aspekte te autonomise financiare te institucioneve te arsimit te larte ...
Click here to load reader
Transcript of aspekte te autonomise financiare te institucioneve te arsimit te larte ...
Universiteti “Aleksandër Moisiu” Durrës
Fakulteti i Biznesit
Departamenti i menaxhimit
Tezë disertacioni
ASPEKTE TË AUTONOMISË FINANCIARE TË
INSTITUCIONEVE TË ARSIMIT TË LARTË NË
SHQIPËRI DHE VENDE TË TJERA
Nga
Ulpian HOTI
Tezë për mbrojtjen e gradës shkencore “Doktor”
Udhëheqës Shkencor
Prof. Dr. Mit’hat MEMA
Durrës, 2014
2
DEKLARATË STATUORE
Deklaroj nën përgjegjësinë time personale, se ky punim është shkruar prej meje, nuk
është paraqitur anjëherë para një institucioni tjetër për vlerësim dhe nuk është botuar i tëri ose
në pjesë të veçanta. Ky punim nuk përmban materiale të shkruara nga ndonjë person tjetër,
me përjashtim të rasteve të referuara dhe cituara.
© Ulpian HOTI, 2014
3
Mirënjohje
Në qoftë nuk do të isha punësuar në universitet disa vite më parë, do të më mungonte
dhe ideja për të trajtuar këtë punim. Eksperienca, problemet e shumta dhe vështirësitë që
kam kaluar në nivelin drejtues të menaxhimit të një institucioni të Arsimit të Lartë kanë
qartësuar objektivat e këtij punimi dhe më kanë dhënë kënaqësinë të trajtoj aspekte të
ndryshme të një sektori shumë të rëndësishëm për shoqërinë siç është Arsimi i Lartë.
Mirënjohja e parë shkon për të gjithë ata të rinj e të reja që kontribuan me vullnet,
pasion, sakrificë, ndershmëri dhe përgjegjshmëri për krijimin dhe ngritjen deri në nivele të
larta sasiore dhe cilësore, të institucionit më të ri publik të Arsimit të Lartë në Shqipëri,
Universiteti “Aleksandër Moisiu”, Durrës.
Mirënjohje për udhëheqësin shkencor Prof. Dr. Mit’hat Mema, gjithmonë i palodhur
që më ka nxitur dhe orientuar në këtë studim. Me këshillat e tij konstruktive dhe sistematike
punimi i ka shtuar akoma më shumë vlerat e tij.
Mirënjohje të sinqerta për Drejtoreshën e Bibliotekës Universitare Znj. Venera Alliaj,
për ndihmesën e vazhdueshme dhe korrektësinë e treguar për pajisjen me literaturat
përkatëse të nevojshme për kryerjen e punimit.
Mirënjohje për personelin administrativ të universitetit i cili më ka mbështetur
vazhdimisht në karrierën time akademike krahas asaj administrative. Uroj që dhe ata të
shfrytëzojnë të gjithë kapacitetin e tyre profesional për të përparuar me shpejtësi në
kualifikimet e tyre.
Mirënjohje të thella për prindërit e mi të shkëlqyer dhe vëllain tim.
Mirënjohja më e veçantë është për bashkëshorten time shembullore, Ersida dhe djalin
e mrekullueshëm, Aries që më kanë frymëzuar vazhdimisht.
Mirënjohje të gjithëve!
4
Abstrakt
Autonomia e institucioneve të Arsimit të Lartë është një nga çështjet më të
diskutueshme në të gjithë botën. Ky koncept i hershëm për vendet e zhvilluara përfshin në
vetvete vlerat kryesore të Arsimit të Lartë, lirinë akademike dhe autonominë financiare.
Autori ka trajtuar në një këndvështrim të përgjithshëm dhe krahasues mënyrën e
financimit të institucioneve të Arsimit të Lartë në Europë, Shtetet e Bashkuara të Amerikës
dhe në vende të tjera. Konstatohen tradita dhe sisteme të ndryshme me anë të cilave
menaxhohen dhe financohen këto institucione. Qeveritë përkatëse të këtyre shteteve ofrojnë
nivele të ndryshme të financimit publik për institucionet e Arsimit të Lartë, ku ndjehet si
domosdoshmëri pjesëmarrja më e madhe e studentëve dhe biznesit si bashkëfinancues. Ky
punim, në varësi të modeleve dhe vende të ndryshme të shqyrtuara, analizon rolin e të gjithë
aktorëve në këtë proces, kontributin financiar të secilit prej tyre në varësi të politikave dhe
rrethanave të caktuara.
Me një histori jo shumë të zhvilluar të arsimit në përgjithësi dhe të Arsimit të Lartë në
veçanti, Shqipëria e pas viteve ’90 ka ndërmarrë iniciativa të vazhdueshme të cilat lidhen
kryesisht me zhvillimin dhe zgjerimin e kufijve të Arsimit të Lartë. Ky punim është
përqendruar kryesisht në autonominë financiare të universiteteve publike, ku konstatohen
përmirësime në lidhje me fleksibilitetin për përdorimin e burimeve financiare nga buxheti i
shtetit, të ardhurat e gjeneruara nga tarifat e shkollimit dhe burime të tjera. Paralelisht vitet e
fundit vëmendja është fokusuar dhe në aspektet financiare të mësimdhënies dhe kërkimit
shkencor.
Në përfundim të punimit evidentohen probleme të natyrës financiare të universiteteve
në Shqipëri dhe në botë, të cilat kërkojnë zgjidhje nëpërmjet një analize të kujdesshme dhe të
saktë. Rekomandohet që politikbërësit të kenë më shumë vullnet në përafrimin e strategjive
dhe kontributeve të tyre në një orientim të përbashkët. Kjo do të çojë në një zgjidhje të
përshtatshme dhe të qëndrueshme për daljen e Arsimit të Lartë nga periudha e krizës për
shkak të zgjerimit masiv.
Fjalët kyçe: Autonomi financiare, institucione të Arsimit të Lartë, e mirë publike, të ardhura,
masivizim
5
Abstract
The institutional autonomy of the Higher Education is one of the most debatable issue
worldwide. For the developed countries this concept involves the essential values of the
Higher Education, Academic freedom and financial autonomy.
The author has treated in a general and comparative perspective the financing of
Higher Education Institutions in Europe, the United States and in other countries. There are
observed various traditions and systems by means of which these institutions are managed
and financed.
Respective governments of these countries offer different levels of public funding for
Higher education institutions, in which the businesses and students’ participation has a
significant role.
Basing on the different models and countries considered, this paper analyzes the role
of all actors in this process, the financial contribution of each of them depending upon their
specific policies and circumstances.
Characterized by a history of non-highly developed Education in general and Higher
Education in particular, the post 90s Albania has undertaken initiatives which primarily relate
to the development and expansion of the Higher education boundaries.
This paper mainly focuses on the financial autonomy of the public universities in
which can be found certain improvements in terms of the flexibility in the use of financial
resources from the state budget and income generated from student fees and other sources. In
addition, in the past years the attention has also been focused on the financial aspects of
teaching and scientific research.
At the end of this study there are evidenced certain financial problems in the Albanian
universities and abroad, which require solution by means of a careful and precise analysis. It
is recommended that the policy makers should be more willing to align their strategies and
contributions to a mutual orientation.
This will lead to an adequate and stable solution giving way to the release of the
Albanian Higher education from the period of crisis due to the massive expansion.
Key words: Financial autonomy, Higher Education Institutions, the grant, the income,
massiveness.
6
Parathënie
Arsimimi është ndër sfidat kryesore të një shteti në zhvillim, të një shteti që synon të
jetë pjesë aktive e organizmave apo organizatave ndërkombëtare. Suksesi i një shteti, në rolin
e tij të brendshëm apo të jashtëm, varet ngushtësisht nga cilësia e brezave që ai nxjerr.
Njerëzimi gjatë gjithë ekzistencës së tij është përfshirë në proçese edukuese dhe
arsimuese.
Të vlerësosh dhe të gjykosh mbi cilësinë dhe efikasitetin e Arsimit të Lartë do të thotë
të prekësh themelet bazë mbi të cilat ky sistem është themeluar dhe vazhdon të ngrihet.
Ky punim hedh dritë mbi çështjet e financimit të institucioneve të Arsimit të Lartë në
Shqipëri dhe në botë, duke u përqendruar në mënyrë të veçantë në konceptin e autonomisë
financiare.
Arsimi i Lartë në Shqipëri i ka fillesat e tij pas Luftës së Dytë Botërore. Që nga kjo
kohë e deri në fillimin e viteve ’90 nuk mund të flasim për autonomi financiare, meqenëse
ashtu si në çdo degë të ekonomisë, financimi i Arsimit të Lartë ishte pjesë përbërëse e
politikave planifikuese dhe kontrolluese nga vetë shteti.
Pas viteve ’90 janë ndërmarrë iniciativa të ndryshme ligjore për të rritur pavarësinë
akademike dhe financiare të institucioneve të Arsimit të Lartë në Shqipëri. Këto proçese nuk
kanë qenë gjithëpërfshirëse, duke lënë jashtë këtyre projekteve, propozimeve dhe iniciativave
grupet kryesore të interesit. Gjatë dhjetëvjeçarit të fundit, qeveritë janë angazhuar në draft-
projekte me objekt përmirësimin e problematikave të organizimit, drejtimit dhe mënyrave të
financimit të institucioneve të Arsimit të Lartë. Të gjitha këto përpjekje nuk janë finalizuar
dhe nuk janë shoqëruar me veprime konkrete ligjore.
Punimi synon të japë një panoramë të modeleve të financimit të Arsimit të Lartë në
Europë. Mbështetur në tre modelet kryesore të menaxhimit dhe të financimit të institucioneve
të Arsimit të Lartë, në periudha dhe në vende të ndryshme konstatohen nivele të ndryshme të
financimit publik për Arsimin e Lartë.
Masivizimi i institucioneve të Arsimit të Lartë, si një nga orientimet kryesore të këtij
sistemi, ka ndikuar në mënyrë të drejtpërdrejtë në përcaktimin e raporteve të burimeve
financiare në këto institucione. Aksesi i studentëve në universitete ka sjellë si pasojë
ndryshimin e peshave specifike të secilit prej burimeve të financimit të Arsimit të Lartë,
veçanërisht në proçesin e mësimdhënies.
Rritja e dëshirës dhe nevojës për të qenë pjese aktive e universiteteve passjell një sërë
efektesh me karakter ekonomik tek studentët dhe familjet e tyre. Pavarësisht se Shqipëria
karakterizohet nga nivele të ulëta të tarifave shtetërore të shkollimit vërehet mungesa e
mjeteve monetare dhe e lehtësirave fiskale për kategoritë me të ardhura minimale të
popullatës.
Arsimi publik, për vetë specifikat që mbart, ka qenë pjesë e debatit, nëse është një e
mirë publike apo një e mirë private? Angazhimi gjithnjë e më i madh i qeverisë për
mbështetje financiare, nëpërmjet fondeve publike, është logjikë e drejtpërdrejtë e teorisë se
arsimi është një e mirë publike.
Proçesi i transferimit të kostos së financimit nga shteti tek studentët i jep Arsimit të
Lartë karakteristika të një të mire private, pavarësisht se cilësi të tilla si: dija, njohuritë,
përvoja tejçohen nga një individ i mirëarsimuar, tek e gjithë shoqëria, duke qenë ajo pjesë e
produktit të kësaj të mire.
7
Modeli i Arsimit të Lartë në Shtetet e Bashkuara të Amerikës është standarti më i
mirë që lidhet më përçimin dhe përthithjen e dijeve. Proçesi i masivizimit ka përfshirë dhe
Institucionet e Arsimit të Lartë në këtë pjesë të zhvilluar të botës. Krahas financimit me
grante qeveritare, është zhvilluar sistemi i kreditimit për studentët me qëllim përballimin e
shpenzimeve të studimeve. Ky sistem mbështet fuqimisht studentët dhe familjet e tyre,
pavarësisht nivelit të të ardhurave që ato kanë dhe krijojnë. Duke vlerësuar ndihmën e madhe
që u jepet të interesuarve për ndjekjen e studimeve të larta, ajo që spikat është pasiguria në
lidhje më shlyerjen e kredisë brenda afatit të maturimit.
Krahas mësimdhënies, kërkimi shkencor është një nga shtyllat bazë ku mbështetet
veprimtaria e institucioneve të Arsimit të Lartë. Kërkimi shkencor është një proçes zinxhir që
ndikon në rritjen e cilësisë dhe zhvillimin e teknologjisë dhe dijeve në përgjithësi.
Nga kjo pikëpamje kategorizohen dhe universitetet që janë të orientuara në proçesin e
mësimdhënies apo të kërkimit shkencor. Tendenca është për shkëputjen e kërkimit shkencor
si pjesë e strukturës së universiteteve. Problemet e krijuara nga zvogëlimi i financimit publik
për shkak të zgjerimit, kanë ndikuar dhe në uljen e granteve nga qeveritë për kërkimin
shkencor. Kjo ka sjellë si pasojë gjetjen e burimeve alternative të financimit. Në këtë mënyrë
kërkimi shkencor është drejtuar te bizneset ku spikatin dhe raste ku ai është atashuar pranë
tyre. Këto argumente janë në favor të teorisë që e konsideron Arsimin e Lartë si e mirë
private, pasi dijet e reja, teknologjia apo patentat përdoren nga financuesit e kërkimit
shkencor (industria). Megjithatë, këto risi janë në shërbim të të gjithë shoqërisë dhe
komunitetit, duke u veshur edhe me nuancat e të mirës publike.
Tendenca globale e vendeve në zhvillim është rritje e numrit të universiteteve dhe e
studentëve. Në këto vende spikat nevoja dhe dëshira e popullsisë për edukim, por ky proçes
shoqërohet me një sërë problemesh financiare për shkak të ekspansionit të shpejtë sasior.
Mënyrat tradicionale të financimit të institucioneve publike të Arsimit të Lartë në
Shqipëri janë: grante nga buxheti i shtetit dhe të ardhura që vijnë kryesisht nga tarifat e
shkollimit dhe taksa të tjera. Ndonëse proçesi i përdorimit të të ardhurave i është nënshtruar
disa ndryshimeve të vogla ligjore, mënyra e krijimit dhe e shpenzimit të fondeve është e
njëjtë me institucionet e tjera buxhetore.
Institucionet e Arsimit të Lartë në Shqipëri iu nënshtrohen të njëjtave burokracive
financiare dhe administrative, gjë që në shumicën e rasteve, passjell mosreagimin në kohë
ndaj problemeve dhe në dëmtimin e cilësisë së mësimdhënies dhe kërkimit shkencor.
Gjatë viteve të fundit, shtimi i numrit të studentëve është shoqëruar me ulje të grantit
nga qeveria dhe mos rritje të tarifave të studimit. Kjo sjellje e politikbërësve ndaj
universiteteve ka shkaktuar probleme serioze në financimin e aktiviteteve të ndryshme të
universiteteve (sidomos në përmirësimin e infrastrukturës fizike dhe laboratorike).
Ky punim trajton në mënyrë të hollësishme forma të financimit të universiteteve
publike në vende të ndryshme, duke u fokusuar se çfarë është e rëndësishme të ndryshojë në
skemën aktuale të financimit të universiteteve publike në Shqipëri.
Duke ofruar një vështrim analitik të mënyrës së financimit të Institucioneve të Arsimit
të Lartë në vende të ndryshme dhe në Shqipëri, shoqëruar me raporte të organizmave të
ndryshëm ndërkombëtare, punimi synon të theksojë lidhjen që krijohet midis rritjes së
autonomisë financiare dhe domosdoshmërisë për një nivel të lartë të përgjegjshmërisë dhe të
efikasitetit të përdorimit të burimeve të financimit në këto institucione.
8
Transparenca e përdorimit të fondeve duhet të shoqërojë ngushtësisht këtë proçes, i
cili ka nevojë për kapacitete të nivelit të lartë drejtues dhe menaxherial, që duhet të jenë të
mirëpërgatitur dhe të përgjegjshëm për këto ndryshime.
Eksperienca disa vjeçare në nivele drejtuese në institucionet e Arsimit të Lartë ka
qenë vendimtare në hartimin dhe shkrimin e këtij punimi.
Mungesa në mënyrë të përmbledhur e karakteristikave dhe problematikave që shfaqen
në financimin e institucioneve të Arsimit të Lartë kanë nxitur hulumtimin në përvojën
ndërkombëtare, duke analizuar në mënyrë më të hollësishme rastin e Shqipërisë.
Punimi ofron konkluzione dhe rekomandime që i shërbejnë menaxhimit të Lartë të
universiteteve dhe politikës.
Ky punim synon të zërë një vend në doktrinën ekonomike shqiptare në fushën e
administrimit publik, me fokus kryesor financimin e institucioneve të Arsimit të Lartë, fushë
e cila karakterizohet nga zbehja dhe mungesa e punimeve.
9
Përmbajtja
Deklaratë statuore .................................................................................................................... 2
Mirënjohje ................................................................................................................................. 3
Abstrakt...................................................................................................................................... 4
Abstract ...................................................................................................................................... 5
Parathënie ................................................................................................................................. 6
Përmbajtja ................................................................................................................................. 9
Hipotezat e studimit ............................................................................................................... 13
Metodologjia ........................................................................................................................... 14
Një vështrim i shkurtër mbi punimin ..................................................................................... 16
Lista e shkurtimeve ................................................................................................................ 19
Lista e tabelave ....................................................................................................................... 20
Lista e grafikëve ..................................................................................................................... 21
Kapitulli 1 ............................................................................................................................... 22
Një vështrim historik mbi arsimin dhe financimi i tij në Shqipëri ................................... 22
1.1 Arsimi në vitet 1912 – 1924 ...................................................................................... 22
1.2 Zhvillimi i arsimit në Shqipëri përgjatë viteve 1925 – 1939..................................... 23
1.2.1 Vështrim historik ............................................................................................... 23
1.2.1.1 Arsimi gjatë periudhës së Republikës ........................................................ 23
1.2.1.2 Arsimi gjatë periudhës së monarkisë .......................................................... 25
1.3 Kuadri ligjor në lidhje me sistemin arsimor .............................................................. 26
1.3.1 Reformat ............................................................................................................ 26
1.3.2 Reforma arsimore e vitit 1946 ........................................................................... 29
1.4 Arsimi shqiptar pas viteve ‘90 .................................................................................. 33
1.4.1 Arsimi dhe mendimi pedagogjik pas viteve ‘90 ................................................ 33
Kapitulli 2 ............................................................................................................................... 36
Autonomia e institucioneve të Arsimit të Lartë dhe financimi .......................................... 36
2.1 Fillesat e autonomisë së institucioneve të Arsimit të Lartë ....................................... 36
2.2 Arsimi i Lartë dhe autonomia universitare ................................................................ 37
2.3 Koncepti i financimit ................................................................................................. 37
2.3.1 Financimi i universiteteve .................................................................................. 38
2.3.2 Rëndësia e financimit publik ............................................................................. 40
2.3.3 Rëndësia e financimit privat .............................................................................. 41
2.3.4 Realizimi i një ekuilibri mes financimit publik e atij privat .............................. 41
10
Kapitulli 3 ............................................................................................................................... 42
Parimet e financimit të universiteteve .................................................................................. 42
3.1 Parimet e efikasitetit .................................................................................................. 42
3.1.1 Autonomia.......................................................................................................... 42
3.1.2 Fleksibiliteti ....................................................................................................... 42
3.1.3 Përputhshmëria .................................................................................................. 42
3.1.4 Stabiliteti ............................................................................................................ 42
3.1.5 Transparenca ...................................................................................................... 43
3.1.6 Përgjegjshmëria.................................................................................................. 43
3.2 Parimet e kapitalit...................................................................................................... 43
3.2.1 Barazia vertikale ................................................................................................ 43
3.2.2 Barazia horizontale ............................................................................................ 44
3.2.3 Barazia e gjeneratave ......................................................................................... 44
3.3 Burimet e financimit.................................................................................................. 44
3.4 Mekanizmat institucionalë ........................................................................................ 48
3.4.1 Dimensioni i drejtpërdrejtë (institucional) / indirekt. ........................................ 48
3.4.2 Dimensioni i plotë / i pjesshëm i financave. ...................................................... 49
3.4.3 Buxheti në rritje / Dimensioni i financimit mbi bazë formule ........................... 49
3.4.4 Dimensioni Input / Output ................................................................................. 51
3.5 Matja e autonomisë financiare .................................................................................. 52
Kapitulli 4 ............................................................................................................................... 55
Karakteristikat e financimit të universiteteve në Shqipëri ................................................ 55
4.1 Arsimi i Lartë si një e mirë publike........................................................................... 55
4.2 Eksternalitetet e Arsimit të Lartë .............................................................................. 58
4.3 Arsimi i Lartë publik në Shqipëri .............................................................................. 58
4.4 Autonomia financiare dhe alokimi i fondit për Arsimin e Lartë në Shqipëri ........... 60
4.5 Parime të përgjithshme të politikës shtetërore për financimin e institucioneve
publike të Arsimit të Lartë ................................................................................................... 66
4.5.1 Burimet e financimit të institucioneve publike të Arsimit të Lartë ................... 66
4.6 Të ardhurat e institucioneve publike të Arsimit të Lartë ........................................... 67
4.7 Financimi nga Buxheti i Shtetit ................................................................................. 68
4.7.1 Hartimi i buxhetit të institucioneve publike të Arsimit të Lartë ........................ 68
4.8 Kuadri institucional ................................................................................................... 70
4.9 Problematika e financimit të Arsimit të Lartë Publik ............................................... 72
4.10 Reforma e financimit në Arsimin e Lartë në Shqipëri pas vitit 2009 ....................... 73
11
4.10.1 Skema e financimit me bazë studentin – kuotat................................................. 73
4.11 Faktorët që ndikojnë vlerën e financimit................................................................... 75
4.12 Implikime të pritshme nga aplikimi i financimit të IAL-ve me bazë studentin ........ 75
4.13 Tarifat e shkollimit .................................................................................................... 76
4.14 Sistemi i kredidhënies studentore .............................................................................. 82
4.15 Financimi i aktiviteteve të kërkimit shkencor ........................................................... 82
4.15.1 Burimet njerëzore............................................................................................... 85
4.15.2 Llogaridhënia dhe vlerësimi i cilësisë së kërkimit shkencor ............................. 85
4.15.3 Përmbajtja dhe niveli i kërkimit shkencor ......................................................... 86
4.15.4 Administrimi i kërkimit shkencor ...................................................................... 86
Kapitulli 5 ............................................................................................................................... 88
Financimi i institucioneve të Arsimit të Lartë në Europë .................................................. 88
5.1 Situata e përgjithshme e financimit ........................................................................... 88
5.2 Autonomia financiare sipas Shoqatës së Universiteteve Europiane ......................... 91
5.3 Fleksibilitet për të përdorur fondet publike ............................................................... 94
5.4 Karakteristikat e financimit për Arsimin e Lartë në Europë ..................................... 94
5.5 Kriza financiare e institucioneve të Arsimit të Lartë ................................................ 95
5.6 Vështrim në disa vende europiane ............................................................................ 96
5.6.1 Autonomia financiare në Finlandë ..................................................................... 99
5.6.2 Sistemi i financimit të edukimit në Danimarkë ............................................... 102
5.6.3 Gjermania ......................................................................................................... 104
5.6.4 Anglia ............................................................................................................... 106
5.6.5 Spanja ............................................................................................................... 109
5.6.6 Italia ................................................................................................................. 110
5.6.7 Franca ............................................................................................................... 111
5.6.8 Financimi në Kroaci ......................................................................................... 112
5.6.8.1 Kontributet e studentëve dhe mbështetja financiare ................................. 113
5.6.8.2 Aktivitetet kërkimore ................................................................................ 114
Kapitulli 6 ............................................................................................................................. 115
Financimi në sistemin e Arsimit të Lartë në SHBA e vende të tjera ............................... 115
6.1 Sistemi i lartë arsimor amerikan.............................................................................. 115
6.2 Financimi i Arsimit të Lartë në Shtetet e Bashkuara të Amerikës .......................... 116
6.2.1 Kreditë; Rritja e limiteve të kredive Stafford ................................................... 119
6.2.2 Ulja e taksave ................................................................................................... 121
6.2.3 Mbikqyrja shtetërore ........................................................................................ 123
12
6.3 Australia .................................................................................................................. 125
6.3.1 Përshkrim i shkurtër i sistemit arsimor të lartë ................................................ 125
6.3.2 Financimi i universiteteve ................................................................................ 126
6.4 Kina ......................................................................................................................... 128
6.4.1 Reforma financiare........................................................................................... 128
6.4.2 Financimi i Arsimit të Lartë ............................................................................. 129
6.5 Tendenca e masivizimit të Arsimit të Lartë në vendet në zhvillim ......................... 130
Konkluzione .......................................................................................................................... 132
Rekomandime ....................................................................................................................... 137
Bibliografia ........................................................................................................................... 139
13
Hipotezat e studimit
Në qendër të këtij punimi është trajtimi i problematikave të Institucioneve të Arsimit
të Lartë në Shqipëri dhe në vende të tjera, duke u fokusuar kryesisht në nivelin e autonomisë
financiare në këtë institucione.
Ky punim synon të japë një përgjigje të plotë dhe të saktë pyetjes së mëposhtme:
A duhet të ndryshohet modeli i financimit në Institucionet e Arsimit të
Lartë në Shqipëri?
Gjithashtu në funksion dhe ndihmë të punimit, por dhe të kësaj hipoteze, autori është
përpjekur t’i japë përgjigje dhe të ngrejë dhe hipoteza dytësore:
Arsimi i Lartë është një e mirë publike apo një e mirë private?
A aplikohet i njëjti model financimi i institucioneve të Arsimit të Lartë në Europë dhe
në vende të tjera?
A ka ndikuar masivizimi i Institucioneve të Arsimit të Lartë, në ndryshimin e
raporteve të burimeve të ndryshme të financimit?
14
Metodologjia
Ky punim ofron një panoramë dhe vështrim të përgjithshëm të autonomisë financiare
të Institucioneve të Arsimit të Lartë, me fokus kryesor Shqipërinë dhe modele të ndryshme të
financimit të shteteve nëpër botë.
