T.C. ANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS AVRUPA BRL VE ULUSLARARASI

EKONOMK LKLER (HUKUK) ANA BLM DALI

AVRUPA BRL VATANDALII KAVRAMI VE

GELM SREC

Yksek Lisans Tezi

Semra EREN SAYLAN

Tez Danman

Prof.Dr.Turul ARAT

Ankara 2007

T.C. ANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS AVRUPA BRL VE ULUSLARARASI

EKONOMK LKLER (HUKUK) ANA BLM DALI

AVRUPA BRL VATANDALII KAVRAMI VE

GELM SREC

Yksek Lisans Tezi

Semra EREN SAYLAN

Ankara - 2007

ZET

AB geliim srecinin balangcndaki uygulamalar, bireyi sadece

ekonomiye olan katklar ile ele almtr. Ancak, Avrupa siyasi birliinin Avrupa

halklarnn aktif katlm olmadan gerekletirilemeyeceinin farkedilmesiyle,

Avrupa halklar arasnda daha sk bir birliin temellerini atma ynnde yeni

politikalar hayata geirilmeye balanmtr. Birlik vatandalna ilikin ilk

kaynaklar, 1970lerin bandaki Konsey kararlarna dayanmakta ise de, zellikle

Avrupa Topluluklar Adalet Divannn etkili itihatlar ile kavrama aklk

getirilmeye balanmtr. 1980li yllarda, Birlik vatandalnn ieriinin

oluturulmas almalar hz kazanm, sadece bu kavrama zg birtakm

haklarn dzenlenmesi fikri ortaya atlmtr. Bu alandaki dnm noktas ise,

1 Kasm 1993 tarihinde yrrle giren Maastricht Antlamasdr. Sz konusu

Antlama, daha nce Toplulukta var olmam bir ekilde ilk kez ye devlet

vatandalar ile Birlik arasnda dorudan bir hukuki ba yaratmtr. Birlik

vatandal kavram, klasik vatandalk kavramndan tmyle farkldr. Birlik

vatandal, bir ye devletin vatanda olma kouluna balandndan,

vatandaln kazanlmas, kaybedilmesi gibi durumlar ye devletlerin ulusal

dzenlemelerine braklm; bylece, zel ve ikincil nitelikli bir yap

ngrlmtr. erik itibariyle Birlik vatandal; serbest dolam ve ikamet,

AP seimlerinde ve yerel seimlerde seme ve seilme, APna dileke verme

ve Ombudsmana bavuru, diplomatik korumadan yararlanma haklarndan

olumaktadr. Belirtilen bu haklara ilikin olarak da, Topluluk hukukunun birincil

ve ikincil kaynaklarnda eitli dzenlemeler yaplmtr. Avrupa btnleme

sreci ierisinde nispeten yeni bir kavram olarak ortaya kan Birlik vatandal

kavram, ABnin geleceini belirleyen anahtar politikalardan biri haline gelmitir.

Zira demokratik ve dengeli bir Avrupann oluturulmas, AB kurumlarnn

olduu kadar, Birlik vatandalarnn da srece dorudan katlmn zorunlu

klmaktadr. Bu balamda, Birlik vatandalnn geleceinin, Avrupa

btnleme srecine bal olduunu sylemek yanl olmayacaktr.

ABSTRACT

The initial applications concerning the process of development in the EU

considers the individual regarding only his contributions to the economy.

However, after it has been realized that the European political union cannot be

achieved without the active participation of the European communities, new

policies on founding a close union between the European communities have

been started to be implemented. Although the primary sources concerning

Union citizenship take their bases from the Council decision in the early 1970s,

the concept has started to be clarified with especially the effective case laws of

the European Court of Justice. In the 1980s, studies on establishing the content

of the Union citizenship have gained pace and the idea of regulating certain

rights unique only to this concept has been introduced. The turning point in

this field has been the Treaty of Maastricht, entered into force on November 1,

1993. The agreement has established, for the first time, a direct political link

between the member state citizens and the Union in such a way that never

existed before. The concept of Union citizenship is totally different from that of

citizenship in the classical sense. Because the idea of Union citizenship has

been linked to the pre-requisite of being a citizen of a member state, the issues

of gaining or losing citizenship have been left out to be nationally regulated by

the member states; thus, a special and secondary structure has been

envisaged. In terms of content, Union citizenship comprises the right to free

movement and settlement, the right to vote and to be elected in the local and

the EU Parliament elections, the right of petition to the EU Parliament, the right

to apply to the Ombudsman and the right to benefit from diplomatic protection.

Certain regulations have been implemented concerning the primary and

secondary Union sources regarding these rights. The concept of Union

citizenship, emerging as a relatively new idea in the process of EU integration,

has been a key policy in determining the future of the EU, inasmuch as the

establishment of a democratic and uniform Europe necessitates the direct

participation of the Union citizens, as well as the EU institutions, in the process.

In this context, it would not be wrong to comment that the future of Union

citizenship depends on the European integration process.

AVRUPA BRL VATANDALII KAVRAMI ve GELM SREC

ZET

ABSTRACT

NDEKLER

KISALTMALAR LSTES

GR 1

BRNC BLM

KLASK VATANDALIK KAVRAMI KARISINDA AVRUPA BRL VATANDALIININ ZELLKLER VE TARHSEL GELM

I. KLASK VATANDALIK KAVRAMI

A. Vatandalk Kavram 3

1. Genel Olarak 3

2. Terim Sorunu 6

B. Vatandalk Hukukunun Genel Esaslar 8

C. Vatandalk Hukukunun Nitelii 12

II. AVRUPA BRL VATANDALIININ TARHSEL GELM

A. Genel Olarak 14

B. Entegrasyon Sreci inde Birlik Vatandal Kavramnn Geliimi ve

Hukuki Temelleri 15

1. Maastricht Antlamas ncesi Gelimeler 18

a. Birlik Vatandal Kavramnn 1970-1980 Dneminde Geliimi 19

b. Birlik Vatandal Kavramnn 1980-1990 Dneminde Geliimi 25

2. Maastricht Sreci 33

a. Martin Raporu 34

b. Dublin Zirvesi spanyol Heyetinin Teklifi 35

c. Maastricht Antlamas 39

(1) Birlik Vatandal Kavram 39

(2) Birlik Vatandalna likin Hkmler 42

3. Maastricht Antlamas Sonrasndaki Gelimeler 45

a. Danimarka Sorunu 45

b. Bindi ve Imbeni Raporlar 47

i

c. Veil Grubu Raporu 48

d. Amsterdam Antlamas 52

e. Avrupa Birlii Temel Haklar art 55

C. Avrupa Birlii Anayasas Antlamas 60

III. AVRUPA BRL VATANDALIININ HUKUK NTEL VE KAPSAMI

A. Birlik Vatandal 64

1. Birlik Vatandalna likin Temel Yaklamlar 65

2. Birlik Vatandal Tanm 67

B. Birlik Vatandalnn Nitelikleri 68

1. Birlik Vatandalnn Bamll lkesi 68

2. Birlik Vatandalnn Tamamlayc Nitelii 69

3. Birlik Vatandalnn kincil Nitelii 70

4. Birlik Vatandalnn Yeni Bir Hak ve Ykmllkler Kategorisi Ortaya

karma Nitelii 70

5. Birlik Vatandalnn Sui Generis Nitelii 72

C. Birlik Vatandal le Klasik Vatandalk Kavram Arasndaki Farklar 73

KNC BLM

AVRUPA BRL VATANDALIININ ER VE GELECE

I. AVRUPA BRL VATANDALII KAVRAMININ ER

A. Serbest Dolam ve kamet Hakk 81

1. Serbest Dolam ve kamet Hakknn Geliimi 83

2. Serbest Dolam ve kamet Hakkna likin Hukuki Dzenlemeler 84

a. AT Antlamasnn Konuya likin Hkmleri 84

(1) AT Antlamasnn (18) inci Madde Hkm 84

(2) AT Antlamasnn (14) nc Madde Hkm 88

(3) AT Antlamasnn Kiilerin Serbest Dolamna likin Hkmleri 90

b. AB kincil Mevzuatndaki Dzenlemeler 96

3. Serbest Dolam ve Yerleme Hakkna Getirilen Snrlamalar 102

a. Kamu Hizmeti (Grevi) stisnas 102

b. Kamu Dzeni, Kamu Gvenlii ve Kamu Sal stisnas 104

ii

B. Avrupa Parlamentosu Seimleri le Yerel Seimlerde Seme ve Seilme Hakk 108

1. Avrupa Parlamentosu Seimleri le Yerel Seimlerde Seme ve

Seilme Hakkna likin Hukuki Dzenlemeler 110

a. AT Antlamasnn (19) uncu Madde Hkm 110

b. AB kincil Mevzuatndaki Dzenlemeler 113

(1) Avrupa Parlamentosu Seimlerinde Seme ve Seilme Hakkna

likin Dzenleme 113

(2) Yerel Seimlerde Seme ve Seilme Hakkna likin Dzenleme 117

2. Seme ve Seilme Hakkna Ynelik Eletiriler 121

C. Diplomatik Korumadan Yararlanma Hakk 123

1. Diplomatik Korumadan Yararlanma Hakknn Geliimi 125

2. Diplomatik Korumadan Yararlanma Hakkna likin Hukuki Dzenlemeler 126

a. AT Antlamasnn (20) nci Madde Hkm 126

b. AB kincil Mevzuatndaki Dzenlemeler 129

D. Avrupa Parlamentosuna Dileke Verme Hakk ve Ombudsmana Bavuru

Hakk 131

1. Avrupa Parlamentosuna Dileke Verme Hakk 132

a. Avrupa Parlamentosuna Dileke Verme Hakknn Geliimi 132

b. AT Antlamasnn Avrupa Parlamentosuna Dileke Verme Hakkna

likin Hkmleri 133

(1) AT Antlamasnn (21) inci Madde Hkm 133

(2) AT Antlamasnn (194) nc Madde Hkm 134

2. Ombudsmana Bavuru Hakk 137

a. Ombudsmana Bavuru Hakknn Geliimi 137

b. AT Antlamasnn Ombudsmana Bavuru Hakkna likin

(195) inci Madde Hkm 138

3. AT Antlamasnn (194) ve (195) inci Madde Hkmleri Arasndaki Farklar 143

iii

II. AVRUPA BRL TEMEL HAKLAR ARTI VE AVRUPA ANAYASASI EREVESNDE BRLK VATANDALII VE BRLK VATANDALIININ GELECE

A. Avrupa Birlii Temel Haklar art ve Birlik Vatandal Balamnda

Salanan Gelimeler 145

B. Avrupa Anayasas Antlamas ve Birlik Vatandal 151

C. Birlik Vatandalnn Gelecei 157

SONU 163

KAYNAKA 167

iv

KISALTMALAR LSTES

AB : Avrupa Birlii

AET : Avrupa Ekonomik Topluluu

a.g.e. : Ad geen eser

a.g.m. : ad geen makale

AKT : Avrupa Kmr ve elik Topluluu

AP : Avrupa Parlamentosu

AT : Avrupa Topluluu / Avrupa Topluluklar

ATAD : Avrupa Topluluklar Adalet Divan

ATRG : Avrupa Topluluklar Resmi Gazetesi

AYM : Askeri Yksek dare Mahkemesi

bknz. : Baknz

C. : Cilt

ev. : eviren

ECJ : European Court of Justice

ECR : European Court Reports

Ed. : Editr

M. : Madde

O.J. : Official Journal

Rap. : Raportr

s. : Sayfa

v. : versus (kar)

vol. : volume (cilt)

1

GR

Avrupay kurduk; imdi sra Avrupallar yaratmaya geldi1. Avrupa

Birliinin bugnk durumunu ksaca byle zetlemek olanakldr.

Gnmzdeki aamaya ulaabilmesi iin, nce ekonomik bir btnleme

srecinden geen, lkeler arasndaki snrlar, gmrk duvarlarn, ticari

engelleri kaldran, tek bir para birimini benimseyen Avrupa devletleri, siyasi

bir birlik olma iddialarn, glendirerek srdregelmilerdir. Bylece, Avrupa

Birliinin ilk dnemlerinde ekonomik btnlemeye ilikin kararlarn alnma

srecinde dorudan yer almayan ye devlet vatandalar, siyasi

btnlemeyi salayacak temel unsur olarak ne kmlardr.

