Athesme

Dit artikel gaat over de afwezigheid van geloof in een of meer goden. Zie Atheist (band) voor de metalband

Deel van een serie artikelen over de
Godsdienstfilosofie

Uitklappen ..Het goddelijke

Uitklappen ..Religies

Uitklappen ..Themata en concepten

Uitklappen ..Stromingen

Uitklappen ..Godsdienstfilosofen

Uitklappen ..Werken

Portaal Filosofie

Athesme kent meerdere elkaar soms overlappende, soms uitsluitende betekenissen, maar het begrip omvat vrijwel altijd de afwezigheid van geloof in een of meer goden. Om haar wetenschappelijke bruikbaarheid als overkoepelend begrip wordt daarom deze definitie gehanteerd in het Oxford Handbook of Atheism (2013).[1]Deze ruime definitie sluit aan bij de Griekse herkomst van het woord 'athesme' - a- (zonder) en theos (god) - en overkoepelt zowel het agnosticisme als de nadrukkelijke verwerping van iedere vorm van religiositeit, zowel de overtuiging dat er onvoldoende bewijsmateriaal is om tot de aanname of afwijzing van een godheid te kunnen komen, als de overtuiging dat de wetenschap heeft bewezen dat er geen god bestaat of kan bestaan, zowel sterke (of positieve) als zwakke (of negatieve) vormen van athesme, zowel de opvatting dat het godsbegrip geen waarde of betekenis toekomt als de opvatting dat het godsbegrip nuttig kan zijn voor onontwikkelden, zowel de opvatting dat godsdienst slechts de wetenschap hindert als de opvatting dat de godsdienst altijd leidt tot persoonlijke en/of maatschappelijke ellende. De gegeven definitie omvat kortom alle ongeloofsposities van het spectrum dat aan de ene zijde wordt begrensd door louter intellectueel niet-weten en aan de andere zijde door politiek-maatschappelijke bestrijding van de godsdienst en werving voor het athesme.Het algemeen spraakgebruik gaat over het algemeen een stap verder dan de ruime definitie en verstaat onder athesme niet alleen de afwezigheid van enige vorm van godsgeloof, maar ook de actieve verwerping (niet noodzakelijk tevens de bestrijding) ervan. In de gegeven (ruime) definitie is met 'afwezigheid' geen negatief oordeel of gebrek gempliceerd.