Për të zhvilluar punimin janë marrë informacione në lidhje me:
ecurinë e mënyrës së financimit të Institucioneve të Arsimit të Lartë në Shqipëri ndër
vite,
problemet që janë konstatuar në skemat e financimit,
ekzistenca e skemave dhe modeleve të financimit në Europë,
specifikat e financimit dhe të kreditimit në Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe
vende të tjera,
përcaktimi i orientimit të financimit ndërmjet mësimdhënies dhe kërkimit shkencor,
përfshirja e industrisë në orientim.
Ky punim, pavarësisht sasisë informative ka ndërthurur metodën cilësore dhe sasiore.
Metoda cilësore synon të ofrojë dhe t’u japë përgjigje pyetjeve: Çfarë? Si? Pse? Në
ç’mënyrë?
Metoda sasiore është përdorur për të ofruar të dhëna në mënyrë tabelore ose grafike
në lidhje me çështjet e trajtuara, në sajë të metodës cilësore. Përdorimi i vlerave numerike
është një element mbështetës i teorisë, duke përfshirë në vetvete metodën krahasimore,
brenda vetë shtetit në vazhdimësi apo në raport me shtete të tjera.
Gjithashtu është përdorur një model me katër variabla për të matur autonominë
financiare të institucioneve të Arsimit të Lartë në katër vende të ndryshme.
Metoda cilësore, në këtë punim, është mbështetur në metodën hulumtuese, narrative,
interpretuese dhe krahasimore.
Metoda hulumtuese ose rishikimi i literaturës është përdorur gjerësisht në fazën e parë
të kërkimit. Kjo metodë ka shoqëruar stadet e para të hartimit dhe shkrimit të punimit e
shoqëruar nga mbledhja e materialeve, në mënyrë të shkruar apo elektronike, kërkimi i akteve
ligjore që lidhen me Arsimin e Lartë në Shqipëri ndër vite, mbledhja e raporteve të ndryshme
që kanë të bëjnë me proçesin e financimit të Institucioneve të Arsimit të Lartë në Shqipëri,
vende të ndryshme të Europës apo dhe botës.
Literatura ndërkombëtare ka qenë një element kyç i punimit në funksion të sqarimit
të koncepteve dhe përkufizimeve, ngushtësisht të lidhura me autonominë financiare dhe
elementë të tjerë.
Të dhënat dhe informacionet janë grumbulluar nëpërmjet studimit të faqeve zyrtare të
internetit. Grumbullimi i të dhënave është bërë sipas burimeve dokumentare. Janë përdorur
publikime të organizatave ndërkombëtare dhe të ekspertëve të Arsimit të Lartë për çështje që
lidhen me financimin e universiteteve.
Mungesa e shumëllojshmërisë së burimeve të informacionit për problemet e
financimit të institucioneve të Arsimit të Lartë ka qenë një faktor pengues në lidhje me
përdorimin efektiv të kohës, me synim zgjerimin e bibliografisë së përdorur.
Proçesi i hulumtimit ka qenë pjesë e rëndësishme e fazës së sistemimit dhe renditjes
së zërave bibliografikë në funksion të shkrimit të këtij punimi.
15
Analiza e mëtejshme e mënyrave, mekanizmave dhe instrumentëve të financimit të
institucioneve të Arsimit të Lartë, në Shqipëri dhe nëpër botë është detajuar nëpërmjet
metodës narrative. Kjo metodë është përdorur veçanërisht në pjesën historike. Metoda
narrative është një mjet i domosdoshëm në sqarimin e parimeve të autonomisë financiare.
Ndërthurja e metodës narrative me atë përshkruese është mënyra kryesore në
shkrimin e këtij punimi. Gjatë reflektimit të mënyrave të ndryshme, të instrumentëve të
autonomisë financiare në botë, por me fokus kryesor Shqipërinë, dallon origjinaliteti i këtij
punimi, ku autori ka interpretuar dhe gjykuar në lidhje me ecurinë, rëndësinë e elementëve të
ndryshëm dhe orientimin e universiteteve, drejt mësimdhënies apo kërkimit shkencor.
Në funksion të orientimit të temës drejt zhvillimeve të deritanishme, por dhe risive në
skemën aktuale të financimit të Institucioneve të Arsimit të Lartë, vetë strukturimi i saj
mbështetet në metodën krahasimore. Dhënia e informacionit në mënyrë narrative apo dhe me
të dhëna numerike për shtete të ndryshme, nxjerr në pah synimin për të qenë një temë me
karakter krahasimor.
Metoda induktive është përdorur për arritjen e konkluzioneve dhe rekomandimeve
përkatëse për ndryshimet që nevojiten të shoqërojnë skemën e financimit të institucioneve të
Arsimit të Lartë në Shqipëri, në Europë apo botë.
Përdorimi i metodës sasiore thjesht ofron një pamje më të qartë dhe vizive për
lexuesin në lidhje me vlera numerikë, tabela apo grafikë. Kjo metodë është një element
ndihmues i metodës cilësore.
Nëpërmjet përdorimit të korrelacionit është analizuar lidhja ndërmjet këtyre
variablave:
1. grantet nga qeveria dhe niveli i autonomisë financiare në Institucionet e Arsimit të
Lartë,
2. masivizimi i Institucioneve të Arsimit të Lartë dhe grantet nga qeveria,
3. grantet nga qeveria dhe Arsimi i Lartë si një e mirë publike (apo e mirë private).
16
Një vështrim i shkurtër mbi punimin
Punimi është strukturuar në 6 (gjashtë) kapituj.
Kapitulli i parë analizon sfondin historik të zhvillimit të së drejtës së drejtës së
arsimit në Shqipëri, duke filluar që nga periudha pas shpalljes së Pavarësisë e deri në ditët e
sotme.
Autori është ndalur në mënyrë të veçantë në karakteristikat e arsimit gjatë periudhës
së Republikës, arsimit gjatë periudhës së monarkisë, arsimi në periudhën e komunizmit, si
edhe arsimi pas viteve ’90.
Arsimi i Lartë në Shqipëri i ka fillesat e tij gjatës viteve 1946 me Reformën Arsimore
të asokohe, ku vihen re edhe rregullimet ligjore për financimin e tij, financim krejt i
ndryshëm nga ai i viteve të deritanishme.
Kapitulli i dytë trajton autonominë e institucioneve të Arsimit të Lartë dhe
financimin e tyre. Tradicionalisht, autonomia e një institucioni të Arsimit të Lartë në Europë
është shoqëruar me lirinë akademike. Një nga vlerat themelore të Arsimit të Lartë dhe në
mënyrë të veçantë një vlerë themelore e vlerësuar shumë nga bashkësitë akademike është liria
akademike.
Fillesat e autonomisë së institucioneve të Arsimit të Lartë në Europë e kanë origjinën
e tyre në esnafet që formuan privilegje akademike dhe profesionale. Në universitetet
mesjetare europiane mesjetare, autonomia kryesore lidhej me çështjen e së drejtës për të
pranuar studentë apo për tërë proçesin e mësimdhënies.
Në të gjitha përvojat bashkëkohore demokratike, autonomia universitare mbetet
autonomia më e rëndësishme, krahas asaj vendore. Duke analizuar këtë parashikim të
Kushtetutës Shqiptare për autonominë universitare, nxjerrim në pah dy elementë kryesorë:
rezerva ligjore dhe autonomia.
Në këtë kapitull është trajtuar gjithashtu rëndësia e financimit publik e privat, duke
vënë i përballë, në përpjekje për të dalluar cila është mënyra më e mirë e financimit të
institucioneve të Arsimit të Lartë.
Kapitulli i tretë trajton parimet e financimit të institucioneve të Arsimit të Lartë,
duke i ndarë ato në 2 (dy) kategori:
Parimet e efikasitetit, ku përfshihen:
1. Autonomia
2. Fleksibiliteti
3. Përputhshmëria
4. Stabiliteti
5. Transparenca
6. Përgjegjshmëria,
dhe
Parimet e kapitalit, ku përfshihen:
1. Barazia horizontale
2. Barazia vertikale
3. Barazia e gjeneratave
17
Një aspekt tjetër i trajtuar në këtë kapitull është se cilat janë burimet e financimit, që
duhet të financohen përmes kontributeve nga disa kombinime të mëposhtme:
(a) tatimpaguesit,
(b) studentët,
(c) prindërit,
(d) institucionet e Arsimit të Lartë.
Kapitulli i katërt trajton karakteristikat e financimit të universiteteve në Shqipëri, duke u
ndalur në disa çështje, si Arsimi i Lartë si një e mirë publike dhe eksternalitetet e tij.
Arsimi i Lartë është një e mirë me eksternalitete pozitive pasi besohet se rrit
produktivitetin social dhe mirëqenien. Kështu, eksternalitetet pozitive të Arsimit të Lartë janë
pikërisht përfitimet që rrjedhin tek të tjerët nga Arsimi i Lartë i të tjerëve.
Problemet aktuale me të cilat ndeshet arsimi lartë sot janë:
1. Kuadri institucional. Kuadri ligjor dhe rregullues frenon reagimin ndaj ndryshimeve
në ekonomi dhe në shoqëri. Sistemi është shumë homogjen dhe diferencimi në mision
është i pamjaftueshëm.
2. Mësimdhënia dhe të nxënit. Metodat e mësimdhënies nuk janë bashkëkohore, për
përgatitjen e studentëve për nevojat e shekullit XXI. Ende ka një investim të pakët për
përmirësimin e metodave të mësimdhënies, ndërsa një pjesë e përmbajtjes së tyre nuk
është koherente. Praktika mësimore dhe mbikqyrja e saj është e pamjaftueshme.
Sigurimi i cilësisë nuk aplikohet për të gjithë dhe nuk është i detyrueshëm për të
gjithë universitetet. Ky sistem nuk përfshin metodat e mësimdhënies dhe nuk
aplikohet për kurset me kohë të pjesshme.
3. Financa. Financimi i këtij sistemi është i pamjaftueshëm për zhvillimin, veçanërisht
për përmirësimin e metodave të mësimdhënies. Nuk argumentohet shuma e pagesës së
studentëve dhe nuk ka transparencë në përdorimin e tyre. Gjithashtu, është përcaktuar
saktë, sesi do të mbështeten studentët financiarisht.
Problematika e financimit të Arsimit të Lartë Publik dhe hapat e ndërmarra në kuadër
të financimit të Arsimit të Lartë përgjatë viteve trajtohen në këtë kapitull.
Kapitulli i pestë trajton financimin e institucioneve të Arsimit të Lartë në Europë.
Jam ndalur në situatën e përgjithshme në Europë, bazuar nga raporte e të dhëna zyrtare të
institucioneve të Bashkimit Europian.
Në mënyrë të veçantë janë trajtuar karakteristikat e financimit të universiteteve në
disa vende, përmendim këtu Anglinë, Italinë, Spanjën, Francën, Kroacinë, Gjermaninë,
Finlandën etj.
Disa faktorë shpjegojnë krizën financiare të Arsimit të Lartë. E para është kostoja e tij në
rritje. Në tri dekadat e fundit, kanë ndodhur disa ndryshime në Arsimin e Lartë, të cilat kanë
rritur domosdoshmërinë për financim:
1.1 Rritja e numrit të studentëve që hyjnë në Arsimin e Lartë.
Në disa vende evropiane, numri i studentëve të Arsimit të Lartë është rritur dhjetëfish prej
vitit 1960 në 1990, si dhe normat e pjesëmarrjes në Arsimin e Lartë po arrijnë shifrën rreth 30
për qind të grupit përkatës të rinjve në shumë vende të Europës perëndimore dhe rreth gjysma
e kësaj shifre në disa vende të Europës Lindore.
1.2 Mungesa e diferencimit të fortë në qëllimet dhe strukturat e Arsimit të Lartë në
institucionet e disa vendeve evropiane.
18
Proçeset e fundit të diversifikimit duhet të kishin ulur koston e Arsimit të Lartë, por
shumë sektorë të Arsimit të Lartë, që fillimisht fokusohen në programe të shkurtra, kanë
evoluar kërkesat për më shumë fonde kërkimore. Efekti negativ i këtij proçesi është rritja e
kostos dhe prania e joefikasitetit për të gjithë sistemin e Arsimit të Lartë në shumë vende.
1.3 Shqetësimi në rritje në lidhje me sasinë dhe cilësinë e shërbimeve që universitetet
ofrojnë.
Në shumicën e vendeve, universitetet janë të përfshirë në proçeset e rritjes dhe
përmirësimit në lidhje me shërbimet e ofruara për studentët dhe për komunitetin në
përgjithësi.
1.4. Rritjet në koston e Arsimit të Lartë.
Arsimi i Lartë kërkon një punë intensive në aspektin e personelit me kualifikim të lartë,
pagat e të cilëve duhet të jetë konkurruese me pagat e atyre me të njëjtin nivel arsimor dhe
aftësive të atyre që punojnë në sektorë të tjerë.
Kapitulli i gjashtë trajton financimin në sistemin e Arsimit të Lartë në SHBA, sistem
i cili nuk ka një model të vetëm. Ajo që është unike për këtë vend është mjedisi social, i cili e
ka bërë të mundur suksesin e sistemit universitar amerikan. Madhësia dhe pasuria materiale e
universiteteve më të mira amerikane krijojnë, pa dyshim, avantazhe të dukshme ndaj
universiteteve të të gjitha vendeve.
Financimi i universiteteve në Australi po ashtu ka karakteristika të rëndësishme. Në
njëzet vitet e fundit, sektori i Arsimit të Lartë në Australi ka pësuar ndryshime të
jashtëzakonshme në aspektin e organizimit, mbikëqyrjes, pjesëmarrjes dhe financimit.
Në Kinë sakaq, në vitin 1996, rreth 85% e fondeve erdhën nga kontributi kombëtar,
por deri në vitin 2000, niveli i tyre kishte rënë nën 70%. Ajo vazhdon të bjerë edhe në vitet e
fundit, ndërsa tarifat e shkollimit përfaqësojnë rritje. Dy koncepte relativisht të reja në Kinë
janë kredia studentore dhe ndarja në nivele të pagesave të shkollimit. Rritja e tarifave të
Arsimit të Lartë u prezantua për herë të parë në Kinë në vitin 1994, shoqëruar edhe me një
skemë të gjerë të kredisë në vitin 1999, që vazhdon edhe sot.
Në përfundim të këtij punimi janë pasqyruar konkluzionet dhe rekomandimet
përkatëse, që i drejtohen politikbërësve, institucioneve të Arsimit të Lartë, studiuesve dhe të
interesuarve në fushën e arsimit.
19
Lista e shkurtimeve
1. AERES Agjencia e Vlerësimit të Kërkimit në Arsimin e Lartë, Francë.
2. AL Arsimi i Lartë
3. AKTI Agjensia e Kërkimit, Teknologjisë dhe Informacionit.
4. ASH Akademia e Shkencave
5. BE Bashkimi Europian
6. CGS Skema e Grantit Commonwealth
7. CNRS Qendra Kombëtare e Kërkimit Shkencor, Francë
8. ENIC Qendra e Informimit të Rrjetit Europian
9. ERA Zona Europiane e Kërkimit
10. EUA Shoqata e Universiteteve Europiane
11. EURIDICE Rrjeti Informativ i Arsimit të Lartë në Europë
12. FFO Fondi për financimin normativ të universiteteve
13. FKSH Fondacioni Kombëtar i Shkencës
14. HEAL Hapësira Europiane e Arsimit të Lartë
15. HEC Skema e Kontributit të Arsimit të Lartë
16. HEFCE Këshilli i Financimit të Arsimit të Lartë për Anglinë
17. HERD Shpenzimet e Arsimit të Lartë mbi Kërkim dhe Zhvillim.
18. HESA Akti për Përkrahje të Arsimit të Lartë
19. IAL Institucionet e Arsimit të Lartë
20. IPTS Instituti për Studime të Thelluara Teknologjike
21. ISMS Vëzhgimi për Matjen e Standarteve të Jetesës
22. KKSH Këshilli Kombëtar i Shkencës
23. MESR Ministria për Universitetin, Francë
24. MSES Ministria e Shkencës, Arsimit dhe Sporteve, Kroaci
25. NAFTA Marrëveshja e Tregtisë së Lirë në Amerikën e Veriut
26. NARIC Qendra e Informimit për Njohjet Kombëtare Akademike
27. OBT Organizata Botërore e Tregtisë
28. OECD Organizata për Bashkëpunim Ekonomik dhe Zhvillim
29. OSI Zyra e Shkencës dhe Inovacionit, Mbretëri e Bashkuar
30. PBB Prodhimi i Brendshëm Bruto
31. SKZHES Strategjia Kombëtare për Zhvillim Ekonomik dhe Social
32. UT Universiteti i Tiranës
33. ZQS Zyra Qendrore e Statistikave
20
Lista e tabelave
Tabela 1. Përqindja e analfabetizmit në popullsinë shqiptare gjatë viteve 1945-1955. .......... 31
Tabela 2. Të dhënat e OECD për burimet e financimit të IAL-ve në vende të ndryshme. ..... 47
Tabela 3. Financimi fillestar, final, publik dhe privat i Arsimit të Lartë në vitin 1992 (në
përqindje). ................................................................................................................................ 47
Tabela 4. Llojet e mekanizmave të financimit në vendet e Komunitetit Europian, 1988. ...... 52
Tabela 5. Financimet publike në arsimin shqiptar (1) . ......................................................... 69
Tabela 6. Financimet publike në arsimin shqiptar (2) . .......................................................... 70
Tabela 7. Vendimmarrja në universitetet publike dhe private. ............................................... 73
Tabela 8. Struktura për analizimin e autonomisë financiare. ................................................ 101
21
Lista e grafikëve
Grafiku 1. Përqindja e PBB për Arsimin e Lartë sipas të dhënave të Ministrisë së Arsimit. . 73
Grafiku 2. Vendimmarrja për përcaktimin e tarifave të studimit në shtete të ndryshme të
Europës. ................................................................................................................................... 81
Grafiku 3. Mënyra e shpërndarjes së fondeve të Arsimit të Lartë në vendet e BE. ............... 90
Grafiku 4. Mesatarja e shpërndarjes së fondeve të Arsimit të Lartë në vendet e marra në
analizë . .................................................................................................................................... 91
Grafiku 5. Historiku në vite i grupit CBS (Copenhagen Business School). ......................... 104
Grafiku 6. Burimet e financimit të universiteteve për studentët me kohë të plotë në Angli.107
Grafiku 7. Financimi e Institucioneve të Arsimit të Lartë në SHBA . ................................ 118
Grafiku 8. Financimi në SHBA me anë të granteve dhe huave. ........................................... 121
Grafiku 9. Ecuria e pagesave të tarifave të shkollimit sipas viteve akademike në SHBA. .. 123
Grafiku 10. Dallimi mes kostove të studimit në universitetet publike e private në SHBA. . 124
Grafiku 11. Ecuria e granteve për studentët në Australi....................................................... 127
22
Kapitulli 1
Një vështrim historik mbi arsimin dhe financimi i tij në Shqipëri
1.1 Arsimi në vitet 1912 – 1924
Nga hapja e shkollës së parë shqipe e deri në vitin 1912 në Shqipëri numëroheshin
rreth 250 shkolla të huaja dhe nga kjo kuptohet se shkalla e analfabetizmit në vend ishte e
lartë veçanërisht tek femrat. Në këto kushte para shtetit të ri shqiptar, krahas detyrave të tjera
të rëndësishme për zhvillimin e vendit, shtrohej dhe detyra e rëndësishme për organizimin
dhe krijimin e sistemit arsimor kombëtar. Qeveria e Vlorës me gjithë kushtet e vështira të
krijuara pas vitit 1912 me politikën e saj arsimore synonte të krijonte një sistem arsimor me
frymë kombëtare, demokratike dhe laike; krijimin e kuadrit mësimor si dhe realizimin e
arsimit fillor të detyrueshëm.1
Krijimi i shkollave në Shqipëri ishte një hap i domosdoshëm që duhej të bëhej nga
qeveria e Vlorës për shkak të prapambetjes së përgjithshme në të cilën ndodhej vendi si dhe
fanatizmit dhe mendimit konservator që ekzistonte në atë kohë në shoqërinë shqiptare në
përgjithësi e sidomos për femrën. Drejtoria Arsimore, e cila kishte degët e saj të veçanta në
Tiranë, Shkodër dhe Berat, bëri shumë për shkollën e gjuhën shqipe.2 Kjo Drejtori në vitet
1913 – 1914 hapi disa shkolla në qytetet kryesore të vendit tonë në atë kohë si Korçë,
Shkodër, Vlorë, Lushnjë, Gjirokastër etj. Domethënës është fakti se dhe në vitet e Luftës së
parë Botërore proçesi i hapjes së shkollave shqipe eci me të njëjtat ritme si ato të para luftës
ku u hapën shkolla në Përmet, Delvinë, Libohovë, Krujë, Kavajë, Shijak etj. Drejtoria
Arsimore do të krijonte edhe Komisinë Letrare, e cila veproi nga 1 shtatori i vitit 1916, deri
më 22 maj 1918, si një organ që merrej me dokumentacionin shkollor.3
Gjatë kësaj periudhe në vend ka ekzistuar edhe legjislacioni për arsimin privat.
Vendimi i parë shtetëror për shkollat private është ai i datës 13 shtator 1913, i marrë nga
Ministria e Arsimit e Qeverisë së Vlorës. Është për t’u theksuar se vetëm disa muaj pas
shpalljes së Pavarësisë Kombëtare, kjo Ministri lejonte shkollat e veçanta (të huaja) “vetëm
nëse do t’i nënshtroheshin kontrollit shtetëror”.4
Në ato vite trazirash të njëpasnjëshme, Qeveria e Vlorës, realizonte qëllimin kombëtar
që mësimi i nxënësve tanë të burojë nga zakonet tona dhe t’u përgjigjej nevojave të
kombësisë sonë (sikurse është shprehur Luigj Gurakuqi në vitet 1911-1912). Ishte një
periudhë kohe, kur nga intelektualët e përgatitur jashtë vendit kërkohej hapja edhe e
shkollave të mesme.
Funksionimi i shkollave hasi në një sërë vështirësish. Në rradhë të parë ndihej
mungesa e kuadrit të nevojshëm për mësues, mungonin programet dhe tekstet mësimore. Për
shkak të mentalitetit patriarkal frekuentimi i shkollës nga vajzat ishte tepër i kufizuar.
Deri në vitin 1920 në shkollat shqiptare kishte sisteme të larmishme arsimore, të
vendosura nga pushtuesit dhe të ngritura sipas programeve shkollore të vendeve të tyre.
Gjithashtu një numër i madh shkollash drejtohej e administrohej nga tri komunitetet fetare me
programe të veçanta që i ndanin nxënësit sipas besimeve. Në këto kushte për forcimin dhe
1Myzyri, H. “Historia e arsimit shqiptar “vëll.II. Tiranë: Instituti i Studimeve Pedagogjike.1990, faqe207.
2 Kraja, M. “Mësuesit për kombin shqiptar”, Toena, Tiranë, 1993 faqe47.
3 Po aty. faqe47.
4 Kadiu. A. “Ecuria e Arsimit Privat në Shqipëri". Revista Shkencore Perla, Fondacioni Kulturor “Saadi
Shirazi”, Viti X, nr. 3 (38). Tiranë, 2005 faqe54.
23
përparimin e shtetit shqiptar, më e përshtatshme ishte një shkollë kombëtare me përmbajtje
laike, që ti bashkonte nxënësit e mësuesit në një program kombëtar. Për Shqipërinë si një
vend me një popullsi mbi 90% analfabete, shtrohej gjithashtu nevoja e zgjerimit të arsimit.5
Problemet e arsimit kombëtar në përgjithësi zunë vendin e tyre në luftën për
demokratizimin e jetës së vendit në vitet 1920–1924. Në këtë kuadër një shtysë të
rëndësishme zhvillimit të arsimit në Shqiperi i dhanë tri kongreset arsimore që u mbajtën në
këto vite. Më 1920 u mbajt kongresi i arsimtarëve në Lushnjë. Kongresi mori vendim të
njësohej përmbajtja e shkollës, duke përdorur të njëjtin program Në të gjitha shkollat e
qyteteve si dhe shkollat private mësimi do të zhvillohej sipas të njëjtit program shtetëror.6 Ky
do të ishte hapi i parë që u hodh për ngritjen e shkollës kombëtare.
Në kongresin e ri arsimor që u mbajt më 22 korrik 1922 në Tiranë, u vendos
themelimi i një shkolle laike në Shqipëri, vendim ky që u bazua në vendimin e qeverisë, në
fillim të korrikut 1922, për shtetëzimin e shkollave private.7 Duhet theksuar se këto veprime
në fushën e arsimit ishin në pajtim me klauzolat e Statutit të Zgjeruar të Lushnjës, miratuar në
dhjetor të 1922 nga Këshilli Kombëtar, ku ishte parashikuar ndarja e fesë nga shteti.8 Në
Kongresin e tretë, i cili u mbajt në gusht të vitit 1924 midis problemeve që qëndronin para
arsimit kombëtar, u ngrit dhe çështja e shkollimit të femrës shqiptare, që u quajt si një
problem i ngutshëm dhe serioz për vendin dhe u përcaktuan rrugët për përmirësimin e saj.
Çështjet e arsimit kanë zënë një vend të rëndësishëm dhe në Parlamentin shqiptar të viteve
1921 – 1924. Në seancat parlamentare kërkohej çelja në shkallë vendi e shkollave të reja
fillore, shkollave pedagogjike për përgatitjen e mësuesve dhe u shtrua si domosdoshmëri
ngritja metodike e kuadrit arsimor në shkollat ekzistuese. U ngrit problemi i përmirësimit të
tipit të strukturës dhe i programeve të shkollës që do ndikonin në rritjen e nivelit arsimor
sidomos të femrës ku do të luftohej zakoni i tërheqjes së saj nga shkolla dhe mbyllja e saj në
shtëpi në moshën të vogël. Në vitin shkollor 1921 – 1922 kishte 25200 nxënës nga të cilat
20 % ishin femra pra afërsisht 5000 nxënëse.9
Këto hapa që u hodhën për zhvillimin e arsimit në këto vite hapën rrugën për shërimin
e një plage të rëndë për shoqërinë tonë siç ishte analfabetizmi. Pavarësisht nga pengesat e
shumta, nga ana e klerit, ato ekonomike e politike, zhvillimi i shkollës shtetërore kombëtare
me përmbajtje laike mori përparësi, në sajë të përpjekjeve të arsimtarëve dhe të atdhetarëve
përparimtarë të vendit.