Bu olgudan hareketle, 1 Kasm 1993te yrrle giren Maastricht

Antlamas ile Birlik vatandaln ihdas etmek yoluyla ye devletlerin

uyruklarnn hak ve karlarnn daha gl bir biimde korunmasn

salamak, Birliin yeni grev ve hedefleri arasnda saylmtr. Ancak bu

dzenleme yaplrken, Birlik vatandal kavramna yeterince aklk

getirilmemi; bu vatandaln kazanlmas, kaybedilmesi gibi hususlara

ilikin olarak herhangi bir hkm ngrlmemitir. Bir baka deyile, hangi

koullarda vatandalk haklarnn verilecei ya da vatandaln

kaybedilecei, ye devletlerin egemenlik alannda braklmtr. Benzer

yntem taslak halindeki Avrupa Anayasas iin de benimsenmi, konu ile ilgili

eitli hkmlere yer verilmesine karn, Birlik vatandalnn tanmlanmas

yoluna bavurulmayarak, bunun ulusal vatandaln tamamlaycs olduu

1 ERDENR, Burak, Avrupa Kimlii, Ankara, mit Yaynclk, 2005, s.13.

2

ifade edilmitir. Bununla birlikte, Avrupa Anayasas Antlamasnn Birliin

Temel Haklar Antlamas balkl II.Blmnn nsznde, Birlik

vatandalnn kurulmas ve bir zgrlk, gvenlik ve adalet alan

oluturulmas suretiyle bireyin Birlik faaliyetlerinin merkezine yerletirildii

aka vurgulanmtr.

Tezde ayrntl olarak zerinde durulduu gibi, Birlik vatandal

kavram, klasik vatandalk kavramndan byk farkllklar gstermektedir.

Sz konusu bu farkllklar, Avrupa Birliinin ve onun kendine zg hukuk

sisteminin zelliklerinden kaynaklanmaktadr. Uluslarst bir yap niteliini

tayan Avrupa Birliinde, vatandalk kavramnn hukuki temelini ve

kapsamn oluturmak da kendine zg bir sreci zorunlu klm; sonu

itibariyle ye devletlerin vatandalna bal, tamamlayc nitelikte bir kavram

ortaya kmtr. Bu noktadan hareketle, almann ileriki blmlerinde Birlik

vatandal, tanm ve kavram olarak irdelenecek; bunun iin de ncelikle

klasik vatandalk kavramnn ne olduu, nasl bir hukuki ierie sahip

bulunduu aktarlacaktr. Hemen ardndan Birlik vatandal kavramnn neyi

ifade ettii ve bu kavramn klasik vatandalk kavramndan farklarnn ne

olduu zerinde durulduktan sonra, geliimi ve kapsam hakknda bilgi

verilecek, sz konusu kavramn Avrupa Birlii hukukundaki yeri ve

geleceine ilikin perspektif ortaya konacaktr.

3

BRNC BLM

KLASK VATANDALIK KAVRAMI KARISINDA AVRUPA BRL

VATANDALIININ ZELLKLER VE TARHSEL GELM

I. KLASK VATANDALIK KAVRAMI

A. Vatandalk Kavram

1. Genel Olarak

Vatandalk kavramnn neyi ifade ettii hususu, devlet kavram ile

yakndan ilikilidir. Geni anlamda vatandalk, vatanda ile devlet arasndaki

kurumsallatrlm ilikileri belirler. Bu ilikiler, vatandan siyasi ve

toplumsal katlm iin gerekli prosedrleri de dzenleyen hukuki, sosyal ve

kltrel normlarn ortaya kmasn hem gerektirir, hem salar. Vatandalk,

toplum menfaatlerini dier devletlere ve onlarn vatandalarna kar

bamsz olarak temsil etmeyi ieren bir devlete bal olma hakkn ifade

etmektedir.2

Her ne kadar gnmzde ulusal snrlarn ortadan kalkt,

kreselleme eilimlerinin hz kazand ve uluslararas rgtlenmelerin daha

kapsaml hale geldii grlmekte ise de, bir hukuki stat olarak vatandalk

hl nemini korumaktadr. Bu zellii ile vatandalk, bir devletin tbiiyetini

bir baka devletin tbiiyetinden, yabanclardan ve vatanszlardan

ayrmaktadr.

Uluslararas hukukta genel kabul gren bir tanma gre;

2 WIENER, Antje, European Citizenship Practice-Building Institutions of a Non-State, USA, Westview Press, 1998, s.21.

4

- insan topluluu,

- lke,

- kendi stnde herhangi bir otoriteye bal olmayan siyasal ynetim

devletin oluabilmesi iin gerekli olan temel gedir.3

Bir baka deyile, belirli bir lke, bu lke zerinde srekli olarak

yerlemi bir insan topluluu ve lke zerinde egemenlik kurmu olan bir

kamu gc, devleti oluturan temel gelerdir. Bu adan insan gesi,

devletin vazgeilmez kurucu gelerinden biridir. Devletin insan gesinin

belirtilmesi iin eitli deyimler kullanld grlmektedir. Ulus (millet), halk,

ahali, tebaa (teba, teba), nfus gibi. Ama hangi deyim kullanlrsa kullanlsn,

devletin insan gesinin, bireylerden (tek tek insanlardan; hukuk deyimiyle

gerek kiilerden) olutuu ak bir gerektir.4

Devleti oluturan insan topluluunun say ve niteliinin bir nemi

bulunmamaktadr. Bununla birlikte, kurucu ge niteliini haiz bu topluluun

kendisine hangi hukuki stat ile balanaca hususunun devlet tarafndan

bilinmesi, bir zorunluluk olarak ortaya kmaktadr. Zira bu husus, i hukuk

bakmndan olduu kadar, uluslararas ilikilerde de devlet asndan byk

nem tamaktadr. Her ne kadar kii ile devlet arasndaki ilikinin

belirlenmesi hukuki bir sorun olarak nitelendirilmekte ise de, bu sorunun

sosyolojik, kltrel, siyasal ve tarihsel boyutlarnn da bulunduu ak bir

3 PAZARCI, Hseyin, Uluslararas Hukuk Dersleri, II.Kitap, Ankara, 1993, s.5. Konu dnda kald iin bu tezde ele alnmam bulunan tzel kiilerin tbiiyeti ve gemiler ile hava gemilerinin tbiiyeti iin srasyla- bkz. ARAT, Turul, Ticaret irketlerinin Tbiiyeti, Ankara, 1970; BERK, Osman Fazl, Devletler Hususi Hukuku, Tbiiyet ve Yabanclar Hukuku, C.I, Ankara, Gzel Sanatlar Matbaas, 1963, sh.133 vd. 4 AYBAY, Rona, Vatandalk Hukuku, stanbul, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2004, s.3.

5

gerektir. Zira, tarih boyunca devlet olarak nitelendirilen topluluklarn

neredeyse hepsinde insan faktr soy, dil, din gibi pek ok bakmdan

farkllklar gstermitir. yleyse, devlet ile birey arasnda kurulacak ban

hukuk tesi nedenler yerine, ncelikle hukuksal bir ba olarak kabul edilmesi

ve vatandalk kavramnn devlet ile insan topluluu arasnda kurulacak

bada tek lt olmas bir zorunluluk olarak ortaya kmaktadr.5

Nitekim, Uyrukluk Konusunda Avrupa Szlemesine gre

vatandalk (uyrukluk-nationality), bir kiiyle bir devlet arasndaki hukuksal

ba (legal bond)6 olarak tanmlanmtr. Uluslararas Adalet Divannn

Nottebohm kararnda yaplan tanmlamaya gre ise vatandalk, temelinde

bir toplumsal ballk vakas, karlkl hak ve grevlerle birlikte gerek bir

varlk, menfaat, ilgi ve duygu dayanmas yaratan bir hukuki badr.7

Sz konusu uluslararas metinler dnda, doktrinde farkl

tanmlamalar da yaplan vatandalk kavramna ilikin temel ortak nokta,

devlet ile kii arasndaki hukuki ba ifade etmesidir. Bylelikle, kii, sahip

olduu haklar talep edebilecei devleti; ayn ekilde devlet de hangi

bireylerin kendisine kar ykmllk altnda bulunduunu bilme imknna

kavuacaktr. Zira, devlet sadece kendisine vatandalk ba ile bal olan

kiilerden mkellefiyet altna girmesini isteyebilecek; kiiler de tbiiyetinde

bulunduklar devletten belli haklar talep edebileceklerdir.

5 DOAN, Vahit, Trk Vatandalk Hukuku, Ankara, Yetkin Yaynlar, 2002, s.25. 6 AYBAY, a.g.e., s.7. 7 UNAT, lhan, Nottebohm Karar ve Tbiiyetin Gereklii lkesi, Ankara, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar No:205-187, 1966, s.21.

6

2. Terim Sorunu

Yukarda da belirtildii zere, en temel ifadesiyle tbiiyet, kii ile devlet

arasndaki hukuki ba olarak tanmlanabilir. Bununla birlikte tbiiyet,

uyrukluk, vatandalk, yurttalk, milliyet, soy gibi kavramlarn ayn anlam

tayp tamadklar hususu doktriner bir tartma olarak ortaya kmaktadr.

Bu konuda muhtelif grler bulunmaktadr.

Sz edilen kavramlardan tbiiyet, uyrukluk, vatandalk ve

yurttaln hukuksal bir ba ifade etmelerine karn, milliyet ve soy

terimlerinin politik amalarla da kullanlabilen sosyolojik kavramlar olduunu

sylemek yanl olmayacaktr. Baka bir anlatmla, milliyet ve soy terimleri

rk, dil, din ve kltr gibi geleri kapsayan ve hukuksal olmayan terimlerdir.8

Dolaysyla sz konusu iki terim inceleme konumuz dnda kalmakta

olup, konumuzla ilgili olarak dilimizde kullanlan drt terim (tbiiyet, uyrukluk,

vatandalk, yurttalk) nem kazanmaktadr.

Doktrinde uyrukluk, tbiiyetin; yurttalk da vatandaln e anlamls

olarak kabul edilmektedir. Bu genel kabule karn, tbiiyet ve vatandalk

kavramlarnn ayn anlam tayp tamadklar hususu tartmaya aktr.

Yabanc dillerde de karlalan (rnein; citizenship, nationality kavramlar

gibi) bu sorunun kkeni tarihsel birtakm nedenlere dayanmaktadr.

Tarihsel adan zerinde durulmas gereken ilk konu, antik alardan

gelen ve site halkn aktif ve pasif olarak ikiye ayran uygulamadr. Antik

sitelerde yabanclar, serfler (kleler), kadnlar ve ocuklar edilgen (pasif) halk

8 AYBAY, a.g.e., s.7.

7

saylyorlar ve topluma kar ileri srebilecekleri haklardan yoksun

braklyorlard. Buna karlk, etkin (aktif) halk saylan ve erkek nfusun bir

aznln oluturan kesim yurtta (civis) saylyordu. Topluma kar hak ve

devler de bunlarn tekelindeydi.9

Ancak, ada anlamda bir hukuk kavram olarak vatandalk ok

daha sonra ortaya kmtr. Halk, hak sahibi (tam yurtta) olanlar ve

olmayanlar biiminde ikiye ayrma uygulamas, Site devletlerinin ortadan

kalkmasndan sonra da yzyllarca etkisini srdrmtr.10

Vatandalk kavramnn ifade ettii anlam, zellikle Avrupa lkelerinde

19 uncu yzyldan itibaren kullanlmaya ve yer etmeye balayan modern

terminolojide belirmeye balamtr. Gerekten, monari ile ynetilen

devletlerde uzun sre vatandalk hukuku alannda, vatanda ile hkmdr

arasndaki ilikiden, daha dorusu vatandan hkmdra olan ballndan

hareketle Tebaa Hukuku, Tbiiyet ve Tebaa tabirleri kullanlmtr.11

Terim karmaasna neden olan bir baka etmen de, smrgecilik veya

koloniyalizmdir. Smrge halklar, smrgeci devlete veya o devletin

monarkna sadakat borcu altnda olan uyruk saylmlar, fakat smrgeci

devletin anayurdu halkn smrge halkndan ayrmak iin, bu asl halk

oluturanlara citizen (yurtta) denildii grlmtr.12

Bir devlete aidiyeti belirten tbirlerin vatandalk hukuku alannda

kullanlmas nispeten daha yenidir. Bununla birlikte, bugn dahi vatandal

9 AYBAY, a.g.e., s.8. 10 AYBAY, a.g.e., s.9. 11 NOMER, Ergin, Vatandalk Hukuku, 8.Bask, stanbul, Filiz Kitabevi, 1989, s.9. 12 AYBAY, a.g.e., s.10.

8

belirten tbirler arasnda farklar grlmektedir. Ancak bu farklar, terminolojik

bir neme sahip olup, hepsi kapsam olarak modern vatandalk hukuku

anlaynda bir devlete aidiyeti ifade etmektedir.13

Trk hukuku asndan ise, doktrinde tbiiyet ve uyrukluk terimlerinin

eanlaml olduklar kabul edilmekle birlikte, tbiiyet ve vatandalk

kavramlarnn ayn anlam ifade edip etmedii hususunda farkl grler

bulunmaktadr. Ancak, vatandalk kavramn, gerek kiilerin tbiiyetini ifade

edecek ekilde kullanmak yerinde olacaktr. Zira, tbiiyet kavram genitir;

tzel kiilerin ve gemiler ile hava gemilerinin tbiiyetini de iermektedir.

