 16.26.9 ee awaamiirtan lacagaha
hawlaha dhimaha iyadoo uusal uyahay shahaadada lacag bixintu,
ayaa lacag bixin kasta laga dhigi 5% damaanada tayada shaqada
dhismaha laxidhiidha.
j. Marka ay shaqada dhismuhu dhamaato ee wareejinta ku
meelgaadhka ah lasameeynayo waxaa qandaraaslaha loo siidayn
50% lacagta laga hayay ee ku xusan qodab hoosaadka xarafkiisa
“T” 50% kale ee hadhay waxaa loo hayn arimaha dayac tir ka ah
mudo sanada, habase ahaatee hadii uu qandaraasluhu keeno
damaanad jiraysa mudo 12 bilooda oo aan xalaad (shuruud) ku
xidhnayn waxa qandaraaslaha loo siidayn lacagtii u dhinayd.
x. Engineerka lataliyaha ah marka uu qandaraasluha kasoo codsado
shahadada kharash bixinta, waa in uu mudo 7 cisho oo maalmaha
shaqada baadhista uu ku dhamaystiraa.
91
kh. Marka shahaadada kharash bixinta mahandiska latalintu soo
xaqiijiyo muddo 10 maalmood oo maalmaha shaqada
guudahooda waa in u xafiisku ku bixiyaa lacagta qandaraaslaha
d, Mahandiska lataliyuhu marka loosoo diyaariyo shahaadada
kharash bixinta hadi uu sobab la’an ugu dib dhaco mudada ku
xusan qadab hoosadkan xarafkiisa “X” wuxuu masuulkanoqon
khasaaraha dib u dhaca ee uu qandaraasluhu xafiiska waydiisto
habase ahaatee, masuuliyada mahandisku kama badan karto
qiimaha guud ahaan addeega lagu bixinayo .
r. Xafiisku marka uu sobab la’an uga dib dhaco bixinta lacagta
maddada lagu xusay qodob hoosaadkan xarafkiisa “KH” wuxuu
masuul ka noqon kharashka dheeriga ee hab waafaqsan
heeshiiska uu kusoo codsado qandaraasluhu.
29. Daba Galka Hir-galinta Heeshiiska29.1 Xafiisyada dawladu daba-galka hirgalinta heeshiiska waa in ay cid gaara
ugu sameeyaan ama marka daba-galka heeshiiska ay si wada jira uu
sameeyaan qaybo badan, ayaa waxaa loo bahan- yahay in qaybahaasi ay
si cad uu ogaadaan (yaqanaan) wajibaadkooda.
29.2 Cida ama qaybta xafiiska dawlada ugu xilsaaran daba galka hirgalinta
heeshiiska, waxa looga baahan-yahay in ay dabagal ku sameyso in uu
qandarasluhu ku fulinayo shaqada wakhtiigi loo baahnaa ee
heeshiiskooda kuxusnayd.
29.3 Xafiiska dawladu isaagoo ka duulaya heeshiiskooda ayuu hadba sida
loogu bahan yahay umeel marin waajibaadyada maamul ee hoos ku
xusan:-
b. Waa in uu bixiya wakhtigeeda lacagaha laga soo codsado.
92
t. Wuxuu bixiyaa cadaymo muujinaya in uu qandaraasluhu
siwanaagsan uganaayo waajibaadyadii heeshiiska.
j. Si qandarasluhu uu awooda meel marinta wajibaadka heeshiiska
waa in uu xafiisku siya tageero Sharci islamarkana uu suro galiyo
si heeshiiku uu nooqan laha mid najaxa.
29.4 Muddada hirgalinta heeshiiska hadba sida xaladu tahay wax ka bedel
ayaa lagu samayn Karaa heeshiiska, wax kabadelka lagu samaynayana waa
in uu yahay mid wax yellayne danaha xafiiska iyo inuua noqon mid sigaara
ugu fa’idaynaya qandaraaslaha islamarkana codalad daro ku ah
tartamayasha kale ee tartanka ku jiray.
29.5 Muddada daba galka hirgalinta heeshiiska xafiisyada dawladu waa in ay
xooga saraan fulinta wajibaadyadaan hoos ku xusan.
b. Waa in horay loo diyariya damanada iyado lagu xisaabtamayo
xaladaha heeshiiska.
t. Wuxu dhakhso uga jawaaba su’laha mac-quulka ee ku saabsan
sixitanka damanada.
j. ka hor intanu heelin addeeg xogan waa in uu taxadir iyo foojignan
kasameeya sidi aynaa uu dhaf lahaya wakhtiga la isticmaalo
damanada hir galinta heeshiiska waraqada daynta iyo warqada soo
qabashada.
x. Wuxuu hubiya in shaqooyinka dhismuhu ku qabsoomeen muddedi
loo caymay iyo in muddadi heeshiiska guudihisa ay ku qabsoomen
allaab keenista iyo addeeyga bixinta ayuu dabagala warbixina
kadiyariya.
kh. Wuxuu aad uga taxadara si ayna uu dhicin cabashooyn la xidbiidha
hir galinta heeshiiska oo kayimada qandaraasleyaasha.
93
29.6 Xafiiska dawladu wakhtiga hir galinta heeshiiska waa in uu gaar u
dhiga addeegyada laga heelo ciidda sedeexaad iyo inu xaqijiyo in
addeeyada lagu helay si gacan ka gaysanaysa hirgalinta heeshiiska.
30. Dhammaystirka Heeshiiska
30.1 xafiisyada dawladu waa in ay xaqijiyaan heeshiiskii iyo arrimaha kale ee
la xidhiidhay ee ay la sexeexdeen qandaraasleyaasha in wakhtigoodii ay
heelen xalkii ku haboona islamarkana uu dhammaday heeshiiskii, Taasina
u ka dhigan tahay:-
b- In qandarasluhu sida uu heeshiisku dhigayay u fuliyay
shaqooyinka hawlaha dhismaha, Allaabtii, la talintii ama
addeegyada kale.
t- In dammaanadihii iyo warqadihii qabashada ee hab waafaqsan
heeshiiska loo hayay lagu sameeyay dabagalkii loo baahnaa iyo
in waktigii ku haboonaa laga go’aan gaadhay.
j- In qandaraaslaha loo dhammaystiray lacagahii loo baahnaa in la
ssiiyo sida ku xusan heeshiiska ee uu ku fuliyay addeega.
x.- In la hubiyo, in la dhawray (illaaliyay) danaha xafiiyada dawlada ee
la xidhiidha addeegyada ay fuliyeen cidda sedexaad oo ah
kambinayada, caymiska, ra’rayasha wakalada kastanka, kashtan
gudbiyeyasha, bangiyada iyo addeeg bixiyeyaasha kale.