Inhoud1 Geschiedenis 1.1 Etymologie

1.2 Oudheid

1.3 Nieuwe Tijd

2 Posities en bewegingen 2.1 Nieuw athesme

3 Verwante stromingen 3.1 Agnosticisme en ietsisme

3.2 Vrijdenkerij en humanisme

3.3 Ideologisch athesme

3.4 Athestische religies

4 Religieuze reactie op athesme 4.1 Katholieke reactie op athesme

5 Zie ook

GeschiedenisEtymologie Het Oudgriekse woord , lett. 'zonder god'; Efezirs 2:12 zoals geschreven op Papyrus 46Het woord athesme komt van het Griekse woord (atheos), meervoud (atheoi). Het voorvoegsel '-' (a-) betekent 'niet' of 'zonder', en het woord '' (theos) betekent 'god' of 'godheid'. Letterlijk betekent dus '[persoon] zonder god' of 'goddeloze', maar de ervan afgeleide term athesme stamt pas uit het 16e-eeuwse Frankrijk[2] en kan in de striktere zin van het woord pas in de 17e eeuw op sommige personen worden toegepast.[3]De moeilijkheid om tot een algemeen aanvaarde definitie te komen is mede het gevolg van het feit dat 'athesme' wordt gedefinieerd in termen van wat het niet is: niet, zonder of tegengesteld aan thesme. Omdat de betekenis van 'thesme' in verschillende culturen en verschillende historische perioden anders is, verandert mede als gevolg daarvan ook de betekenis van het athesme-begrip.OudheidIdeen die tegenwoordig soms worden gezien als "athestisch" zijn al beschreven in de Vedische periode van het oude India. De Charvaka was een materialistische school die oorspronkelijk zou zijn geschreven rond het jaar 600 v.Chr. en stelt dat religie slechts een uitvinding van de priesters is.[bron?] Een andere vroege vorm van "athesme" was het Indische Sankhya-systeem dat een naturalistische wereldbeschouwing had.[4]In geschriften uit de klassieke oudheid is te lezen dat bij de Oude Grieken het gebruikelijk was om iemand voor uit te maken wanneer die de traditionele opvattingen aangaande de goden niet aanvaardde; beschuldigden zoals Epicurus ontkenden echter nooit geheel het bestaan van goden.[5] Het eigenlijk athesme is een verschijnsel van de Nieuwe Tijd.[4] Vroege sporen van het athesme zijn terug te vinden in het atomisme van Griekse filosoof Democritus.[bron?]In het Romeinse Rijk was het gangbaar om religieuze tegenstanders als "athest" te stigmatiseren: de heidense (polythestische) Romeinen noemden de (monothestische) christenen en joden atheoi en vice versa terwijl ze heftig ontkenden het zelf te zijn.[6][7]Nieuwe Tijd Percentage mensen die in een peiling van Eurobarometer (2005) zeiden "Ik geloof dat er een god is".De term athesme stamt uit het 16e-eeuwse Frankrijk,[2] maar geleerden zoals Lucien Febvre in Le probleme de l'incroyance au XVIe siecle (1942) en Paul Oskar Kristeller in The Myth of Renaissance Atheism and the French Tradition of Free-Thought (1968) wijzen erop dat athest toen niet meer dan een uit vijandigheid geuite negatieve benaming was en pleiten voor een scherpere definitie. Wordt die gehanteerd, dan kunnen de eerste athesten pas in de 17e eeuw worden gevonden.[3]Het moderne athesme ontstond toen in Europa na de Middeleeuwen het denken over natuur, mens en maatschappij zich grotendeels los had gemaakt van het religieus denken van het christendom.Posities en bewegingen Een Eulerdiagram dat het verband laat zien tussen zwak/sterk en impliciet/expliciet athesme.Hoewel athesme in essentie de afwezigheid van geloof in een of meer goden betekent, wordt er een onderscheid gemaakt tussen de niet-thestische posities. Daarbij is negatief athesme de niet-acceptatie van een geloof (of ongeloof) in een god[8][9] en positief athesme het niet geloofwaardig vinden dat een god bestaat.[8] Dit onderscheid wordt ook aangeduid met de termen zwak en sterk athesme.Een contrast dat hierop lijkt is die tussen impliciet en expliciet athesme. Een impliciete athest heeft geen (weldoordachte) mening over het geloof in god(en); van dergelijke personen kan worden gezegd dat ze impliciet geen geloof hebben in goden. Een expliciete athest heeft wel een doordachte mening betreffende het geloof in goden.[10] Expliciete athesten kunnen dan het geloof in goden bewust negeren/vermijden (zwak athesme) of er bewust voor uitkomen dat goden volgens hen niet bestaan (sterk athesme). Het onderscheid tussen impliciet en expliciet athesme werd gentroduceerd door George H. Smith in zijn boek Atheism: The Case Against God.[11]Nieuw athesme Zie Nieuw athesme voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