B. Vatandalk Hukukunun Genel Esaslar

Tbiiyet konusunda asl ilke, devletin serbestisidir. Zira, tbiiyet,

devletin oluum ve varlnn temelini tekil etmektedir. te, devletler, bu

serbestiye dayanarak tebaalarn belirlemektedirler. Baka bir deyile,

devletler; kendi anlay, fikir ve menfaatlerine; tarihi, corafi, sosyal ve siyasi

durumlarna uygun olarak tbiiyetin kazanlmasna ve kaybedilmesine dair

hkmler ngrmektedirler.14

Her ne kadar devletlerin, tbiiyet hukuku ile ilgili dzenlemeler

yaparlarken, uluslararas hukuka riayet etmek art ile kendi menfaatlerini

esas almakta serbest olduklar kabul edilmekte ise de, devletlerin

uygulamasnda, uluslararas alanda kabul grm baz genel esaslarn yol

gsterici olduu gerei de benimsenmektedir. Tbiiyet hukukunun genel

13 NOMER, a.g.e., s.10. 14 BERK, a.g.e., s.17.

9

esaslar olarak kabul edilen bu esaslar, uluslararas alanda direktif ilkeler

olup, kural olarak bu esaslarn pozitif geerlilii yoktur.15

Bir baka ifadeyle, bu ilkeler devletlerin ulusal yetkilerinin alanna giren

vatandalk sorunlarn dzenlerken gznnde bulundurmalar uygun

grlen ilkelerdir. Yaptrmlar yoktur, ancak genellikle devletler bu ilkelere

uygun davranmaya alrlar. 1948 ylnda Birlemi Milletler Genel Kurulu

tarafndan kabul edilen nsan Haklar Evrensel Bildirisinin 15 inci maddesinde

de herkesin bir tbiiyete hakk olduu ve hi kimsenin keyfi olarak

vatandalndan yoksun braklamayaca veya vatandaln deitirme

hakknn elinden alnamayaca belirtilmitir.16 Buna gre;

a. Herkesin bir tbiiyeti olmaldr: Bu ilkenin bir baka anlatm udur:

Hi kimse vatansz olma durumuna dmemelidir.17 Vatanszlk, tbiiyetin

yokluu veya tayin edilememesi; vatansz ise, tbiiyeti olmayan veya tbiiyeti

tayin edilemeyen kimse eklinde tanmlanabilir. Bir ok yerde kendini

gsteren bu durum, kiilerin Medeni Hukuk ilikilerinin geerliliini etkileme,

birtakm kamusal ykmllklerin eit biimde dalmna engel oluturma ve

kiileri diplomatik korumadan yoksun brakma gibi olumsuz sonular

dourmaktadr. Bu nedenle, hem kiinin kendisi, hem de devlet ve

uluslararas topluluk bakmndan nemli bir eksiklik, kanlmas ve

nlenmesi gereken olaan d bir durum saylmas gerekmektedir.

Gerekten, tbiiyet bann kurulmam olmas; kiilerin, bulunduklar

devletlerde yasal korumaya sahip olmalarna ramen, o devlete kar tbiiyet

15 DOAN, a.g.e., s.12. 16 AYBAY, a.g.e., s.55. 17 AYBAY, a.g.e., s.56.

10

bandan doan ykmllklerle bal olmamalar gibi sakncalar gndeme

getirmektedir.18

b. Herkesin yalnz bir tbiiyeti olmaldr: Birden fazla devletin bir ahs

zerinde tbiiyet ba iddiasnda bulunmas halinde, ifte tbiiyet ya da ok

tbiiyet olarak adlandrlan durumlar ortaya kmaktadr. Her iki durumun da,

iinden klmas zor sorunlara yol aaca hesizdir. Bu nedenle, kiinin

hak ve devlerinin belirlenmesi, hangi devlet tarafndan himaye edilecei gibi

sorunlarn bertaraf edilebilmesi iin, herkesin yalnz bir tbiiyetinin bulunmas

ilkesi benimsenmitir.19 Ancak, kiinin birden ok devletin vatandalna

sahip olmas halinde de, ilgili devletlerin her birinin kendi vatandalna

ncelik tanmas ve kiiyi kendi vatanda saymas, uluslararas hukukta

kabul gren dier bir nemli prensiptir.20

c. Kii tbiiyetini semede ve deitirmede zgr olmaldr: Tbiiyet,

kiinin doumundan lmne kadar devam eden, deimez bir ba deildir.

Kii, arzu ettii takdirde, siyasi ve hukuki bala bal olduu devlet ile ilikisini

keserek, dier bir devletin tbiiyetini kazanabilir.21 Bu ilkenin insan haklar

kavram ile yakndan ilikisi bulunmaktadr. Zira, yukarda da belirtildii gibi,

tbiiyete sahip olma hakk da insan haklar kavram ierisinde mtalaa

edilmi ve bir ahsn tbiiyet deitirme talebinin devlete keyfi olarak

reddedilemeyecei ilkesi de nsan Haklar Evrensel Bildirisinin ierisinde yer

18 BERK, a.g.e., s.22. 19 BERK, a.g.e., s.30-31. 20 AYBAY, a.g.e., s.60. 21 BERK, a.g.e., s.36-37.

11

almtr. Hi kimse keyfi olarak bu hakkndan mahrum braklamayacaktr. 22

Kii, doumu srasnda iradesi dnda kazanm olduu tbiiyetini sonradan

deitirme olanana sahip olmaldr. Bu nedenle de, kiiye, hukuksal

koullar yerine getirmesi halinde tbiiyetini deitirebilme imkn tannmas

gerektii kabul edilmektedir. Kiinin, sahip olduu bu hakk ktye

kullanmamas gerekmektedir. Hakkn ktye kullanm hukuken kabul

edilemeyeceinden, kiiye vatansz kalma hakk tannmamaktadr. Dier bir

deyile, sz konusu ilkeye getirilen genel snr, kiinin vatansz kalma hali

olmaktadr.23

Yukarda belirtilen direktif ilkelerin dnda, Uluslararas Adalet

Divannn Nottebohm Karar ile pozitif geerlilik kazanan bir dier ilke de,

tbiiyetin gereklii ilkesidir. Sz konusu kararda Divan; birden fazla devlete

tbiiyet ba ile bal olan kiinin tbiiyeti konusunda ihtilaf ortaya kmas

halinde, ilgili kii ile tbiiyet ba olan devletlerden hangisi arasnda daha

gl bir fiili ba mevcut ise, o baa dayanan tbiiyetin gerek tbiiyet

olarak kabul edilmesi gerektiini belirtmitir. Gerek tbiiyet kavramn, ilk kez

bu ekilde tanmlayan Divana gre, tbiiyet, biri hukuki, dieri

ruhsal-toplumsal olmak zere iki temel unsurdan olumaktadr. Devletle fert

arasnda karlkl hak ve grevleri kapsayan bir hukuki ba olan tbiiyetin

temelinde, bir toplumsal ballk vakas, menfaat, ilgi ve duygu dayanmas

yatmaktadr. Sonu itibariyle tbiiyet, kiinin, tbiiyetini tad devlet

22 Birlemi Milletler nsan Haklar Evrensel Beyannamesi, 10 Aralk 1948de kabul edilmitir (Beyanname metni iin bknz. 27.05.1949 gn ve 7217 sayl Resmi Gazete). 23 DOAN, a.g.e., s.39.

12

halkna, dier btn devletler halklarna oranla daha sk balarla bal

olduunun hukuk tarafndan tespit ve tescilini ifade etmektedir.24

Vatandalk konusunda kanun koyma yetkisini snrlayc mahiyette

olmak zere uluslararas hukukta benimsenmi esaslar da vardr. Bunlar

yle belirtilebilir: Dier devletlerin egemenliine ve haklarna sayg, hakkn

ktye kullanlmamas, iyiniyet ilkesi, makul llere bal kalma zorunluluu.

Ayrca, uluslararas toplumun menfaatlerini zedelememek zorunluluunu da

dier bir snr olarak ne sren hukukular da bulunmaktadr.25

C. Vatandalk Hukukunun Nitelii

Vatandaln kazanlmas, kaybedilmesi, ispat gibi hususlara ilikin

hukuki dzenlemeler, bir btn ierisinde deerlendirilmelidir. Her devletin bu

konular kapsayan kurallarnn oluturduu mevzuat, kendi ulusal hukuk

sisteminin bir parasdr ve teki devletlerin ayn konulara ilikin kurallarndan

bamszdr. Bir baka deyile, her devletin vatandalk hukuku kendine

zgdr; o devletin kendi i hukukunun bir paras olarak incelenmesi

gerekir. Zira, devletle kii arasndaki ba, temelde ayn olmakla birlikte,

ayrntlar eitli lkelerde deiik biimde anlalabilmekte ve

dzenlenebilmektedir.26 Bir nceki blmde ele alnan esaslar ve ilkeler ise,

24 UNAT, a.g.e., s.21-22. 25 NOMER, a.g.e., s.9. 26 AYBAY, a.g.e., s.15.

13

mnferit ulusal hukuklarn tmn ayn lde snrlandran ortak esaslar ve

ilkelerdir.27

Bu noktadan hareketle, her devletin kendi i zelliklerine gre ve

tmyle kendine zg koullarna uygun olarak vatandalk hukuku

kurallarnn belirlenebilecei ileri srlebilir. Sz edilen bu kurallarn lkeden

lkeye farkllk gstermesi, konunun bir i hukuk sorunu olarak ele alnmasn

da zorunlu hale getirmektedir. Bununla birlikte, vatandalk hukuku alanna

ilikin dzenlemelerin devletin lkesi dnda da birtakm etkileri olacandan

ve hibir devletin uluslararas alandaki ilke ve kurallardan tmyle bamsz

hareket etmesinden sz edilemeyeceinden, konunun bir uluslararas hukuk

boyutunun varl da kabul edilmelidir.

27 AYBAY, a.g.e., s.16.

14

II. AVRUPA BRL VATANDALIININ TARHSEL GELM

A. Genel Olarak

Avrupa Birlii, bugne kadar ortaya kan ve uluslararas hukukun

balca sjeleri olarak kabul edilen klasik devlet ve uluslararas rgt

kavramlarndan nemli farkllklar gstermekte, farkl bir yapy ifade

etmektedir. Bir baka deyile; Avrupa Birlii, hukuksal olarak ye devletler ve

bireyler asndan hak ve ykmllkler douran, dorudan etki gcne

sahip ve ulusal anayasalarn da stnde yer alan dzenlemeler kabul etme

kapasitesine sahip bulunmaktadr.28

Sz edilen bu ayrks durumun vurgulanmas iin seilen

uluslarstlk (supranasyonalite) teriminin ise, uluslararas ilikilere Avrupa

Topluluklarnn kurulmasyla getirilen bir yenilik olduu29 ileri srlmektedir.

Zira, Birliin temelini oluturan Avrupa Topluluklarnn k noktas da, her

alanda gbirlii oluturacak bir rgtsel yapy oluturmak ve bu yapy

klasik uluslararas rgtlenmelerden farkl klarak tek bir Birlik olma hedefi

dorultusunda nemli yetkilerle donatmaktr. Bunun iin de egemenlik

kstlamas deil, kimilerinin egemen yetkilerin bir blmnn devri

olgusu30 olarak ifade ettii yol seilmitir. Dorusu, ye devletler kendi

28 TEZCAN, Ercment, Avrupa Birlii Hukukunda Birey, stanbul, letiim Yaynlar, 2002, s.13. 29 GNUUR, Haluk, Avrupa Topluluu Hukuku, Ankara, Eitim Yaynlar, 1993, s.17. 30 GNUUR, a.g.e., s.16.

15

yetkilerini kstlarken, Topluluklara bu yetkileri ikme edecek yetkiler

tanmlardr.

Avrupa Birliinin bnyesinde tad uluslarst nitelik, Birlik

hukukunu da dorudan etkilemitir. yle ki, Birlik hukuku ile ulusal hukuk

kurallarnn atmas halinde Birlik normlarna ncelik tannmas31 olarak

belirtilebilecek, AT Hukukunun ncelii ilkesi temel bir prensip olarak kabul

edilmi ve bu durum uluslarst yapnn doal bir sonucu biiminde

deerlendirilmitir.

B. Entegrasyon Sreci inde Birlik Vatandal Kavramnn Geliimi ve

Hukuki Temelleri

Maastricht Antlamasndan nce vatandalk stats kurucu

Antlamalarda yer almamakla birlikte, bu statnn alt yapsn oluturan

birtakm hkmler ngrlmtr. Bunlarn en tipik rnei, AT

Antlamasnda yer alan tbiiyete bal ayrmcln yasaklanmasna ilikin

6 nc madde (yeni numaralandrmada 12 nci madde) ve Pazarda serbest

dolamn salanmasna ynelik 7A (yeni numaralandrmada 14 nc)

maddesidir.32

Balangta bireyleri, ye devlet yurttalar olmalarndan daha ziyade,

ekonomik zgrlkler asndan ele alan yaklam, adeta Topluluk yesi

devletlerin vatandalaryla ilgili olarak hukuki bir ara kategori yaratmtr. Bu

31 BOZKURT, Enver, ZCAN, Mehmet ve KKTA, Arif, Avrupa Birlii Hukuku, Ankara, Nobel Yaynlar, 2001, s.140. 32 TEZCAN (ABde Birey), s.23.