30.2 Xafiiska dawladu wuxuu xidhi xisaabaha taagan ee
qandaraaslaha iyo cidda sedexaad islamarkana wuxuu qiimayn ku
sameeyni qaabkii/nidamki loo hirgaliyay heeshiiska.
94
Qaybta 8 aad Qadobo kale duwan
31. Hubinta Codsiyada La Xidhiidha libka Aan Caadiga Ahayn.
31.1 Xafiisyada dawladu waxay soo gudbin karan su’allaha ay ka qabaan
nidamyada lib ee ku xusan awaamiirtan ama meel-marinta libka aan
caadiga ahayn ee ku xusan qodobka 12th farqadisa 5 ee bayaanka, kadib
marka ay oggolaato BoFED.
31.2 Xafiisyadu su’lallaha ay sida gaarka fasaxa ugu doonayan ee ku cad
qodob hoosadka kor kuxusan 31.1, waa in ay BoFED u guudbiyan
warbixin ay kaga hadlayaan qaybaha ay su’allaha ka qabaan ee la
xidhiidha kharashka, tayada, wakhtiga iyo arrimaha kale ee muhiimka ah
iyo sido kale fa’iidada arrinta ugu jirta ee ay ka doonayaan, isiamarkana
waxa loo bahan-yahay in ay soo raaciyaan dukumanti cadaynaya arrimaha
ay su’allaha ka qaban.
32. Dukumentiyada libka
32. 1- xafiiyadu waa in ay hayaan oo ay xafidaan dukumentiyada libka ee
lagu xeeriyay qodobka 15aad ee bayaanka iyo dukumentiyada kale ee loo
arko in ay muhiim-yihiin.
32.2- Dukumentiyada libku waxay isku cimri noqonoyaan dukumintiyada
maaliyada ee lagu soo saaro Xeer-nidaamiyaha ama Awaamirta hab
wafaqsan qodobka 70 ee bayaanka maamulka Hhantida & iibka
dawladda ee dawlada deegaanka soomaalida- ee bayaanka tirsigiisu
yahay 82/2002.
33. Diwangalinta Qandaraasleyaasha Iyo Shuruudaha Looga bahan-
yahay in ay buuxiyaan
33.1 Diwangalinta qaadaraasleyaasha ama keeneyasha
95
Cidd kasto doonaysa in ay ka qayb-gasho libka dawladu waa waajib in ay
isku diwaagaliso qandarasle ama Keene.
b. Qandaraasleyaasha doonayo in ay ka qayb-galan iibka dawlada
waa in ay ciiwaanka wakaalada siiba qaybta diwaan galinta
qandaraasleyaashaa ugu horen isku soo diwaan galiyaan.
t. Iyadoo ay Jirto arrinta lagu xusay xarafka “B” ee kor ku dhigan
guri kireeyayaasha aan ka hawl galin dhismaha real estate xitaa
haddii ayna iska diwaan galin in qaadaraasle, waxay ka qayb gali
karan tartanka loo soo saro kiraynta guryaha.
j. Xafiiyada ama laamahooda deegaanka ee Jigjiga ka baxsani
degmada ay xafiisyadu ku yaalan haddii laga waayo qandaraasle
diwaan gashan waxay iibka u tartansiin karan qandaraasleyaal
aan diwaan gashanayn, kadibna waa la meel marin libka.
33.2- Shuruudaha Looga Baahan Yahay In Uu Buuxiyo Qandaraasluhu
b. liisan ganacsi oo cusboonaysiisan oo muujinaya shaqada loo
aasaasay qandaraslaha ama keenaha.
t. Haddii uu yahay qandaraasluhu ama keenuhu mid ku hawlan
shaqooyinka addeega la talinta, waa inuu cidda shaqadu
khusayso ka keenaa cadaymo muujinaya tayada aqooneed ee uu
leeyahay.
j. Hadii uu yahay mid ku hawlan shaqooyinka halwlaha dhismaha,
waa in uu cadayn heerka darajada ka keena wasaarada
horumarinta hawlaha guud.
96
x. Haddii uu yahay mid ku hawlan dayactirka gaadiidka, waa inuu ka
keena cadayn muujinaysa darejadiisa wakaalada isgaadhsiinta ee
federaalka.
Kh- Haddii uu yahay mid ku hawlan dawooyinka iyo qalabka
caafimaadka keenidooda, waa inuu la yimaadaa cadaynta ay
bixiso wakaalada maamulka iyo ilaalada dawooyinka.
Qaybta 9 aad Anshaxa iibka dawlada
34. anshaxa iyo asluub-shqeedka laga sugayo khabiirka iibka
Iyadoo ay sidooda yihiin arimaha ku xusan qodobka 24aad farqadiisa 1aad ee
bayaanku, ayaa shaqaale ama masuul kasta oo xidhiidh la leh meelmarinta
iibka dawlada waa inuu u gutaa xilkiisa si ay anshax iyo asluubi ku dheehan
tahay. Sidaas awgeed waa inuu fuliyaa waajibaadyadan hoos ku xusan iyo
kuwa la midka ah.
34.1. shaqada iibka dawlada si toos ah ama si dadban shaqaalaha ama
masuulka ugu hawlan go’aanka uu gaadhayaa marka ay xidhiidh la
leedahay shaqadiisi islamarkaana uu ogaado in si kastaba ay faa’iido uga
soo galayso isaga ama qoyskiisa, waa inuu ogaadaa in ay jirto khilaaf-
daneed oo la xidhiidha shaqada ka dibna uu qoraal sameeyo uu ku
cadaynayo inuu iskii uga baxay nidaamka iibka.
34.2. Xafiiska dawladu shaqaalaha ama masuulka ka qayb qaata shaqada
iibka dawlada marka ay cidi ka soo gaadho in shaqada uu qabanayo arimo
la xidhiidha ay dhaliyeen khilaaf-daneed oo la xidhiidha shaqada.
97
34.2.1. Shaqaaluhu ama maamulku wuxuu fikirkiisa qoraal kaga dhiiban
khilaaf-daneed ee la xidhiidha shaqada ee loo soo sheegay.