1.2 Zhvillimi i arsimit në Shqipëri përgjatë viteve 1925 – 1939
1.2.1 Vështrim historik
1.2.1.1 Arsimi gjatë periudhës së Republikës
Shqipëria e këtyre viteve ishte një vend ku mbizotëronte analfabetizmi. Mbi 85% e
popullsisë nuk dinin shkrim e këndim. Në disa zona të vendit sidomos në zonat malore të
veriut kjo shifër mund të arrinte dhe 90%, kurse në fshatra të thella malore analfabetizmi
ishte i plotë. “Në vitin 1925 në Shqipëri kishte 447 shkolla fillore me 25.187 nxënës me 757
5 Koka, V. Cami, M. Puto, A. Frasheri, K. Verli, M. Rama, FAQE Belegu, M. Bajrami, H. Rushiti, L. Lalaj, A.
Shpuza, G. Meta, B. Gjergji, A. Kosumi, H. Vokrri, A. “Historia e popullit Shqiptar “vëll. III. Akademia e
Shkencave të Shqipërisë Shtëpia botuese: Toena, Tiranë: 2007, faqe189. 6 Po aty.
7 Po aty.
8 Po aty.
9 Myzyri, H. vep. e përmd. faqe217.
24
mësues. Në këto kushte kur çdo shkollë ishte me kapacitet shumë të vogël dhe mesatarisht me
më pak se dy mësues, kur në çdo 36 banorë vetëm një vazhdonte shkollën, vendin e kishte
mbuluar analfabetizmi"10
.
Gjatë regjimit republikan rrjeti shkollor nuk pësoi ndonjë ndryshim nga pikëpamja e
shtrirjes gjeografike, ai ruajti pak a shumë atë të viteve 1912-1924, megjithëse arsimi
përbënte një çështje të rëndësishme të qeverisë dhe forcave përparimtare. Sipas elitës politike
të asaj kohe arsimi duhej të zhvillohej paralelisht me zhvillimin ekonomik, politik, shoqëror e
kulturor të Shqipërisë. Përparësi duhej t’i jepej zhvillimit të arsimit në rradhët e femrave dhe
në veçanti përhapjes së tij në zonat rurale. Me gjithë nevojat e mëdha për shkolla dhe
përpjekjen e popullit për hapjen e tyre ritmi i shtimit mbeti i vogël.
Në bazë të të dhënave statistikore të kësaj kohe del gjithashtu se numri i shkollave i
mësuesve dhe nxënësve (sidomos femrave), ishte më i lartë në Shqipërinë e Jugut në
krahasim me Shqipërinë e Mesme dhe atë të Veriut. Kjo lidhet me zhvillimin ekonomik e
shoqëror me të lartë të trevave të jugut me numrin e madh të emigrantëve në shtetet
perëndimore, si dhe lëvizjen e lirë të njerëzve etj.
Niveli i ulët arsimor në Shqipërinë e Mesme, ishte pasojë e fanatizmit dhe
prapambetjes. Këtë e nxjerr në dukje Mehdi Frashëri, në vitin 1930, në konferencën kushtuar
gjendjes arsimore të femrës në Tiranë. Sipas të dhënave të pohuara prej tij nga 2000 vajza në
moshë shkollore vetëm 180 vazhdonin shkollën.11
Për nivelin e ulët të frekuentimit të
shkollës prej vajzave, shtypi i kohës fajësonte qeverinë që nuk i kushtonte vëmendje
përmirësimit të kushteve në shkollat ekzistuese dhe kërkonte ngritjen e godinave të reja
shkollore.
Regjimi parashikonte fare pak mjete financiare për mbajtjen e shkollave dhe u përpoq
t’i plotësonte ato. “Shkollat fillore që u hapën në fshatra, u hapën, në pjesën dërrmuese, me
kontributin e popullit të varfër që mezi siguronin jetesën e tyre”.12
Nën presionin e qarqeve borgjeze e përparimtare, qeveria ishte e detyruar të nxirrte
ligje e urdhëresa, për detyrimin shkollor. Për arsye ekonomike shpeshherë prindi detyrohej ta
fuste fëmijën në punë si shegert, çirak etj. Gjendja ekonomiko-financiare, baza e dobët dhe e
pasigurt e regjimit, bënin që Zogu të mos bënte dot pa ndihmën e jashtme, prandaj në
marrëdhëniet ndërkombëtare ndoqi “politikën e dyerve të hapura”. Ndërhyrja italiane në
çështjet ekonomike e në politikën e brendshme të Zogut, i diktoi atij dalëngadalë edhe
politikën arsimore. Një drejtim i ndërhyrjes së Italisë në sistemin arsimor, ishte ngritja e
shkollave italiane, gjoja për fëmijët e shtetasve italiane që qenë me punë në Shqipëri, por në
të vërtetë për të futur gjuhën dhe kulturën italiane në brezat e rinj shqiptarë. Ndër kategoritë e
shkollave fillore të huaja në Shqipëri vendin e parë e zënë shkollat fillore italiane. Pas
pakteve italo-shqiptare të Tiranës, atij të 1926 dhe 1927, nisën të shtohen shkollat fillore
italiane.
Siç shihet gjatë regjimit republikan u synua kryesisht në konsolidimin e shkollave
ekzistuese, në përmirësimin e programeve arsimore dhe në çeljen e shkollave të reja.
Megjithatë ndihej shumë nevoja për ndërtimin e një sistemi arsimor kombëtar dhe të shkollës
femërore në shkallë vendi. Kjo dëshmohet në kërkesat e fshatarëve të Trebishtit të
Peshkopisë, të disa fshatrave të Shkodrës, të Rehovës, të Babanit në prefekturën e Korçës, për
10
Po aty. faqe 376. 11
Po aty. 12
Po aty.
25
shkolla femërore.13
Në përgjigje të këtij shqetësimi Ministria e Arsimit përgatiti në 1928
ligjin organik mbi arsimin i cili hyri në fuqi po atë vit.
1.2.1.2 Arsimi gjatë periudhës së monarkisë
Problemet që qëndronin para arsimit kombëtar dhe vështirësitë me të cilat
ballafaqohej Shqipëria Ahmet Zogu i trajtoi në fjalimin që mbajti në mbledhjen e parë para
parlamentit pas shpalljes së Monarkisë. Ai shprehu vendosmërinë se do të punonte për
ngritjen e një sistemi arsimor kombëtar dhe të shkollës femërore në tërë vendin. Ai synonte
t’i arrinte këto nëpërmjet zbatimit të reformave shtetërore në fushën arsimore, ekonomike,
sociale dhe legjislative. Për përgatitjen e reformës në arsim në vitin 1929 u ngrit një komision
i posaçëm i kryesuar nga ish – Ministri i Arsimit Abdurrahman Dibra.
Zhvillimi i arsimit në këto vite shtrihej kryesisht në fillore në të gjithë vendin, me
rreth 600 shkolla me afate 5 – vjeçare, 4 – vjeçare, apo 3 – vjeçare, në të cilat jepnin mësim
1436 mësues. Arsimi para shkollor ishte tepër simbolik. Për arsim të lartë në këtë kohë as
mund të mendohej.14
Fundi i viteve ’20 dhe fillimi i viteve ’30, shënoi një ngritje të pandërprerë të presionit
kundër shkollave italiane. Shkollat italiane frekuentoheshin nga bijtë e shtresave të pasura.
Duke parë se lufta për edukatën kombëtare të brezit të ri hasi në pengesa, patriotët nuk i
rreshtën përpjekjet kundër institucioneve të huaja që, rrezikonin interesat kombëtare të
popullit shqiptar.
Reforma arsimore e 1933 bëri të mundur përqendrimin e arsimit në duart e shtetit, gjë
që pati rëndësi për përmirësimin e përmbajtjes së programit shkollor dhe të ngritjes cilësore
të mësimdhënies, pasi këtu u përqendruan forcat më të kualifikuara brenda vendit, gjithashtu
u emëruan edhe mësues nga shtete të ndryshme perëndimore.
Me gjithë përpjekjet e bëra për zhvillimin e arsimit në shkallë kombëtare përsëri
zhvillimi i tij në krahinat e thella malore mbetej në ritme kritike. Në krahinat e Lumës, Pukës,
Tropojës, Mirditës, Skraparit, etj shumica e fëmijëve në moshë shkollore nuk frekuentonin
shkollën për shkak të mungesës së kuadrit, largësisë nga qendra, por dhe fanatizmit në
përgjithësi. Kjo e vinte qeverinë para përgjegjësisë e cila u mundua ta plotësojë këtë boshllëk
me dhënien e bursave për nxjerrjen e mësuesve (rasti i Lumës ku u akorduan rreth 20 bursa
për të mbështetur studimet e 20 vajzave për mësuese në Institutin Femëror të Tiranës).15
Megjithatë duhet kuptuar se mundësitë e qeverisë për plotësimin e gjithë kërkesave për bursa
ishin të pamundura.
Si përfundim mund të themi se periudha 15 vjeçare e qeverisjes së Ahmet Zogut u
karakterizua nga një ngadalësi, por edhe nga një konsolidim i arsimit fillor, nga një vëmendje
dhe disiplinë shkencore si dhe trajtimi i vëmendshëm i punës së mësuesve. Dukuria më e
përgjithshme në këtë kohë ishte kërkesa rigoroze ndaj nxënësit.
Mund të thuhet se shkolla shqipe merr trajtën e saj përfundimtare në vitin 1934. Në
këtë vit, sistemi arsimor ekzistues, i nënshtrohet një reforme të gjerë dhe të gjithanshme.
Premisat për ndërmarrjen e një reforme të tillë ishin të qarta: Gjatë periudhës 1920-1933,
krahas shkollave shtetërore, ishte zhvilluar një rrjet shkollash joshtetërore. Një numër
shkollash të tjera sidomos të mesme, mbaheshin nga ente fetare të cilët, në një farë mënyre,
konkurronin arsimin shtetëror, i cili zhvillohej në vijën e tij laike. Arsimi joshtetëror
13
Po aty. faqe79 14
Kraja, M. vep. e përmed. faqe49. 15
Arkivi Qendror Shtetëror, (1938). Fondi 435. Dos. 232. faqe1.
26
zhvillohej në drejtim të pavarur dhe kjo nuk përkonte me politikën arsimore shtetërore.
Ndërmjet shkollave që vepronin në Shqipëri, disa prej tyre financoheshin nga të huajt, disa
nga shtete si Italia, të cilët kishin synime politike në Shqipëri. Konsiderata të tilla, përcaktuan
Reformën rrënjësore të vitit 1934.
1.3 Kuadri ligjor në lidhje me sistemin arsimor
1.3.1 Reformat
Megjithë nivelin e ulët ekonomik e problematikat e shtetit shqiptar gjatë sundimit të
Ahmet Zogut, në vend u bënë përpjekje për zhvillimin e arsimit. Megjithatë ky zhvillim nuk
kaloi pa probleme, për vetë stadin e zhvillimit politiko-ekonomiko-shoqëror të regjimit
zogist.
Një nga dokumentet e rëndësishme, gjatë kësaj periudhe, është Statuti Themeltar i
Mbretërisë, ku në kreun IV, në pjesën “Të drejtat e qytetarëve” në nenet 206 dhe 207
parashikohet e drejta për arsim, ku shprehet se arsimi është falas dhe ai fillor i detyrueshëm.
Në Statutin Themeltar të Mbretërisë, në artikullin 207 parashikohet edhe lejimi i
shkollave private: “Në konformitet me ligjet dhe brenda principeve të programit të pranuara
prej shtetit për shkollat e veta dhe, kurdoherë nën kontrollin efektiv të Qeverisë, vetëm
shtetasit shqiptarë mund të hapin shkolla të ndryshme private.
Të huajt, në konformitet me ligjet, mund të lejohen vetëm për shkollat teknike e bujqësore me
programe teori-praktikë”.16
Pas vitit 1929 të huajt lejoheshin të hapnin vetëm shkolla profesionale. Gjithashtu,
edhe inspektimi i të gjitha shkollave, sipas shkallës, bëhej nga inspektorët përkatës, gjë që u
mbajt parasysh edhe më pas. Në një nga ligjet e arsimit në kreun IV “Administrata e qarkut
dhe inspektimi i shkollave”, në artikullin 123 shkruhet: “Kontrollimi dhe inspektimi i
shkollave fillore, internateve fillore të shtetit, ashtu edhe i të gjithë institucioneve private të
kësaj kategorie, u ngarkohen inspektorëve të arsimit fillor”.17
Gjithashtu neni 207 i Statutit Themeltar parashikonte edhe hapjen e shkollave fetare,
me leje të ministrisë dhe konform ligjeve. “Numri i nevojshëm i shkollave fetare të çdo
komuniteti, po ashtu dhe numri i nxënësve të këtyre shkollave, caktohen prej ministrisë
përkatëse me vendimin e Këshillit Ministror.”18
Me interes është: “Rregullorja për shkollat private të minoriteteve” e Ministrisë së
Arsimit të Mbretërisë Shqiptare. Në bazë të nenit 5 të Deklaratës të lëshuar në Lidhjen e
Kombeve më 2 tetor 1921, shkollat private të minoriteteve u lanë të veprojnë të lira, me
mësues të zgjedhur prej minoriteteve e të pëlqyeshme prej Ministrisë së Arsimit.19
Qeveria e Zogut deri në 1928, mori disa masa me frymë oksidentale. Ajo përgatiti
“Ligjin Organik të Arsimit”, përmirësoi disa nga ligjet e mëparshme dhe redaktoi një ligj
për kategorizimin e mësuesve, i cili u zvarrit shumë. Gjithsesi këto masa nuk sollën ndonjë
zgjerim të arsimit popullor. Ligji Organik i arsimit që u miratua në Prill të 1928, i cili hyri në
fuqi po atë vit, parashikonte ndryshime në sistemin arsimor shkollor fillor dhe të mesëm,
krijimin e arsimit profesional dhe ndryshime në programet shkollore. Gjithashtu ky ligj
16
Palnikaj, D. Kushtetutat. Grand Prind, Tiranë, 2006, faqe 245. 17
Kadiu. A. Ecuria e Arsimit Privat në Shqipëri. Revista Shkencore Perla, Fondacioni Kulturor “Saadi Shirazi”,
Viti X, nr. 3 (38). Tiranë, 2005 faqe54. 18
Palnikaj, D. vep. e përmd. faqe 245. 19
Po aty.
27
parashikonte kufizimin e diferencimin social të arsimit.20
Si rrjedhim i kësaj mase, në fillim të
vitit shkollor 1928-1929, mbyllën dyert gjimnazi i Gjirokastrës dhe ai i Beratit.
Një ndikim të dëmshëm në arsim pati vendosja e taksave për nxënësit e shkollave të
mesme, që e kufizonte numrin e tyre. Në zbatim të reformave u kërkua që të vendoseshin
konkurse për pranim në shkollat e mesme dhe në këtë kuadër porositeshin, sidomos, të
vobektit të rregjistroheshin në shkollat e mjeshtërisë. Në të njëjtën kohë, për të përmirësuar
gjendjen e arsimit në fshat “u mbyllën 59 shkolla fshati dhe në vend të tyre u hapën 11
shkolla fillore-konvikte"21
. Një vend të veçantë në këto reforma zuri arsimimi i femrës.
Artikulli 26 i këtij ligji parashikonte që në çdo qytet e fshat në varësi të numrit të fëmijëve të
hapeshin një ose më shumë shkolla për vajza.
Megjithë masat e marra gjatë viteve 1925-1928 në fushën e arsimit në përgjithësi,
shtetit shqiptar i mbetej shumë për bërë. Këtë e pohoi dhe A.Zogu në një intervistë dhënë
gazetës "Daily Telegraph" të Londrës, në tetor të vitit 1928, duke u shprehur:
"Ne jemi shekuj të tërë mbrapa Evropës së qytetëruar. Njerëzit nuk janë në gjendje as të
shkruajnë as të lexojnë…Unë jam i vendosur t'a qytetëroj popullin tim dhe t'a fus atë sa më
shumë në rrugën e mësimit të zakoneve dhe të mënyrës së jetesës perëndimore".22
Problemet që qëndronin para arsimit kombëtar dhe vështirësitë me të cilat
ballafaqohej Shqipëria, A. Zogu i trajtoi në fjalimin që mbajti në mbledhjen e parë para
parlamentit, pas shpalljes së Monarkisë. Ai shprehu vendosmërinë se do të punonte për
ngritjen e një sistemi arsimor kombëtar dhe të shkollës femërore në tërë vendin23
dhe synonte
t'i arrinte këto nëpërmjet zbatimit të reformave shtetërore në fushën arsimore, ekonomike,
sociale dhe legjislative.
Për përgatitjen e reformës në arsim, më 1929 u ngrit një komision i posaçëm.
Drejtimet kryesore të reformës ishin forcimi i karakterit shtetëror të shkollës shqiptare,
laicizmi dhe kombëtarizimi i saj. Komisioni i kushtoi vëmendje; arsimimit të femrës,
riorganizimit të sistemit arsimor të shkollave fillore dhe të mesme, përmirësimit të
përmbajtjes së programeve mësimore dhe unifikimin e tyre. Duke shpallur thelbin e
programit tё reformёs arsimore, Ministri Hilё Mosi deklaronte se: “Baza e edukatёs
kombёtare asht e duhet tё jetё: me formue karaktere tё shёndoshёt aktiv e optimista! Me tjera
fjalё me formue djelmosha, qё tue pasё besim nё fuqin’e vet, tё munden me i siguruem
familjes edhe kombit tё vet nji ardhmёni ma tё lumtun!”
Nё verёn e vitit 1931 u mblodh njё komision pёr tё diskutuar platformёn e reformёs
arsimore qё duhej kryer. Mbas analizёs qё i bёri punёve nё shkollat qё vepronin nё atё kohё
nё Shqipёri dhe sistemit arsimor nё pёrgjithёsi, Ministri Hilё Mosi paraqiti programin e tij ku
i kёrkonte Mbretit qё nё ligjin e ri tё arsimit, nё pёrputhje me Statutin Themeltar tё Shtetit të
1928, tё futeshin dispozita tё veçanta qё tё garantonin se vetёm shteti kishte tё drejtёn tё
hapte e tё mbante shkolla fillore. Kёto kёrkesa tё Ministrit Hilё Mosi pёrbёnin thelbin e
reformimit tё parё tё arsimit shqiptar, si dhe pёrpjekjen e parё serioze pёr t’a vёnё arsimin
tonё nё shinat e arsimit modern, europiano-perёndimor, siç aspirohej nga elita intelektuale e
asaj kohe qё po formohej me shpejtёsi. Ministri Hilё Mosi ishte i vendosur nё pikёpamjen e
tij se: “tё drejtёn dhe detyrёn e edukimit, mbas etikёs sё tij, shteti nuk duhet t’ia hajё askujt,
por pa heqё dorё prej superioritetit tё vet”. Ai gjithashtu ishte i bindur plotёsisht se: “shkolla
20
Koka, V. Cami, M. Puto, A. Frasheri, K. Verli, M. Rama, FAQE Belegu, M. Bajrami, H. Rushiti, L. Lalaj, A.
Shpuza, G. Meta, B. Gjergji, A. Kosumi, H. Vokrri, A. vep. e përmd. faqe409. 21
Myzyri, H. (1990). Vep e përmd. faqe349. 22
Fisher, B. J. (1996). Vep. e përmd. faqe182. 23
Po aty.
28
duhet tё kujdeset me forcue dhe me rranjosё sa ma fort nё shpirtin e fёmijёs ato njoftime tё
domosdoshme tё moralit njerzor, tё pёrbashkёta pёr tё gjitha doktrinat dhe tё nevojshme pёr
tё gjithё njerzit e qytetnuem: moralin laik.”24
Fillimet e viteve tridhjetë ishin vite të një krize të thellë për të gjithë botën.
Vështirësitë ekonomike ndikonin në mënyrë të ndjeshme. Në vend ndihej nevoja për reforma,
për ndryshime sociale e arsimore. Shumë shkolla të qyteteve të Shqipërisë ishin shkolla të
huaja, të drejtuar nga të huajt. Shkolla shqiptare nuk ishte në gjendje të kryejë funksionin e
vet edukativ e patriotik gjë që sillte domosdoshmërinë për reformim.
Në fillim të viteve ’30, përpjekjet për shtetëzimin e shkollës, për laicizmin e arsimit
arritën kulmin. Kjo përkoi me acarimin e marrëdhënieve italo-shqiptare. Një nga masat e para
që mori qeveria e Zogut, ishte ndalimi i shqiptarëve që ndiqnin shkollat e mesme të huaja.
Reforma pati edhe karakter politik. Qëllimi i saj ishte të pengonte depërtimin e ndikimeve
nga shtetet fqinje, nëpërmjet shkollave të çelura të financuara prej tyre. Kjo gjë u paraqit me
dekretligjin e 14 Shtatorit 1932, i cili do të miratohej, më 11 Prill 1933. Ky ligj nuk lejonte
çeljen e shkollave të huaja në Shqipëri. Qëllimi kryesor i kësaj mase ishte që të godiste, në
rradhë të parë, shkollat italiane dhe ato të klerit katolik që drejtoheshin nga Italia. Masa
konkrete e 11 Prillit parashikonte që katër shkollat profesionale italiane të kalonin nga
administrimi e drejtimi italian në atë shqiptar. Një masë e tillë parashikohej edhe për shkollat
amerikane të Tiranës.
Më 1933 ministër i Arsimit ishte Mirash Ivanaj dhe reforma e vitit 1933 mbante emrin
e tij, “reforma Ivanaj”. Më 12 janar 1933 Pandeli Evangjeli formon kabinetin e ri qeveritar.
Dr. Mirash Ivanaj caktohet ministër i Arsimit. Kështu në kuadër të këtyre reformave “u
mbyllën ose u shtetëzuan gjithsej rreth 170 shkolla private e të huaja”25
.
Mё 11 Prill 1933 parlamenti miratoi nё mёnyrё unanime tezat e paraqitura nga Dr. M.
Ivanaj pёr reformёn arsimore tё Mbretnisё Shqiptare. Me argumentimet e Ministrit M. Ivanaj
Parlamenti shqiptar ndryshoi nenet e Statutit tё Shtetit. Në nenin 206 të ndryshuar, mësimi
dhe edukimi i shtetasve shqiptarë konfirmoheshin si e drejtë ekskluzive e shtetit26
. Aty
shpallej se arsimi fillor për të gjithë shtetasit shqiptar ishte i detyrueshëm dhe falas.
Megjithatë, për nevoja arsimore të popullatës, në ligjin për arsimin u la një klauzolë, sipas së
cilës shkollat private mund të funksiononin vetëm në qoftë se bashkëpunonin me shtetin, t’a
ndihmonte atë për të çelur shkolla në ato vende ku shteti nuk kishte mundësi t'i hapte vetë.27
Me reformën e Ivanajt, shkolla shqiptare e kohës ishte plotësisht e njohur (akredituar),
në Perëndim. Nga kjo pikëpamje, ajo përbën një pikë referimi të pazëvendësueshme për
zhvillimet e sotme të shkollës dhe arsimit shqiptar. Reformat Ivanaj në kushtet e një
prapambetjeje të madhe e të një analfabetizmi të theksuar, përfaqësonin në vetvete një
revolucion arsimor për Shqipërinë e asaj kohe.
24
Myzyri, H. Vep e përmd. faqe359. 25
Po aty. 26
Neni 206 parashikonte:“Mёsimi dhe edukimi i shtetasve shqiptarё janё njё e drejtё ekskluzive e shtetit. Jepen
vetёm ndёr shkolla shtetёrore shkallёsh tё ndryshme sipas ligjёs. Arsimi fillor pёr tё gjithё shtetasit shqiptar
ёshtё i detyrueshёm dhe jepet falas. Shkollat private tё çdo kategorie qofshin qё kanё veprue deri mё sot
mbyllen.”
Neni 207 parashikonte:“Shkollat fetare pёr pёrgatitjen e klerit tё mbajtura prej komuniteteve fetare shqiptare,
janё tё lira dhe rregullohen me ligje.” 27
Arkivi Qendror Shtetëror. (1933). Fondi 49. Dos.1, faqe1.
29
Rrethanat historike të kohës, nuk lejuan që kjo shkollë e standardeve euro-amerikane
të shtrihej në të gjithë vendin28
. Ndërkaq, mund të pohohet pa hezitim që, nga pikëpamja
cilësore, arsimi ynë i paraçlirimit, sidomos gjatë viteve 30-të, arriti nivele të krahasueshme
me atë të vendeve të tjerë fqinjë e më gjerë. Ky nivel i shkollës shprehet mjaft qartë në vitin
1937, kur kemi publikimin e disa ligjeve të tjera për arsimin dhe sidomos atij privat. Në
kaptinën V “Ndërrimi i degëve ose i shkollave” në nenin 330 të Ligjit shkruhet: “Nxënësit e
shkollave të mesme të huaja dhe, ata, që kalojnë nga një shkollë e mesme në një tjetër me
qëllime e programe të ndryshme ose prej një dege në një degë tjetër, do t’u nënshtrohen
provimeve plotësuese në ato lëndë të detyrueshme, të cilat nuk i kanë mësuar në shkollën e
mëparshme ose i kanë mësuar mbi një tjetër bazë e me kufij më të ngushtë”.29
Pranë ministrisë së arsimit, e cila drejtohej prej 1936 nga Abdurrahman Dibra, u
krijua një komision i përbërë prej shqiptarësh me në krye Sestillo Montanelli. Ky i fundit
kishte mbërritur nga Italia, për reformimin e arsimit në Shqipëri, si ekspert për shkollat e
mesme dhe njeri politik i “besimit absolut” në Romë. Sipas ligjit të 6 Majit 1938, që
sanksiononte reformën, shkollat e mesme, pakësoheshin nga 6 në 2. Hyrja në shkolla bëhej
me konkurs dhe ngulej këmbë në pagimin e taksave, kurse studimet në shkollat e mesme të
Italisë të liheshin të lira për nxënësit shqiptar. Kufizimi i gjimnazeve bëhej gjoja që të
luftohej “superprodhimi intelektual” që përbënte rrezik për vendin.