16

ara hukuki kategori, ye devletin kendi vatandalarna nazaran daha snrl

haklara sahipken, yabanclara nazaran daha iyi bir konuma sahip

bulunmaktayd. Dolaysyla, bir ye devlette ikmet eden dier ye devletlerin

vatandalar, bir nc lke vatanda gibi muamele grmemekteydi.

Vatandalk konusunda olduka ksmi33 nitelik tayan bu yaklamn

salad en nemli katk; bireylere, serbest dolama ve vatandalk ile

cinsiyet temelinde ayrm grmemeye dair haklar tanmas ve bu haklarn ye

devlet vatanda olan serbest alanlara ve iilere uygulanmasdr.34

Bireyleri yalnzca ekonomik yaama olan katklar ile ele alan

uygulamalar, Avrupa Topluluklar Adalet Divan (ATAD)nn kararlar ile

akla kavuturulduu gnden itibaren, birlik dzeyinde geleneksel

vatandalk haklarnn benzeri haklar bulunmas asndan bir esas tekil

etmitir. ATAD, en bandan beri Roma Antlamasnn, gmen olsun veya

olmasn, farkl lkelerdeki bireylere ortak haklar tandn kabul etmitir.

Kendi lkeleri dahil, tm ye lkelerin topluluk hukukuna uymalarn

beklemenin, bu bireylerin hakk olduu ATAD tarafndan vurgulanm ve bu

ilke ilk kez Vand Gend en Loos davasnda gndeme getirilmitir.35

Vatandalar Avrupas, byk lde ye devlet temsilcilerinin

Avrupada siyasal bir birlik kurulmas amacyla alma yapma yolundaki

33 TEZCAN (ABde Birey), s.20. 34 KAYA, Gzde, Avrupa Vatandal Yksek Lisans Tezi, Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2003, s.12. 35 MEEHAN, Elizabeth, Citizenship And Social Inclusion in the European Union, European Citizenship and Social Exclusion, Ed.Maurice Roche and Rik Van Berkel, England, Ashgate Publising Limited, Aldershot, 1997, s.24-25.

17

kararlar sonucunda ortaya kmtr. Vatandala ilikin ilk kaynaklar,

1970lerin bandaki Konsey kararlarna dayanmaktadr.36

Bu dnemdeki siyasi ortamn incelenmesi, dnemin AETsinde daha

ileri bir btnleme ihtiyac duyulmasnda, baz d nedenlerin de etkili

olduunu gz nne serecektir. 1950lerde blnen ve 60larda souk sava

tehdidi nedeniyle politik gerilime maruz kalan Avrupa, 70ler ile yumuama

dnemine girmitir. Bu dnemde Avrupal devletler, zerlerindeki ABD

etkisini azaltmak istemilerdir. Sovyetler Birliinden gelen tehdit algsndaki

azalmann etkisi, bu istekte belirleyici unsurdur. 70li yllarda bir dier nemli

olay ise, petrol krizi ve devamnda yaanan ekonomik alkantdr. Refah

toplumunun yaamakta olduu sorunlar nedeniyle, lke ekonomileri bu

durumu daha fazla kaldramamtr. Sorunlar AETyi daha ileri dzeyde bir

entegrasyona ve makro dzeyde bir kollektif planlama srecine yneltmitir.

Bu durum, ancak dardan gelen zorluklar karsnda birlik olma ve beraber

mcadele etme gds ile aklanabilir.37

Oysa ayn hedef, Avrupann btnlemesi projesinin balarnda, bu

projede nemli bir yere sahip olan Jean Monnet tarafndan; biz devletler

arasnda koalisyon deil, insanlar arasnda birlik kuruyoruz denilmek

suretiyle ortaya konmutur.38

Ancak, Avrupa halklarndan uzak bir ekilde yrtlen btnleme

projesi, ekonomik ve teknik alardan baarl olmusa da, siyasi ve kltrel

boyutta ciddi eksiklikler iermekteydi. Bir baka ifadeyle, bandan itibaren,

36 KAYA, a.g.e., s.13. 37 OKMAN, M.Tayfun, Avrupa Birlii Anayasasnn Temelleri, Ankara, Atlm Yaynlar, 2005, s.70. 38 FONTAINE, Pascal, Citizens Europe, Brussels, COM.Ec.1993, s.5.

18

devletler arasnda deil de, halklar arasnda bir birlik ngrlmse de,

sonu olarak hem kltrel anlamda, hem de politik katlm asndan

Avrupallardan kopuk bir btnleme sreci ortaya kmtr. Avrupa

btnleme srecinin ne temelleri atlrken, ne de tm hzyla devam ederken

Avrupallarn grleri dikkate alnmtr. zellikle 1970lere gelindiinde,

neo-fonksiyonel yaklamn snrlarna ulald, teknik dzenlemelerin

siyasi, kltrel ve sosyal alanda bir btnleme iin ar mekanik ve yetersiz

kald anlalmtr.39

1. Maastricht Antlamas ncesi Gelimeler

Avrupa btnlemesinin Avrupa halknn dnda, kimi lk sahipleri

tarafndan gerekletirildii, Avrupalnn olup biteni pek bilmedii, zaten

nemli bir blmn de ilgilendirmedii kimi zaman sylenmektedir. te

yandan, Avrupa Topluluunun aslnda bir pazardan ibaret olduu ve

ncelikle (belki de sadece) iadamlarn ilgilendirdii de sylenmitir. Bu

dorultuda bir baka gr, Topluluun ncelikle bir liberal ekonomi kalesi

olduu ve serbest rekabeti kutsal bir hedef haline getirdiidir. Geri pazarn

genilemesinin ve rekabetin tketiciye, istihdamn gelimesinin ve serbest

dolamn alana yararl olduu, Topluluklarn Avrupa ekonomisine nemli

bir ivme kazandrd, dorudan seilen Avrupa Parlamentosu kanalyla halk

39 ERDENR, a.g.e., s.17-18.

19

katlmnn saland kolayca kantlanabilecek olsa bile, bu olumsuz

yarglarn btnyle gereklerden uzak olduunu sylemek gtr.40

Maastricht Antlamas, yukarda belirtilen eletiriler karsnda,

vatandalar Avrupasnn yaratlmas asndan byk neme sahiptir.

Gzden uzak tutulmamas gereken nokta, sz konusu antlamadan nce de

birtakm dzenlemelerin ve almalarn yaplm olmasdr. Ancak, ye

devlet vatandalarn, renci, ii, ifti olarak deil, bir btn olarak

kapsayan ve vatandaln temel hukuki erevesini izerek Kurucu

Antlama metninde somutlatran Maastricht Antlamas olmutur. Bu

nedenle, Avrupa vatandal asndan bir milat olarak kabul de mmkn

grlmektedir.

a. Birlik Vatandal Kavramnn 1970-1980 Dneminde Geliimi

Birlik vatandal kavramnn geliiminde Avrupa Topluluklar Adalet

Divan (ATAD), Avrupa Komisyonu ve Avrupa Parlamentosunun byk rol

bulunmaktadr. ATAD, serbest dolam hakkn sosyal ve medeni haklar

erevesinde ele alan yaklam ile Kurucu Antlamalarn bu alanda

ngrdkleri dzenlemelerin gvencesini oluturmutur. te yandan,

Komisyon ve Avrupa Parlamentosu da, Kurucu Antlamalarda yer alan siyasi

40 BOZKURT, mer, Maastricht Antlamas ve Avrupa Btnlemesi, Amme daresi Dergisi, C.26, Say 1 (Mart 1993ten ayr bas), Ankara, 1994, s.15-16.

20

haklarn yaama geirilmesi hususunda ye devletler zerinde birer bask

unsuru olmulardr.41

Nitekim, siyasal haklar asndan bu balang, 1960 ylndaki Avrupa

Parlamentosu seimlerinin dorudan gerekletirilmesine ilikin teklif ile

balamakta ise de, Konseyde yeterli destein salanamamas nedeniyle bu

gelimeler 1970li yllara kadar ertelenmitir.42

Ortak bir Avrupa kimlii yaratma almalar, Avrupa Topluluklar

Bakanlar Konseyinin ilgi alan olmakla beraber, 1970lerin banda ksmen

de Almanyann basksyla Avrupa zirvelerinin gndeminde yer almaya

balamtr.

1972 Paris Zirvesi : 1972 ylnda gerekletirilen Zirvede, talya ve

Belika Babakanlar, Avrupa vatandan, Avrupann inasnn merkezine

tama fikrini ileri srmler; ye devletlerin vatandalarnn sahip olduklar

vatandal tamamlayacak nitelikte bir Avrupa vatandal yaratlmasn

nermilerdir. Fakat o dnemde bu aklamalar, Topluluk hukuku temelinde

Topluluk vatandalar iin somut ve uygulanabilir nitelikte herhangi bir hak

iermeyen, siyasi beyanlar olmaktan ibaretti. Yine ayn Zirvede, o dnemin

Komisyon Bakan Xavier Ortoli, ekonomik krizin ve uluslararas ilikilerdeki

deiimlerin Topluluk dayanmasn glendirmekten uzak olduunu

41 KOSLOWSKI, Rey, Intra-EU Migration, Citizenship and Political Union, Journal of Common Market Studies, Volume 32, No:3, Oxford, Blackwell, s.387. 42 SPRINGER, Beverly, The European Union and Its Citizenship:The Social Agenda, Connecticut (USA), Greenwood Press, 1994, s.147; KOSLOWSKI, a.g.m., s.387.

21

belirtmi ve dnyann geri kalanna kar bir Avrupa kimliinin oluturulmas

gerekliliine iaret etmitir.43

1973 Kopenhag Zirvesi : Paris Zirvesini izleyen en nemli gelime,

1973 ylndaki Kopenhag Zirvesinde kaydedilmi, Avrupa Kimliine likin

Bildiri44 yaymlanmtr. Dnemin dokuz ye lkesinin paylat ortak

Avrupa uygarl, ortak miras, deerler ve yaam tarznn vurguland belge,

Avrupa kimlii kavramnn ilk defa resmi olarak gndeme gelmesi asndan

nem tamaktadr. Ancak bu belgede kimlik kavram, kltrel saiklerden ok,

dnya apndaki ekonomik ve siyasi krizler karsnda bir savunma

mekanizmasyla ve Avrupa btnleme hareketinin karlat tkanmaya

kar zm sunmak gayesiyle gndeme getirilmitir.45

1974 Paris Zirvesi : 10 Aralk 1974 tarihinde toplanan Devlet ve

Hkmet Bakanlar toplantsnda da konu gndeme alnmtr. Bu Zirvede,

Avrupa btnlemesi balamnda bireyler ilk kez tketici olarak deil,

vatanda olarak ele alnmlardr.46

Ayrca, serbest dolam ve Avrupa vatandalna bal haklarn

geliimine ilikin olarak, ye devletlerin vatandalarna Topluluk yeleri

olarak Avrupa vatandalna zg baz haklarn tannmas koullarn ve

bunun zamann tespit etmek amacyla bir alma grubu kurulmutur.47

43 KAYA, a.g.e., s.14. 44 Declaration on European Identity, Bulletin of the European Communities, December 1973, No:12, s.118-122. 45 ERDENR, a.g.e., s.105. 46 WIENER, a.g.e., s.74. 47 WIENER, a.g.e., s.75.

22

Bu srada, Komisyon tarafndan hazrlanan Avrupa Vatandalna

Doru adl rapor48, bir pasaport birliinin oluturulmasna ve Avrupa

vatandalna zg haklarn tannmas politikasna ynelik problemleri

belirlemitir. Bu rapor, 29 Aralk 1975 tarihinde Konseye gnderilmitir.49

Rapor, Avrupa Birliini gerekletirme asndan dnldnde,

ye devletler bakmndan tm siyasal haklarn tannmasnn uzun vadede

olduka cazip olacan belirtmitir. Rapor, ayn zamanda, bu tr anayasal

deiikliklerin iinde bulunulan dnemde gerekletirilmesinin mmkn

olmadn ve Komisyonun yerel seme ve seilme haklarn geici bir zm

olarak grdn ifade etmitir.50

Avrupa Parlamentosunun 1975 ylnda Topluluk vatandalarnn

haklarna ilikin bir art hazrlanmas konusundaki giriimi , bu erevede bir

baka nemli gelimedir. Bu noktada, Avrupa Parlamentosundaki

milletvekillerinin 1979 ylndan itibaren dorudan seimlerle seilmesi de,

gene Birlik vatandal asndan olduka nemli aamalardan birini

oluturmaktadr.51

Tindemans Raporu : 1975 ylnda Belika Babakan Leo Tindemans

tarafndan hazrlanan raporda52, ilk kez Avrupa vatandal fikri yazl olarak

ortaya atlm, vatandalar lehine birtakm haklarn ngrlmesi hususuna

yer verildikten sonra da yle denilmitir: Avrupa btnlemesi, ye devletler

48 Towards European Citizenship, Report prepared by the Commission, Bulletin of the European Communities, No:7/8-29/12/1975, point 1303. 49 WIENER, a.g.e., s.75. 50 KOSLOWSKI, a.g.m., s.387-388. 51 TEZCAN, Ercment; Avrupa Birlii Yurttal: Geliim ve Perspektifler, Birikim Dergisi, Say:157, Mays 2002, s.54. 52 1976 ylnda yaymlanmasndan dolay, baz kaynaklarda bu raporun tarihi 1976 olarak yer almaktadr.