34.2.2 Sida kor ku xusan qodab-hoosadka 34.2.1, fikir qoraaleedka laga
bixiyay arrinta iyo qaababka kale ee muhiimka ee u isleeyahay waxaa
lagu heli kara xog dheeriya inta uu ururiyo, ayuu go’aamiya in shaqaaluhu
ama masuulku shaqada uu hayaa ay wax xidhiidha la leedahay khilaaf-
daneed.
34.2.3 iyadoo laga duulayo arrimaha ku xusan qodob-hoosaadka 34.2.2 ee
kor ku dhigan ayaa marka xafiiska dawladu xaqiiqsado in shaqaalaha ama
masuulku shaqada ay qabtaani la leedahay xidhiidh khilaafka-daneed:-
b. wuxuu shaqalaha ama mamuulka ka badalaa qaab-socodka
shaqada(qaybta).
t. Waxaa dib loo eegi go’aanadii ay gadheen muddadii ay ka qayb-
gali jireen qaab-socodka shaqaalaha ama masuulka.
j. haddii aanu aaminsanayn shaqaluhu ama masuulku xidhiidhka
shaqada iyo khilaafka-daneed ka dhaxeeya wuxuu uu soo
wargalin waayay ay tahay ku baraarugsanaan la’aan xaga
maanka ah, wuxuu shaqaalaha ama masuulka ka qaadan talaabo
xaga maamulka.
34.3. Shaqada libka dawlada shaqaale ama masuul kastaa oo xafiiska tartame
ama qandaraasle loogama baahna ay ku talaabsadaan ficilo keeni kara in
aan loo tartamin si xora oo loo siman-yahay iyo in aan heeshiiska loo meel-
marin sidii sharciga ahayd.
98
b. waa in la xaqiijiyaa in muddada aggaysiska tartanka ay
tartameyaashu haleen xog ku filan sidoo kale waa in ay hubiyaan
in dukumentiga tartanka ee la la diyaarinayo uu yahay mid
dhamaystiran oo ay ku dhan-yihin macluumaadyada la xdhiidha
tartanku.
t. In la xaqijiyo shuruudaha tartanka iyo faah-faahian dalabka
baahida ee lagu xusay dukmentiga tartanku in aanu ahayn mid
loo diyaariyay qaab uu anfacayo tartamayaal doora.
j. In la hubiyo in natijada tartanku ay gaadhay tartameyaasha wakhti
isku mid ah dhamaantood.
x. In la hubiyo muddada diyaarinta heshiiska in si ulakaca loo
fudaydiyo ama loo adkeeyo waajibaadyada qandaraasleyaasha
iyo in hadba sida ay suuro-gal u tahay loo diyaariyo heshiis isku
mug ah oo ay qandaraasleyaasha saxeexaan.
Kh. In la xaqiijiyo in dhamaan qandaraasleyaasha si siman loogu
meel-mariyay muddada hiragalinta heeshiiska arrimaha la
xidhiidha lacag bixinta, maamulka, xog is waydaarsiga iyo
waajibaadyada kale ee la hal-maala.
34.4 Shaqaalaha ama masuuliyiinta xafiiska dawlada ee si toosa iyo si dadban
uga qayb-qaata shaqooyinka libka dawlada looma baahna in ay cid
sedeexaad ka qaatan hadiyad noocay doont ha ahaateee, madaama ay
saamayn ku leedahay ama ku yeelan karto gudashada waajibaadkooda
shaqo, haddaba si loo meel-mariyo qodob-hoosadkan waxaa loo bahaan-
99
yahay in shaqaalaha ama masuuliyiinta xafiisyada dawlada ay sameeyan
taxadirka hoos ku xusan, iyadoo ay sidooda yihiin arrimaha ku xusan
xarfka “Kh” ee hoos ku xusan:-
b. Waa in shaqaalaha ama masuuliyiinta xafiisku ayna wax hadiyada
oo lacag u dhiganta ka qaadan cid ka tirsan qandaraaslayaasha
ama tartamayaasha.
t. Waa in uuna balanqaad shaqo u galin isaga iyo qoyskiisaba.
j. Marka la meel-marinayo libka shakhsiga ee aan dawliga ahayn ma
aha in uu qiimo hoose kaga qaado ama addeeg ka qaadin cidda
ka socata qandaraaslaha ama tartamaha xafiiska dawlada
xidhiidhka la leh.
x. Waa in aanu aqbalin martiqaad saamayn ku yeelan kara shaqadiisa
habase-ahaatee haddii martiqaadku anuu wax xidhiidha la lahayn
shaqada xafiiska waa aqbali kara.
Kh. Iyadoo ay jirto arrinta ku xusan xarafka “B” ayaa
shaqaalaha ama masuulka xafiiska dawladu wuxuu
qandaraaslaha ama tartamaha ka qaadan karaa hadiyadaha
billaashka lagu bixiyo ee aan wax qiimo ah ku qornayn ee loo
diyaariyo isticmaalka xayaysiiska shaqooynka gudaha.
34.5 shaqaalaha ama masuulka xafiiska dawladu dhacdooyinka musuq-
maasuqa ah ee uu ku oggaado gudashada xilkiisa waxaa loo baahan-yahay
in uu wargaliyo masuulka ay khusayso, haddaba si loo hir-galiyo
qodobkana waa in:-
100
b. In la xaqiijiyo in ay wadato wargalinta la soo guudbiyay
cadaynteedii.
t. Waa in laga filaa ficil kasto taageeraya ficilka musuq-maasuqa ee la
doonayay in la fuliyo.
34.6 Shaqaalaha ama masuulka xafiiska dawladu, cadaymaha sirta xafiiiska
ama tartamaha ama qandaraaslaha ee uu ku oggaaday gudashada shaqada libka
awgeed waa in uu ilaaliyaa.
b. haddii aanay xaalad gaari u fasaxin masuuliyinta xafiisku ma aha in cid
kasta la siiyo cadaymaha carqaladayn kara tartanka ama tartameyaasha
u suuro-galin kara faa’iido aan cadaali ahayn ama dhaawacaya/dhib u
gaysanaya danaha xafiiska.
t. In la ilaaliyo go’aanka iyo cadaymaha xafiiska muddada xafiiska
dawladu uu xidhiidhka la samaynayo qandaraaslaha si loo meel-mariyo
heeshiiska.
j. Waa in aan cid kale loo gudbin natiijada, cadaymaha iyo qiimaynta
tartameyaasha ka hor inta aanu xafiiska shacinin.