Kjo reformë favorizonte shumë përhapjen e arsimit, gjuhës dhe kulturës italiane në
Shqipëri. U rihapën shkollat e mesme profesionale italiane që ishin mbyllur më 1933, por me
emër fetar, e me etiketën “kombëtare”, gjoja për të përgatitur kuadro teknikë të ndryshëm për
ekonominë. Për ligjin arsimor të vitit 1938 Montanelli do të shprehej se ky ligj shënonte
fitoren më të bukur në fushën arsimore, kulturore dhe politike të fashizmit.
Por, me gjithë përpjekjet e shumta, nuk u arrit shkombëtarizimi i shkollës shqipe.
Ndonëse ishte shpallur ligji mbi arsimin fillor të detyrueshëm, vetëm një përqindje e vogël e
fëmijëve kishte mundësi të ndiqte shkollën. Në kushtet e zhvillimit të pamjaftueshëm të
arsimit e të kulturës në vend, nuk mund të bëhej fjalë për arsim të lartë brenda vendit.
1.3.2 Reforma arsimore e vitit 1946
Me përfundimin e luftës shteti shqiptar do të përballej me një gjendje mjaft të rëndë
në fushën e arsimit rrjedhojë kjo e shkatërrimeve, por edhe e trashëgimisë të varfër. Mbi 123
shkolla ishin rrafshuar dhe po kaq të tjera rezultonin të dëmtuara pjesërisht apo të
papërshtatshme për zhvillimin e mësimit, pa përmendur mungesën e mjeteve më elementare,
teksteve e sidomos ato të kuadrove30
. Problemet që duheshin zgjidhur ishin të shumta. Në
zgjidhjen e tyre dhe sigurimin e progresit të vendit do të ndikonin shumë faktorë, politikë,
ekonomikë, socialë etj, nga të cilat më kryesori do të ishte ai politik.
Udhëheqja komuniste me marrjen e plotë të pushtetit politik do ta inkuadronte
Shqipërinë në radhët e vendeve që zbatuan sistemin socialist totalitar. Deri në rënien e këtij
sistemi në fillimin e viteve 90-të për afro pesë dekada do të ndërmerren transformimet
radikale që përpos të tjerave luajtën rol të rëndësishëm në zhvillimin arsimor të vendit në
28
Shahini, L. “Rrënjët historike perëndimore të arsimit shqiptar” - Seminari i shtatë mbarëkombëtar për mësimin
plotësues në gjuhën shqipe në diasporë, Gusht, 2011.
www.izha.edu.al/files/publikime/Rrënjët historike perëndimore të arsimit shqiptar.doc. faqe 2. 29
Kadiu. A. Ecuria e Arsimit Privat në Shqipëri. Revista Shkencore Perla, Fondacioni Kulturor “Saadi Shirazi”,
Viti X, nr. 3 (38). Tiranë, 2005. faqe55. 30
Beqja, H, “Në themelet e arsimit popullor”, Tiranë, 1976, faqe34.
30
përgjithësi dhe atij të lartë në veçanti. Dy dekadat e para do të ishin përcaktuese për hedhjen
e bazave dhe konsolidimin e tij si një kategori shkollore masive dhe njëheri edhe të orientuar
drejt një ideologjie të vetme, atë marksiste- leniniste. Në hedhjen dritë të ecurisë së këtij
proçesi mendojmë se është me interes një analizë e shkurtër e ndryshimeve të para ku kulmon
Reforma Arsimore e vitit 1946, e miratuar më 17 Gusht të 1946 nga Kuvendi Popullor31
. Në
ligj përcaktohej sistemi arsimor me të gjithë strukturën dhe hallkat e tij. Ai përbëhej nga
arsimi parashkollor, arsimi i përgjithshëm, ai profesional dhe arsimi për të rritur. Arsimi i
përgjithshëm do të ishte 11-vjeçar. Hallkat e tij ishin: arsimi fillor katër vjeçar, arsimi unik
shtatë vjeçar dhe arsimi i mesëm i përgjithshëm.
Në ligj një vend të veçantë zinte krijimi i arsimit profesional dhe më vonë i Arsimit të
Lartë. “Krijohet arsimi profesional, që ka për qëllim të përgatisë kuadro të mësuar mirë për
degë të ndryshme të jetës ekonomike, shoqërore e kulturore të vendit.32
Gjithashtu në nenet e
reformës do të sanksionohej edhe krijimi i arsimit për të rritur. Për këtë do të hapeshin
shkollat e natës, të cilat krijonin mundësi për vijimin e mësimeve pa u larguar nga puna.
Në përpjekje për të zgjidhur problemet emergjente gjatë dy viteve të para 1945 dhe
1946 do të merren masa për krijimin e kushteve, qoftë edhe minimale që mësimi të fillonte
rregullisht në të gjitha shkollat e vendit33
. Me fondet e vëna në dispozicion nga shteti por
edhe kontributin e gjithanshëm të qytetarëve u meremetuan u ndërtuan dhe u përshtatën një
numër i madh godinash shkollore të cilat u vunë në dispozicion të arsimit.
Që në udhëzimet e para, organet arsimore do t’u bëjnë thirrje të gjithë atyre që kishin qenë
mësues, por edhe elementëve të tjerë që kishin një farë arsimi, që të kontribuonin në hapjen
dhe funksionimin e shkollave në vend. “Problemi i arsimit po bëhet preokupant, - thuhej në
një informacion të vitit 1945, drejtuar Ministrisë, - për arsye se shumë shkollave u mungojnë
arsimtarët. Kjo ngjet se nuk ka arsimtarë me diplomë, kur ka shumë elementë me 2-3 ose më
shumë klasa të shkollës së mesme që kanë hedhur lutje për mësues”.34
Angazhimi i organeve shtetërore i masave dhe i organizatave shoqërore ishte i madh,
në mënyrë të veçantë i Frontit demokratik si organizata më e gjerë për kohën. Në thirrjen
drejtuar vendit në majin e vitit 1946 do të vlerësohej si problem mjaft i rëndësishëm për një
zhvillim të shpejtë të arsimit “Të meremetohen dhe të pajisen me orendi të gjitha shkollat e
prishura dhe të dëmtuara , - do të thuhej në të, - e të jenë gati për 1 tetor 1946… Të ndërtohen
dhe pajisen me orendi 400 shkolla të reja…35
.
Krahas meremetimit, hapjes së shkollave të reja dhe sigurimin e kuadrit mësimor, një
problem i rëndësishëm do të ishte ai i ngritjes së nivelit të përgjithshëm të shkollimit të
popullsisë e cila në masën kryesore ishte analfabete. Si rrjedhojë e prapambetjes social-
ekonomike dhe kulturore niveli i analfabetizmit paraqitej mjaft i lartë.
Politikat e saj arsimore PKSH i bëri edhe më të qarta në Plenumin V të mbajtur në shkurt të
vitit 1946. Vendimet e këtij plenumi u bënë bazë për Reformën e parë Arsimore në vendit
tonë. Plenumi përcaktoi në vija të përgjithshme detyrat më emergjente në fushën e arsimit, si,
luftën kundër analfabetizmit, rindërtimin dhe shtimin e numrit të shkollave, përgatitjen e
kuadrove arsimore, tërheqjen e sa më shumë vajzave, krijimin e kushteve për arsimin pa
31
Gjeçovi, Xh. Milo, P. Meta, B. Sadikaj, D. Dyrmishi, D. Rama, FAQE Mato, J. Papagjoni, J. Kuçuku, B.
Lalaj, A. Tahiri, A. Limani, M. Verli, M. Vokrri, A. Kosumi, H. Pushkolli, FAQE vep. e përmd. faqe 219. 32
Po aty. 33
Beqja, H, “Në themelet e arsimit popullor”, Tiranë, 1976, faqe34. 34
AQSH, Fondi 14, viti 1945, dos. 149, fl. 1-3. 35
Kambo,E. “Arsimi në Shqipëri”, fl. 48.
31
shkëputje nga puna, përgatitjen e gjithë infrastrukturës për hartimin e Reformës Arsimore,
përgatitjen e programeve dhe të teksteve të reja36
.
Pjesë e sistemit të ri i mishëruar në ligjin e Reformës do të ishte edhe krijimi i
arsimit për të rritur. Në kushtet e Shqipërisë ku pjesa më e madhe e popullsisë ishte
analfabete apo me nivel të ulët shkollor hedhja e bazave të një sistemi të rregullt për të gjithë
ata që nuk kishin mundësi të ndiqnin shkollat e ditës, merrte një rëndësi të veçantë. Niveli i
analfabetizmit në vite në raport me numrin e përgjithshëm të popullsisë ka ndryshuar sipas
tabelës së mëposhtme37
.
Vitet Popullsia Analfabete Përqindja e analfabetizmit mbi popullsinë
Në përgjithësi Mbi meshkujt Mbi femrat
1945 1.122.044 864.022 75,4 61,7 86,0
1950 1.218.943 657.010 53,9 41,3 67,1
1955 1.391.499 393.794 28,3 20,3 36,9
Tabela 1. Përqindja e analfabetizmit në popullsinë shqiptare gjatë viteve 1945-1955.
Krijimi apo zhvillimi i një sistemi të plotë arsimor, me hallkat e tij themelore i hapte
rrugën shkollimit masiv të gjeneratave të reja dhe rriste shanset për një progres të shpejtë të
vendit. Vendi, roli dhe rrjedhojat që ajo solli në ecurinë e shkollës shqiptare nga literatura
historike e para dhe pas viteve 90-të janë parë nga këndvështrime të ndryshme. Pavarësisht
dallimeve ajo çka bihet dakord duke konverguar në një mendim të përbashkët, është fakti që
kjo reformë u hapi rrugën si shndërrimeve demokratike ashtu edhe atyre socialiste dhe se ajo
me të drejtë mund të konsiderohet si pikënisja e të gjitha ndryshimeve që përjetoi shkolla
shqiptare e pasluftës së Dytë Botërore. Pas përballimit të problemeve të para emergjente,
programi i qeverisë parashikonte jo vetëm rindërtimin e shpejtë dhe kthimin e normalitetit
por edhe fillimin e reformave që do të mundësonin zhvillimin e mëtejshëm të vendit. Me
masat e marra u bë e mundur që në vitet 1945-1946 të rindërtoheshin të gjitha fabrikat dhe
minierat e shkatërruara nga lufta. Prodhimi industrial në vitin 1946 arriti atë paraluftës. Masa
të rëndësishme do të ndërmerreshin për rimëkëmbjen e bujqësisë dhe riaktivizimin e degëve
të tjera të ekonomisë. Shteti do të fillonte një valë të tërë shtetëzimesh që do t’i jepnin një
goditje të rëndë kapitalit vendas. Prioritet i programit të tij tashmë do të ishte kryerja e
shndërrimeve socialiste me synimin e krijimit dhe forcimit të një ekonomie të centralizuar që
të dominonte gjithë jetën e vendit. Në këtë kontekst një rëndësi të veçantë do të merrte Arsimi
i Lartë, nëpërmjet të cilit mendohej të siguroheshin kuadrot e para aq shumë të nevojshme
për këtë ekonomi.
Në përpjekjet për eliminimin e shpejtë të analfabetizmit, përhapjen e arsimit dhe
emancipimin e shoqërisë shqiptare opinioni shoqëror e personalitete të njohura në fushën e
shkollës do të drejtonin vëmendjen krahas problemeve të ditës edhe në atë të perspektivës.
Edhe pse në realitetin e pasluftës nuk ekzistonte asnjë infrastrukturë në shërbim të Arsimit të
Lartë ata do t’i hidhnin sytë në vendosjen e themeleve edhe të kësaj hallke të sistemit
arsimor.
Me zbatimin e Reformës Arsimore, nevojat për kuadro do të vinin në rritje. Në
mënyrë të veçantë, zgjerimi i arsimit fillor si kategoria më masive për kohën, do të
kushtëzohej përpos të tjerave nga sigurimi i mësuesve. Një rol të rëndësishëm do të luante
36
PPSH, Dokumente kryesore, vëll.I, Tiranë, 1971, faqe 346. 37
Kambo, E. vep. e përmd. faqe76.
32
zgjerimi dhe fuqizimi i arsimit të mesëm pedagogjik. Forcimi i shkollave pedagogjike
ndërkohë rriste shanset për rritjen e numrit të nxënësve që mund të vazhdonin më vonë
Institutit Pedagogjik 2/vjeçar.
Krahas plotësimit të nevojave të shkollave fillore me kuadër të mjaftueshëm, një
problem i mprehtë ishte ai i mungesës së mësuesve për shkollat unike. Deri në këtë periudhë
një pjesë e tyre ishte synuar nëpërmjet tërheqjes së elementëve më të mirë nga arsimi fillor,
por që nuk e zgjidhte problemin. Kjo çonte në dobësimin e këtij të fundit dhe ndërkohë nuk i
siguronte shkollat unike me kuadro të nivelit të duhur, për këtë kategori shkollore. Në këto
kushte hapja e një shkolle studimesh të larta, në vend po kthehej në një domosdoshmëri.
Në shërbim të hedhjes së themeleve të Arsimit të Lartë, kontribut të veçantë do të jepte Prof.
Sejfulla Malëshova, një ndër figurat qendrore historike të luftës dhe personalitet politik i
kohës38
, i cili ishte ndër të rrallët që gëzonte një formim të plotë teorik e politik, duke e
ndihmuar edhe fakti që studimet e larta i kishte kryer jashtë vendit në degën e filozofisë39
.
Instituti pedagogjik do të fillonte veprimtarinë e vet me 70 studentë, në sistemin e rregullt të
ditës, ndërkohë që parashikohej që instituti të pranonte edhe një kontigjent studentësh pa
shkëputje nga puna. Secili student i rregullt përfitonte nga shteti një bursë mujore prej 140
frangash sipas kursit të atëhershëm dhe në vitin e parë ata duhej të përballonin vetë
shpenzimet e strehimit e të fjetjes.
Meqenëse hapja e Institutit Pedagogjik nuk ishte parashikuar në buxhetin vjetor të
shtetit, u mendua që shpenzimet e vitit shkollor 1946-1947 të mbuloheshin nga fondi për
mirëmbajtjen dhe meremetimin e shkollave40
.
“Krijimi i këtyre fakulteteve të reja, - thuhej në raportin e Ministrisë së Arsimit të vitit
1951-1952, - i përgjigjet ndarjes që kanë institutet pedagogjik analoge në Bashkimin Sovjetik
dhe pajtohet me nevojat tona”. Gjithsej ky institut në sistemin e rregullt të ditës numëronte 56
studentë. Veprimtaria mësimore do të zhvillohej në frymën e përvojës sovjetike. Planet,
programet dhe infrastruktura mësimore dhe didaktike do t’i përshtatej gjithnjë e më tepër
kësaj të fundit. Nga pikëpamja organizative është e rëndësishme të theksohet se në këtë
periudhë morën formë të plotë katedrat (departamentet) të konceptuara si njësia bazë
mësimore e shkencore.
Zhvillimi i ngadalshëm i Arsimit të Lartë në Shqipëri nuk i përgjigjej kurrsesi
nevojave që shtronte zhvillimi ekonomiko-shoqëror i vendit, tashmë i orientuar sipas planeve
5-vjeçare. Me objektivat e parashikuara në planin e parë pesëvjeçar 1951-1956, udhëheqja
komuniste do të përcaktonte edhe synimet për zhvillimin e Arsimit të Lartë e të shkencës, si
pjesë përbërëse e organike të këtij planifikimi të përgjithshëm. Plani, parashikonte që në fund
të vitit 1955, treguesit e Arsimit të Lartë të shënonin rritje prej 7 për qind41
.
Gjithnjë sipas parashikimeve numri i studentëve do të vinte në rritje. Në këtë kuadër
nga strukturat arsimore u ndërmorën disa studime mbi perspektivën e zgjerimit të Arsimit të
Lartë. Studimi i parë për këtë problem u realizua në fillim të vitit 195142
, nga një grup pune i
Ministrisë së Arsimit. Sipas tij rezultonte se zhvillimi i Arsimit të Lartë tashmë përbënte një
shqetësim serioz. Për zgjidhjen e problemit do të ofroheshin disa alternativa, pavarësisht se
nga autorët do të pranohej se aty këtu do të kishte edhe ndonjë pasaktësi në dhënien e
përfundimeve, për shkak të pamjaftueshmërisë të të dhënave. Deri në këtë periudhë mungonte
38
Historia e Shqipërisë, vëll. III, Tiranë 1984, faqe52 . 39
Hoxha, E. “Kur u hodhën themelet e Shqipërisë se re”, Tiranë 1981, faqe 19. 40
AQSH, FAQE 511, viti 1946, dos. 14, fl. 2-3, faqe 3. 41
Dokumente Kryesore të PPSH, Vëll.II, Tiranë 1971, faqe28 . 42
AQSH, “Raport mbi hapjen e instituteve të larta” FAQE1011, V. 1951, dos.15, faqe 3-14.
33
një plan i detajuar i nevojave për kuadro të mesme e të larta, në shkallë vendi i specifikuar ky
për çdo dikaster, si dhe studime të plota për përmasat e zgjerimit të arsimit shtatëvjeçar dhe të
mesëm.
Studimi shtronte para shtetit rrugëzgjidhje alternative për zhvillimin e shkollës së
lartë. Njëra prej tyre ishte ajo që zgjerimi i Arsimit të Lartë të trajtohej si çështje e të
ardhmes. Kjo nënkuptonte që mundësitë ekonomike të vendit ishin të tilla që edhe për disa
kohë, rrugëzgjidhja kryesore për sigurimin e kuadrove të larta mbetej dërgimi i studentëve
jashtë shtetit, kryesisht në universitetet e vendeve të lindjes. Shteti mund të mbulonte me
shpenzime financiare në çdo vit të pesëvjeçarit të parë gjithsej rreth 200-250 studentë43
.
Gjithnjë sipas kësaj alternative do të vazhdonte zgjerimi i Arsimit të Lartë brenda vendit, për
ato fusha ku ekzistonin kushte, por do të shpreheshin edhe disa rezerva. Nevojat e prodhimit
për kuadro të mesme ishin të mëdha. Për pasojë, shkollat e mesme, sidomos ato profesionale
(politeknikume, teknikumet financiare, shkollat pedagogjike) etj., me numrin e maturantëve
që dispononin, nuk u përgjigjeshin mjaftueshmërisht kërkesave ekonomike e kulturore.
Kontigjenti tepricë i maturantëve mund të shkonte në shkollat e larta që do të hapeshin. Sipas
llogarive në këto institute mund të tërhiqeshin 250-300 studentë në vit44
.
Alternativa e dytë shkonte në favor të zbatimit të politikave arsimore që nxitnin
zhvillimin me përparësi të Arsimit të Lartë brenda vendit, duke rritur më shumë numrin e
studentëve. Kjo alternativë duket se gjeti më shumë mbështetje. Ajo parashikonte që në vitin
1951 të hapnin dyert katër institute të lartë (katërvjeçarë) në Shqipëri, ai Pedagogjik,
Bujqësor, Mekanik dhe Juridik. Kapaciteti i këtyre instituteve, së bashku me Institutin
Dyvjeçar, do të ishte rreth 300 studentë në vitin e parë numër që do të vinte në rritje.
Në vitin 1960, Arsimi i Lartë u zgjerua. Numri i studentëve u dyfishua në krahasim
me vitin 1955, në këtë kohë vetëm studentët me shkëputje nga puna (student të rregullt),
arrinin në 9650 veta. Në vitin 1968, pranë KQ të PPSH u krijua Komisioni Qendror për
arsimin, për të studiuar, organizuar, drejtuar dhe kontrolluar në të gjitha hallkat arsimin
kombëtar. Më 24.XII.1969 u dekretua ligji “Mbi sistemin e ri arsimor”, kurse më
20.II.1970, doli vendimi i Këshillit të Ministrave “Mbi sistemin e ri arsimor”. E gjithë puna e
shkollës dhe struktura e saj mësimore-edukative u ndërtua mbi bazën e botëkuptimit
marksist-leninist si lidhje organike në mes mësimit me punën prodhuese dhe edukimin fizik e
ushtarak. U forcua më tej karakteri politik i shkollës. Lëndët e drejtpërdrejta marksiste-
leniniste u futën në të gjithë sistemin shkollor. Pastaj për të gjitha hallkat e shkollave të
sistemit arsimor u hartuan plane, programe e tekste të reja mbi bazën e kritereve ideologjike,
politike, shkencore e pedagogjike të përcaktuara nga Partia duke e bërë edhe më tej
revolucionarizimin e shkollës, duke e pasuruar edhe më tej me ide e mendime të reja
marksiste-leniniste e të pedagogjisë shqiptare.
Ajo që vihet re gjatë kësaj periudhe, është se nuk mund të flitet për autonomi
universitare, përsa kohë i gjithë aktiviteti i institucioneve të Arsimit të Lartë rregullohej e
drejtohej nga Partia.
1.4 Arsimi shqiptar pas viteve ‘90
1.4.1 Arsimi dhe mendimi pedagogjik pas viteve ‘90
43
Po aty, fl.8 . 44
Po aty.
34
Pragu i viteve ’90 të shekullit të kaluar u shoqërua me një krizë të thellë të
brendshme, që bëhej gjithnjë e më e pranishme në jetën ekonomike, politike, shoqërore.
Politizimet e tejskajshme filluan të liberalizoheshin e të zbuten disi në prag të këtyre viteve,
ashtu si dhe dogmat e theksuara ideologjike, përfshirë edhe ato që kishin penetruar gjerësisht
edhe në jetën e shkollës, me një ngadalësi të theksuar, të padurueshme.45
Epokën e re, demokratike, pluraliste, me synime në demokratizimin e vrullshëm të
jetës tonë, e sollën në rradhë të parë studentët, nxënësit, mësuesit e pedagogët, duke gjetur
mbështetjen e fuqishme nga masat e gjëra të popullit.
Në Projekt Kushtetutën e vitit 1994 në pjesën e dytë të saj, të titulluar të Drejtat dhe
Liritë Themelore të Njeriut neni 53 “E Drejta për Arsim” shprehet qartë e drejta e arsimit
falas që zgjat jo më pak se tetë vjet, e drejta e arsimimit në shkolla private si dhe garantimi i
autonomisë së universiteteve46
.
Pas vitit 1997 filluan përpjekjet masive për rindërtime shkollash dhe plotësime të
mjeteve didaktike. Filluan të zbatohen programe mësimore të reformuara, përmirësime në
dokumentacionin shkollor, ndryshime në tekstet mësimore si dhe në strukturat e brendshme
të shkollave. Arsimi 8-vjeçar, tani 9-vjeçar ndiqet nga rreth 90% e nxënësve, arsimi i mesëm
nga 65% e nxënësve që mbarojnë 8-vjeçaren dhe Arsimi i Lartë nga 60% e nxënësve që
mbarojnë shkollën e mesme47
. Me ndryshimet kushtetuese të vitit 1998 në kreun III “Liritë
dhe të Drejtat Politike” në nenin 57 janë shtuar, në ndryshim nga Projekt Kushtetuta e 1994,
pikat dy dhe pesë ku shprehet se arsimi shkollor detyrohet me ligj si dhe arsimi i detyrueshëm
dhe ai i mesëm janë falas. Gjithashtu në pikën shtatë të këtij neni ku flitet për Arsimin e
Lartë, veç autonomisë e cila ishte parashikuar edhe në Projekt Kushtetutën e 1994 shprehet
se liria akademike e institucioneve të Arsimit të Lartë është e garantuar me ligj48
.
Ndryshime rrënjësore vazhdojnë të ndodhin në arsim në kuadër të globalizimit duke
synuar integrimin dhe përgatitjen e njeriut në Europë e më gjerë. Për shkollat e larta, shtrohet
problemi për njohje e zbatim të kartës së Bolonjës, për të reflektuar në strukturat e shkollave,
të katedrave nisur nga kërkesat e kartës së Bolonjës, duke ruajtur si specifikat e vendit, ashtu
edhe ato bashkëkohore, që çojnë në lëvizjen e lirë të studentëve, ekuivalentimin dhe njohjen e
lëndëve dhe diplomave tona në Evropë, Amerikë e kudo në botë.
Ligji Nr. 9741, datë 21. 5. 2007 “Për Arsimin e Lartë në Republikën e Shqipërisë” i
ndryshuar me ligjet Nr. 9832, datë 12.11.2007 dhe Nr.10 307, datë 22.7.2010 ka për qëllim
të përcaktojë misionin, objektivat kryesorë të Arsimit të Lartë dhe të rregullojë aspekte të
krijimit, organizimit, drejtimit, administrimit, financimit, sigurimit të cilësisë në institucionet
e Arsimit të Lartë, në përputhje me standardet europiane, si dhe rolin e shtetit e të shoqërisë
në Arsimin e Lartë49
.
Shndërrimet arsimore janë gjithmonë rezultat dhe sinonim i shndërrimeve shoqërore
me gjuhën e të cilëve ato duhen shpjeguar. Ndërkohë, politikat qeverisëse në fushën e Arsimit
të Lartë synojnë ekselencën dhe cilësinë në Arsimin e Lartë,50
pjesëmarrje të gjerë, diversitet
të njohurive, kompetencave dhe aftësive të domosdoshme për të mbështetur prosperitetin e
aspiruar dhe integrimin Europian të Shqipërisë. Fokusi kryesor i politikave në Arsimin e
Lartë do të jetë sigurimi i cilësisë institucionale, cilësisë në mësimdhënie dhe në aktivitete
45
Kraja, M. vep. e përmd. faqe 57. 46
Palnikaj, D. vep. e përmd. faqe 95. 47
Po aty. faqe 60. 48
Palnikaj, D. vep. e përmd. faqe 25. 49
Ligji Nr.10 307, datë 22.7.2010 “Për Arsimin e Lartë në Republikën e Shqipërisë”, neni 43. 50
Raportim për Komitetin e Stabilizim Asocimit për periudhën Qershor 2011-Mars 2012 në fushën e arsimit
dhe shkencës, (Shkurt 2012). Arsimi dhe shkenca. http://www.mash.gov.al/. faqe 6.