23

arasnda bir ibirliinden daha farkl bir eydir. Bu, uluslar arasnda bir

yaknlamadr... Avrupa, yurttan yannda olmaldr.53

Tindemans; raporunda54, Vatandalar Avrupas (A Citizens Europe)

bal altnda iki temel yol nermitir. Bunlardan ilki, vatandalara tannan

temel haklarn korunmas, dieri ise vatandalarn gnlk yaamna ilikin

yaklamlarn birletirilmesidir.55

Sz edilen Raporda, ABD Anayasasnn ilk cmlesi olan Biz Halk

anlamna gelen (We the People) girizgahnn ok benzeri olan, Biz Avrupa

Topluluu Halklar (We the Peoples of the European Community) cmlesi de

kullanlm, Avrupa vatandal arzusu su yzne kmtr.56 Bu nedenle,

raporun, vatandalk haklarnn gerekliliinin bir politika amac olarak

vurgulanmasna dair Komisyon nerisi ile de hemfikir olduu grlmektedir.

Ayrca rapor, bir birlik yaratmaya ynelik siyasal proje iin yeni fikirler

retmenin nemini de vurgulamtr.

Tindemans Raporunun sonu blmnde, Vatandalar Avrupasnn

yaratlmas iin, ncelikle iki alana nem verilmesi gerektii vurgulanmtr.

Bunlardan ilki temel hak ve zgrlklerin korunmas, dieri Avrupa

dayanmasnn glendirilmesidir. Bu nedenle, ATADn, Topluluk politikalar

balamnda, bu haklar ve pasaport birlii kapsamnda kiilerin serbest

53 BOZKURT, mer, a.g.m., s.16. 54 Report on European Union, Bulletin of the European Communities, Supplement 1/76, s.26. 55 Report on European Union, s.26-27. 56 OKMAN, a.g.e., s.71.

24

dolamn garanti altna almak iin sorumlu kurum olarak ele alnmas

gerektii ifade edilmitir.57

Scelba Raporu : Avrupa Parlamentosu Siyasal ler Komitesi

Raportr Scelba tarafndan 16 Ekim 1977 tarihinde Avrupa

Parlamentosuna sunulan Topluluk vatandalarna Avrupa vatandalna

zg haklar tannmasna dair Scelba Raporunda58; Avrupa Topluluklarnn,

ulus-devlet sonras dnemde, devletlerden oluan uluslarst bir yapya

doru benzersiz ekildeki geliiminin, Topluluk vatandalarnn Birlik

vatandalndan doan bu haklara, zellikle de kiisel, siyasal ve temel

haklara sahip olmalar gerektii anlamna geldii belirtilmitir.59

Rapor, Avrupa vatandalna zg haklar, bireyin hukuki bir varlk

olarak devlete kar sahip olduu kiisel kamu haklar olarak

nitelendirmektedir. Bu haklar, ye devletlerden birinin kendi vatandalarna

tanm olduu haklarn, o ye devletin lkesinde yerleen dier ye devlet

vatandalarn da kapsar ekilde zel olarak geniletilmesi sonucunda ortaya

kmaktadr.

Floransa Toplantlar : Bayerl ve Scelba tarafndan hazrlanan

raporlarn ardndan, Floransada gerekletirilen toplantlarda, Topluluk

kurumlarnn ne lde ilerleyecei, yapsal deiikliklerin nelerden oluaca

ve tm bunlarn vatandala zg haklar ierip iermeyecei zerine

younlalmtr.60

57 WIENER, a.g.e., s.79. 58 Report on granting special rights to the citizens of the Community, Report of the Political Affairs Committee, 25/10/1977. 59 KAYA, a.g.e., s.18. 60 WIENER, a.g.e., s.91.

25

Grld zere, kimlik olgusundan hareket ederek Avrupallk,

Topluluun kurumsal yapsnda vatandalk kavram ile formle edilmeye

allmtr. Vatandalk kavramnn doasnda bulunan yasallk ve

meruiyet gibi unsurlarn balamnda, nasl bir ynetim yaplanmasna

gidilmesi gerektii tartlmaya balanmtr. Bu hususa ilikin nemli bir

eletiri, dnemin AETsini ve en bata Parlamentonun yapsn tartmaya

amtr. 1979 ylna kadar ulusal parlamentolar tarafndan belirlenen Avrupa

Parlamentosu yeleri, ilk olarak 1979 seimlerinde dorudan seilen

parlamenterlere kavumutur. Avrupa vatandalnn fiiliyata gemesi

asndan ilk somut adm olan dorudan parlamento seimleri, AET

yaplanmasndaki meruiyet eletirilerini ortadan kaldrmaya yetmemi,

ancak geri dnlemeyecek bir Avrupallama srecine doru hzlanan bir

ynelim balatmtr.61

b. Birlik Vatandal Kavramnn 1980-1990 Dneminde Geliimi

1980li yllarda, vatandalk kavramnn yerletirilebilmesi iin, Avrupa

Pragmatizmi yaklamnn ngrd yntemler kullanlmtr. Bu yntemler

dahilinde, kltrel ortaklklara vurguda bulunulmu ve medya aralarndan

faydalanlmtr. Bu ekilde, youn olarak ortak bir Avrupa vatandalnn

propagandas yaplmtr.62

1981 Lksemburg Zirvesi : 1981 ylna gelindiinde, o ana dek

zerinde allan, fakat ye devletlerin d ve gvenlik politikalarna ilikin bir

61 OKMAN, a.g.e., s.71. 62 OKMAN, a.g.e., s.71-72.

26

konu olmas nedeniyle yava bir geliim gsteren pasaport politikasnda

nemli bir gelime salanmtr. 1981 Lksemburg Zirvesinde, Konseyin

Tek Tip Bir Avrupa Pasaportu Oluturulmasna Dair Karar63 kabul

etmesiyle birlikte, Avrupa pasaportu yaratlmtr. Tek tip Avrupa

pasaportunun oluturulmas, pasaport birliine uzanan srete byk bir

projenin ilk adm olarak alglanmtr.64

Spinelli Raporu : Ayn dorultuda , Avrupa Parlamentosunda talyan

asll parlamenter Altiero Spinelli tarafndan 1984 ylnda Avrupa Birliini

Kuran Antlama Tasla65, Topluluu kuran Antlama olan Roma

Antlamasnn yerine gemek zere hazrlanmtr.66 Taslan 3 nc

maddesinde Birlik vatandal kavramna yer verilmi, bu kavramn ye

devlet vatandalna bal olduu ifade edilmitir.67 Giri ve 87 maddeden

oluan Taslak, ok gl federal ilkeleri ierdii iin, tam bir sonuca

ulaamamtr.

1984 Fontainebleau Zirvesi : Avrupa Topluluunun 25-26 Haziran

1984 tarihlerinde Fontainebleauda gerekletirdii zirve, 1974 Paris Zirvesi

sonras, Avrupann btnleme srecinde gerekletirilen en nemli

zirvelerden biridir.68

63 Resolution of the Representatives of the Governments of the Member States of the European Communities, meeting within the Council of 23 June 1981, O.J., C 241 ,19/09/1981, s.0001 0007. 64 KAYA, a.g.e., s.20. 65 Draft Treaty Establishing the European Union, O.J., C 77, 19/03/1984, s.0053. 66 BOZKURT, Veysel, Avrupa Birlii ve Trkiye, stanbul, Alfa Yaynlar, 1997, s.147. 67 TEZCAN (AB Yurttal), s.54. 68 KAYA, a.g.e., s.21.

27

Ad geen zirve sonunda Fransa Cumhurbakan Franois Mitterand,

daha derin bir Avrupa btnlemesine ilikin olaslklar konusunda rapor

hazrlamak zere iki geici komitenin kurulmasn tevik etmitir. Bu

komitelerden birincisinin, Avrupa btnlemesinin ye lke vatandalarnn

gndelik hayat zerinde bariz etkileri olan retim, mesleki eitim ve seyahat

gibi ynlerini ele almas; ikincisinin ise ATnin siyasi, ekonomik ve kurumsal

reformu hakknda tavsiyelerde bulunmas ngrlmekteydi.69 Bu amala,

halklarn Avrupasnn yaratlmasnn nemi vurgulananarak, bu alanda

alnmas gereken nlemleri, kstaslar belirleyecek bir rapor hazrlamak zere

Pietro Adonnino bakanlnda ad-hoc bir komite kurulmutur.70

Adonnino Komitesi : Ad geen komite tarafndan hazrlanan

raporda71, Avrupa vatandal i ve d boyutlu olmak zere iki boyutlu

olarak ele alnmtr. D boyutta daha ziyade nc lkelere kar bir

Avrupa kimliinin gstergesi olarak ele alnan vatandalk, i boyutta ye

devlet vatandalarnn gnlk yaamlarnda birtakm iyiletirmeleri

ngrmektedir.72

Adonnino Komitesi, 1974 tarihli Paris Zirvesinden bu yana yaanan

gelimeleri gznnde bulundurarak, Birlik vatandalndan doan haklara

ilikin nerilerini balca be alanda toplamtr:73

a. Topluluun siyasal srecine katlmc olarak vatanda,

69 DNAN, Desmond, Avrupa Birlii Ansiklopedisi, C.1, stanbul, 2005, s.43. 70 Report from the Commission on the Citizenship of the Union, Commission of the European Communities, Brussels, 21 Dec 1993, s.2. 71 A People's Europe, Reports from the ad hoc Committee, Bulletin of the European Communities, Supplement 7/85. 72 TEZCAN (AB Yurttal), s.54. 73 WIENER, a.g.e., s.133.

28

b. ye devletlerin siyasal srelerine katlmc olarak vatanda,

c. Vatandan Topluluun snr tesi konularna ilikin bilgi ihtiyac,

d. Vatandan Topluluun yasal belgelerine eriimi,

e. Topluluk dnda seyahat eden vatanda.

Yukarda belirtilen konular, siyasal hak olarak seme ve seilme hakk,

serbest dolam hakk, dava ama hakk ile diplomatik korunma hakk

balamnda ele alnmtr.74

Avrupal kimliini ne karan ve Avrupa vatandal yaratlmasnn

zorunluluuna dikkat eken rapor, ye devlet halklarnn duyarllklarnn

artrlmas gereini de ortaya koymutur. Ortak Avrupa kimliini vurgulayan

ve Avrupallk bilincini alamay hedefleyen simgelerden, mavi zemin

zerinde altn rengindeki 12 yldzn yer ald Avrupa bayra, bu

gelimelerin hemen ardndan 1985 Hazirannda resmi bayrak olarak kabul

edilerek, ilk kez 29 Mays 1986 tarihinde resmi bir trenle Komisyonun

Brkseldeki merkezinde gndere ekilmitir. Komisyona gre bu simge,

Avrupa kimlii ve Avrupa btnlemesinin mkemmelliini temsil

etmektedir.75

Ayn dnemde, Avrupa ortak kltrel mirasnn nemli bir eseri olan

Ludwig van Beethovenn 9 ncu Sefonisinin 4 nc blm Avrupann resmi

mar, 9 Mays ise Avrupa gn olarak kabul edilmitir. Tm bu giriimler,

ortak gemileri hakknda Avrupallar bilinlendirmek amacn gtmektedir.76

74 WIENER, a.g.e., s.134. 75 ERDENR, a.g.e., s.109. 76 ERDENR, a.g.e., s.111.

29

Schengen Antlamas : Tek pazara geilebilmesi iin insanlarn

serbest dolamlar balamnda snrlarda yaplan denetlemelerin, yani en

geni anlamda kimlik kontrollerinin kaldrlmas gereine eskiden beri baz

ye lkelerce iaret edilmitir. Buna ek olarak, nc lkelerin

vatandalarna uygulanacak vize ve iltica hakk ilemlerinin tek dzene

balanmas da arzu edilmekteydi.77

Benelks lkeleri, Almanya ve Fransa hkmetleri, 14 Haziran 1985

tarihinde bu konular dzenleyen Ortak Snrlardaki Denetimlerin Kademeli

Olarak Kaldrlmasna Dair Schengen Antlamasn78 imzalamlardr.