35. Anshaxa Laga Doonayo /Laga Filaayo Tartameyaasha
Iyadoo ay sidooda yihiin arrimaha lagu xusay qodobka 24 farqadiisa 2 ee
bayaanka, ayaa tartame kastaa oo ka qayb-qaata libka dawlada looga bahaan-
yahay in ay raacaan maba’dida anshaxa ee hoos ku xusan:-
b. Tartame ama qandaraasle kastaa shaqaale ama masuul xafiis
dawladeed oo si toosa ama si dadban uga hawl-gala shaqada libka
dawlada, ma’aha inuu siiyo isaga ama u mariyo cid sedeexaad
hadiyadaha lagu xusay qodobka 24 farqadiisa 2 ee bayaanka.
101
t. tartame ama qaadaraasle kasta waa inuu xafiiska dawlada u sheegaa
cadaymaha uu ogg-yahay ee uu is leeyahay waxbay ka tari karaan
wakhtiga uu xafiiska dawladu ka go’aan gaadhayo meel-marinta
libka ama maamulka heeshiiska.
j. Xafiiska dawladu meel-marinta shaqada libka ee uu sameeyo looma
baahna in shaqaalaha ka hawlgala qaybta inta uu tartame kale wada-
hadal la yeesho uu siiyo xogta qiimaha, cadaymo dhaawacaya
danaha xafiiska ama uu isku dayo in tartanka kaga qayb-galo
dukumenti cid kale.
x. in loo gudbiyo cidda ay khusayso ficilada muusuq-maasuqa ah ee la
doonayo in lagu kaco muddada meel-marinta libka dawlada iyo in
aan taageero loo noqonin hawlaha musuq-maasuqa la xidhiidha.
Qaybta 10 aad Gudiga hubinta iyo ka go’aan gaadhista cabashooyinka ka
dhanka ah hirgalinta iibka dawlada
36. magacaabista iyo mudada shaqo ee xubnaha gudiga
b- Wasiirku wuxuu baadhaa go’aana ka gaadhaa cabashooyinka ka dhanka
ah meel-marinta iibka dawlada ee soo gudbiyaan taratamayaashu ama
qandaraaslayaashu. Xubnaha gudiguna waxay ka kooban yihiinsida tan:-
-Xubin ka socda wasaarada maaliyada iyo horumarinta
dhaqaalaha...sh/gudoon
-wakiilka golaha ganacsiga…………………………………………… xubin
-xubin laga soo xulo xafiisyada dawlada…………………………….. xubin
-wakiilka ha’yadaha horumarinta……………………………………. Xubin
-wakiilka wakaalda iibka iyo maamulka hantida dawlada………..… xubin.
102
Guud ahaan waxaa la magacaabi shan xubnood oo gudiga boordhiga ka tirsan
iyo xubina oo khabiira oo aan cod lahayn oo ka socda wakaalada islamarkaana
u ah xoghayn iyo ka dhaadhiciye/fahansiiye.
t- Xubnaha gudigu inta badan go’aanada waxay ku gaadhaan qaab heshiis
wada jir ah laakiin marka ay muhiim noqoto waxaa lagu go’aan gaadho
cod hal dheeri ah, marka codka xubnaha gudigu uu noqdo mid isku mid
ah shir-gudoonku dhanaka uu u codeeyo ayaa go’aankooda la raaci.
j- Mudada shaqo ee gudigu waa sedex sano, habase ahaatee, iyadoo laga
duulayo waxqabadkooda iyo anshaxooda ayaa la kordhin karaa mudo
xileedka gudiga.
x- Xubnaha oo loo magacaabayo waa inay yihiin xubno aqoon waayo-
argnimo dheeriya u leh shaqada iibka iyo maamulka hantida dawlada
islamarkaana anshax iyo asluub wanaagsan leh.
37. Shirka Gudiga Boordhiga
b- Xubnaha gudigu si ay shaqadooda u gutaan ayaa hadba sida ay baahidu
tahay todobaadkiiba hal maalin ayay shir yeelan doonaan, haddii loo
baahdo waxay go’aamin karaan maalin kale inay shir yeeshaan.
t-Shirka gudigu wuxuu qabsoomi karaa marka ay joogaan in ka badan laba
meeloodaw meel xubnaha gudigu.
j- Markuu shir-gudoonku si lama filaan ah shirka uga maqan yahay,
waxay xubnaha gudigu si ku meel gaadha iskaga dhex-dooran shir gudoon
ku meel gaadha,
103
38. ka bixida xubinimada gudiga
Xubnaha gudigu laga bilaabo shir gudoonka waxay waqti kasta u gudbisan
karaan wasiirka codsiga ka bixida xubinimada gudiga marka uu u ogolaadana
way ka bixi xubinimad.
39. KA CAYDHINTA XUBINIMADA
Wasiirku wuxu xubinka guuddiga boodhiga kaga caydhin kara xubinimadiisa
mid ka mida sababahan hoos ku xusan:-
b. Marka uu xilkisa u gudan kariwayo dhibaato la xidhiidha xaga
maskaxda ama muuqalka.
t. Marka maxkamadi ku xukunto dambiilanimo.
j. Marka lagu helo anshax xumo ama asluub daro.
x. Marka uu bilaa sabab kaga maqnado sedex shir oo isku xiga.
40. Cadaynta Danaysiga Gaarka ah
Xubin kasta oo ka mida guddiga boordhigi waa inuu guddiga u sheega oo u
isaga leftiisu isfaashiliya marka uu xidhiidh toos ama an toos ahayn la
leeyahay cidda cabanaysa ama libka cabashadu ka dhanka tahay.