35
kërkimore, forcimin e lidhjes mes edukimit dhe tregut të punës, diversifikim të instrumentave
të financimit të Arsimit të Lartë si dhe forcimin institucional të Institucioneve të Arsimit të
Lartë (IAL) nëpërmjet rritjes së autonomisë, llogaridhënies publike si dhe qeverisjes dhe
menaxhimit të reformuar. Ky objektiv politik mbështetet në “Strategjinë Kombëtare për
Arsimin e Lartë 2008-2013”, dhe “Strategjinë Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim 2007-
2013”. Objektivi i vendosur realizon një përputhshmëri të trajektores së zhvillimit të Arsimit
të Lartë shqiptar me atë të hapësirës europiane të përcaktuar në strategjinë europiane “Europe
Strategy 2020” si dhe parashikimeve të caktuara në axhendën e Komisionit Europian për
“Modernizimin e Arsimit të Lartë” - Shtator 201151
.
51
Raporti për Arsimin dhe Kulturën. (2012). http://www.mash.gov.al/ .faqe 9.
36
Kapitulli 2
Autonomia e institucioneve të Arsimit të Lartë dhe financimi
2.1 Fillesat e autonomisë së institucioneve të Arsimit të Lartë
Origjina e fjalës “autonomi” vjen nga dy fjalë greke; autos (vetë) dhe nomos (ligji),52
ndaj është e nevojshme të marrin në konsideratë termat “vetë” dhe “ligj”.
Në përgjithësi, autonomia i referohet një cilësie, një shteti, një autoriteti lokal, një
organizate ose një institucioni53
. Institucionet e Arsimit të Lartë dhe autonomia e tyre e kanë
origjinën nga sistemet e ndryshme ekonomike, ligjore dhe politike, zhvillimet e të cilave u
përkasin fazave të ndryshme54
.
Kjo nënkupton që institucionet e Arsimit të Lartë përmbajnë elemente dhe struktura
specifike nga historitë e tyre dalluese që reflektojnë autonominë e tyre dhe që nuk mund të
kuptohet plotësisht pa një njohje të thellë të së kaluarës së tyre më të gjerë. Ka gjithashtu,
interpretime të ndryshme të autonomisë, për shkak të historive të ndryshme të sistemeve të
Arsimit të Lartë55
.
Liria akademike dhe autonomia në Europë kanë origjinën e tyre në esnafet që
formuan privilegje akademike dhe profesionale. Në universitetet europiane mesjetare,
autonomia kryesore lidhej me çështjen e së drejtës për të pranuar studentë apo për tërë
proçesin e mësimdhënies56
.
Tradicionalisht, autonomia e një institucioni të Arsimit të Lartë në Europë është
shoqëruar me lirinë akademike. Një nga vlerat themelore të Arsimit të Lartë dhe në mënyrë të
veçantë një vlerë themelore e bashkësive akademike është liria akademike dhe kjo është
vlerësuar shumë nga akademikët57
.
Liria akademike, siç formulohet ajo në Deklaratën e Limës “Mbi Lirinë Akademike
dhe Autonominë e Institucioneve të Arsimit të Lartë”, të vitit 1988, është një parim i shenjtë,
i cili synon të mbrojë lirinë e trupit pedagogjik për të menduar dhe për t’u shprehur brenda
institucionit të tyre, si edhe për të qenë të imunizuar nga presionet brenda dhe jashtë sistemit
që synojnë të shtypin pikëpamjet disidente.
Gjithmonë ka pasur, ka dhe do të ketë tension dhe konflikte midis komunitetit
akademik, nga njëra anë, dhe administratorëve të universiteteve apo autoriteteve qeveritare,
nga ana tjetër, përsa i përket gjetjes së një raporti sa më optimal midis synimeve të
përhershme të stafeve akademike për sovranitet akademik apo autonomi dhe kërkesave për
efektivitet dhe ndryshim, të cilat një pjesë e komunitetit akademik i kontestojnë ose nuk i
mirëpresin.
52
Barrow & Milburn 1990,faqe 30. 53
Oxford English Dictionary, 2004 54
Shih Glanz, 2003, faqe 66. 55
Për më shumë mbi modelin gjerman humboldtian , modelin francez të Napoleonit dhe atë britanik shih Ben -
David 1992 , Barnett 2005 , Klark 1983 , Neave 1988. 56
Kohtamaki, Vuokko “Financial Autonomy in Higher Education Institutions”, Tampere University Press,
2009, faqe 69. 57
Liria akademike i referohet lirisë së akademikëve individuale të studiojnë, mësojnë, hulumtojnë dhe të botojë
pa iu nënshtruar ose pa iu shkaktuar ndërhyrje të padrejtë. Tight, 1988.
37
Liria akademike i shërben kryerjes së misionit të akademisë, për të rritur ndjekjen dhe
zbatimin e njohurive të vlefshme. Liria akademike është një vlerë akademike në mbarë botën,
por ajo nuk ka një përkufizim të qartë dhe të pranuar gjerësisht.
2.2 Arsimi i Lartë dhe autonomia universitare
Kur në kushtetutat liberale u sanksionuan për herë të parë të drejtat sociale si të drejta
kushtetuese, u njoh si e tillë edhe e drejta e shtetasve për t’u arsimuar58
. Kjo, sepse arsimi
është një nga fushat më të rëndësishme të çdo shoqërie dhe të çdo sistemi. Arsimi është edhe
një nga fushat që jo vetëm e drejton shoqërinë, por edhe ndikohet fuqishëm prej saj dhe
ndryshimeve shoqërore. Faktet që sistemet e arsimit janë në ndryshim të përhershëm, shërben
për t´ju përshtatur sa më mirë ndryshimit të shoqërisë e që të ecet me hapin e kohës. Ai i
shërben ekzistencës së një shoqërie.
Në Kushtetutën Shqiptare, e drejta për t’u arsimuar paraqitet si një e drejtë-detyrë.
Kushtetuta e kushtëzon ndjekjen e shkollës së lartë nga kritere aftësie dhe e koncepton
Arsimin e Lartë të lidhur ngushtë me autonominë e tij59
. Në të gjitha përvojat bashkëkohore
demokratike, autonomia universitare mbetet autonomia më e rëndësishme, krahaj asaj
vendore60
. Duke analizuar këtë parashikim të Kushtetutës për autonominë universitare,
nxjerrim në pah dy elementë kryesorë:
a. Rezerva ligjore
I gjithë aktiviteti universitar rregullohet nga pushteti legjislativ, megjithatë një rezervë
ligjore absolute61
mund të shërbejë si pikënisje, pasi më tej, në mënyrë më të hollësishme,
rregullimi i autonomisë mund t’i lihet edhe rezervës ligjore relative62
.
b. Autonomia
Nga pikëpamja literale, interpretimi i Nenit 57 të Kushtetutës, u imponon ligjeve mbi
universitetin rregullimin dhe përmbajtjen e autonomisë, e cila është vendosur në një nivel me
autonomitë e tjera, por në realitet është larg tyre. Kjo, sepse universitetet janë rregulluar
kurdoherë nga Ministria e Arsimit dhe autonomia universitare manifestohet vetëm në njëfarë
lirie të mësimdhënies apo liria e kufizuar për të modifikuar statutet.
Kuadri i autonomisë universitare ndërtohet sipas një përcaktimi të përgjithshëm të
mënyrës së ushtrimit të saj: vetënormin, vetorganizim, vetëdrejtim financiar etj.
Në Perëndim, autonomi institucionale e një universiteti, do të thotë që universiteti dhe vetëm
ai e ka fjalën e fundit në vendimmarrjen për aspektet burokratiko-financiare, akademiko-
shkencore, strukturoro-organizative të funksionimit të tij.
2.3 Koncepti i financimit
58
Omari, L. Anastasi, A. “E drejta Kushtetuese”, Shtëpia Botuese ABC, Tiranë, 2010, faqe 181. 59
Neni 57/7 i Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë parashikon: “ Autonomia e institucioneve të Arsimit të
Lartë dhe liria akademike, janë të garantuara me ligj.” 60
Omari, L. Anastasi, A. ”E drejta Kushtetuese”, Shtëpia Botuese ABC, Tiranë, 2010, faqe 185. 61
Rezerva absolute e ligjit presupozon, që disiplina përkatëse t’i rezervohet ligjeve të Kuvendit. Megjithatë,
bëhet përjashtim kur në ndonjë rast ndërhyn qeveria me aktet e saj normative, të cilat duhet të marrin më pas
fuqi ligjore. 62
Rezerva ligjore relative ndodh kur fusha disiplinohet, rregullohet jo vetëm nga ligjet në kuptimin formal të
fjalës, por edhe nga burime të tjera të së drejtës, me kusht që rregullat më themelore të disiplinës përkatëse, të
jenë vendosur me ligj. Në këtë rast, ndryshe nga rezerva ligjore absolute, lejohet ndërhyrja normative e qeverisë.
38
Çështjet financiare janë studiuar kryesisht si pjesë e autonomisë institucionale. Në
këtë lloj qasje fokusi është në autoritetin për të ushtruar autonominë lidhur me çështjet
financiare. Prandaj, është e rëndësishme për t'u marrë në konsideratë se çfarë nënkuptohet me
autonomi institucionale. Konceptet e autonomisë institucionale dhe liria akademike
shpeshherë ngatërrohen.
Autonomia financiare është një nga konceptet më të përmendura në fushën e Arsimit
të Lartë. Ky koncept përdoret sidomos kur kemi interesa që kanë të bëjnë njëkohësisht me:
1. çështjet financiare dhe
2. autonominë.
Me sistem të financimit të arsimimit dhe edukimit para së gjithash nënkuptojmë :
• burimet e financimit (llojet dhe strukturën e tyre),
• aktorët kryesorë dhe dytësorë në sistemin e financimit.
Autonomia financiare kombinon çështjet financiare dhe autonominë në tërësi.
Megjithatë, që të gjitha çështjet financiare së bashku me autonominë nuk mund të shprehen
në mënyrë gjithëpërfshirëse.
Çështjet e autonomisë financiare janë të lidhura me çështje të financave ose të holla.63
Mund të thuhet se çështjet financiare janë të lidhura me burimet, shpenzimet, shpërndarjen e
burimeve dhe menaxhimin financiar. Çështjet financiare kuptohen dhe janë të vendosura mbi
fushën e autonomisë institucionale64
.
Autonomia financiare është rritur në institucionet e Arsimit të Lartë në Europë e më
gjerë, sidomos duke nga filluar nga viti 1995. Në vendet e Bashkimit Europian është vërejtur
se në ¾ e tyre janë rritur gjithnjë e më shumë të ardhurat nga buxheti i shtetit, por pjesa më e
madhe e tyre nuk lejohet të marrë kredi. Tarifat e studimit janë relativisht të ulëta, me
përjashtim të tarifave të studimit për programet master.
2.3.1 Financimi i universiteteve
UNESCO (1995) ka identifikuar katër zhvillime kryesore që ndikojnë në sistemet e
Arsimit të Lartë në mbarë botën gjatë njëzet e pesë viteve te kaluara. Këto janë:
(i) zgjerimi sasior;
(ii) diversifikimi institucional;
(iii) më tepër kufizime financiare të menjëhershme;
(iv) ndërkombëtarizimi i zgjeruar.
Këto zhvillime janë të ndërlidhura: për shembull, zgjerimi sasior ka ndikuar në
mënyrë të pashmangshme në kufizimet financiare. Për më tepër, të katërta lidhen me çështjen
e opsioneve të politikave në financimin e Arsimit të Lartë.
Zgjerimi sasior zakonisht do të thotë se Arsimi i Lartë është i rëndësishëm për një
spektër më të gjerë shoqëror, dhe në këtë mënyrë është e nevojshme, sidomos në lidhje me
aspektet sociale të financimit të Arsimit të Lartë dhe financimin e kostove të studentëve.
63
Yeager, Nelson, Potter, Weidman & Zull,”Finance in Higher Education”, 2001, faqe 13. 64
Vught, V. “The Effects of Alternative Governance Structures. A comparative analysis of higher education
policy in five EU member states”, Kluwer, 1997, faqe 115.
39
Diversifikimi ka pasur implikime financiare. Marrëveshjet optimale financiare për
programe të ndryshme mësimore dhe kërkimore ndryshojnë, dhe kjo mospërputhje e tillë do
të thotë se ka dallime të larmishme midis institucioneve.
Diversifikimi është një proçes i vazhdueshëm, por nënkupton që mekanizmat
financiare duhet të jenë mjaft fleksibile për të rregulluar këto ndryshime, ndryshe, burokracitë
financiare mund të pengojnë ndryshimin dhe zhvillimin.
Kufizimet financiare lidhen me aftësinë dhe gatishmërinë e burimeve tradicionale të
financimit nga qeveria. Kjo situatë ka çuar në sistemet që mund të akomodojnë burime shtesë
të financimit65
, si edhe në një përdorim më efikas të burimeve ekzistuese dhe nxitje të
mekanizmave financiare që të ofrojnë një efikasitet të tillë.
Ndërkombëtarizimi ka rëndësi të veçantë në kontekstin evropian, veçanërisht në
kuadër të zhvillimit të Bashkimit Europian, të programeve për të nxitur nxënësit dhe
lëvizshmërinë e stafit, apo programeve të gjëra evropiane kërkimore dhe të drejtave të
zgjeruara të aksesit në arsimit e lartë, për qytetarët e shteteve të ndryshme anëtare të
Bashkimit Europian.
UNESCO66
gjithashtu rendit disa nga sfidat për Arsimin e Lartë. Është e qartë se çdo
marrëveshje financiare duhet të vlerësohet në dritën e këtyre sfidave që përfshijnë:
Demokratizimi, sidomos sfidat e shkaktuara nga rënia e regjimeve totalitare. Në
kontekstin financiar, mund të përmendim rënien e planifikimit qendror që ishte pjesë e këtij
proçesi. Sistemet e Arsimit të Lartë në ekonomi të planifikuara kanë qenë vetë subjekt i
kontrolleve financiare shumë të hollësishme nga qendra dhe një nga sfidat më të mëdha është
që ata të zhvillojnë mekanizmat më të përshtatshme financiare dhe aftësitë e nevojshme për të
vepruar ato.
Rajonalizimi në formën e lidhjeve të forta ekonomike dhe tregtare përmes organeve
të tilla si Bashkimi Evropian dhe NAFTA67
. Rajonalizimi, që është i ngjashëm me
ndërkombëtarizimin e përmendur më parë, mund të jetë një forcë pozitive në qoftë se është
përdorur për të rritur lidhjet midis institucioneve të Arsimit të Lartë. Megjithatë, kjo kërkon të
ri-menduarit e marrëveshjeve të caktuara financiare jo vetëm në një mënyrë të pjesshme, në
nivel kombëtar.
Polarizimi, i referohet rritjes së pabarazive globale, kombëtare dhe rajonale. Ky
fenomen mund të ketë disa pasoja, sidomos kur merret në konsideratë së bashku me kuadrin e
globalizimit. Veçanërisht, e rëndësishme mund të jetë rritja e lëvizshmërisë së punonjësve të
Arsimit të Lartë, në kontekstin e dallimeve shumë të gjera të të ardhurave: taksapaguesit në
vendet e varfra paguajnë për edukimin profesional të personelit që emigron në vendet e
pasura, e në këtë mënyrë ndikojnë në transferimin e burimeve regresive që çon më tej në
polarizim.
Margjinalizimi, në disa aspekte shihet si e kundërta e polarizimit.
Në një kuptim më të veçantë, rajonet më të varfëra ose më shumë të margjinalizuara mund të
kenë vështirësi në rritjen e financimit të institucioneve të Arsimit të Lartë në mënyrë të
65
Financimi mund të bëhet nga kompani, studentët dhe familjet e tyre, organizatat filantropike, etj. 66
Paris: UNESCO, 1995 (ED-94/WS/30}), referuar si UNESCO, 1995. 67
Marrëveshja e Tregtisë së Lirë në Amerikën e Veriut
40
përshtatshme për qëllimet e arsimit universitar më cilësi të lartë, dhe kërkimit shkencor. Kjo
situatë në një periudhë afatgjatë mund të prodhojë një sistem të marxhinalizuar të Arsimit të
Lartë me një kapacitet të reduktuar për të vazhduar me zhvillimet e njohurive në zonat më të
favorizuara.
Fragmentimi, nënkupton ndarjet etnike, kulturore, sociale, apo të tjera. Më ekstremet
e tij, ndarje të tilla mund të kërcënojnë vetë ekzistencën e institucioneve universitare.
Fragmentimi mund të jetë më shumë një problem për institucionet që financohen kryesisht
nga një qeveri ose burim tjetër që është identifikuar me një fraksion të veçantë. Strukturat e
ndryshme financiare të Arsimit të Lartë mund të ofrojnë një mënyrë për të përballuar disa
forma të fragmentimit.
2.3.2 Rëndësia e financimit publik
Prirja drejt një kontributi më të madh të fondeve private në financimin e Arsimit të
Lartë është i bazuar mbi besimin se tregu është vendi në të cilin prodhimi ekonomik bëhet më
efikas dhe efektiv. Megjithatë, tregu nuk është një përfaqësim i përsosur i Arsimit të Lartë
dhe nuk mund të mbështetet vetëm në financimin e Arsimit të Lartë68
. Për këtë arsye, Arsimi
i Lartë financohet në një masë më të madhe apo më të vogël, nga fondet publike në të gjitha
vendet. Kontributi publik në koston e Arsimit të Lartë mbështetet në efikasitet69
dhe barazi.
Nga ana tjetër, pasiguria në tregun e Arsimit të Lartë shpjegon ndërhyrjen publike për
arsye të efikasitetit. Arsimi i Lartë është i kushtueshëm, dhe përfitimet monetare ose të
ardhurat e ardhshme janë të pasigurta për shkak të braktisjes së studimeve nga studentët dhe
vështirësive që të diplomuarit kanë për të gjetur punë. Pa mbështetjen publike, studentët do të
duhet të huazojnë para për të financuar studimet e tyre dhe kërkesat optimale të ekonomisë do
të bien poshtë. Shkurtimisht, financimi publik i Arsimit të Lartë vazhdon edhe sot sepse
tregjet nuk mund të sigurojnë sasitë optimale shoqërore dhe cilësitë e arsimit për shkak të
mungesës së arritjes së eksternaliteteve.
Arsyet bazë të paanësisë rrjedhin nga parimi se Arsimi i Lartë duhet të jetë në
dispozicion të njerëzve me kapacitet, pa marrë parasysh burimet e tyre ekonomike, në mënyrë
që të rritin drejtësinë në shoqëri. Meqenëse ajo do të jetë e pamundur për të arritur këtë qëllim
përmes mekanizmave të tregut, shteti duhet të zbatojë politika për të barazuar mundësitë e
qasjes në Arsimin e Lartë. Ka dy mekanizma bazë për arritjen e këtij objektivi70
:
1. Ulja e pagesave të shkollimit nën koston reale të mësimit në institucionet publike.
2. Vendosja e programeve të granteve dhe / ose kredive për të ndihmuar njerëzit me
mundësi socio–ekonomike modeste.
Politika e parë (tarifat e ulëta) subvencionon të gjithë, që ndjekin institucionet e
arsimit të lartë, pa marrë parasysh prejardhjen e tyre ekonomike, kurse e dyta është më tepër
e përqendruar te njerëzit në nevojë .
68
Blaug, M. “Introduction to Economics of Education”, Londër: Penguin, 1970, faqe 143. 69
Përsa i përket efikasitetit, Arsimi i Lartë gjeneron përfitime të jashtme që nuk shihen në formën e fitimeve të
larta ose përfitimeve jopasurore shtesë nga personi, i cili është diplomuar në një institucion të Arsimit të Lartë.
Në mesin e këtyre përfitimeve, mund të dalë në pah aftësia e individëve me arsim të lartë për të rritur
produktivitetin e atyre me të cilët ata punojnë, që do të thotë se ata rrisin produktivitetin e tyre si bashkëpunëtorë
duke i ndihmuar ata në përshtatjen ndaj ndryshimive teknologjike. Kur shoqëria në tërësi merr përfitime nga
Arsimi i Lartë, disa prej kostove duhet të mbulohen nga fondet publike. 70
Griswold, C. P. and Marine, G. M. “Political Influences on State Policy: Higher Tuition, Higher Aid, and the
Real World”, The Review of Higher Education 19(4), 1996, faqe 361-389.
41
2.3.3 Rëndësia e financimit privat
Shkalla e tanishme e lartë e kërkesës për Arsimin e Lartë në vendet e zhvilluara është
rrjedhim i disa faktorëve. Një nga arsyet më të rëndësishme është vlera e lartë e një shkalle
më të lartë arsimi në tregun e punës. Në vendet e OECD-së, shkalla e pjesëmarrjes së të
diplomuarve në tregun e punës është rreth 15 pikë më e lartë se mesatarja. Në të njëjtën
kohë, papunësia është 4.7 për qind më e lartë kundrejt mesatares 8.5 për qind dhe pagat janë
shumë më të mëdha për ata të diplomuar në Arsimin e Lartë në krahasim me ato të njerëzve
që kanë nivele të ulëta të arsimit71
.
Edhe pse përqindja e të diplomuarve në Arsimin e Lartë të në tregun e punës është
rritur ndjeshëm në dekadat e fundit në Europë, pozita e tyre në tregun e punës mbetet në një
nivel të kënaqshëm. Në Spanjë, për shembull, gjatë vitit 1980, numri i të diplomuarve në
Arsimin e Lartë, në tregun e punës ka arritur shifrën nga 850,000 në mbi një milion72
.
Përkundër kësaj rritje të lartë, të ardhurat nga ato të diplomuarve në lidhje me nivelin bazë të
arsimit nuk ka ndryshuar. Ky rezultat ilustron përthithjen më mirë të të diplomuarve në
arsimin të lartë në tregun e punës, edhe pse ka disa vështirësi në kalimin nga sistemi arsimor
në tregun e punës.
Përfitimet e tregut të punës janë vetëm një pjesë e përfitimeve që kanë individët me
një shkallë arsimi më të lartë. Përfitime të tjera ekonomike dhe sociale janë më të vështira për
t'u matur, por ka një konsensus të gjerë se të diplomuarit kanë më shumë mundësi për
punësim, për të marrë të ardhura më të larta dhe të fitojnë status më të lartë.
2.3.4 Realizimi i një ekuilibri mes financimit publik e atij privat
Ekuilibri ndërmjet financimit publik e privat të institucioneve të Arsimit të Lartë
mund të vendoset duke pasur parasysh këto pika kryesore:
Së pari, njohja se përfitimet e Arsimit të Lartë rriten për individët privatë dhe
punëdhënësit e tyre.
Së dyti, pritet që konkurrenca për fondet të rrisë efikasitetin dhe përgjegjësinë e
institucioneve për nevoja ekonomike dhe sociale.
Rritje e pjesëmarrjes private në financimin e Arsimit të Lartë do të mund të zbatohet
në
disa mënyra73
:
(i) duke krijuar pagesat themelore për shkollim, që përfaqësojnë një pjesë të
konsiderueshme të kostove mësimore,
(ii) duke vendosur tarifa specifike për shërbime të veçanta ,
(iii) duke zhvilluar kontributet e biznesit për të financuar arsimimin dhe trajnimin e
vazhdueshëm.
71
OECD, 1996. 72
Calero, J. "Incidencia distributiva del gasto público educativo en España", in, Oroval, E., ed., Economia de la
Education. Barcelona: Ariel, 1996, faqe 67. 73
Lincoln, I. and Walker, A. “Increasing Investment in Higher Education: The Role of the Graduate Tax”,
Education Economics 1 (3), 1993, faqe 211-226.
42
Kapitulli 3
Parimet e financimit të universiteteve
3.1 Parimet e efikasitetit
3.1.1 Autonomia
Me autonomi nënkuptohet kapaciteti për të marrë vendime financiare në mënyrë të
pavarur nga qeveria ose agjenci të tjera të financimit. Autonomia financiare duhet të veprojë
brenda një kuadri të përgjithshëm të rregullave financiare të qeverisë. Në mënyrë të veçantë,
ajo i referohet aftësisë për të gjeneruar fonde nga burime joqeveritare dhe për shpërndarjen e
këtyre fondeve në mënyrë të pavarur.74
Matjet e shkallës së autonomisë janë të nevojshme për të përballuar tendencën për të
favorizuar diversifikimin institucional, për të ndihmuar përballjen nga kufizimet e qeverisë
mbi financat, dhe për t'u marrë me ndërkombëtarizimin e burimeve financiare.75
Megjithatë,
autonomia kërkon elementë të rëndësishëm përgjegjësie, në qoftë se ajo do të pranohet nga
qeveritë.
3.1.2 Fleksibiliteti
Diversifikimi institucional është një faktor që rrit në mënyrë të veçantë nevojën për
fleksibilitet. Me fleksibilitet, nënkuptohet aftësia për të rialokuar burimet brenda vendit në
përputhje me ndryshimin e kërkesave. Për shkak se institucionet i nënshtrohen ndryshimeve
me kalimin e kohës, çdo sistem financiar që padrejtësisht kufizon këtë fleksibilitet do të
parandalohet nga institucionet e do të përgjigjet për ndryshimin e kërkesave dhe rrethanave
efektive. Fleksibiliteti, ashtu si autonomia, kërkon llogaridhënie.