Antlamann yapld Schengen kasabasnn, imzac devletlerin ortak

snrnda olmas gibi sembolik bir anlam bulunmaktadr.79

Aslnda i snrlarda kontrollerin kaldrlmas tartmas, Toplulua

zg bir konu olup, Topluluk karar mekanizmalar devreye sokularak

zlmesi gerekirdi. Bilindii gibi, Shengen sistemi, bireylerin serbest

dolam kavramnn anlam konusunda ye devletlerin uzlaamamas

sonucu domutur. Bir ksm ye devletler, serbest dolamn yalnzca ye

devletlerin vatandalarna mahsus olmas gerektiinden hareketle, nc

lke vatandalaryla ilgili kontrollerin yaplabilmesi iin ye devletler

arasndaki snrlarn kaldrlmasna taraftar deillerdi.80

77 TEKNALP, Glren, TEKNALP, nal, Avrupa Birlii Hukuku, 2.Bas, stanbul, Beta Yaynlar, 2000, s.12. 78 Schengen Agreement on the Gradual Abolition of Checks at Their Common Borders (Schengen Antlamas ve buna dayanlarak kabul edilen dier hukuki dzenlemeler, Amsterdam Antlamasnn eki olan bir protokol ile Avrupa Birlii mktesebatna dahil edilmitir). 79 WIENER, a.g.e., s.189. 80 TEZCAN (ABde Birey), s.94.

30

Kar tezi savunan ye devletler ise, gerekli dzenlemelerin yaplarak

ye devletler arasndaki snrlarn tamamen kaldrlmasndan yanayd. Hatta

bu erevede, ye devletler aras snrlarda, ye devletlerin vatandalarnn

kontrolsz biimde gemesine olanak tanyan ve bu fikri ortaya atan

Komisyon yesinin ismine atfla Bangemann Yolu olarak adlandrlan zel

gei yollarnn yaplmas bile teklif edilmiti. Bu iki tez arasnda bir uzlama

salanamamas sonucu yukarda saylan alt ye devlet tarafndan Schengen

antlamas imzalanmtr.81 Shengen sistemine, ngitere ve rlanda dnda

btn ye devletler deiik tarihlerde dahil olmulardr.82

Ad geen Antlamann kayda deer zelliinden sz edilebilir.

Bunlardan ilki, srecin tahmin edilenden daha abuk bir ekilde gelimesi;

ikincisi, Schengen Antlamasnn hkmetler aras grmeler sonucu

ortaya kmasna ramen, Topluluk politikasn iermesidir. Son olarak da,

-Almanyada gerekletii haliyle- Antlamann, ilgili devlet biriminin deil,

hkmetin giriimleri ile uygulamaya konmu olmasdr. Zira, Antlama,

Almanyada Parlamento tarafndan onaylanma prosedrnden

geirilmemitir. te yandan, hkmetler arasnda yapld iin yaymlanma

srecinden gemeyen Antlama, Avrupa Parlamentosunun muhalefeti ile

karlam, hukuki geerlilii tartma konusu olmutur. Sonu olarak,

Schengen Antlamas, gl bir hukuki zemin yerine, salam olmayan politik

bir zemin zerine kurulmu bulunmaktadr.83

81 TEZCAN (ABde Birey), s.94. 82 talya 27 Kasm 1990, spanya ve Portekiz 25 Haziran 1991, Yunanistan 6 Kasm 1992, Avusturya 28 Nisan 1995, Danimarka, Finlandiya ve sve 19 Aralk 1996da Schengen Antlamasn imzalamlardr (Tezcan (1), s.95). 83 WIENER, a.g.e., s.190.

31

Avrupa Tek Senedi : Topluluklarn kurucu antlamalarnda ilk byk

deiiklii gerekletiren Avrupa Tek Senedi (ATS), 1 Temmuz 1987

tarihinde yrrle girmitir.84 Antlamann Tek Senet diye

adlandrlmasnn sebebi, tek metinde iki amaca ulalm olmas, iki aracn

birletirilmesidir. Zira, ATS ile;

- Topluluun antlamalar geni ekilde deiirilmi,

- ye lkeler arasnda d politikann birlikte belirlenip yrtlmesi

gerekletirilmitir.85

O gne kadar Avrupada birlik yolunda atlan admlarn da bir ifadesi

olan86 ATSnin temel felsefesi, ye devletler arasndaki ilikilerin bir birlie

dntrlmesidir. Bu felsefenin gerekletirilmesi iin, Topluluun yetkileri

geniletilmi, kurumsal yaps yeniden dzenlenmitir. ATS ile, ye

devletlerin devlet bakan ya da babakanlarndan oluan zirve, Avrupa

Konseyi (European Council) adyla yeniden formle edilmi; ye devletler

arasnda ortak pazarn daha hzl gerekletirilebilmesini salamaya ynelik

yasal dzenlemelerin yaplmas iin gerekli olan ibirlii prosedr getirilmi;

Parlamentonun yetkisi artrlm ve ATADn i ykn azaltmak zere lk

Derece Mahkemesi kurulmutur.87

Tm bunlarn yan sra, alt alanda yeni hedeflere ulalmas da

ngrlmtr. Bu alanlar; ye devletlerin snrlarnn kaldrlarak ana

retim faktrnn (mal, hizmet ve sermaye) serbest dolamnn salanmas;

84 The Single European Act, O.J., L 169, 29 June 1987. 85 TEKNALP/TEKNALP, a.g.e., s.13. 86 BOZKURT, Veysel, a.g.e., s.150. 87 KKTA, Arif, Avrupa Birliinde ilerin Serbest Dolam Hakk ve Trk Vatandalarnn Durumu, Ankara, Nobel Yaynlar, 1999, s.16.

32

ekonomik ve sosyal btnlemenin gerekletirilmesi; iilerin salk ve

gvenlik koullarnn iyiletirilmesi; ekonomik ve parasal birlie ulalmas ile

teknolojik gelimelerin hzlandrlmasdr.88

alanlarn Temel Haklarna Dair Topluluk Sosyal art (Sosyal

art) : Avrupa vatandal kavramnn ieriini belirleme ve siyasal birlii

salama ynndeki almalar, Vetter Raporu89 ve Nisan 1989daki Haklar ve

zgrlkler Deklarasyonu90 ile devam etmi, benzer dncelere

alanlarn Temel Haklarna Dair Topluluk Sosyal art91 ieriinde de yer

verilmitir.92

Sz konusu Sosyal art, Avrupa Birlii ierisinde ekonomik

vatandalk destekilerinin bir zaferi olarak grlmektedir. Zira, hukuki

balayclnn bulunmamasna karn, cinsiyet ayrmclnn nlenmesi gibi

Birlie yklenen ekonomik haklarn korunmas alannda ahlaki ykmllkleri

beraberinde getirmitir.93

1989 yl Aralk aynda ngiltere dndaki dier ye devletler tarafndan

onaylanan Sosyal art, i hukuku ve sosyal gvenlik hukukunda asgari

standartlar dzenleyen hkmler iermektedir. Toplam 33 madde olan

88 KAYA, a.g.e., s.23. 89 Report drawn up on behalf of the Committee on Legal Affairs and Citizens Rights on the proposal from the Commission (COM (88) 371, Doc.C 2-104/88) for a Council Directive on voting rights for Community nationals in local elections in their Member State of residence, Rap:Heinz Oskar Vetter, PE Doc. A 2-392/88, 1989. 90 Declaration of Fundamental Rights and Freedoms (12/04/1989), O.J., C 120, 16/05/1989, s.51. 91 Community Charter of the Fundamental Social Rights of Workers, (http://www.europa.eu/scadplus/leg/en/lvb/133501.htm [Eriim:12.04.2006]). 92 CHURCH, Clive H, European Union and European Community, A Handbook and Commentary on the post-Maastricht Treaties, New York, 1994, s.76. 93 SPRINGER, a.g.e., s.138.

33

artn Balang ksmnda, sosyal haklar ve ayrmclk yasa Avrupa

vatandal balamnda ifade edilmitir.

Sosyal artn ieriinde serbest dolam, i seimi serbestisi, yaam

ve alma koullarnn iyiletirilmesi, sosyal koruma, toplu mzakere ve

rgtlenme zgrl, mesleki eitim, kadn ve erkek arasnda muamele

eitlii, iilere ynelik bilgilendirme, danma ve ynetime katlma,

iyerlerinde salk ve gvenliin korunmas, ocuklarn ve genlerin

korunmas, yallarn korunmas ile sakatlarn korunmas haklar yer

almaktadr. Bylece, Topluluk snrlar ierisinde alanlarn temel sosyal

haklar dzenleme altna alnarak Pazarn gerekletirilmesinin nemi

vurgulanmtr.94

Sonu itibariyle, 1980li yllarn sonuna gelindiinde, Avrupa Topluluu

yaps ierisinde vatandalk kavram, buraya kadar ifade edilmeye allan

abalara karn hl gelime aamasnda bulunmaktayd. ye devlet

vatandalar, dier ye devletlerin lkelerinde snrl lde yerleme hakkna

sahip olmalarna karn, vatanda olmadklar bu lkelerde seme ve

seilme haklarna sahip bulunmuyor; sadece Roma Antlamasnda

ngrlen az saydaki ekonomik ve sosyal haktan yararlanabiliyorlard.95

2. Maastricht Sreci

Topluluun vatandalk politikalar, 1970 ve 1980li yllarda yaanan

gelimelerin ardndan nemli bir noktaya tanmaya balamtr. 1970li

94 WIENER, a.g.e., s.177. 95 SPRINGER, a.g.e., s.138.

34

yllarda vatandalk stats oluturulmasnn temelinde, ortak bir Avrupa

kimlii yaratlmas fikri bulunmaktayken, 1980li yllarda vatandalk

uygulamalar eitlik ve dayanma ilkelerine dayandrlmtr. Oysa 1990lar,

vatandalk statsnn ynnn byk lde deimesine yol am,

vatandalk, Avrupa Siyasi Birliinin oluumunu dorudan etkileyecek bir

unsur olarak deerlendirilmitir.96

a. Martin Raporu

Avrupa Parlamentosu tarafndan 27 ubat 1990da kabul edilen Martin

Raporu97, Avrupa Topluluunu en ksa zamanda federal bir Avrupa Birliine

dntrmek gerekliliini vurgulamtr. Sz konusu raporda, ayrca,

Vatandalar Avrupas alannda Topluluk yetkilerinin son derece mtevaz

olduu belirtilerek, Avrupa vatandalarna ilikin hkmlerin kurucu

antlamalara dahil edilmesi nerilmitir.98

Martin Raporunun ardndan, Belika heyeti tarafndan siyasi birlie

ilikin bir belge hazrlanm; tek bir seim prosedrnn kabul edilmesi ve

Avrupa Parlamentosu seimleri ile yerel seimlerde Topluluk vatandalarnn

seme haklarn dzenleyen hukuki erevenin belirlenmesi gerektii

belirtilmitir. Ad geen belgede, Martin Raporu paralelinde Avrupa

vatandal kavram yerine, Vatandalar Avrupas kavram kullanlmtr.99

96 WIENER, a.g.e., s.252. 97 SEC (90) 1015/2, 18/05/1990. 98 WIENER, a.g.e., s.218. 99 WIENER, a.g.e., s.218.

35

b. Dublin Zirvesi spanyol Heyetinin Teklifi

Avrupa vatandal, 4 Mays 1990 tarihinde spanyol Babakan

Felipe Gonzales tarafndan Avrupa Konseyine sunulan bir teklif100 ile

yeniden gndeme getirilmi ve vatandala ilikin dzenlemelere kurucu

antlamalarda yer verilmesi fikri ileri srlmtr. Avrupadaki siyasi birliin

btnlemi bir ekonomik alan, ortak bir d politika ve gvenlik politikas

ve ortak vatandalk olmak zere temel stun zerine ina edilmesini

neren spanya, Avrupa vatandal kapsamnda snrlandrlmam serbest

dolam, ticari faaliyette bulunma, igc girii ile seme ve seilme hakknn

yer almas gerektiini savunmutur.101

Daha sonra spanyol yetkililerince hazrlanan ikinci bir belgede ise,

Avrupa siyasi birliinin oluturulmasna ynelik olarak, ekonomik

yaklamlarn dnda bir perspektifin gelitirilmesi gerei vurgulanmtr.

Bunun yan sra, Topluluk vatandal kavramnn, Fontaineblau Zirvesinde

ortaya konan Vatandalar Avrupas kavramndan farkl olduu ileri

srlmtr. spanya hkmeti tarafndan sunulan ilk belgede vatandalk

kavram, devletin kurucu unsuru olarak ele alnmtr. Oysa, ikinci belgede,

sosyal haklarn geniletilmesi ve vatandala bal haklarn eit bir biimde

yaygnlatrlmasndan sz edilmitir. Bylece, Topluluun ilk dnemlerinde

ortak Avrupa kimlii yaratlmas fikrinin bir paras olarak kabul edilen

100 Agence Europe No.5252, 11 May 1990, s.3. 101 MAAS, Willem, The Evolution of EU Citizenship, Memo for Princeton workshop on The State of the European Union, Volume 8, 16/09/2005, s.11.