41. Xilka Guddiga Boordhiga
Mada oo uu xilka guuddiga boordhiga uu kamid yahay xulashada tartamaha
ku guulystay tarjanka ama arrimaha la xidhiidha soo sarista go’anada heeshiis
sexee xida ayaa waxa kale oo uu leeyahay xilkan hoos ku xusan:-
104
b. Wuxu amara in ay soo guudbiyan xafiiska dawlada ama
waratamuhu cadaymaha dukumentiyada cabashooynku ka
dhanka tartame ama qandarask kasta ama xafiis dawladeed kasta
oo fuliyay wax sharaiga kabaxsan ama libka an si saxa uu fulinin
ama isku dhae danay si dhaudh ama arrimo muusug maasuq lagu
talabsado
t. Waxaa xafiiska dawlada uu dira wargalin qorala oo uu ugu
sheegayo in ayna falaabo kale ku dhaqagin ieela inta arrinta laga
goan gadhayo
j. Wuxu suro galiya in cadashada lasoo guudbiyay ay wakaladu ama
khabiirada kale ay ku soo saameeyan badhis farsamo islamarkana
ay sarbixin soo guudbiyan
x- Wuxuu saro galiya in la xullo markhatiyasha iyo in la dhanyo
markhatiyasha mocidda kale uu khuseyo libku
Kh. Wuxuu amar ku siiya xafiiska dawlada in ay si haboon uu meel
manso shaqooynka ku qeexan bayaanka libka iyo maamulka
hantidada dawlada.
d. Wuxu suro galiya in dhaman ama wax kabadh koobi laga reedo
talabooynki ama goanada shaui darada ee xafiiska dawlada uu ku
kacay (sameeyay)
r. Wuxuu buuriya cadashada qandaraaslaha ama tartamaha marka uu
arki wayo mae ful
105
c. Wuxuu buriya cabashada la soo guudbiyo 5 cisho oo malin shaqa
kadib marka xafiiska uu jawaabta ka bixiyo cabashada ama hadi
ay cabashadu marka horaba ayna soo arin loo guudhin xafiiska.
42. Waajibaadka Guuddiga Boodhiga
Guuddiga boodhign fulinay shaqooynkisa wuxuu leeyahay waajibaadka hoos
ku xusan:-
b. Wuxuu cabashada kaqabta tartamaha ama qaadaraaskha
t. Wuxuu badha cabashoynka u boodhiga uu guudhiyan tartamuhu
ama qaadaraasluhu xafaska dawlada cabashodi loo kecney marka
uu ka jawaab bixiyay muddo 5 maalmood oo shaqo ama hadiuu
xafiiska dahiyay jawaabta cabashado maalinta cadashadu
xafiiska loo guudbiyay maalinta lo seisho ee ka danbaysa
guudaheeda in ay tahay ay uu hubiya
j. Marka uu aggado in cabashada lagu soo guudbiyay wakhtiga iyo
xaladi ku haboonayd wuxuu xafiiska loo guudbiyey cabashada
marka uu gadhsiyo in cabashadu ay wakhtigeed iyo xelod in timi
wuxuu xafiiska ugudbinaya warqad qorala oo uu sheegayo in
lasoo guudbiyo dukmentiyada iyo warbixinada xidhiishka la leh
shaqooynka libka sido kale arrinta in una talabo kale qadin.
x. Wuxuu daba gala in xafiiska loo guudbiyay warqadu uu soo
guudbiyay dukumantiyad , cadaymihi iyo warbixinadi lagu
fuliyay shaqada libka.
kh. Wuxuu kadib marka uu baadho go’aan ka gaadha cabashooyinka
xafiisku isku soo dubariday,jawaabaha xafiiska laga
siiyey ,cadeymahooda ,dukumintiyadda iyo qoraaladu sida ay uu
waafaqsan yihiin shaciga iibka dawlada
d. Waxay suura geliyaan in go’aanka loo gudbiyo cidda uu khuseeyo
r. Wuxuu warbixinta wax-qabadka uu gudbiyaa wasiirka
106
QAYBTA 11 aad Nidaamka lagu eego cabashooyinka loo gudbiyo
madax xafiiska ama gudiga boordhiga
43-madaxa xafiiska ama guddiga boordhiga
Iyadoo ay sidooda yihiin, arrimaha ku xusan Qodobka 42 ee Awaamiirta ayaa
xafiiska dawalada ee tartanka soo dhejiyey ,marka aan si haboon loo meel
marin arimaha lagu xeeriyey bayaanka iyo Awaamiirtaniba isla markaana ay
dhibaato ama khasare ka soo gaadho ama wey I soo gaadh karta uu leeyahay
tartame ama qandaraasle wuxuu madaxa xafiiska ama xafiiska gudiga
boordhiga uu gudbin karaa cabashada uu ku cabanayo eeah,in dib loogu celiyo
tartankii ama in loo baadho nidaam geedi socodka
44-Xaalada an la soo gudbin Karin cabasho
Sababahan hoos kuxusan awgeed cabasho lama soo gudbin karo
b- Xulashada qaababka iibka ee la sameeyey iyada laga duulayo
shuruudaha ku xusan bayaanka iibka iyo maamulka hantida
dawlada
t. Xulashada qandaraaslayasha tartanka libka xadidan iyo lbka
qliimo sheegta lagu meel mariyo ama shurudaha tartanka
qandaraaskyasha ee horay loogu xeeriyay dukumantiga tartanka.
j. Hab wafaqsaan qodobka 17 ee bayaanka iyo qodobka 16.20.1 ee
awaamiirtan, mudnanta gaarka ee la siiyay wax soo saarka iyo
shaqooyinka hawlaha dhismaha ee qandaraasleyasha dalka
guuddihisu (wadani) ku hawlan yihin.
107
x. Go’anka lagu buriyay tartanka, dukumtiga tartanka, ama qiimo
sheegta sida ku xusan qodobka 22aad ee bayanka.
Kh. Kadib marka ay dhafto 5 malmood oo maalmaha shaqada ah
maalinti uu xafiiska wargaliyay natijada qiimaynta ama laga
billabo maalinta uu qoraal ahaan uu guudbiyay go’ankii
cobashada
d. Ka dib marka la sexeexo heeshiiska islamarkaan ay dhafto 5th
maalmood oo ahayd muddadi loo qabtay cabashada in ay ku
keenan xafiiska sida ku xusan qodobka 22th farqadisa 3 ee
bayaanka iyo qodobka 45 th fargadisa 1 xarafkisa B ee
awaamirtan.