In 2004 ontstond er een athestische beweging die sinds 2006 nieuw athesme wordt genoemd. De beweging kreeg vorm door de boeken van vooral Richard Dawkins, Christopher Hitchens, Sam Harris en Daniel Dennett.[12] Volgens Victor J. Stenger verschilt traditioneel athesme van het nieuwe athesme doordat het traditionele athesme verzoenend staat tegenover thesme, terwijl het nieuwe athesme een vijandige houding daartegenover aanneemt.[13]Verwante stromingenAangezien athesme vrijwel nooit los van een context staat, kan dit leiden tot verwarring over de definitie.[14] Athesme moet niet verward worden met levensbeschouwingen zoals humanisme en boeddhisme; ideologien zoals communisme en liberalisme; kennistheorien zoals scepticisme; of filosofische standpunten zoals objectivisme en naturalisme. Deze zijn weliswaar verenigbaar met athesme, maar niet noodzakelijkerwijs athestisch.Agnosticisme en ietsismeMen onderscheidt naast het athesme, ook het agnosticisme en het filosofisch materialisme. Een athest is niet overtuigd van het bestaan van een of meer goden, maar gaat er niet noodzakelijk van uit dat er 'niets' is "tussen hemel en aarde". Een agnost (agnosis: "geen kennis") stelt dat het niet mogelijk is om het bestaan van hogere machten aan te tonen, maar evenmin het niet-bestaan. Het filosofisch materialisme stelt dat alles tot strikt materile processen te herleiden is, ook onze denkprocessen. Alle materialisten zijn bij definitie athesten, maar niet alle athesten zijn materialisten. Iemand die het bestaan van een god verwerpt maar wel gelooft in telepathie, is wel een athest maar geen materialist.
Een term die ingang vond aan het eind van de twintigste eeuw is 'ietsisme'. Ietsisten zijn mensen die niet geloven in een god maar wel aannemen dat er 'iets of meer is' "tussen hemel en aarde".[bron?]Vrijdenkerij en humanismeDe Vrijdenkerij laat zich leiden door zakelijke evidenties en niet door autoriteitsgeloof of traditie. Vrijdenkerij is een levenshouding en is niet per definitie athestisch. In de praktijk zijn vele vrijdenkers echter wel athest of op zijn minst agnost. Het hedendaags humanisme is een non-thestische overtuiging die geen bovennatuurlijke visie op de werkelijkheid accepteert.[15]Ideologisch athesmeBepaalde ideologische stromingen zoals het socialisme, anarchisme en het communisme hebben zich verbonden met het athesme. In de uit het socialisme voortkomende sociaaldemocratische stroming is dat echter al sinds de Tweede Wereldoorlog niet meer het geval. In 1967 riep het communistische regime van Albani onder leiding van dictator Enver Hoxha, het land uit tot 'athestische staat'. Eerder gebeurde dat al in het Cuba onder Fidel Castro, in 1959. Athesme zelf is niet politiek van aard.[bron?]Athestische religies Zie non-thestische religiositeit voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Er zijn ook athestische religies, zoals bepaalde vormen van het boeddhisme.[16] Een lering in het boeddhisme is anatta ("niet-zelf"), dat het bestaan van afzonderlijke goden of geesten of menselijke zielen uitsluit of althans tot een illusie (maya) bestempelt.[bron?] Athesme staat niet noodzakelijk haaks op religiositeit: zie bijvoorbeeld Leo Apostel, Klaas Hendrikse en Rik Pinxten, met betrekking tot athestische religiositeit en religieus humanisme. Er zijn ook religies zoals het taosme, waarbinnen het bestaan van god(en) niet wordt uitgesloten, maar men houdt zich er niet mee bezig.[bron?] De vraag is daarom gerechtvaardigd of dit werkelijke "religies" zijn en niet beter als levensbeschouwingen gekarakteriseerd zouden moeten worden.[bron?]Religieuze reactie op athesme Een spotprent van E.J. Pace uit 1922 die uitbeeldt dat christenen die het modernisme aannemen, zich begeven op een dalende trap die uitkomt bij het athesme.[17]Religieuze reacties op het athesme zijn sterk verschillend. Zo zijn er enkele islamitische landen waar op geloofsafval de doodstraf staat. In het christendom kwamen dergelijke (sterk) afwijzende reacties in het verleden ook voor.Katholieke reactie op athesmeEven na het Tweede Vaticaans Concilie richtte paus Paulus VI de Pauselijke Raad voor de Dialoog met Niet-gelovigen op. Deze raad had tot doel het athesme te bestuderen en te komen tot een zinvolle dialoog met athestische en humanistische organisaties. Deze pauselijke raad ging later op in de Pauselijke Raad voor de Cultuur. De prefect van deze Raad, kardinaal Gianfranco Ravasi organiseerde verschillende ontmoetingen tussen gelovigen en niet-gelovigen. Ook werd op zijn initiatief een tentoonstelling gehouden in de Vaticaanse Musea waar christelijke en athestische kunstenaars naast elkaar exposeerden. Paus Franciscus benadrukte tijdens een algemene audintie in mei 2013 dat Christus voor alle mensen is gestorven. Letterlijk voegde hij daaraan toe dat athesten en christenen op n lijn zitten als ze beiden het goede doen. Deze uitspraken werden door athestische organisaties enthousiast ontvangen.[18]Zie ooklijst van athesten

agnosticisme

antithesme

thesme

vrijdenkerij

Bronnen, noten en/of referenties Armstrong, Karen, "De dood van God?" in: Een geschiedenis van God. Vierduizend jaar jodendom, christendom en islam. (Amsterdam 2003) 384416. Ambo/Anthos.