36

vatandalk kavramna yeni bir yaklam getirilmi; son spanyol nerisi ile,

tm vatandalarn eit ekilde yararlanaca vatandalk haklarnn kurucu

antlamalarda yer almas gereklilii savunulmutur.102

Avrupa Konseyi tarafndan 28 Haziran 1990da Dublinde

gerekletirilen zel toplantda, Topluluun geliiminin sadece ye devletlerin

deil, tm Avrupann bar ve gvenlii balamnda nem tad sonucuna

varlmtr. Siyasi birlie dair tartma alanlarndan birini de, Topluluk

vatandal kavramnn ne ekilde tespit edilecei ve geniletilecei

oluturmutur.

Bu dnemde, giriimleri ile Avrupa vatandalnn savunuculuunu

stlenen spanyol hkmeti, 1990 yl Eyll aynda hazrlad belgede103, bir

ye devletteki dier ye lke vatandalarnn ayrcalkl yabanclar olmaktan

teye gidemedikleri ve bu yzden Avrupa vatandal yolunda acil

dzenlemeler yaplmas gerektiine iaret etmitir.104

Sz edilen belgede yer alan tanma gre, Avrupa vatandal; ye

devlet vatandalarnn, bal olduklar devletin Birlie ye olmas dolaysyla,

Topluluk snrlar dahilinde mnhasran uygulanan ve korunan zel haklar ve

ykmllklere sahip olduu, kiisel ve dokunulmaz bir statdr105. Bu

tanm, spanya tarafndan Birliin siyasi yaplanmasnda uluslarst bir devlet

fikrinin benimsendiini; vatandalarn da bu birliin yeleri olarak

grldn; dolaysyla vatandala bal haklarn Birlik tarafndan

102 WIENER, a.g.e., s.260. 103 The Spanish Memorandum on European Citizenship, Towards a European Citizenship, Council Doc. SN 3940/90 of 24 Sept 1990. 104 WIENER, a.g.e., s.261. 105 The Spanish Memorandum on European Citizenship, s.1.

37

tannmas gerektiinin dnldn ortaya koymaktadr. nerilen

vatandalk yaps, Birliin dinamik yapsna bal bir esneklie sahip olacak,

Birlik geliim gsterdike stat olarak somut bir anlam kazanacak ve Birlik

ierisindeki blgesel farkllklarn azaltlmasna katkda bulunacaktr.106

Sz konusu yapnn ieriine ilikin olarak da, u nerilere yer

verilmitir:107

a. Serbest dolama dair tam bir zgrlk, yerleim yerinin serbeste

belirlenmesi, yerleilen yerde siyasi yaama serbest katlm,

b. Sosyal ilikiler, salk, eitim, kltr, evre korumas, tketici

haklar gibi politikalarn Toplulua devrine paralel olarak, Avrupa

vatandalarna da haklar salanmas,

c. ye devletlerce salanacak diplomatik koruma,

d. Avrupa Parlamentosuna dileke verme ve ombudsmana bavuru

sisteminin kurulmas ve desteklenmesi,

e. Askerlik ya da benzer zorunlu hizmetlerin, dier ye lkelerde de

tannmas.

Tm bu abalar sonucunda, Birlik vatandal kavram ve ierii,

birok Topluluk dokmannda yer almaya balayan temel konulardan biri

haline gelmitir. 14 Aralk 1990da Romada gerekletirilen Hkmetler Aras

Konferansta, Birlik vatandalna bal haklarn tanmlanmas ve

korunmasn salayacak bir mekanizmann kurulmas kararlatrlmtr.108

106 WIENER, a.g.e., s.261-262. 107 KAYA, a.g.e., s.35. 108 WIENER, a.g.e., s.270.

38

Hkmetler Aras Konferansn hemen ertesinde, spanyol heyeti

tarafndan ikinci bir belge hazrlamtr. kinci belgeye gre, vatandalk,

Birliin demokratik meruiyetinin temelini oluurmann yan sra, temel

stunundan biri olma niteliine de sahip bulunmaktadr. Bununla birlikte,

Birlik vatandalnn ulusal vatandal ikame etmeyecei, ulusal

vatandala bal hak ve ykmllklerin yerini alamayaca hususu,

belgede aka belirtilmitir.109

spanyol heyeti tarafndan sunulan bir nceki belgede, temel haklar ile

vatandalk haklar arasnda bir ayrma gidilmezken, bir sonraki nerinin

ikinci maddesinde hem ye devletlerin, hem de Birliin temel haklara sayg

gstermesi gereine zel olarak iaret edilmitir.110

Yine bu neride, Birlik bnyesinde kurulmas dnlen tek bir

ombudsman sistemi yerine, bu sistemi de tamamen gzard etmeden, Birlik

vatandalarna Antlamada tannan haklar gvence altna almada yardmc

olacak ve her ye devlette birbirinden bamsz ekilde grev alacak

ombudsmanlardan oluan bir sistem ngrlmtr.111

Tm bu ifadelere karn spanyol nerisi, Avrupa vatandalnn nasl

ekillendirilecei konusunda yeterli akla sahip bulunmamaktadr. Dier bir

deyile, spanya heyeti tarafndan sunulan bu neriler, Avrupa vatandal

kavramnn; Antlamalar vastasyla tannacak belirli bir grup haktan m

oluaca, yoksa o dnemde hukuki metinlerde yer alan haklardan meydana

gelen bir vatandalk haklar artndan m ibaret saylaca ya da Topluluk

109 CONF-UP 1731/91 of 21 Feb 1991, s.6. 110 KAYA, a.g.e., s.40. 111 KAYA, a.g.e., s.41.

39

organlarnca Birliin geliimine bal olarak tanmlanacak bir grup vatandalk

hakkndan m meydana gelecei hususlarna aklk getirmemitir.112

c. Maastricht Antlamas

Avrupa vatandal kavram, 01 Kasm 1993 tarihinde yrrle giren

Maastricht Antlamasnda113 aka dzenlenmitir. Ayrca, Avrupa Birliinin

hedefleri arasnda Birlik vatandalndan bahisle, bir Birlik vatandal

kurmak suretiyle ye devlet vatandalarnn hak ve menfaatlerinin

korunmasn arttrmak ifadesi yer almtr. Jean Claude Gautronun da

belirttii gibi, bu hkm, Topluluk hukukunda kabul edilen kavramlarn,

zellikle de ye devletlerden birinin vatanda olma kavramnn ok tesine

giden ve Maastricht Antlamas ile getirilen temel yeniliklerden biridir.114

(1) Birlik Vatandal Kavram

Maastricht Antlamas ile getirilen Birlik vatandal kavram, spanyol

heyeti tarafndan sunulan teklif ile byk lde uyumaktadr. Buna gre,

her bir ye devletin vatanda Birlik vatanda olarak kabul edilmi ve Birlik

112 KAYA, a.g.e., s.42. 113 Treaty on European Union, O.J., C 191, 29.07.1992 (Consolidated version: O.J., C 224, 31.08.1992) (Trke evirisi iin bknz. ktisadi Kalknma Vakf, Avrupa Birliini Kuran Andlama, ev.Can Baydarol). 114 ROCHE, Maurice, Citizenship And Exclusion: Reconstructing The European Union, European Citizenship and Social Exclusion, Ed.Maurice Roche and Rik Van Berkel, England, Ashgate Publising Limited, Aldershot, 1997, s.8; TEZCAN (AB Yurttal), s.55.

40

vatandalarnn, Maastricht Antlamasnn kinci Blm 8-8e maddelerinde

belirtilen haklardan yararlanmalar ngrlmtr.115

Bu noktada, Birlik vatandalnn ulusal vatandaln bir trevi

olduuna dikkatleri ekmek gerekmektedir. Birlik vatanda olabilmek iin,

ye lkelerden birinin vatanda olmak gerektiinden, nihai tahlilde kimin

Birlik vatanda olup olamayacan belirleyen ulusal devletin vatandalk

kanunlar olmaktadr. Birlik vatandalnn bu ekilde sadece ye lkelerle

snrl kalmasndan dolay, verilen haklar da yalnzca ye lke vatandalarna

yneliktir. Dolaysyla, fiili durumlar ne olursa olsun, ye lkelerde mukim

nc lke vatandalar bu haklardan yararlanamamaktadr. Bununla

birlikte, ATADa bavuru, ombudsmana bavuru gibi haklarn yan sra, Tek

Pazarn ortaya koyduu birtakm ekonomik haklardan nc lke

vatandalar da yararlanabilmektedir.116

Avrupa Topluluunu, Maastricht Antlamasna gtren nemli

neden bulunmaktadr. Bunlardan ilki, Avrupann btnlemesi srecinin ilk

dnemlerinde, zellikle 1980lerin ortalarnda ortaya atlan, Topluluun

kurumsal ve siyasal bakmdan yeniden canlandrlmasna ynelik

giriimlerdir. Geen sre ierisinde Topluluun ulat btnleme ye

devletler tarafndan yeterli bulunmadndan, daha kapsaml bir btnleme

iin siyasi basklar da artrlmtr. kinci neden, Topluluk ekonomisi ve Tek

Pazarn etkileri hakknda 1980lerde ortaya kan ve gelien dncelerdir.

nc neden ise, ye devlet vatandalarnn gelinen aamadan memnun

115 KOSLOWSKI, a.g.m., s.388. 116 ERDENR, a.g.e., s.163-164.

41

olmamalar, daha baarl sonular verecek bir btnlemeden yana bir tavr

sergilemeleridir.117

Sz edilen saiklerle ortaya konan Antlama ile, Birlik vatandal da

Topluluk hukukunun bir paras haline gelmi bulunmaktadr. Bu kavramn

neyi ifade ettii ise, Antlamann hkmlerinin incelenmesini zorunlu

klmaktadr.

Ancak bu incelemeye gemeden nce, Antlama metnindeki ilgin bir

durumu saptamak yerinde olacaktr. Maastricht Antlamas ile Birlik

vatandal tesis edilmi olmasna ramen, bu konudaki hkmler Avrupa

Birlii Antlamasnda deil de, Avrupa Topluluu Antlamasnn iinde yer

almtr. Aslnda, sz konusu hkmlerin AB Antlamasnn iinde yer almas

gerekirdi. Oysa byle yaplmayarak, yukardaki zm benimsenmi ve

birbirinden farkl olan Topluluk ve Birlik kavramlar Birlik vatandal

erevesinde adeta birbiriyle e anlaml olarak deerlendirilmitir. Bu

durumun en makul aklamas, Avrupa Birliinin hukuksal kiilikten yoksun

olmas nedeniyle Birlik vatandal statsnn AT Antlamas iinde

dzenlenmi olmasdr. stelik, bu operasyon sayesinde Birlik vatandal

erevesinde AT Antlamasnn karar mekanizmalarnn ve hukuksal

prosedrlerinin geerli olmasnn salanmas yannda, ATAD da bu hkmler

erevesinde yetkili klnmtr.118

117 KKTA, Serbest Dolam, s. 17. 118 TEZCAN (2), AB Yurttal, s.55.

42

(2) Birlik Vatandalna likin Hkmler

Birlik vatandalna ilikin olarak, Maastricht Antlamasnn Ortak

Hkmler blmnn A maddesinde, kararlarn vatandalara mmkn olan

en yakn ekilde alnd, Avrupa halklar arasnda kesintisiz ve daha sk bir

birlik yaratan srete yeni bir merhaleyi oluturduu belirtilmitir. Avrupa

Birliinin hedeflerinin sraland B maddesinde ise, Bir Birlik vatandal

kurmak suretiyle ye devlet vatandalarnn hak ve menfaatlerinin

korunmasn artrmak ifadesine yer verilmitir.

Bu dzenleme, Topluluk hukukunda kabul edilen kavramlarn, zellikle

de antlamalarn ilevsel kapsamna giren, Topluluk vatanda kavramndan

ok teye giden, Maastricht Antlamasnn getirdii yeniliklerden biridir.