45 Nidamka Loo Baadho Cabashooyinka Loo Gudbiyo Madaxa
Xafiiska
45.1 Heshiiska iibka Inta Aan La Sexeexinb. Xafiiska dawlada ee soo saaray tartanku, laga billabo maalinta uu
tartanka ama natijadii cadashada uu u sheegay qandaraasleyaasha
waa inuu sugaa muddo 5 maalmood oo maalmaha shaqada ah si
ay u keensadaan cabashooyinka ay qabaan.
t. Qandaraaslaha ama keenaha qaba in ay cadaalad darro ku
dhacday ama dhibato soo gaadhay muddadi lagu jiray meel-
marinta libka waa in laga billabo maalinti uu oggaday ama ahayd
inuu oggado go’aankii ku dhaliyay in uu cabashada soo
guudbisto, ayaa waxaa looga baahan-yahay in uu muddo 5
maalmood gudahood ugu gudbiyo cabashadiisa madaxa xafiiska
soo dhajiyay tartanka .sidoo kale cabashooyinka xafiiska loo soo
108
gudbiyo wakhtigaa wax ka danbeeya ma laha wax-garawshiiyo
ah.
j. Haddii tartamaha ama qandaraaslaha soo gudbiyay cabashada iyo
xafiiska dawlada ee tartanka soo dhajiyay ay ku heeshiin kari
waayaan waa in sida ku xusan qodobka 66 farqadisa 3 ee
bayaanka uu madaxa xafiiska dawladu muddo 10 cisho ah kaga
go’aan gaadha cabashada loo soo guudbiyay.
x. Xafiiska dawladu waa in uu muddo 5 maalmood gudahood u
gudbiyaa nuqulka go’aankii laga gaadhay cabashada ay soo
gudbiyeen tartamahu ama qandaraasluhu.
45.1 Laba Bushkhadod Tartanka Lagu Soo Gudbiyay Iyado arrimaha kor lagu xeeriyay ay sidooda yihiin, ayaa marka la suuro-
galiyo in qandaraaslayaashu dukumentiga farsamo iyo qiimaha tartanka ay
ku soo guudbiyan labo bushkhadod oo kale duwan.
b. Xafiiska dawladu waa in uu dhamman qandarasleyaasha ka soo
qayb-galay tartanka uu wakhti isku mida qoraal ku wargaliyaa
natijada qiimaynta farsamo.
t. Xafiiska dawladu waa in uu warqada wargalinta natiijada
qiimaynta farsamo uu raaciyaa qadaraaslayaasha in ay muddo 5
maalmood gudahooda ay ku soo gudbin karaan wixii cabasho ah
ee la xidhiidha in qiimanytii farsamo aan la waafajinin nidaamkii
qiimayneed ee uu xeeriyay bayaanka iibku, Awaamiirta
hirgalintu iyo dukumentiga tartankuba.
j. Qadaraasluhu marka uu oggaado in go’aanka masuulka xafiisku uu
ka gaadhay cabashada la xidhiidha qiimaynta farsamo ,ayna ku
109
salaysnayn bayaanka iibka,awaamiirta hirgalinta iibka iyo
dukumentiga tar tanka, wuxuu muddo 5 maalmood oo maalmaha
shaqada gudahooda uu u gudbin kara cabasho gudiga boordhiga.
x. Xafiiska dawlada wuxuu furi karaa bushkhada ay ku jiran qiimaha
tartanka 5 maalmood ka dib maalinta uu qondaraaslayaasha uu
wargaliyay natijadii qiimaynta farsamo. habase ahaate, marka
natiijada qiimaynta farsamo laga qaato cabasho wakhtigii ku
haboonaa islamarkaana lagu qanci waayo go’anka uu ka gadhay
masuulka xafiisku ka dibna cabasho loo gudbiyay gudiga
boordhaga ilaa gudiga boordhigu ka soo sarayo go’aanka ugu
danbeeya cabashada lama furi karo bushkhadaha ay ku jiran
qiimaha tartanku.
45.3 lib kasta oo ay cabasho ka timaado waxa lagu baadhi qaab wafaqsan
arrimaha lagu xeeriyay dukumentiga tartanka, bayaanka iyo awaamiirta
oo keliya.
46. Xayiraada Meel-Marinta iibka Ee Ay Xafaiisyada Dawladu Sameeyaan
b. Xafiiska dawlada ee tartanka soo saaray marka uu xaqiijiyo in cabashada
lagu soo gudbiyay muddada lagu xusan qodobka 45 xarafkiisa “T” ee kor ku
dhigan wuxuu xayiri tartanka ilaa go’aan laga gaadhayo cabashada.
t. Waxaa loo bahan-yahay in la hayo oo la xafido go’aan kasta oo uu
gaadho xafiisku iyo sida kale sababaha go’aanka iyo xaaladaha kale ee
muujinaya nidamka libka.
110
47.Nidamka Loo Guudbiyo Loona Badha Cabashooynka Xafiiska Boordhiga
b. Sida ku xusan qodobka 66 farqadisa 3, masuulka xafiiska
dawladu laga billabo maalintii loo soo gudbiyay cabashada
haddii uu kaga go’aan gaadhi waayo muddo 10 cisho ah ama
lagu qanci waayo go’aanka uu ka gaadhay cabashada, ayaa waxa
ilaa maalinta u danbaysa muddadii 5 maalmood ahayd ee loogu
talagalay in ciddii ku qanci wayda go’aanka masuulka xafiisku
gaadho ay xafiiska boordhiga uu gudbin karaan cabashadooda
xafiiska boordhiga.
t. Tartamuhu ama qandaraasluhu marka uu cabashada uu
gudbinaayo xafiiska boordhiga waa in uu warqada cabashada ugu
lifaqaa nuqulka cabashadii hore ee uu xafiiska u gudbiyay, haddii
uu xafiisku go’aan ka gaadhay cabashada go’aankii laftiisa,
nuxurka cabashada iyo cadaymaha kale ee xidhiidhka la leh
cabashada.
j. Xafiiska boordhiga marka ay gaadho cabashadu, ka dibna uu
xaqiijiyo in cabashada horay loo geeyay xafiiska, wuxuu xafiiska
ka dalbi cadaymaha iyo qaraarada la xidhiidha cabashada la soo
gudbiyay, inuu ku soo gudbiyo muddo 5 maalmooda gudahooda,
sidoo kale wuxuu ku amri xafiiska illaa go’aan laga soo saarayo
cabashada inuuna wax talaabo ah oo la xidhiidha arrimaha libka
uuna ku dhaqaaqin.
x. Xafiiska dawlada ee cabashadu ka dhanka tahay, waa inuu ku soo
gudbiyo dukumentiga laga dalbaday muddo 5 maalmood
guuddahooda.