Dawkins, Richard, God als misvatting (Amsterdam 2006). Nieuw Amsterdam.

Noordenbos, Oene, Het athesme in Nederland in de negentiende eeuw (Rotterdam 1931).

De introductie van dit Wikipedia-artikel is gebaseerd op Stephan Bullivant & Michael Ruse, The Oxford Handbook of Atheism, Oxford University Press 2013, p.11-21. Ook de Cambridge Companion to Atheism gebruikt de in de introductie uitgewerkte ruime definitie (zie p.15 van OHA).

Geschreven als Athisme: (en) du Plessis-Mornay, Philippe, A Woorke Concerning the Trewnesse of the Christian Religion: Against Atheists, Epicures, Paynims, Iewes, Mahumetists, and other infidels, Vanuit het Frans vertaald door Arthur Golding & Philip Sidney, London, 1587, p. xx. 310Athisme, that is to say, vtter godlesnes.

(en) Investigating Atheism. Introduction: the Difficulty with Histories of Atheism. Universiteit van Cambridge (2008)

Encarta-encyclopedie Winkler Prins (1993-2002) s.v. "athesme". Microsoft Corporation/Het Spectrum.

Epicurus stelde slechts dat welke goden er ook mogen zijn, zij niet om mensen geven en derhalve hen niet willen straffen in dit of enig ander leven. Zie (en) O'Keefe, Tim, "Epicurus" in: Internet Encyclopedia of Philosophy. Geraadpleegd op 18 november 2013.

(en) Jan N. Bremmer, "Atheism in Antiquity" in The Cambrigde Companion to Atheism (Cambridge 2007) p.11-22. Cambridge University Press.

(en) Pieter Willem van der Horst, Jews and Christians in Their Graeco-Roman Context (Tbingen 2006) p.10. Mohr Siebeck.

(en) Martin, Michael, Atheism: A philosopical Justification. Temple University Press, 8 januari 1992. ISBN 9780877229438

In het Engels steunt dit verschil op het onderscheid tussen nonbelief en disbelief, wat in het Nederlands wordt aangeduid met dezelfde term 'ongeloof'.

(en) The Scope of Atheism, George H. Smith, (IV. The Varieties of Atheism)

(en) Atheism: The Case Against God, George H. Smith, Prometheus Books, 1989 (1e ed. 1979), ISBN 978-0-87975-124-1

(en) Amarasingam, Amarnath, Religion and the New Atheism: A Critical Appraisal, Koninklijke Brill NV, Leiden, 2010, 1 ISBN 9789004185579. Geraadpleegd op 28 december 2013. URL bezocht op 28 december 2013.

(en) Stenger, Victor J., Why I Believe in the New Atheism. Free Inquiry, vol 30(3). Publiekelijk via de website van de Universiteit van Colorado Boulder [1]

(en) Cline, Austin, How are Atheism & Theism Different? How are Atheism & Theism Similar?, n.d. (Bezocht op 22 december 2013)

What is Humanism?. IHEU.org, bekeken op 24 juli 2014

"Ook moet men voorzichtig zijn met het begrip athesme toe te passen op het oudste boeddhisme, dat met het bestaan van een persoonlijke god geen rekening houdt. Boeddha is athest in zoverre zijn religieus besef zich tegen alle persoonlijkheid en alle voorstelling verzet; hij is dus athest uit religieuze overwegingen en daarom werkt de toepassing van ons begrip op het boeddhisme wederom misleidend." Encarta-encyclopedie Winkler Prins (1993-2002) s.v. "athesme". Microsoft Corporation/Het Spectrum.

(en) J. B. Stump, Alan G. Padgett, The Blackwell Companion to Science and Christianity (2012). John Wiley & Sons. ISBN 9781118256527

Paus benadrukt: Jezus redt ook athesten