3.1.3 Përputhshmëria
Rregullat dhe proçedurat financiare të vendosura nga qeveritë apo agjencitë
financuese do të gjenerojnë stimuj për institucionet, në mënyrë që të sillen në mënyra të
veçanta. Shpesh është e vështirë për ministritë e qeveritë që të vlerësojnë stimujt që veprojnë
në “anën tjetër”. Kompatibiliteti, nënkupton se stimujt e dhëna për institucionet duhet;
(a) të jenë përgjithësisht në përputhje me objektivat e politikës publike dhe
(b) në mënyrë të veçantë duhet të nxisin efiçencën brenda institucioneve.76
3.1.4 Stabiliteti
Parimi i stabilitetit i lidhur ngushtë me dukurinë e paqëndrueshmërisë, përfshin shumë
aspekte. Për shembull, reformat e shpeshta dhe jo të mirëmenduara mund të krijojnë pasiguri
74
Për sa kohë që ato nuk i rrezikojnë proçedurat financiare bazë ose rolin kryesor akademik e një institucioni. 75
Për shembull, është e vështirë për institucionet të konkurrojnë për fonde kërkimore të Bashkimit Evropian
nëse proçedurat kombëtare financiare u japin institucioneve pak ose aspak rol efektiv në përdorimin e fondeve të
tilla. 76
Një problem shumë i përgjithshëm është lidhja midis financimit qeveritar dhe objektivave të qeverisë. Në
mënyrë ideale, grantet që jep qeveria për institucionet duhet të jenë të lidhura me disa tregues të prodhimit (të
themi të diplomuarit); ndërsa në praktikë, ato zakonisht kanë të bëjnë me inpute (psh numri i të regjistruarve).
43
të madhe për institucionet dhe t'i pengojnë ato në elementë të stabilitetit financiar që ju
nevojiten për të planifikuar punët e tyre siç duhet. Mekanizmat financiare që promovojnë
rritjen e regjistrimeve mund të jenë shumë të suksesshme, por mund të pasohen edhe nga
shkurtime të papritura. Mekanizmat financiare që shpërblejnë punën e mirë kërkimore mund
të “dënojnë” kërkuesit e varfër në një spirale përkeqësuese rënieje, përjashtimisht vetëm nëse
nuk kanë qenë pjesë e programeve përmirësuese financiare77
.
3.1.5 Transparenca
Institucionet duhet të dinë rregullat me të cilat agjencitë donatore përcaktojnë
alokimet e tyre ndërsa qeveritë dhe agjencitë e financimit duhet të dinë rregullat e
përgjithshme financiare dhe proçedurat që përdoren nga institucionet. Kjo njohuri reciproke
është e nevojshme, pjesërisht për të rritur përgjegjshmërinë, por edhe për të zhvilluar një
element të besimit mes agjencive dhe për të rritur stabilitetin e marrëveshjeve financiare.
3.1.6 Përgjegjshmëria
Ky kriter është i nevojshëm për të plotësuar autonominë dhe fleksibilitetin e
institucionit. Përgjegjshmëria përfshin dy aspekte kryesore:
(a) aspektin financiar, në kuptimin e pasjes së një auditimi të pavarur si një element
mbrojtës kundër shpërdorimit të fondeve,
(b) efikasitetin, në kuptimin e proçedurave që vlerësojnë alokimin e burimeve në
aspektin e vlerës për para.
Përgjegjësia është rritur nga transparenca dhe këto parime do të duken të rëndësishme
kur bëhet vlerësimi i strukturave financiare ekzistuese ose të propozuara për Arsimin e Lartë.
Të marra së bashku, ato konsiderohen si kushte të domosdoshme për agjencitë financuese
qeveritare dhe institucioneve të tjera, në marrjen e vendimeve që janë efikase, që të
maksimizohet arritja e qëllimeve të deklaruara për totalin e burimeve financiare që caktohen.
3.2 Parimet e kapitalit
Në kohët e fundit ka pasur shumë debate në lidhje më parimet e kapitalit, që janë të
rëndësishme në Arsimin e Lartë, sidomos kur kanë të bëjnë me çështje të mundësive të
barabarta dhe lidhjes midis atyre që paguajnë dhe atyre që përfitojnë nga aktiviteti.
3.2.1 Barazia vertikale
Parimi i barazisë vertikale i referohet drejtësisë ndërmjet njerëzve me nivele të
ndryshme të të ardhurave. Për shembull, ekziston një bindje mjaft e gjerë që aftësia për të
paguar duhet të merret parasysh në një sistem tatimor të “drejtë”78
. Të tjerë shprehen se një
drejtësi e tillë nënkupton një element të progresit në tatim, pra, është më mirë që njerëzit të
paguajnë tatim progresiv (parimi i barazisë së sakrificës).79
77
Tight, M. “Academic Freedom and Responsibility. The Society for Research into Higher Education”, Open
University Press, 1988, faqe 114-132. 78
Për më shumë në lidhje me qasjen e këtij sistemi tatimor, shiko: Musgrave, R. A. “A Theory of Public
Finance”, New York:McGraw-Hill, 1961, faqe 61-89. 79
Ose, të arrijë një grup të caktuar të objektivave me kosto minimale.
44
Në kontekstin e Arsimit të Lartë, ky parim nënkupton që studentët më të varfër duhet
në mënyrë efektive të paguajnë më pak se nxënësit e pasur për arsimimin e tyre, qoftë për
shkak të granteve të mirëmbajtjes, tarifa më të ulëta, kredi të subvencionuara, etj.
Një tjetër pikëpamje thekson se përsa i përket kontributeve gjatë gjithë jetës, studentët
do të jenë më të pasur se taksapaguesit mesatare dhe për këtë arsye, subvencionet globale për
Arsimin e Lartë janë regresive për një afat të gjatë.
Një kriter alternativ tek aftësia për të paguar, vjen nga metoda e përfitimit të tatimit,
që bazohet në konceptin e një kompesimi ndërmjet përfitimeve nga shpenzimet publike dhe
taksat që i financojnë ato. Në rastin e Arsimit të Lartë, ky parim mund të përdoret në
përkrahje të tatimeve të të diplomuarve dhe kredive studentore dhe kundër tatimit të
përgjithshëm si një burim i financave. Në thelb të shumë debateve politike qëndrojnë çështjet
e barazisë vertikale që nuk mund të zgjidhen thjesht në mbështetje të argumenteve
ekonomike.
3.2.2 Barazia horizontale
Ky parim i referohet trajtimit të njëjtë të njerëzve, të cilët ndodhen në kushte të
ngjashme. Në këtë mënyrë, në qoftë se dy studentë kanë nivel ekonomik të ngjashëm, ata
duhet të trajtohen në mënyrë të ngjashme në aspektin e mbështetjes financiare publike. Parimi
vlen edhe për institucionet: mbështetja financiare publike duhet të ndahet në mënyrë të
qëndrueshme, e nëse ka dallime, ato mund të justifikohen vetëm për shkaqe të arsyeshme dhe
të informuara paraprakisht.
3.2.3 Barazia e gjeneratave
Parimi i barazisë së gjeneratave është një risi në sistemin arsimor, i cili i referohet
paanësisë ndërmjet brezave ose ndërmjet grupmoshave të ndryshme. Financimi në arsim
përfshin një transferim ndërmjet tatimpaguesve më të vjetër dhe më të pasur tek nxënësit më
të vegjël dhe më të varfër. Kjo mënyrë financimi do të thotë që taksapaguesit të paguajnë për
edukimin e një brezi të mëvonshëm. Në afat të gjatë, ky proçes ndoshta është konsideruar si i
balancuar, i drejtë, dhe i arsyeshëm. Megjithatë, supozohet të merret një vendim për të
zgjeruar Arsimin e Lartë në një masë të konsiderueshme për një periudhë kohore relativisht të
shkurtër.
Kjo proçedurë nënkupton se një brez i tatimpaguesve do të përballet me një barrë në
rritje për një veprimtari, nga e cila do të përfitojnë kryesisht të tjerët. A është e balancuar dhe
e drejtë?
Në kërkim të mekanizmave të ndryshëm financiarë për Arsimin e Lartë, secili do të
vlerësohet kundrejt kritereve të efikasitetit dhe barazisë siç u tha më lartë. Këto kritere janë të
lidhura me çështjet e ngritura nga UNESCO (1995). Ky vlerësim do të lidhë aspektin
financiar me aspekte të tjera të politikave mbi Arsimin e Lartë duke kthyer në një diskutim
për burimet themelore të financave që kufizojnë të gjitha mekanizmat e mundshme të
financimit.
3.3 Burimet e financimit
45
Burimet e kërkuara për Arsimin e Lartë duhet të financohen përmes kontributeve nga
disa kombinime të mëposhtme80
:
(a) tatimpaguesit81
,
(b) studentët82
,
(c) prindërit
(d) institucionet e Arsimit të Lartë83
.
Për çdo të dhënë të totalit të burimeve, del se një reduktim në kontributin e çdo burimi
duhet të shoqërohet me një rritje të barabartë të kontributit të përgjithshëm të të tjerëve. Me
një llogaritje të saktë, kostot totale të resurseve duhet të korrespondojnë me kostot oportune
të arsimit, pra, kostot e sigurimit në institucione dhe shpenzimet e të ardhurat e paracaktuara
të studentëve.
Në praktikë, diskutimet rreth financave të studentëve janë përgjithësisht të kufizuara
në sigurimin e burimeve të mjaftueshëm për të përmbushur një masë mjaft themelore të
jetesës dhe tarifave të shkollimit, që mund të privojnë të ardhurat paraprirëse, dhe në këtë
masë, çdo analizë në bazë të shpenzimeve monetare aktuale do të nënvlerësojë shkallën në të
cilën studentët do të paguajnë për arsimimin e tyre.
Në këtë kontekst, dallimi midis institucioneve dhe financave të studentëve (në
kuptimin e financimit të shpenzimeve të studentëve) është disi arbitrar, edhe pse në mënyrë të
pashmangshme kjo bëhet zakonisht kur diskutohen çështjet e politikës. Stimujt me të cilat
përballen institucionet do të ndryshojnë në atë nivel që qeveria dhe nxënësit do të përdorin
kritere të ndryshme kur marrin vendime në lidhje me shpenzimet, dhe si pasojë është e
mundshme që institucionet të ndryshojnë sjelljen e tyre.
Një tjetër arsye për të kërkuar më shumë mbi origjinën dhe destinacionin
përfundimtar të financimit është shpërndarja. Financimi i drejtuar nga tatimpaguesit për
studentët (për shpenzimet e jetesës dhe të shkollimit) mund të jetë i diferencuar në bazë të
mjeteve të nxënësve, ndërsa nëse financimi rrjedh direkt nga taksapaguesit për institucionet
nuk mundet të bëhet lehtë në të njëjtën mënyrë diferencimi midis institucionet e Arsimit të
Lartë.
Nga më sipër del një konkluzion shumë i rëndësishëm: financimi i Arsimit të Lartë
nuk është thjesht një çështje që lidhet me faktin sa paguhen nga burimet përfundimtare të
fondeve, por edhe çështje e mekanizmave, prej të cilave mblidhen këto burime, pra këto të
ardhura. Këto mekanizma janë të rëndësishme në disa aspekte, ashtu si edhe shuma e
përgjithshme e fondeve në dispozicion.
Johnstone ka llogaritur shpenzimet e studentëve që jetojnë në pesë shtete,
përmbledhur në Tabelën 1. Të dhënat e tij kanë të bëjnë me shpenzimet e shkollimit dhe
shpenzimet e jetesës që paguhen nga studentët dhe familjet e tyre, por me ndihmën e
mbështetjes financiare në formën e granteve dhe kredive të subvencionuara.
Për financimin nga studentët, bazuar në Tabelën 2, mund të thuhet që :
80
Johnstone, B. “International Comparisons of Student Financial Support”, in, M. Woodhall, ed., Financial
Support for Students: Grants, Loans, or Graduate Tax, Londër, Kogan, faqe1989. 81
Autori preferon të përdorë termin, “tatimpagues”, në vend të termit “qeveri”. Ky diskutim është i
rëndësishëm, kryesisht për pagesën për arsim dhe shpenzimet qeveritare të financuara nga taksapaguesit. 82
Kjo do të thotë se studentët financojnë nga kursimet e tyre, puna me kohë të pjeshme apo puna sezonale, ose
në të ardhmen ata i përdorin të ardhurat për të shlyer kreditë. 83
Institucionet e Arsimit të Lartë janë të përfshirë në listë vetëm nëse kanë një burim tjetër të të ardhurave
përveç
pagesave të studentëve dhe grantet qeveritare, të tilla si të ardhurat të dhuruara ose kontributeve filantropike.
46
(a) Studentët punojnë me kohë të pjesshme ose punojnë në punë sezonale, kryesisht gjatë
pushimeve për të mbuluar shpenzimet e tyre, ose
(b) Studentët mund t’i bëjnë pagesat nëpërmjet skemave të kredive për studentët.
Financimi nga tatimpaguesit në përgjithësi korrespondon me grantet për studentët.
Kontributet prindërore në disa raste janë të bazuara në vlerësimet zyrtare, si psh në
Mbretërinë e Bashkuar. Shpenzimet e jetesës së studentëve, që financohen nga prindërit me të
ardhura të ulëta, rritin ndjeshëm nevojën për mbështetje nga ana e qeverisë për përballimin e
kostove të studimeve.
Kjo karakteristikë pasqyron një aspekt të veçantë të politikës sociale suedeze,
domethënë se studentët e Arsimit të Lartë janë të rritur, të cilët konsiderohen të pavarur,
ndërsa në Francë, Mbretërinë e Bashkuar, Gjermani, dhe Shtetet e Bashkuara, studentët
konsiderohen si pjesë e një familje më të gjerë që pritet për t’i mbështetur ata ekonomikisht.
Dy vende, veçohen me aksione shumë të ulëta të financimit nga vetë nxënësit: Franca dhe
Mbretëria e Bashkuar.
Në Francë, kjo karakteristikë shfaqet për të pasqyruar rolin tradicional të mbështetjes
prindërore, kurse në Mbretërinë e Bashkuar, ajo pasqyron nivelin e granteve qeveritare të
financimit të studentëve, që mbizotërojnë që në vitin 1985. Për më tepër, në asnjë vend nuk
ishte mbështetje e konsiderueshme në kredi studentore (të paktën në vitin 1985)84
.
Cilat janë burimet kryesore të financimit për institucionin e Arsimit të Lartë?
Edhe këtu të dhënat janë fragmentuese. Në vitet e fundit, informacioni i mbledhur nga
Organizata për Bashkëpunim Ekonomik dhe Zhvillim (OECD) është në dispozicion të
vendeve i paraqitur në dy mënyra:
1. E para është “Fondet fillestare” bazë, që përfshin:
(i) shpenzimet e drejtpërdrejta publike dhe transfertat për studentët,
(ii) shpenzimet totale që vlerësohen si private (studentët plus prindërit), minus çdo
transferim të marrë nga Qeveria.
2. E dyta është në bazë të “fondeve përfundimtare” dhe përfshin të gjitha pagesat që
kryejnë familjet, nëse këto të fundit financohen nga burimet e tyre ose nëpërmjet
marrjes së transfertave (grantet) nga qeveria.
Vende Burimi i financës Të ardhurat e familjes
Ulët Mesatare Lartë
Britani e Madhe
Studentët
Të afërmit
Tatimpaguesit
Total
0.0
5.9
94.1
100.0
5.9
65.5
28.6
100.0
0.0
100.0
0.0
100.0
Gjermani
Studentët
Të afërmit
Tatimpaguesit
Total
33.2
8.5
58.3
100.0
27.0
58.8
14.2
100.0
21.1
78.9
0.0
100.0
Francë Studentët
Të afërmit
Tatimpaguesit
Total
0.0
17.1
82.9
100.0
30.0
55.0
15.0
100.0
0.0
85.0
15.0
100.0
84
http://plato.stanford.edu/en-tries/simplicity/#3.
47
Suedi Studentët
Të afërmit
Tatimpaguesit
Total
55.3
0.0
44.7
100.0
54.6
7.1
38.3
100.0
47.4
14.3
38.3
100.0
USA Studentët
Të afërmit
Tatimpaguesit
Total
38.4
0.0
61.6
100.0
42.1
47.0
10.8
100.0
22.6
77.4
0.0
100.0
Tabela 285
. Të dhënat e OECD për burimet e financimit të IAL-ve në vende të ndryshme.
Vende
(a)
Fillestar
Publik
(b)
Fillestar
Privat
(c)
Final
publik
(d)
Final
Privat
(e)
Transfertat
për
familjet
(% e Totalit)
(f)
Transfertat
për familjet
(% publike
fillestare)
Kanada 97.4 2.6 84.7 15.8 12.7 13.0
SHBA 54.5 45.5 49.5 50.0 4.9 9.0
Japoni 39.7 60.3 39.7 60.0 0.0 0.0
Danimarkë 98.8 1.2 62.1 37.9 36.7 37.1
Francë 91.1 8.9 83.7 16.3 7.4 8.1
Irlandë 83.3 16.7 66.8 33.2 16.5 19.8
Holandë 100 0.0 70.5 29.5 29.5 29.5
Spanjë 83.4 16.6 77.2 22.0 6.2 7.4
Britani e Madhe
100 0.0 77.7 22.3 22.3 22.3
Suedi 99.3 0.7 62.9 37.1 36.4 36.7
Vend mesatar 86.1 13.9 68.5 31.5 17.6 20.4
Tabela 3. Financimi fillestar, final, publik dhe privat i Arsimit të Lartë në vitin 1992 (në përqindje)86
.
Duke marrë në konsideratë të gjitha vendet të marra si shembull, kostot që mbështesin
studentët përfaqësojnë rreth një të gjashtën e kostove totale të Arsimit të Lartë, dhe një të
pestën e të gjitha shpenzimeve publike për Arsimit të Lartë.
Edhe te vendet, që mund të konsiderohen relativisht “bujare”, skemat e granteve
studentore (Mbretëria e Bashkuar, për shembull, me 22 për qind) nuk e arrijnë këtë nivel të
85
Shënim: Institucionet kanë një pjesë zero dhe për këtë arsye janë lënë jashtë. Megjithatë ata nuk kanë një rol
të konsiderueshem në sektorin universitar privat të Shteteve të Bashkuara. 86
Kolona (a) dhe (b) të tregojnë përqindjen e financimit publik (nga Qeveria) dhe sektorit privat mbi “Fondet
fillestare”; kolona (c) dhe (d) tregojnë përqindjet në “Fondet përfundimtare” bazë, siç shpjegohet në tekst.
Kolona (e) është (a) minus (b) dhe korrespondon me një vlerësim të transfertave qeveritare për studentët. Duket,
megjithatë se shlyerja e huave nga të diplomuarit nuk janë të përfshira . Në vendet në të cilat skemat e kredisë
kanë qenë në operacion për disa vjet (p.sh., Suedia dhe Danimarka) këto pagesa janë të një madhësie të
konsiderueshme, dhe pjesa publike neto e financave është dukshëm me pak e shfaqur.
48
transfertave për studentët. Në përgjithësi, nga të dhënat mjaft të kufizuara, mund të
konkludohet, që:
(a) ka një shumëllojshmëri të gjerë të rasteve të fundit në vende europiane, të cilat
tregojnë një ulje në shkallë të konsiderueshme të mbështetjes në përballimin e kostove
studentore, nga ana e institucioneve të Arsimit të Lartë apo Qeveritë,
(b) kemi një shkallë progresive të mbështetjes të tatimpaguesit për studentët,
(c) rritet niveli në të cilin qeveritë përqendrohen mbi financat institucionale, duke lënë
financat studentore si përgjegjësi familjare.
Është gjithashtu e qartë nga të dhënat ndërkombëtarisht të krahasueshme mbi
shpenzimet që përballohen nga ekonomitë familjare, që është një element i rëndësishëm i
kostove studentore.
3.4 Mekanizmat institucionalë
Burimet përfundimtare të fondeve për Arsimin e Lartë, rregullat dhe mekanizmat që
janë përdorur për shpërndarjen e burimeve nga qeveritë për institucionet janë ndoshta çështja
e vetme më e rëndësishme politike për ata që merren me përgjegjësi të përgjithshme politike
për operimin e sistemeve të Arsimit të Lartë. Arsyeja për këtë rëndësi është se rregullat apo
mekanizma të tillë mund të ndikojnë në nivelin e përgjithshëm të burimeve në dispozicion të
institucioneve, si dhe në efikasitetin me të cilin përdoren këto burime. Është e pamundur të
jepet një klasifikim përfundimtar i mekanizmave financiare. Mekanizmat që gjenden në
praktikë mund të jenë të llojeve të ndryshme, por secili ka karakteristika që janë rezultat i
përvojës unike të historisë së një vendi të caktuar.
Mekanizmat financiare kanë disa dimensione përgjatë të cilave mund të klasifikohen.
Diskutimi në vijim liston katër dimensione të tilla:
(i) financat institucionale / studenti,
(ii) financa të plota / të pjesshme,
(iii) financa buxhetore / formulë,
(iv) financa input / output.
3.4.1 Dimensioni i drejtpërdrejtë (institucional) / indirekt.
Ky dimension ka të bëjë me shkallën në të cilën bëhet financimi i institucioneve me
anë të pagesave direkte për vetë institucionet ose me anë të mbështetjes indirekte përmes vetë
studentëve87
. Kjo është në disa aspekte e ngjashme me dimensionin input / output. Financimi
i drejtpërdrejtë institucional është mbizotërues.
Financimi i drejtpërdrejtë institucional ka një avantazh nga pikëpamja e qeverive, atë
të thjeshtësisë relative dhe duke u dhënë atyre mundësi kontrolli mbi sistemin. Një kontroll i
tillë mund të justifikohet nëse vetëm nëse qeveritë marrin strategji të përshtatshme afatgjatë
të çështjeve të politikës arsimore.
Financimi indirekt ka gjithashtu avantazhet e tij, si në aspektin e efikasitetit ashtu
edhe të kritereve të kapitalit, që konsiderohen si më serioze. Përsa i përket efikasitetit, nëse
supozojmë se, kolektivisht, studentët kanë mjaftueshëm informacion për tregun e punës dhe
për zgjedhjen e karrierës së tyre, duke i bërë të ardhurat institucionale të varen nga tarifa e
studimit, zgjedhjet e tyre u japin kështu këtyre institucioneve një nxitje shumë të qartë për t'iu
përgjigjur kërkesave.
87
Ose përmes këshillave të kërkimit.
49
Nëse institucionet vendosin tarifa të lidhura me kostot, studentëve mund t'u jepen
grante për të mbuluar të gjitha ose një pjesë të taksave të tyre. Kjo politikë mund të plotësohet
duke financuar kërkime në baza konkurruese ose mund të kombinojnë këtë lloj financimi me
një element të drejtpërdrejtë institucional që mbulon shpenzimet e rëndësishme të
infrastrukturës. Autonomia institucionale nga shteti mund të rritet, por institucionet do jenë
në një nivel më të ulët autonomie ndaj studentëve te tyre.
Financimi nëpërmjet studentëve, në kushtet e kapitalit, ka avantazhet e tij të
mundshme. Grantet për tarifat mund të lidhen me të ardhurat e familjes, dhe një element i
kapitalit horizontal mund të sigurohet duke dhënë grante të ngjashme për kurse të ngjashme.
Në këtë mënyrë shmangen subvencionet shtesë të fshehura e joefikase të institucioneve me
kosto të lartë.
3.4.2 Dimensioni i plotë / i pjesshëm i financave.
Ky dimension i referohet masës në të cilën të ardhurat institucionale financohen nga
qeveria ose sipas burimeve të tjera. Sistemet e Arsimit të Lartë ndodh të jenë gati 100 për
qind të financuara nga qeveritë, por ato mund të plotësojnë financat që jepen nga qeveria, me
burime të tjera alternative, si psh nga donacione të ndryshme. Në anën tjetër, dhe institucionet
private nuk janë, plotësisht të pavarura nga financat e shtetit: ose studentët e tyre janë të
subvencionuar nga shteti, ose ata përfitojnë grante shtetërore për kërkim, ose për aktivitete të
tjera. Në realitet, të gjithë sistemet e Arsimit të Lartë janë “të përziera” në aspektin e
burimeve të financimit, por në sistemet e përziera, mekanizmat e përdorura për financimin e
qeverisë mund të ndërveprojnë me financimet joqeveritare në disa mënyra.
Përsa i përket çështjeve të politikës, shkalla në të cilën institucionet e Arsimit të Lartë
financohen nga qeveritë është ndoshta më pak e rëndësishme sesa mekanizmi i financimit. Në
terma të përgjithshëm mund të themi se, qeveritë që paguajnë për një përqindje të lartë të
shpenzimeve institucionale do të kenë ndikim të madh mbi sjelljen institucionale, por,
pavarësisht nga ndikimi i formulave të veçanta financiare, faktorë të tjerë mund të kufizojnë
institucionet. Për shembull, anëtarët e stafit të universiteteve në shumë vende paguhen në
bazë të shërbimit civil ose nga normat e përgjithshme të pagave të sektorit publik. Kështu,
edhe institucionet që gjenerojnë një pjesë të madhe të të hyrave në mënyrë të pavarur nga
qeveria mund të kenë të imponuara nga jashtë detyrimet në lidhje me masën më të madhe të
kostos dhe pagave.
3.4.3 Buxheti në rritje / Dimensioni i financimit mbi bazë formule
Financimi institucional “tradicional” mund të karakterizohet si një sistem “i buxhetit
në rritje”. Në shumë vende, reformat gjatë dhjetë deri në pesëmbëdhjetë vitet e fundit kanë
qenë të prirura në drejtim të sistemeve formulë, megjithatë ka shumë variacione, dhe
mekanizmat aktuale financiare mund të përfshijnë të dy elementët, si ato tradicionalë dhe të
reja. Për më tepër, funksionimi i çdo sistemi buxhetor në rritje apo me bazë formule do të
ndërveprojë me dimensione të tjera, të tilla si shtrirjen dhe natyrën e burimeve joqeveritare të
të ardhurave institucionale.
Buxheti i rritur përfshin vlerësimin e kostos së mbajtjes së një institucioni për vitin e
ardhshëm financiar në të njëjtin nivel të aktivitetit si në vitin financiar paraprak ose atë
aktual. Zakonisht ky proçes është kryer përmes negociatave mes institucioneve individuale
dhe agjencive të financimit në bazë të projektbuxheteve që mund të specifikojnë kategoritë
mjaft të hollësishme të shpenzimeve dhe një shqyrtim të buxhetit të vitit të kaluar, të përfshirë
në këtë proçes negocimi.