111
kh. Boordhigu cabashada ka timaada libkasta wuxuu ku samayn
baadhitaan islamarkaana uu go’aan ka gaadhaa isagoo ka duulaya
xafiiska dukumentiga tartanka ee u uu soo diyaariyay tartanka,
bayaanka libka, awaamiirta iyo hadba sida loogu baahdo
warbixintii qiimaynta tartanka dukumentiyada tartanka ee uu
qandarasluhu soo gudbiyay iyo dukmuentiyada kale ee
xidhiidhka la leh iibka.
d. Boordhigu dukumantiga qaab wafaqsan qodobka 47 xarafkiisa
“X” loogu soo gudbiyo ka dib marka uu baadhista loo baahan-
yahay ku sameeyo wuxuu muddo 15 maalmood gudahooda
go’aan ku siiyaa tartamaha ama qaadaraaslaha cabashada soo
gudbiyay iyo xafiiska laftiisaba.
r. Xafiiska boordhigu waa in uu go’aanka boordhigu soo saaray
nuqulkiisa uu islamarkaaba u gudbiyo keenaha ama
qandaraaslaha cabashada soo gudbiyay iyo xafiiska dawlada ee
cabashadu ka dhanka tahay.
Qaybta 12 aad Nidamka lagu Eego warbixinta danbiilenimo ee loo gudbiyo BoFED
48. Soo gudbinta warbixinta danbiilenimo iyo nidamka hir- galinta baadhistaXafiiska Maaliyadda & Horumarinta deegaanku iyadoo ka duulaysa qodobka
68 ee bayaanka ayay baadhitan ku samayn islamarkana go’aan ka soo saari
warbixinada danbilenimo ee uu xafiiska dawladu ka soo gudbiyay
qadaraasleyaasha ama keenayaasha.
48.1 Xafiis kastoo dawladeedi qandarasle (keene) kasta oo ka qayb-qaatay
libka dawlada oo sii ka baxsan nidamka sharciga libka uu ka qayb-qatay uu
dhigayo islamarkaana ku talaabsaday oggolaana waayay lnuu fuliyo
112
heeshiiska, wax isdaba mariyay, soo gudbiyay dukumenti been abuura,
wax iswaydaariyay, ku talaabsaday ficilo musuq masuuq, iyo/ama la
xaqiijiyay in uu khasare ka soo gaadhay fulin la’anta wajibaadyadii
heeshiska u yaalay, marka la xaqiijiyo danbiluhu in uu fuliyay arrimahaas
waxa warbixin danbilenimo loo gudbin karaa wakaalada.
48.2 Xafiiska dawlada marka uu qandaraaslaha ama keenaha uu warbixinta
danbilenimo uu gudbinayo wakaalada, waxa loo baahan-yahay in uu
raaciyo cadaymo muujinaya nuxurka cabashada, nuqulada dukumantiyada
libka lagu fuliyay iyo cadaymaha kale ee wax ka tari kara (gacan kagaysan
kara) hawsha ama shaqada baadhista.
48.3 Wakaaladu qandaraasle ama keene kasta oo laga soo gudbiyay
warbixinta danbilenimo ayaa isaago qeexaya nuxurka warbixinta uu gudbin
qandaraaslaha ama keenaha, si uu isaguna u soo dhaweeyo wixii cadaymo
iyo faah-faahina ee u hayo uguna soo gudbiyo wakaalada muddo 5 maal
mood gudahooda.
48.4 Marka ay soo gaadhaan wakaalada cadaymaha iyo qoraalda ay u soo
gudbiyaan xafiiska dawladu, iyoi sidoo kale qandaraasluhu ama keenaha,
ayaya iyadoo ka duulaysa arimaha ku xusan bayaanka, awaamiirtan,
dukumentiga tartanka iyo heshiiska iibka, baadhitaan ku samayn warbixinta
dambiilanimo ee loo soo gudbiyay ka dibna waxay go’aan kaga gaaadhi
mudo 15 maalmooda oo maalmaha shaqada laga bilaabo maalinta ay soo
gudbiyaan warbixinta islamarkaana waxay qoraal ugu gudbin go’aaanka
xafiiskii warbixinta dambiilanimada soo gudbiyay iyo qandaraaslihii ama
keenaha laga soo gudbiyay warbixinta iyo sidoo kale hadba cidda kale ee
ay khusayso.
48.5 Iyadoo uu sidiisa yahay ganaaxa uu gaadho xafiiska Maaliyadda &
Horumarinta deegaanku ee ku cad qodobka 68aad farqadiisa 5aad ee
113
bayaanka, ayaa wuxuu gaadhi karaa mid ka mid ah ganaaxyadan ku
xusan qodob hoosaaadyadan hoos ku xusan 48.5.1, 48.5.2 ama 48.5.3.
48.5.1 Qandaraasle ama keene kasta oo si ula kaca u khalkhaliya
natiijada qiimaynta iibka ama badala qaab socodka taratanka ama la
xaqiijiyo inuu fuliyay mudada hirgalinta heshiiska arimahan hoos ku
xusan, waxaa hadba iyada oo xaalda lagu xisaabtamayo ayaa mudo aan
ka yarayn laba sano ama mudo aan cayinayn laga joojin inuu ka qayb
galo tartanka iibka dawlada.
b- Marka lagu cadeeyo inuu ku talaabsaday ficilo musuqmaasuqa
taas oo ah inuu laaluush ama balanqaad ama u bixiyay arin qiimo
leh, siiyay khabiirka ama masuulka ku hawlan shaqada iibka.
t- Marka la ogaado in inuu sameeyay khiyaamo taas oo ah inuu soo
gudbiyay been abuura ama dukumenti aan sharci ahayn ama
marka la ogaado inuu ka qayb galay tartan kale isagoo ayna ka
dhamaanin mudadii xayiraada ee lagu sameeyay ama uu soo
gudbiyay alaab ama adeeg ama shaqo dhismo ama adeega la
talinta oo ahayn midkii dhabta ahaa ama si ka baxsan heshiiskii u
keeno mid ka tayo yar midkii heshiiska lagula galay.
j- Marka la xaqiijiyo in qandaraaslayaal uu kula heshiiyay inay
gudbiyaan qiime go’an taas wax u dhimaysa faa’iidada xafiiska
iyo tartamayaasha kale ay ka heli lahaayeen tartanka xorta ah.
x- Ka dib marka la xaqiijiyo inuu la heshiiyay masuuliyiinta
iyo shaqaalaha xafiiska oo keenay alaab ama adeega la talineed
ama shaqo dhismo oo aan ahayn arimihii lagula heshiiyay.