Ayrca Birlik vatandalnn siyasal ve hukuksal ynlerinin birbiriyle sk bir

biimde bal olduu unutulmamaldr. Zira, yeni kavramn en nemli sonucu,

federal devlet ile uluslararas rgt arasnda bir ara siyasi topluluun

kurulmasna katkda bulunmasdr. Birlik vatandalnn tannmas, Avrupa

siyasal federalizminin bir ilerlemesini yanstmakla beraber, bu ilerleme

sadece uzun vadedeki dier gelimelere yol aabilecek bir aama veya ana

kat olarak grlebilmektedir.119

Maastricht Antlamasnn Birlik vatandaln dorudan dzenleyen

hkmlerinin yrrle girmesi, Topluluu sadece iktisadi bir yap olmaktan

kartarak, siyasi boyutu da ieren bir yapya dntrmtr. Avrupa

Ekonomik Topluluunun adnn Avrupa Topluluu olarak deitirilmesi de,

119 TEZCAN (ABde Birey), s.24.

43

bunun bir gstergesi olmaktadr. Antlama, ilk kez kimlik duygusunu Birlik ile

tevik etmek amacyla, daha nce Toplulukta var olmam bir biimde, ye

devlet vatandalar ile Avrupa Birlii arasnda dorudan bir siyasi ba

yaratmtr.120

Maastricht Antlamasnn 8 nci maddesinin 2 nci paragrafnda Birlik

vatandalarnn AT Antlamasyla belirlenen hak ve devlere sahip

olduklarnn belirtilmesi, Topluluk hukuk dzeninin ye devletler ve Topluluk

kurumlaryla snrl olmayp, bireyleri de kapsadn anayasal dzeyde

hkme balanmas asndan son derece nemlidir.121 Devamnda yer alan

8A, 8B, 8C, 8D ve 8E maddelerinde, her Avrupa vatandann sahip olaca

haklar, sayma yoluyla belirtmitir. Buna gre, Birlik vatandalnn kiilere

salad haklar unlardr:

a. ye devletler arasnda serbeste dolama ve bir baka ye lkeye

yerleme hakk (8A maddesi),

b. Bir baka ye lkede yaayan kiilere, yerel seimlerde ve Avrupa

Parlamentosu seimlerinde, ev sahibi lke vatandalaryla ayn koullarda

aday olma ve oy kullanma hakk (8B maddesi),

c. Birlik vatanda olan bir kiinin yaad nc bir lkede, kendi

lkesinin diplomatik temsili yoksa, o lkede temsil edilen herhangi bir ye

lkenin diplomatik korumasndan, o lke vatandalaryla ayn ekilde

yararlanma hakk (8C maddesi),

120 Report from the Commission on the Citizenship of the Union, 1993, s.2. 121 Report from the Commission on the Citizenship of the Union, 1993, s.2.

44

d. Toplulukla ilgili konularda ve gerek ve tzel kiilerin dorudan

etkilendii durumlarda Avrupa Parlamentosuna ve ombudsmana bavuru

hakk (8D maddesi).

Getirilen bu haklarn bir ksm daha nceden mevcut olan haklardr; bir

ksm ise ilk kez Antlama ile tannmtr. Serbest dolam ve yerleim hakk

ile Avrupa Parlamentosuna dileke verme hakk daha nceden var olan

haklardandr. Avrupa Parlamentosu seimlerinde ve yerel seimlerde seme

ve seilme hakk, ombudsmana bavurma hakk, btn ye devletlerin

diplomatik makamlarnn salad korumadan yararlanma hakk ise,

Maastricht Antlamas ile getirilen haklar grubunda yer almaktadr.122

Burada vurgulanmas gereken nemli bir husus, Antlamann ikinci

blmnn duraan deil, doas gerei devingen bir nitelik taddr. Bu

nitelik, Antlamann 8/e maddesinde aka dile getirilmi bulunmaktadr.123

Buna gre, Komisyonun her ylda bir Avrupa Parlamentosu, Konsey ile

Ekonomik ve Sosyal Komiteye bu blm hkmlerinin uygulanmas

hakknda, Birliin geliimini de dikkate alacak ekilde bir rapor sunmas

ngrlmektedir. Bu raporun verilmesiyle Konsey, Antlamann dier

hkmlerine halel gelmeksizin, Komisyonun nerisi zerine ve Avrupa

Parlamentosuna dantktan sonra, bu blmde yer alan haklar tamamlayc

nitelikte olan ve ye devletlere kendi anayasal kurallarna uygun olarak kabul

etmelerini tavsiye edecei dzenlemeleri kararlatrabilecektir. Bylelikle,

Avrupa vatandal kavramnn ieriinin geniletilmesi iin yaplacak yeni

122 TEZCAN (ABde Birey), s.27-28. 123 WIENER, a.g.e., s.290; WEATHERILL, Stephen, BEAUMONT, Paul, EU Law, England, Penguin Books, Third Edition, 1999, s.15.

45

dzenlemelerin yolu ak braklmken, atlacak tm yeni admlardan Birlik

kurumlarnn haberdar olmas da salanmak istenmitir.124

Avrupa Komisyonu, ilk raporunu 1993 ylnda hazrlayarak sreci

balatmtr. Sz konusu raporda125, o gne dek Toplulukta varolmayan

Avrupa Birlii ile ye devlet vatandalar arasnda siyasi ban, ilk kez

Antlama tarafndan kurulduu ifade edilmi; bunun Avrupa kimliinin

oluumu amacna ulamay salayaca vurgulanmtr.126

3. Maastricht Antlamas Sonrasndaki Gelimeler

Avrupa halklar arasnda daha sk bir Birlik yaratma srecinde nemli

bir ara olarak ngrlen Avrupa vatandal kavramnn ierii, Maastricht

Antlamas sonrasnda da gelitirilmeye allm; bu kavram ayn zamanda

Birliin demokrasi eksiklii olarak eletirilen unsurlarnn yenilenmesi iin de

nemli bir adm olarak ele alnmtr.

a. Danimarka Sorunu

Maastricht Antlamasnn 1 Ocak 1993 tarihinde yrrle girmesi

ngrlmekteyken, Danimarkann AB yelii hakknda Haziran 1992de

gerekletirilen referandumun olumsuz sonulanmas, bu aamada

kaydedilen nemli bir sorun olarak ortaya kmtr. Bu sorun, 1992 yl Aralk

124 WIENER, a.g.e., s.271; WEATHERILL, BEAUMONT, a.g.e., s.15. 125 Report from the Commission on the Citizenship of the Union, Commission of the European Communities, Brussels, 21 Dec 1993. 126 WIENER, a.g.e., s.289.

46

aynda gerekletirilen Edinburg Zirveside ele alnarak bir zme

ulalmaya allmtr.

Sorunun Birlik vatandaln ilgilendiren boyutuna ilikin olarak devlet

ve hkmet bakanlarnca bir karar kabul edilerek; Birlik vatandal ile

getirilmek istenen dzenlemelerle, ye devletlerin halklarna sahip olduklar

vatandalk haklarna ek haklarn ve korumann tannmasnn amaland,

ulusal vatandal ikame eden deil, tamamlayan bir yapnn ngrlm

olduu, kimlerin vatanda olarak kabul edilecei sorusunun her bir ye

devletin kendi hukuk kurallar erevesinde karlk bulaca belirtilmitir.127

Buna karlk, Danimarka tarafndan yaymlanan Deklarasyonda, AB

tarafndan getirilen vatandalk kavramnn Danimarka Anayasas ve hukuk

dzeni ile badamad; vatandaln her ye devletin kendi hukuk kurallar

uyarnca belirleneceine dair hibir dzenlemenin antlama metninde yer

almad; Danimarka yasalarnda yer almayan hibir hak, ykmllk ya da

ayrcaln bir baka ye devlet vatandana tannamayaca ve bir baka

ye devlet vatandana bu ekilde Danimarka vatandal

kazandrlamayaca; halihazrda ye devlet vatandalarnn antlamada

ngrlen yerel seimlerde oy kullanma hakkna sahip olduklar

vurgulanmtr.128

127 Decision of the heads of state and government, meeting within the European Council, concerning certain problems raised by Denmark on the Treaty on European Unon (European Council in Edinburgh, 11-12 Dec.1992, Conclusions of the Presidency, Annex 1), DOC/92/8, 13.12.1992. 128 CINGI, Murat Cahid, Citizenship Theory and Its European Dimensions, Yksek Lisans Tezi, Marmara niversitesi, 1999, s.105-106.

47

b. Bindi ve Imbeni Raporlar

Danimarka ile yaanan sorunun tesinde, Avrupa vatandalnn

Birliin demokratik yapsnda nemli bir basamak olduu yolunda Birlik

genelinde hkim olan inan, Kurumsal ler Komitesi raportrlerinden

Rosamaria Bindi tarafndan hazrlanan raporla pekitirilmi; ad geen

raporda Birliin ileyiinin demokratiklemesinin uzun bir srece ihtiya

duyduu vurgulanmtr.129

Ayn dnemde Parlamento tarafndan hazrlanan Imbeni

Raporunda130 ise, Birlik vatandalnn artk ulusal vatandalk modeli esas

alnarak tanmlanamayaca belirtilerek, tarihsel ve siyasal iki karakteristik

zellii zerinde durulmu; din, dil ve gelenekleri ieren ilk zelliin artk

uygulanmayaca, kurumsal ve global deiikliklerin devlet-birey ilikilerini de

etkiledii ifade edilmitir. Ayn raporda, Maastricht Antlamasnn, Topluluk

sistemi ierisinde ye devlet vatandalarnn aktif rollerinin gelitirilmesine

ynelik son derece nemli bir basamak olduu vurgulanmtr.

129 Report of the Committee on Institutional Affairs of the European Parliament on Union Citizenship (Bindi Report), PE Doc A 3-301/90; O.J., C 19/65, 06/11/1991. 130 Report on the report from the Commission on the implementation of measures intended to promote observance of human rights and democratic principles (for 1995), Rap.Mr Renzo IMBENI, (COM (96) 0672 - C4 - 0095/97), PE 223.610/fin., 02 Dec 1997.

48

c. Veil Grubu Raporu

Avrupa Komisyonu, 14 Ocak 1996 tarihinde kiilerin serbest

dolamn engelleyen sorunlarn belirlenmesi amacyla bir alma grubu

oluturulmasn salamtr. Bu alma grubuna, Avrupa Parlamentosunun

eski bakanlarndan Simone Veil bakanlk etmitir. Grup, hazrlad raporu

18 Mart 1997 tarihinde Avrupa Komisyonuna sunmutur.131

Sz konusu rapor, ksaca, Avrupa Birlii yesi devletlerde dolam,

ikamet, ie girme, sosyal stat, kltrel haklar ve Topluluk hukuku kaynakl

haklarn korunmas gibi konularda Birlik vatandalarnn karlatklar

sorunlar derin bir analize tbi tutmutur. Grup, Topluluk baznda bireylerin

serbest dolamyla ilgili yasal erevenin, baz noktalar bir yana braklacak

olursa, aslnda yeterli olduu, bireylerin karlat sorunlarn bu yasal

erevede herhangi bir deiiklik yaplmadan zlebilecei grne

varmtr. Bu erevede asl nemli olann ye devletler arasndaki ibirliinin

gelitirilmesi olduunu vurgulayan Rapor, bireylerin serbest dolamnn

nndeki engellerin kaldrlmas iin aadaki yedi alanda seksenin stnde

tavsiye kaleme almtr.132

1. Birlik vatandalarnn ye devletlere girii ve ikameti,

2. Birlik vatandalarnn dier bir ye devlette ie girmesi,

3. Sosyal ve ailevi stat,

4. Mali stat,

131 Report of the high-level group on the free movement of persons, Rap.Mrs Simone Veil, Bulletin EU 3-1997, Union citizenship (4/4). 132 Report of the high-level group on the free movement of persons.

49

5. Kltrel haklar,

6. nc lke vatandalarnn zel durumu,

7. Bireylerin haklarnn korunmas.

Raporda yer alan balca tavsiyeler ise unlardr:

a. Birlik dahilinde serbest dolaan kiilere ynelik yaplan

bilgilendirmenin etkinletirilmesi gerekmektedir.

b. Dier bir ye devlette bir yldan az, fakat aydan fazla sreyle

yerleen kiilere ynelik olarak bir yl sreli, istee bal bir

yerleim kart oluturulmaldr. Uyruunda bulunulan ye devlet

tarafndan hazrlanacak bu kart, kiinin ihtiyalarn ve salk

sigortasn karlayacak derecede yeterli mali kaynaa sahip

olduunu gsterecektir.

c. Serbest dolama ilikin haklar, yeni Avrupa vatandal kavram

ile paralel hale getirilecektir. Avrupa vatandal kavram, tm

Avrupa vatandalarna eit ekilde davranlmasn

gerektirmektedir.

d. Dier ye devletlerdeki igc piyasasna giri kolaylatrlmaldr.

Bu balamda, snrlar dahilinde daha fazla vatandaa daha fazla

i olana salayan EURES (European Employment Services)

gelitirilmelidir.

e. Kamu sektrndeki igc, mmkn olduunca dier ye devlet

vatandalarna da almaldr.

f. Sosyal haklara ilikin dzenlemeler, zellikle emekli kiilere

ynelik olmak zere modernletirilmelidir.

50

g. Aile kurumuna ilikin haklar, toplumsal deiime uyum salayacak

ekilde deitirilmelidir. Bu balamda serbest dolam, kiiler

aileleri ile yerletikleri ye devlette uygun koullar altnda

birleemedii srece, tamamlanm saylmayacaktr.

h. Serbest dolam ve kltrel alverii kolaylatrmak amacyla dil

eitimi zerine younlalmaldr (Rapor Leonardo, Socrates,

Kaleidoscope gibi deiim programlar vastasyla serbest

dolama yaplan katklara da iaret etmitir).

i. Vergi alannda eit muamele ilkesi daha etkili biimde

uygulanmaldr. zellikle ye devletler arasndaki ifte

vergilendirmeden kaynaklanan sorunlar giderilmelidir.

j. ye devletlerde yasal olarak yerlemi bulunan nc devlet

vatandalarnn durumlar, ye devletlerin g politikalar da

dikkate alnarak iyiletirilmelidir. zellikle ye devletler arasn