50
Institucionet formalisht mund të kenë autonomi financiare pasi buxhetet e tyre janë të
përcaktuara për të pasur liri për të rialokuar, por në praktikë, proçesi i shqyrtimit dhe i
vlerësimit kufizon sjelljen e tyre. Më e rëndësishmja është që sistemi vendos kufizime të
ashpra mbi politikën ose nismat e zhvilluara nga institucionet, si sanksion parabuxhetor.
Në një sistem të Arsimit të Lartë ka një numër të madh të institucioneve të
diferencuara, ku buxheti i lartë prodhon një proçes administrativ dhe financiar
jashtëzakonisht shumë të gjatë kohor kontrolli. Për më tepër, koha dhe energjitë e
administratorëve duke u marrë deri në zbatimin rutinë të politikave dhe në negocimin e
detajeve financiare, mund të çojë në faktin që shumë aspekte të politikave të vlerësimit dhe
rishikimit të mund të neglizhohen.
Por... efikasiteti të mund të cënohet përmes këtyre veprimeve:
(i) Një paragjykim i natyrshëm në favor të status quo-së:
Aktivitetet ekzistuese janë përfshirë automatikisht në buxhet, ndërsa për zhvillimet e reja
duhet të mbizotërojnë argumentet që mund të jenë influencuar fuqishëm në favor të
interesave vetjake.
(ii) Dekurajime për kursimet e shpenzimeve:
Nëse institucionet bëjnë përpjekje për të ulur shpenzimet, ato mund të rezultojnë në
alokime buxhetore më të ulëta se në vitet e ardhshme, rast në të cilin institucionet, në
mënyrë të arsyeshme nuk do të përpiqen t’i minimizojnë shpenzimet.
(iii) Pengesa për gjenerimin e të ardhurave:
Ky problem ka të bëjë me rritjet në të hyrat joqeveritare gjë që mund të kompensohen me
shkurtimet e ardhshme në financimin e qeverisë, duke përdorur si argument për të nxitur
fillimisht të ardhurat.
Pengesat e vërejtura në pikën (ii) dhe (iii) lidhen me tendencën për alokimet
financiare të qeverisë, të bëra sipas një sistemi buxhetor në rritje për të bërë grante në mënyrë
efektive, në kuptimin që sa herë themelohet një kërkesë buxhetore, rezulton që granti i
qeverisë llogaritet pas zbritjes së të ardhurave joqeveritare të institucionit. Nuk ka rëndësi
nëse fondet e qeverisë përfaqësojnë 25 për qind apo 95 për qind të buxhetit institucional.
Në qoftë se për çdo dollar që institucioni gjeneron me përpjekjet e veta, granti
qeveritar është shkurtuar nga një dollar, dekurajimi është i njëjtë88
. Një rezultat i këtyre
pengesave është tendenca për një sistem të granteve të mbetura për një kategori aktivitetesh
“jashtë-buxhetore”.89
Thelbi i financimit formulë është që negocimi i detajuar me institucionet individuale
që zëvendësohet nga një set i përbashkët i rregullave të financimit, zakonisht përfshihet në
një formulë lidhur me aktivitetet e institucionit. Formula e thjeshtë është padyshim e lidhur
me numrin e të regjistruarve dhe kostot për njësi/student. Përveç kësaj, ajo bën kompensimin
për faktin se studentët në fusha të ndryshme kanë kosto të ndryshme, kështu, rezulton që
alokimi mesatar për student nuk është uniform në të gjithë institucionet, por reflekton profilin
e regjistrimit të secilit institucion. Specifikimi fillestar i një formule të financimit është një
proçes shumë kompleks dhe i detajuar, shpesh duke përfshirë kostot e konsiderueshme të
88
Me fjalë të tjera, stimuj të rëndësishëm janë ato që operojnë nën marzh. 89
Për shembull, disa zhvillime të reja të kursit mund të promovohen brenda një institucioni si “vetë-financimi”
për të shmangur probleme të përfshira në marrjen mbi buxhetin kryesor.
51
vëna në drejtim të sondazheve të shpenzimeve, informacionit të duhur të menaxhimit,
sistemeve të kontabilitetit, etj90
. Në mënyrë të qartë, një kosto e tillë bëhet më e vlefshme, si
dhe numri dhe diversiteti i institucioneve në rritje të sistemit të lartë të arsimit.
Financimi formulë është i veçantë për dy arsye kryesore:
Së pari, ai është i lidhur zakonisht me aktivitetet e mësimdhënies dhe të
infrastrukturave themelore kërkimore të institucioneve, që janë thelbësore për mësimdhënien.
Së dyti, financimi formulë mund të financojë vetëm një pjesë të shpenzimeve të
mësimdhënies të cilat duhet të mbulohen me burimet e tjera të financimit të tilla si tarifat e
shkollimit. Një pasojë e rëndësishme është që financimi formulë duhet të mbajë parasysh
ndërveprimet me burimet e financimit.
Kur formula e financimit është përdorur në një sistem “të përzier”, dmth, në
bashkëpunim me institucionet që kane të ardhura nga taksat dhe detyrime të tjera, rregullat
mund të hartohen në lidhje me përqindjen e kostos totale të përsëritur, që do të financohen
nga burime jashtë formulës. Institucionet që kalojnë në këtë skemë mund të lejohen të mbajnë
të ardhura shtesë për blerjen e pajisjeve. Është e rëndësishme që rregullat të jenë të qarta, të
njohura që më parë, e të mos i nënshtrohen ndryshimit arbitrar, si edhe të jenë të përbashkëta
për të gjitha institucionet. Ka rrezik, që financimi formulë, si buxhetimi rritës, të bëhet tepër
kompleks, ose të përjashtojë shumë elementë të sistemit të Arsimit të Lartë prej formulës. Një
formulë financimi njësi-kosto është në thelb një model “kosto-strukturë” i sistemit të Arsimit
të Lartë.
Modelet janë përfaqësime të thjeshtësuara të botës reale. Ato janë një përpjekje për të
kapur veçoritë më të rëndësishme të sistemit arsimor. Kur aplikohet për detyrën e alokimit
financiar, do të bëhet e qartë se shumica, në qoftë se jo të gjitha institucionet, do të kenë
kosto që shkelin “mesataren“ e parashikuar nga modeli.
Kur divergjenca është negative, institucionet nuk do të ankohen apo të kenë probleme,
por kur ajo është pozitive ata do të përpiqen për të vetëdeklaruar rrethanat e veçanta që
justifikojnë kostot më të larta. Kjo është detyrë e organit të financimit për të dalluar rrethanat
vërtetë të veçanta të krijuara nga joefikasiteti që kanë çuar në kosto të larta, gjë që duhet të
eliminohet përmes vënies në zbatim të formulës. Mund të jetë e mundur përsosja e formulës
në mënyrë që ajo të marrë në konsideratë karakteristika të veçanta institucionale. Përndryshe,
mund të jetë e arsyeshme për të përjashtuar disa elementë të caktuara nga formula.
Megjithatë, në qoftë se këto kompleksitete dhe përjashtime shkojnë shumë larg, mekanizmi i
formulës së financimit mund të çojë një sistem të buxhetit jo real. Çdo anomali në kostot
ekzistuese institucionale negociohet në formulë ose trajtohet veçmas jashtë formulës. Në fakt,
baza ekzistuese e buxhetit mund të përcaktojë ndarjen e fondeve të vitit të ardhshëm.
3.4.4 Dimensioni Input / Output
Në parim, është rënë dakord gjerësisht se alokimet financiare duhet të pasqyrojnë
objektivat e politikës. Për qëllime të financimit të institucioneve të mësimdhënies, një masë e
arsyeshme e objektivave është numri i të diplomuarve. Megjithatë në praktikë, numri i
studentëve të regjistruar është bazë e zakonshme për shumë vendime të alokimit financiar,
qoftë në formulën bazë ose të buxhetit. Regjistrimi është më shumë një input se sa një masë e
prodhimit, pasi lidhet ngushtë me sasinë e kohës së shpenzuar nga studentët për të arritur një
shkallë arsimimi.
90
Një shembull në të cilin përjashtimi nga formula është i arsyeshëm është kur një institucion ka një strukturë që
është edhe e shtrenjtë dhe unike, për shembull, shkolla e vetme e mjekësisë veterinare në vend.
52
Vështirësia vjen nga fakti se të diplomuarit e një viti të caktuar do të jenë rezultat i
aktiviteteve institucionale gjatë disa viteve të kaluara, në varësi të kohëzgjatjes së
programeve të kurseve. Vendosur në një mënyrë tjetër, institucionet duhet të financohen,
zakonisht në një bazë vit pas viti, para daljes se rezultateve nga aktivitetet aktuale që janë
zhvilluar.
Presioni për të ulur normat e dështimit mund të rritet si një mënyrë për të reduktuar
shpenzimet e studentëve. Për këtë arsye, financat e lidhura të prodhimit duhet të plotësohen
nga kontrollet e duhura të cilësisë.
Financat e lidhura me output-et bëhen edhe më të vështira nëse Arsimi i Lartë është
dhënë falas ose tarifat e studentëve janë shumë të ulëta, për ata që kanë të drejtë të përsërisin
provime të shumta. Një politikë që kufizon përsëritjen e viteve të studimit me kosto shtesë,
bën që financat output të jenë të lidhura me një alternativë më të realizueshme.
Financat output kombinohen më lehtë me formulën sesa me financën bazë të
buxhetimit. Megjithatë, ato janë ende relativisht të rralla, siç tregon Tabela e mëposhtme:
Vende Mekanizmi: Buxheti
kundrejt Formulës
Baza: input kundrejt
output
Belgjikë formulë të dhëna
Danimarkë formulë të dhëna
Gjermani, Rep.Federale buxhet të dhëna
Francë formulë input/xhiroja
Greqi buxhet të dhëna
Irlandë buxhet të dhëna
Itali formulë të dhëna
Luksemburg buxhet të dhëna
Holandë formulë input/output
Portugali buxhet të dhëna
Spanjë formulë të dhëna
Angli formulë të dhëna
Tabela 4. Llojet e mekanizmave të financimit në vendet e Komunitetit Europian, 1988.
3.5 Matja e autonomisë financiare
Siç është trajtuar në këtë punim autonomia universitare përfshin në vetvete elementë
të autonomisë akademike, autonomisë organizative, të stafit dhe autonomisë financiare. Matja
e autonomisë financiare të universiteteve është një proçes sa i ndërlikuar aq dhe i vështirë. Së
pari duhen përcaktuar kush janë faktorët që ndikojnë në autonominë financiare të
universiteteve. Secili nga këta elementë mund të pasqyrohet nëpërmjet treguesve të ndryshëm
cilësorë.
53
Nga një numër i caktuar elementësh që ndikojnë në autonominë financiare, në
përputhje dhe me kuadrin ligjor që funksionojnë aktualisht universitetet, mund të përcaktojmë
si më kryesorët:
1. Përqindja e fondeve që vijnë nga qeveria në totalin e fondeve të universitetit.
2. Përcaktimi i tarifave të shkollimit që paguajnë studentët.
3. Vendimarrja në përcaktimin e nivelit të pagave të stafit.
4. Pavarësia në përdorimin e fondeve që ka në dispozicion universiteti.
Duke klasifikuar në shkallën nga 1-5 secilin nga këta faktorë, mund të bëjmë një
llogaritje të përafërt të nivelit të autonomisë financiare.
Për faktorin e parë, dhe të katërt (përqindja e fondeve nga qeveria, dhe pavarësia e
menaxhimit) klasifikimi është i tillë:
Niveli i autonomisë Vlerësimi Buxheti Menaxhimi
Pa autonomi 1 >70% Kontroll nga Qeveria
Autonomi e pakët 2 60-69 % Kontroll nga qeveria me pak ndikim nga
universiteti
Autonomi mesatare 3 50-59 % Universiteti dhe qeveria
Autonomi e lartë 4 40-49% Universiteti me pak ndikim nga Qeveria
Autonomi e plotë 5 <40% Universiteti
Për faktorin e dytë dhe të tretë (përcaktimi i tarifave të shkollimit dhe përcaktimi i
pagave) klasifikimi është i tillë:
Qeveria 1
Qeveri me pak ndikim nga universiteti 2
Universiteti dhe qeveria 3
Universiteti me pak ndikim nga Qeveria 4
Universiteti 5
Bazuar në ndikimin që ka secili nga këta faktorë dhe në të dhënat e disponueshme për
universitetet e Shqipërisë, Anglisë, Gjermanisë dhe Finlandës, si dhe në vlerësimin e gjendjes
se tyre për katër vite të njëpasnjëshme për çdo faktor, mund të themi se situata paraqitet si në
tabelë:
Shqiperia Anglia Gjermania Finlanda
Përqindja e Buxhetit 2,25 4 1,25 1,75
Vendimarrja në tarifa 1,25 3,5 2,25 3,75
Vendimarrja në paga 1 3,5 2,25 2,75
Mundësia e menaxhimit 1,75 4,5 3,25 3,75
54
Pas analizimit të situatës së këtyre faktorëve në universitetet e vendeve të marra në
shqyrtim dhe duke ponderuar ndikimin e secilit prej faktorëve në nivelin e autonomisë
rezulton se ndikimi i tyre është si më poshtë:
1. Buxheti 0,375926
2. Përcaktimi i Tarifave 0,148148
3. Kompetencat në përcaktimin e pagave 0,112963
4. Aftësitë menaxhuese 0,362963
Në këtë mënyrë indeksi i autonomisë mund të llogaritet nëpërmjet formulës:
Iaut=0.38*Buxhet+0.15*Tarifë+0.11*Paga+0.36*Menaxhim
Duke patur parasysh që të gjithë faktorët janë në shkallën nga 1-5, atëherë niveli i
buxhetit dhe mundësia e menaxhimit të tij përcaktojnë në mënyrë të ndjeshme indeksin e
autonomisë, ndërsa vendimmarrja në përcaktimin e tarifave te shkollimit dhe të nivelit të
pagave ka një efekt më të vogël.
Nëse përdorim këto koefiçientë atëherë niveli i autonomisë për vendet që ne kemi të dhëna do
të ishte si vijon:
Shqipëria 1.78
Anglia 4,1
Gjermania 2,2
Finlanda 2,9
Këto rezultate janë në linjë dhe me rezultatet e studimeve të tjera të cilat përdorin të
njëjtën metodë dhe pozicionimi i autonomisë financiare të universiteteve është i njëjtë91
.
Në qoftë se ngremë hipotezën se duam të rrisim autonominë financiare të universiteteve
në Shqipëri, atëherë mund të supozojmë situata të tilla:
1. Rritje e plotë e mundësisë së universiteteve për të menaxhuar fondet e tyre.
Në këtë rast indeksi i autonomisë finaciare do të arrinte në nivelin e 3, që do të na rendiste
në grupin e universiteteve me autonomi të moderuar drejt autonomisë së lartë.
2. Një mundësi e dytë do të ishte që mundësia për menaxhimin e fondeve të shoqërohej dhe
me kontroll të plotë për vendosjen e tarifave te shkollimit. Në këtë rast indeksi i
autonomisë do të arrinte vlerën 3.5 duke na çuar dukshëm në vendet me autonomi
financiare të lartë.
3. Një skenar tjetër i mundshëm është ai që maksimizon autonominë dhe në drejtim të
përcaktimit të pagave. Në këto kushte indeksi i autonomisë arrin ne 4 duke u bërë i
krahasueshëm me universitetet angleze.
91
McDaniel, O. (1996) “The paradigms of governance in higher education systems” Journal of Higher
Education Policy, 9(2), fq. 137–158.
55
Kapitulli 4
Karakteristikat e financimit të universiteteve në Shqipëri
4.1 Arsimi i Lartë si një e mirë publike
Përcaktimet objektive të Arsimit të Lartë nuk janë të lehta por gjerësisht është pranuar
se Arsimi i Lartë përmbush katër funksione madhore:
1. Zhvillimin e dijeve të reja (funksioni kërkimor).
2. Trajnimin e personelit kompetent (funksioni i mësimdhënies).
3. Sigurimin e shërbimeve ndaj shoqërisë.
4. Funksionin etik, që nënkupton kritikën sociale.
Konceptet e Arsimit të Lartë mund të interpretohen në mënyrë të ndarë si të mira
publike në një plan afatgjatë. Është e qartë se Arsimi i Lartë ka një sasi të konsiderueshme të
karakteristikave të të mirës publike92
dhe është e mundur që ajo të trajtohet si një e mirë
publike. Nëse Arsimi i Lartë është i ndërtuar si një e mirë publike dhe iniciativat politike
ndërmerren nën këtë pikëpamje, atëherë dështimet e tregut, të tilla si efektet e dëmshme mbi
normën e zhvillimit teknologjik, harmonizimi kulturor dhe shfuqizimi (mosdhënia e
mundësisë) selektiv mund të shmangen. Rritja e përfshirjes së aspekteve të Arsimit të Lartë
në marrëveshjet tregtare është një prirje që duhet të monitorohet me kujdes, me qëllimin për
të mbrojtur elementët e Arsimit të Lartë që nuk do të sigurohen në mënyrë të mjaftueshme
dhe përshtatshme nga tregu.
Një konsideratë e Arsimit të Lartë si një e mirë publike është një mënyrë e vlefshme
për të bindur sigurues kyç të tillë të përfitimeve sociale. Ky konceptim do të lejonte Arsimin
e Lartë global të zhvillohej në një mjedis mbështetës dhe të lirë për të siguruar kërkime të
reja, për të mësuar brezin e ri (dhe të vjetër) të mendojnë në mënyrë kritike dhe të vazhdojë të
sigurojë të mira sociale dhe kulturore93
. Ideja e Arsimit të Lartë si një e mirë publike shpesh
është konceptuar në termat e kontributit të tij në zhvillimin ekonomik. Nëse rritet numri i
individëve me arsim të lartë atëherë e gjithë shoqëria do të përfitojë94
.
Sipas teorisë së kapitalit njerëzor arsimimi rrit produktivitetin dhe efiçencën e
punonjësve duke i pajisur ata me dije dhe aftësi të dobishme dhe si pasojë punonjësit do të
kenë paga më të larta në të ardhmen e tyre95
. Ndërkohë ideologjia neoliberale beson se
shpërndarja e pagave duhet të lihet në dorë të tregut dhe se pabarazia është e paevitueshme.
Sigurisht që të dyja këto pikëpamje kanë elementë të vërtetë brenda tyre, megjithatë arsimimi
jo në të gjitha rastet lidhet me një rritje të të ardhurave. Nga ana tjetër, edhe tregjet nuk janë
tërësisht të lira, pasi ato janë të organizuara dhe funksionojnë duke u mbështetur në
legjislacione përkatëse.
92
Të mira publike, konsiderohen të mirat, konsumimi i të cilave nuk përjashton konsumin e saj nga persona të
tjerë. Për më tepër, shih Mançellari, Ahmet; Hadëri, Sulo; Kule, Dhori; Qirici, Stefan “Hyrje në ekonomi”, Pegi,
Tiranë, 2007, faqe 225. 93
Michael, Steve O. Kretovies, Mark A. “Financing higher education in a global market”. (2005). Algora
Publishing. Higher education Series. 94
Fisher, S. “Does the Celtic Tiger society need to debate the role of higher education and the public good?”,
(2006). International Journal of Lifelong Education. Volume 25. 95
Becker, G. S. “Human capital”. (1964). New York: Columbia University Press.
56
Racionaliteti në investimin mbi kapitalin njerëzor bazohet në tri argumenta:
1. Brezit të ri i duhet dhënë pjesa e duhur e dijeve të cilat janë akumuluar nga brezat e
mëparshme;
2. Brezi i ri duhet të mësojë se si dija ekzistuese duhet përdorur për të zhvilluar produkte të
reja, për të përhapur proçese, metoda të reja prodhimi si dhe shërbime sociale;
3. Njerëzit duhet të inkurajohen të zhvillojnë ide, produkte, proçese dhe metoda krejtësisht të
reja përmes qasjeve krijuese96
.
Teoria e kapitalit njerëzor siguron bazën për të justifikuar shpenzimet e
jashtëzakonshme në arsim si për vendet e zhvilluara ashtu edhe për ato në zhvillim97
. Shumë
ekonomistë argumentojnë se karakteri dhe ritmi i zhvillimit ekonomik dhe social i një shteti
përcaktohet nga burimet njerëzore të këtij shteti dhe jo nga kapitali njerëzor dhe burimet
materiale të tij. Burimet njerëzore përbëjnë bazën e pasurisë së kombeve. Kapitali dhe
burimet natyrore janë faktorë pasiv të prodhimit, qeniet njerëzore janë agjensitë aktive të cilat
grumbullojnë kapital, shfrytëzojnë burimet natyrore, ndërtojnë organizimin social, ekonomik
dhe politik dhe kujdesen për zhvillimin kombëtar98
. Analiza e mëposhtme lidhur me Arsimin
e Lartë si një e mirë publike do të mbështetet në disa nga funksionet kryesore të Arsimit të
Lartë. Ekonomistët e sotëm sugjerojnë se faktori më i rëndësishëm i prodhimit është burimi
njerëzor.
Sikundër u përmend edhe më parë rivaliteti në konsum do të thotë se konsumimi i të
mirës nga një individ nuk pengon që edhe të tjerët t’a konsumojnë atë. Arsimi i Lartë synon
të zhvillojë dije të reja, kështu Arsimi i Lartë mund të konsiderohet jo rival në konsum pasi
dija nuk “konsumohet” vetëm nga një student. Dija një produkt kryesor i universiteteve
mundet të shërbejë si një shembull klasik e një të mire jo rivale. Papërjashtueshmëria
nënkupton se është e vështirë, për të mos thënë e pamundur të kufizosh të tjerët nga
përdorimi i një të mire të caktuar. Prodhimi i dijes mund të shërbejë si shembulli kryesor i të
mirës që është e papërjashtueshme pasi është e vështirë që një dije të tillë ta bësh ekskluzive
ose ta kontrollosh atë privatisht. Në këtë mënyrë, teorikisht mund të dalim në përfundimin se
produkti qëndror i Arsimit të Lartë dhe kërkimit shkencor ka karakteristikat e të mirës
publike të pastër99
.
Arsimi i Lartë synon të trajnojë personel sa më të kualifikuar. Në Arsimin e Lartë
pedagogu nuk është thjesht një transmetues i dijes, por është më tepër një mbikqyrës. Si
pasojë krijohet një marrëdhënie më e ngushtë midis studentit dhe pedagogut. Megjithatë
kontakti i studentit me pedagogun nuk e ul aftësinë e pedagogut për të dhënë mësim dhe si
pasojë mund të ruhet aspekti i jorivalitetit për këtë të mirë. Arsimi i Lartë i siguron shërbime
shoqërisë. Në përgjithësi pranohet se Arsimi i Lartë ndikon në nxitjen e aktivitetit ekonomik,
përmirësimin e aftësive të komunikimit, rritjen e tolerancës etj. Kështu është e pamundur që
të përjashtosh një individ nga këto përfitime. Duke qenë se këto përfitime transferohen mes
individëve që ndërveprojnë në mjediset sociale, atëherë mund të thuhet se kjo e mirë është jo
rivale.
Në mënyrë të përmbledhur të mirat publike të Arsimit të Lartë përfshijnë:
96
Babaloa, L. B. “Budget Preparation and Expenditure Controll in Education” (2003), Ibadan Awemark
Industrial Printers. 97
Fagerlind, A. Saha, L.J. “Education and National Developments” (1997), New Delhi, Reed Educational and
Professional Publishing Ltd. 98
Psacharopoulos, G. Woodhall, M. “Education for Devepolment: An Analysis of Investment Choise” (1997),
New York Oxford University Press. 99
Enders, J. Jongloed, B. “Public Private Dynamics in Higher Education, Expectations Developments and
Outcomes”, Transaction Publishers New Brunswick, 2007.
57
1. prodhimin, kodifikimin dhe qarkullimin e kërkimit dhe dijes;
2. kontributin e Arsimit të Lartë në të nxënit të avancuar shkencor dhe social;
3. kontributet e universiteteve ndaj arteve;
4. vlerat sociale të avancuara nga arsimi si psh toleranca kozmopolite; alokimi i drejtë
dhe i paanshëm i mundësive sociale100
.
Besohet se personat e arsimuar janë konsumatorët më të mirë, më efiçent dhe që e
përdorin më mirë kohën e tyre të lirë. Ka një numër të madh përfitimesh jomonetare
personale dhe familjare të arsimit. Këto përfshijnë një sjellje kërkuese për punë më efiçente,
ulje të vdekshmërisë, shëndet më i mirë personal, shëndet më i mirë i anëtarëve të tjerë të
familjes, praktika më të mira të kujdesjes ndaj fëmijëve etj.
Të trajtuara veçmas, konceptet e Arsimit të Lartë në plan afatgjatë mund të cilësohen
si të mira publike. Nëse politikat e hartuara do ti kushtojnë më tepër vëmendje garantimit të
cilësisë akademike të të gjithave formave të Arsimit të Lartë qofshin këto publike apo private,
atëherë interesit publik do ti shërbehet akoma edhe më mirë. Interesit publik i shërbehet më
mirë nga politika e cila garanton që të gjitha institucionet e Arsimit të Lartë të sigurojnë
kapital njerëzor për shoqërinë në mënyrën më efiçente dhe të drejtë të mundshme. Në vitet e
fundit sistemi i lartë arsimor është duke u zgjeruar dhe zhvilluar dhe në të njëjtën kohë shumë
universitete janë përfshirë në një garë të fortë për prestigj.
Çdo politikë për të siguruar se universitetet janë prodhues efiçent të kapitalit njerëzor
ka avantazhet dhe disavantazhet e saj, por politikat më efektive njohin se vetërregullimi i
universiteteve mbetet mënyra më e mirë për sigurimin e standarteve akademike101
.