114
kh- Marka la ogaado inuu khatar galiyay ama waxyeelayay
ama uu cabsi galiyay khabiirka ama masuulka ka shaqeeya
shaqada iibka.
d- Marka la ogaado inuu fuliyay dambi kale oo ganaax lagu
mutaysan karo isagoo ku jiro labadii sano ee wakaaladu hore ugu
ganaaxday.
48.5.2. Qandaraasle ama keene kasta oo la xaqiijiyo inuu fuliyay(ku
kacay) arimahan hoos ku xusan ayaa haba iyadoo laga duulayo culayska
danbiga ayaa mudo aan ka yarayn lix bilood ama aan ka badnayn laba
sano laga joojin qandaraaslaha ama keenaha inuu ka qayb galo tartanka
iibka dawlada.
b- Marka qaab ku salaysan heshiiskii uu galay ee keenista ama
adeega la talinta ama shaqadii dhismaha u dhamays tiri waayo
ama uu dhexda ku joojiyo ka dibna arintaasi ay xafgiiska u
keento khasaare lacageed ama dhaawac u gaysato shaqada ama
dhaawacdo danaha xafiiska.
t- Ka dib markuu sababo In xafiiska uu ku yimaado khasaare ama
dib u dhac xaga shaqada islamarkaana uu saxeexi waayo
heshiiska maadaama uu yahay qandaraaslahii ku guulaystay
tartanka.
j- Marka uu yahay mid hadda ka hor danbigii uu galay
wakaalada ay digniin ku siisay islamarkaan warbixinta la soo
gudbiyay ay tilmaamayso inuu fuliyay danbi kale oo la xidhiidha
meelmarinta iibka kaasoo lagu mutaysanayo digniin.
48.5.3. Qandaraasle ama keene kasta oo ku taalabsada danbiyadan hoos
ku xusan waxaa la siin karaa digniin qoraala.
115
b- Marka uu sababo in xafiiska ay ku timaado dhibaato ka dib
marka uu raajiyo ama dib uga dhaco mudadii lagu heshiiyay inuu
keeno soo dejinta ama adeega la talinta ama shaqada dhismaha.
t- Marka uu xafiisku ka codsado inuu soo gubiyo qiime sheegta
lagu fuliyo iibka ka dibna uu ogolaan waayo ama uu diido.
48.5.4. Go’aanka uu Xafiiska Maaliyadda & Horumarinta Dhaqaalaha
deegaanku ku gaadho qaab waafaqsan qodobka 48.5.1 iyo 48.5.2,
waxay u gudbin nuqulka go’aanka dhamaan xafiisyada federaalka,
jaamacadaha, kuliyadaha iyo machadyada federaalka ee ku yaala
deegaanada iyo sidoo kale dawlad deegaanada iyo maamulada
magaaloooyinka waxaa kaloo lagu baahin ciwaanka wakaalada.
48.5.5. Iyadoo uu sidiisa yahay go’aanka wakaaldu ku go’aamiso qaabka
kor ku xusan ayaa waxaa lagu waydiin karaa hab waafaqsan heshiiska
iibka iyo sharciyada kale ku haboon, khasaaraha ka yimaada ay
sababaan qandaraaslayaashu iyo keenayaashu.
49 Dhibaato Awoodiisa ka baxsan 49.1. Waxaa la odhan karaa dhibaato awoodiisa ka baxsan ayaa dhacday
marka arin lama filaan ahi ay keenaha u diido inuu fuliyo
waajibaadyadii ku xusnaa heshiiska.
49.2. Waxaa la odhan karaa waa dhibaato awoodiisa ka baxsan marka mid ka
mid ah sababaha hoos ku xusan ay dhacaan:-
b- Marka ay dawladu joojiso inaan heshiiska la fulin.
t- Marka ay dhacaan arimo la xidhiidho masiibooyin dabiici ahi
sida dhul-gariir, danab, daadad, iyo arimo la midka ah.
j- Marka uu dhaco dagaal dibada ah ama gudaha ahi.
116
x- Marka uu dhinto ciddii heshiiska gashay ama si aan la filaynin
xanuun ugu yimaado.
Kh- Marka ay dhacaan arimaha awoodiisa ka baxsan ee lagu
faahfaahiyay xeerka madaniga ee itoobiya.
49.3. Haddii aanay heshiiska ku jirin eray si cad uga sii horjeeda arimahan
hoos ku xusani loo ma arki karo dhibaato awoodiisa ka baxsan:-
b- Marka warshada heshiiska lagashay ama laan ka mida
xafiiska hawsha lagu fulinayo ay shaqaaluhu shaqo joojin
sameeyaan ama xafiiskii la xidho.
t- Haddii uu qaaliyooobva ama hoos u dhaco qiimihii qalabka
shaqada heshiiska lagu fulinayay.
j- Haddii la soo saaro sharci culays saaray kharashka meelmarinta
waajibaadyada heshiiska.
50 - Cabashada oo Maxkamad lagu eego Iyagoo ka duulaya qodobka 45, 47, iyo 48 ee kor ku xusan go’aanka u gaadho
xafiisku, boordhigu ama wakaaladu tartamaha, qandaraaslaha ama keenaha ku
qanci waaya wuxuu xaq u leeyahay inuu cabashadiisa u gaysto m,axkamada
awooda u leh ee ay arintu khusayso.
Qaybta 13 aad Awaamiirta la Nasakhay iyo Mudada Dhaqan- galka Awaamiirtan
51. Awaamiirta la Nasakhay Awaamiirtan waxaa lagu nasakhay awaamiirtii fulinta iibka iyo wax ka
badalkii lagu sameeyay ee ay soo saartay wasaarada maaliyada iyo
horumarinta dhaqaaluhu ee soo baxday bishhii____ ee sanadkii_______
117
52. Mudada Dhaqan-galka Awaamiirtan waxay dhaqan-gali laga bilaabo 1/bisha sane 2002 T.I.
Jigjiga, Nahase 12/2002
Cumar Xaaji Ibraahim
Madax Xafiiseedka maaliyada iyo horumarinta dhaqaalaha
118