Marrëdhënia mes Arsimit të Lartë dhe të mirës publike është mjaft komplekse. Kështu, parë
nga një këndvështrim mund të thuhet se universitetet shërbejnë si një e mirë publike jo kur
ato kontribuojnë në “zhvillimin ekonomik” në një kuptim abstrakt dhe të përgjithshëm, por
kur ato ndihmojnë në rritjen e pasurisë dhe mirëqenien e të gjithë individëve së bashku dhe
më specifikisht kur ato sigurojnë që individët me arsim të lartë të mos përfitojnë në “kurriz”
të individëve pa arsim të lartë. Nëse universitetet ndikojnë në rritjen e pagave, pasurisë dhe
mirëqenies së studentëve të tyre ndërkohë që lënë pas gjithë të tjerët, atëherë ato nuk mund të
konsiderohen të mira publike. Kontributi i arsimit në rritjen ekonomike ndodh përmes dy
mekanizmave.
Së pari, arsimi ndikon në krijimin e dijeve të reja. Më tepër individë të arsimuar do të
thotë më tepër shkencëtarë, analistë, teknikë dhe shpikës të cilët punojnë për të rritur stokun e
dijes njerëzore përmes zhvillimit të proçeseve dhe teknologjive të reja.
Së dyti, arsimi ndikon në rritjen ekonomike përmes difuzionit dhe transmetimit të
dijes. Universitetet sigurojnë nivelin e nevojshëm arsimor për të kuptuar, përvetësuar dhe
transmetuar informacionin e ri. Ideja e kapitalit njerëzor është që individët fitojnë aftësi dhe
dije për të rritur vlerat e tyre në tregun e punës.
Tri mekanizmat kryesorë për të fituar kapital njerëzor janë:
1. eksperienca,
2. trajnimi,
3. arsimimi.
100
Marginson, S. “Globalization and higher education: global markets and global public good”, York University
International Colloquium, 2006. 101
Hill, David D. “The public good, the Public Interest, and Public Higher Education” (2005), Paper preparing
for the Conference Recapturing the “Public” in Public Higher Education. The Graduate center City University
of New York.
58
Arsimimi lehtëson përvetësimin e aftësive, zotësive dhe njohurive të reja të cilat rrisin
produktivitetin. Kjo rritje e produktivitetit bën që të rritet rezerva e burimeve për të krijuar
teknologji të reja, biznese dhe pasuri të re. Të gjitha këto rezultojnë në zhvillimin e rritjes
ekonomike. Duke qenë se si shoqëria ashtu edhe individi përfiton nga arsimimi, atëherë
arsimimi është një e mirë publike. Një konsideratë e Arsimit të Lartë si një e mirë publike do
të lejonte Arsimin e Lartë global të zhvillohej në një mjedis mbështetës dhe të lirë për të
siguruar kërkime të reja, për të mësuar brezin e ri dhe të vjetër të mendojnë në mënyrë kritike
dhe të vazhdojë të sigurojë të mira sociale dhe kulturore.
4.2 Eksternalitetet e Arsimit të Lartë
Eksternalitete quhen ato veprime të caktuara të një firme ose konsumatori që nuk janë
transaksione ekonomike, por që ndikojnë në mirëqenien e agjentëve të tjerë ekonomik102
. Kjo
do të thotë se përfitimet dhe kostot e eksternaliteteve nuk reflektohen në çmimin e tregut të
mallrave dhe shërbimeve. Ndryshe, eksternaliteti quhet edhe efekti anësor mbi një individ ose
entitet nga veprimet e një individi apo entiteti tjetër. Tipari kryesor i eksternaliteteve është
fakti që aktiviteti i një njësie ndryshon në mënyrë direkte ose indirekte mundësitë në
dispozicion të subjekteve të tjera.
Një karakteristikë e Arsimit të Lartë në veçanti është se ata që nuk kanë përfituar
direkt nga ai, mund të përfitojnë në mënyrë indirekte pasi niveli i përgjithshëm i arsimit në
një shoqëri të caktuar mund ti shpërblejë të gjithë. Kështu psh, kërkimi shkencor mund të
prodhojë dije dhe shpikje të reja të cilat nuk janë shpërblyese vetëm për ata që kanë i shpikur
apo prodhuar ato, por edhe për shoqërinë më gjerë.103
Eksternalitetet potenciale të Arsimit të
Lartë dhe të kërkimit implikojnë se vetë tregjet nuk janë të prirur të gjenerojnë të mirën
publike të pastër. Kjo do të thotë se qeveria ka një rol të rëndësishëm në sigurimin dhe
prodhimin e të mirave që shpërblejnë shoqërinë e gjerë104
. Kur ekzistojnë eksternalitete
pozitive atëherë përfitimi marzhinal social nga konsumimi i të mirës apo shërbimit tejkalon
përfitimin marzhinal privat.
Arsimi i Lartë është një e mirë me eksternalitete pozitive pasi besohet se rrit
produktivitetin social dhe mirëqenien. Kështu eksternalitetet pozitive të Arsimit të Lartë janë
pikërisht përfitimet që rrjedhin tek të tjerët nga Arsimi i Lartë i të tjerëve105
.
4.3 Arsimi i Lartë publik në Shqipëri
Ekonomia e vogël e Shqipërisë në valën e globalizimit përveç reformave strukturore
të tjera të ndërmarra gjatë këtyre viteve është duke u përpjekur më shumë në mbështetjen e
sektorit të arsimit. SKZHES106
e trajton sektorin e arsimit si sektorin kryesor.
Problemet me të cilat ballafaqohet Arsimi i Lartë sot në Shqipëri janë107
:
102
Colell, Andreu Masç; Whinston, Michael Dennis; Green, Jerry R. “Misroeconomic Theory” (1995), Oxford
University Press, USA. 103
Stephan, P.A. “The Economics of Science” (1996), Journal of Economic Literature, 34 (3). 104
Enders, Jurgen; Jongloed, Ben “Public Private Dynamics in Higher Education, Expectations Developments
and Outcomes” (2007), Transaction Publishers New Brunswick, faqe13. 105
Kështu, nëse personi A ka përfunduar studimet e larta, ai ka më tepër mundësi të pozicionohet në një punë e
cila i siguron më tepër të ardhura krahasuar me personin B i cili është pa Arsimin e Lartë dhe këto përfitime
rrjedhin kryesisht tek personi A. Megjithatë edhe personi B fiton nga përtitimet e A pasi ky i fundit është më i
prirur që të paguaj taksat dhe më pak i prirur të kërkojë transferta qeveritare dhe si pasojë detyrimi i personit B
ndaj taksave ka më tepër mundësi të reduktohet. 106
Strategjia Kombëtare për Zhvillim Ekonomik dhe Social.
59
1. Kuadri institucional. Kuadri ligjor dhe rregullues frenon reagimin ndaj
ndryshimeve në ekonomi dhe në shoqëri. Sistemi është shumë homogjen dhe diferencimi në
mision është i pamjaftueshëm. Autonomia universitare është e pamjaftueshme, por çdo rritje
e saj duhet të balancohet me:
� më shumë llogaridhënie ndaj faktorëve të jashtëm;
� një manaxhim të brendshëm më të mirë dhe më transparent.
Ka një numër të vogël të diplomave profesionale dhe të kurseve jo universitare. Institutet
kërkimore janë të ndara nga mësimdhënia dhe Ministritë e Arsimit kanë patur një kapacitet të
kufizuar analitik.
2. Mësimdhënia dhe të nxënit. Metodat e mësimdhënies nuk janë bashkëkohore, për
përgatitjen e studentëve për nevojat e shekullit XXI. Ende ka një investim të pakët për
përmirësimin e metodave të mësimdhënies, ndërsa një pjesë e përmbajtjes së tyre nuk është
koherente. Koncepti i specializimit nëpërmjet “ndjekjes se kurseve” nuk vlerësohet si i
ndryshëm nga ai nëpërmjet kërkimit shkencor. Programet e përgatitjes së lektorëve janë të
mbingarkuara me mësime teorike. Praktika mësimore dhe mbikqyrja e saj është e
pamjaftueshme. Sigurimi i cilësisë nuk aplikohet për të gjithë dhe nuk është i detyrueshëm
për të gjithë universitetet. Ky sistem nuk përfshin metodat e mësimdhënies dhe nuk aplikohet
për kurset me kohë të pjesshme.
3. Financa. Financimi i këtij sistemi është i pamjaftueshëm për zhvillimin,
veçanërisht për përmirësimin e metodave të mësimdhënies. Nuk argumentohet shuma e
pagesës së studentëve dhe nuk ka transparencë në përdorimin e tyre. Në universitete ka
probleme administrative për të ardhurat nga të tretët. Ka një fleksibilitet të kufizuar në
përdorimin e të ardhurave, nga çdo burim që ato vijnë. Llogaridhënia e brendshme është e
pamjaftueshme dhe lë shteg për keqpërdorimin e fondeve.
Kohët e fundit, në Shqipëri, debati për autonominë e Arsimit të Lartë është në rritje.
Debati është i dyfishtë: ai lidhet me problemet e financimit të Arsimit të Lartë dhe së dyti në
zgjedhjen e sistemit të menaxhimit financiar. Burimet kryesore të financimit të Arsimit të
Lartë në Shqipëri janë ato nga qeveria, që do të thotë të ardhurat nga tatimpaguesit, dhe pjesa
tjetër e financimit vjen nga tarifat e shkollimit. Në rastin e Shqipërisë, kur Prodhimi i
Brendshëm Bruto për frymë është ende i ulët dhe niveli i varfërisë është i lartë, është e
vështirë për studentët të përballojnë koston e shërbimit të Arsimit të Lartë.
Qeveria Shqiptare, në Strategjinë Kombëtare për Arsimin e Lartë (Shtator 2008-2013)
deklaroi si objektiv kryesor rritjen e aksesit të të rinjve shqiptarë në Arsimin e Lartë si dhe
përmirësimin e standarteve dhe cilësisë së tij. Iniciativa e reformimit të financimit të IAL-ve
u vu në funksion të këtyre objektivave duke synuar forcimin e rolit të Arsimit të Lartë si
faktor kryesor i zhvillimit dhe prosperitetit të vendit.
Kjo reformë fillimisht synoi të mbështesë objektivin e rritjes së aksesit dhe cilësisë
duke maksimizuar burimet kombëtare që mobilizohen për zhvillimin e Arsimit të Lartë, duke
iu përgjigjur sfidave dhe zhvillimit të shpejtë të Arsimit të Lartë si nga ana e kërkesës ashtu
dhe nga ajo e ofertës. Liberalizimi i aksesit në Arsimin e Lartë ka rritur ndjeshëm numrin e
studentëve, ndërkohë që kërkesa e lartë për arsimim është shoqëruar me rritjen e ndjeshme të
kapaciteteve në arsimin publik (dhe jo vetëm).
107
Arsimi në Shqipëri-Dosje kombëtare, CEU, Tiranë 2006.
60
Tendencat e zhvillimit të Arsimit të Lartë në botë, ku koncepti tradicional i
universitetit ka evoluar dhe universitet janë shndërruar në qendra të hapura të akumulimit dhe
shkëmbimit të dijes është gjithashtu një faktor i rëndësishëm, që mendohet të ketë nxitur këtë
reformë. Nevoja për ndryshime më rrënjësore në Arsimin e Lartë është një mësim i nxjerrë
nga eksperienca e vendeve të tjera që kanë implementuar sakaq reforma të ngjashme.
Objektivat e reformës financiare në Arsimin e Lartë në Shqipëri synojnë pikë së pari
autonominë financiare, ndonëse ka ende punë për t’u bërë108
. Reformat e ndryshme financiare
sipas legjislacionit shqiptar kanë pasur në vëmendje të tyre këto pika kryesore:
Zhvillimi i metodave të financimit publik për të inkurajuar të gjithë sistemin
në arritjen e objektivave për autonomi financiare.
Kryerja e aktiviteteve kërkimore.
Projekti për reformën gjatë viteve të fundit pati disa parime bazë rreth financimit si
fondet publike ndjekin studentin, në institucionet e Arsimit të Lartë që ofrojnë përgjatë
studimeve një shërbim brenda normave të përcaktuara dhe pranuara të cilësisë. Me këtë
mekanizëm, institucionet e Arsimit të Lartë kanë mundësi të përfitojnë fonde publike në bazë
të numrit të studentëve të regjistruar, të cilët plotësojnë kriteret për përfshirjen në skemën e
financimit.
4.4 Autonomia financiare dhe alokimi i fondit për Arsimin e Lartë në Shqipëri
Koncepti i autonomisë është analizuar nga një numër studiuesish dhe sipas Kohtamäki
(2003)109
autonomia mund të nënkuptojë lirinë e veprimit por gjithashtu dhe kapacitetin për
të vepruar dhe arritur rezultate (pushtet). E gjithë autonomia e universiteteve është e lidhur
me lirinë institucionale të universiteteve, liria akademike brenda tyre dhe autonomia
financiare e universiteteve. Sipas Neave (1998)110
dhe kategorisë historike të tij, modele të
autonomisë së universiteteve janë modeli i Bolonjës, Parisit, modeli Humboldtian dhe ai
Britanik. Modeli i Bolonjës për autonominë konsiston në lirinë individuale të të mësuarit.
Shqipëria ka nënshkruar Deklaratën e Bolonjës dhe ka ndërmarrë hapa për të
përshtatur sistemin e vet arsimor drejt këtij modeli. Ligji për Arsimin e Lartë në Republikën e
Shqipërisë jep hapësirë për lirinë e universiteteve, kërkimit shkencor, institucional dhe ka
hapur mundësinë për autonomi financiare. Në thelb është liria e pastër institucionale. Të
gjitha pozicionet menaxheriale brenda universitetit janë të zgjedhshëm. Është e qartë se
universitetet në Shqipëri janë të pavarur nga çdo autoritet politik. Gjithashtu, ligji përcakton
qartë se universitetet janë të lirë të zgjedhin fushën e mësimdhënies dhe kërkimit shkencor.
Rreth lirisë së autonomisë financiare ligji përcakton qartë se universitetet kanë buxhetin e
tyre dhe menaxhimi i tyre bëhet sipas rregullimeve ligjore.
Kështu, ligji lejon se universitetet në Shqipëri mund të menaxhojnë buxhetin e tyre si
një entitet i pavarur. Lëvizja nga një sistem ekzistues i menaxhimit financiar të universiteteve
tek një tjetër sistem kërkon një infrastrukturë të ndryshme ligjore. Është e qartë se kuadri
ligjor ekzistues nuk përputhet me filozofinë e autonomisë financiare të universiteteve. Duhet
108
Për të arritur standartet ndërkombëtare, sistemi i Arsimit të Lartë në Shqipëri ka kaluar përmes një sërë
reformash, duke kaluar nga Ligji për Arsimin e Lartë, i vitit 2007, ndjekur nga “Strategjia për Arsimin e Lartë”
e vitit 2008 , dhe në pritje të ndryshimeve të fundit. 109
Kohtamäki, V. (2003), “Financial autonomy of professional higher education institutions – comparison
between Finland and some European countries”, University of Tampere, Finland, faqe 3.
Për më tepër shih në www.uta.fi/finhert . 110
Neave (1998) “On Being Economical with University Autonomy”: Being Account of the Retrospective Joys
of a Written Constitutions, In Academic Freedom and Responsibility Malcolm Tight (ed.), faqe 31-48.
61
të ketë kritere të tjera në fondet që universitetet do të përfitojnë nga buxheti i shtetit.
Meqenëse numri i universiteteve publike po rritet, alokimi i fondeve është bërë më kompleks.
Alokimi duhet të marrë në konsideratë, politikat e qeverisë për rritjen e shkallës së
regjistrimit të Arsimit të Lartë dhe rritjes së cilësisë së edukimit.
Universitetet në Shqipëri janë trajtuar njësoj si me institutet e tjera publike përsa i
përket çështjes së buxhetit me përjashtim të disa rregullimeve të bëra kohët e fundit rreth të
ardhurave që vijnë nga tarifa e shkollimit. Për momentin sistemi i manaxhimit financiar
konsiston në dy hapa:
Hapi i parë, pasi buxheti është miratuar nga Parlamenti, Ministria e Arsimit, si pjesë e
veçantë për Arsimin e Lartë, e shpërndan atë midis universiteteve. Shuma e buxhetit për
Arsimin e Lartë është bazuar në situatën makroekonomike si dhe në kërkesat e universiteteve
bazuar në disa kritere. Në shumë raste, kërkesat e universiteteve nuk përputhen me fondet
alokuar atyre.
Hapi i dytë është i lidhur me shpërndarjet e fondeve brenda universiteteve, të cilat
ndjekin të njëjtat kritere me buxhetimin e universiteteve. Rolin kryesor në këtë proçes e luan
Ministria e Arsimit dhe stafi i universiteteve.
Në statutin e Universitetit është përcaktuar gjithashtu struktura e manaxhimit financiar
të universitetit. Statusi më i lartë i Universitetit i takon Senatit dhe Këshillit të Administrimit.
Senati i Universitetit dhe Këshilli i Administrimit janë organe kolegjiale të zgjedhura, të cilat
vendosin sipas kompetencave përkatëse mbi çështjet më të rëndësishme përsa i përket
mësimdhënies, kërkimit shkencor dhe menaxhimit financiar. Rektori (i zgjedhur nga Senati)
drejton dhe përfaqëson ligjërisht Universitetin për problemet financiare. Për çdo universitet
dhe fakultet, është zgjedhur një kancelar për qëllim të transaksioneve financiare. Kancelari i
universitetit propozohet nga Rektori dhe miratohet nga Ministria. Detyrat dhe kompetencat e
tij në lidhje me fushën e manaxhimit financiar janë:
(i) ndjek të gjitha aktivitetet ekonomike dhe administrative të Universitetit;
(ii) organizon dhe ndjek hap pas hapi procedurën e përgatitjes së buxhetit,
implementimin dhe shpërndarjen e fondeve dhe burimeve të tjera financiare;
(iii) organizon auditimin në të gjitha fakultetet brenda universitetit;
(iv) i deleguar nga Rektori, përfaqëson universitetin tek bankat dhe institucionet e
tjera financiare për të gjitha çështjet financiare.
Në Statutin e Universiteteve është theksuar se në strukturën organizative të
universitetit ekziston Departamenti i Financës dhe Kontabilitetit dhe Sektori i Investimeve si
një i ndarë, i cili nuk varet nga ai i pari. Departamenti i Financës dhe Kontabilitetit punon në
bashkëpunim të ngushtë me njësitë ekonomike në të gjitha fakultetet duke u varur nga
universiteti. Bazuar në ligjin për Arsimin e Lartë, në statutin e universitetit dhe rregulloret
përkatëse, Senati dhe Këshilli i Administrimit i universitetit vendosin për çështjet financiare
më të rëndësishme.
Ka një kontradiktë ligjore në rolin e rektorit dhe kancelarit të Universitetit (dekanit
dhe kancelarit të fakultetit). Rektori drejton dhe përfaqëson universitetin; ndërkohë kancelari
monitoron të gjitha aktivitetet ekonomike të universitetit. Kështu, nga ky këndvështrim
kancelari është më shumë i rëndësishëm përsa i përket çështjeve financiare se sa rektori.
Megjithatë ne duhet të theksojmë se rektori i universitetit është autoriteti kryesor i buxhetit
(dekani i fakultetit). Në fakultete, auditimi i brendshëm bëhet nga Departamenti i Auditimit të
universitetit, ndërsa Drejtoria e Auditimit në Ministrinë e Arsimit kryen monitorimin e
buxhetit dhe shpenzimeve.
62
Alokimi i fondeve brenda universitetit realizohet në të njëjtën kohë me alokimin e
fondeve për institucionet e Arsimit të Lartë.111
Proçesi që shpjeguam më parë mbi aplikimet
dhe përgatitjen e buxhetit bëhet në të njëjtën mënyrë edhe brenda universitetit. Shpërndarja e
brendshme e fondeve bazohet në kriteret e mëposhtme:
(i) numri i studentëve të regjistruar për studime bachelor në çdo fakultet;
(ii) numri i profesorëve me kohë të plotë dhe të pjesshme;
(iii) sipërfaqja e ndërtesave të fakultetit;
(iv) shpenzimet e veçanta të proçesit të mësimdhënies;
(v) shuma e të ardhurave të gjeneruara nga fakulteti.
Është e rëndësishme të përmendet se numri i studentëve të çdo fakulteti dhe numri i
profesorëve me kohë të plotë/ stafi i universiteteve vendosen nga qeveria. Është e qartë se
universitetet nuk kanë shumë liri në manaxhimin e burimeve të buxhetit. Për këtë arsye,
shuma e buxhetit të universiteteve/ fakulteteve varet nga numri i studentëve që ndjekin
studimet bachelor si dhe nga numri i punonjësve. Sistemi ynë i financimit të Arsimit të Lartë
nuk është i lidhur me efikasitetin, i cili nga ana e tij është i lidhur ngushtë me numrin e
krediteve, që përputhet me masa të tjera të cilësisë. Megjithëse, alokimi i fondeve bëhet në
bazë të të dhënave sasiore, proçedurat e reja që janë tani në përbërje të buxhetit krijojnë
stimuj për të përdorur masa cilësore (joplotësisht) në shumën e fondeve të buxhetit. Por,
meqenëse në sistemin tonë të Arsimit të Lartë nuk ekziston një vlerësim cilësor i
universiteteve është e pamundur të planifikohet buxheti i bazuar në këto masa.
Infrastruktura që menaxhimi financiar i universiteteve operon është shumë larg nga
konceptet e përgjithshme të aplikuara në modelin europian në lidhje me menaxhimin e
institucioneve të Arsimit të Lartë. Ne duhet të theksojmë se legjislacioni nuk e përmban
shumë qartë problemin e autonomisë financiare dhe të menaxhimit financiar. Nga njëra anë,
duket sikur kjo gjë nuk krijon probleme por nga ana tjetër është shumë evasive sepse nuk
përcakton kufijtë brenda të cilave auonomia financiare mund të operojë. Është e pranueshme
se autonomia financiare e universiteteve influencon progresin e sistemit të Arsimit të Lartë
por implementimi i saj nuk do të thotë domosdoshmërisht se do të zgjidhë të gjitha problemet
që përballet sistemi ynë. Universitetet nuk janë si bizneset e tjera që mund të përmirësojnë
performancën në bazë të rritjes së kapitalit të tyre. Performanca e universiteteve varet nga
disa faktorë, si për shembull kultura e vendit, historia e tyre-eksperienca, struktura e
shoqërisë, sistemi ekonomik etj. Në fjalimin e tij, Ministri për Arsimin i Singaporit pas
vizitës së tij në tre universitete publike në Shtetet e Bashkuara të Amerikës në vitin 2004
deklaroi: “autonomia duhet të përfshijë një kulturë të përgjithshme brenda universitetit. Nuk
është thjesht një autonomi në proçese të veçanta. Secili prej këtyre universiteteve ilustron, se
që autonomia të ketë sukses, një universiteti i kërkohet një kulturë mbi pronësinë dhe
angazhimin në të gjitha nivelet: Bordi i Administratorëve, lidershipi i universitetit, stafi kyç
administrativ, dhe një fakultet aktiv gjithëpërfshirës”.
Prandaj, duhet menjëherë që përveç ligjit, një kornizë ligjore duhet të krijohet me
qëllim lënien në tërësi të manaxhimit financiar universiteteve/ fakulteteve. Korniza ligjore
duhet të ketë lidhje me rregullimet që kanë të bëjnë me autoritetin e universiteteve se si
fondet janë alokuar tek ata dhe si i përdorin këto para. Gjithashtu, një çështje tjetër e
rëndësishme ka të bëjë më strukturën ligjore midis universiteteve dhe brenda tyre me
përgjegjësinë për llogaridhënie në proçesin e buxhetit. Autonomia financiare nënkupton
transferimin e përgjegjësisë menaxheriale nga qeveria tek institucionet publike të Arsimit të
Lartë. Ky zhvillim i ri gjithashtu presupozon pranimin e sfidës për rritje të përgjegjësisë
111
Për më shumë shih: Mema, F. (2004), “Albania: “Vortices of imbalance”, Higher Education in Europe, Vol.
XXIX, No 3, October 2004, faqe 309-317.
63
kundrejt shtetit dhe shoqërisë. Le të analizojmë disa nga problemet që mund të lindin në
menaxhimin financiar të universiteteve.
Hapi i parë i autonomisë financiare i universiteteve në Shqipëri duhet të lidhet me
vendimin e alokimit të buxhetit. Pikë së pari, dihet gjerësisht, se buxhetimi i përgjithshëm
mund të jetë një mjet shërimi për një pjesë të madhe të problemeve aktuale të sektorit të
Arsimit të Lartë. Ziegele112
tregon se duke lëvizur nga sistemi i buxhetimit të përgjithshëm,
tre janë faktorët më të rëndësishëm që duhet të analizohen:
E para ka të bëjë me dallimin midis autonomisë formale dhe faktike. Autonomia
formale nënkupton që institucionet e Arsimit të Lartë kanë kompetencën të vendosin si t’i
shpenzojnë paratë publike. Autonomia faktike nuk është përcaktuar plotësisht nga kjo
kompetencë sepse nuk është e qartë nëse institucioni i Arsimit të Lartë është me të vërtetë i
lirë në vendimet e tij për të shpenzuar në pajisje apo të vendosë të shtojë stafin e tij. Ziegele
deklaroi gjithashtu se, nëqoftëse autonomia formale kufizon autonominë faktike, atëherë
buxhetimi i përgjithshëm është një masë reformuese pa ndonjë efekt. Është shumë e
rëndësishme që përpara se sistemi financiar në Arsimin e Lartë të lëvizë drejt këtij lloj
buxhetimi nevojitet një analizë e kujdesshme mbi autonominë faktike të universiteteve. Kjo
analizë duhet të fokusohet tek struktura qeverisëse e universiteteve.
Faktor tjetër i rëndësishëm i lidhur me buxhetimin e përgjithshëm është se nuk është e
garantuar, se institucionet e Arsimit të Lartë me të vërtetë përdorin autonominë e tyre
financiare në një mënyrë efiçente dhe efektive që është e dëshirueshme nga ana e shoqërisë.
Këtu mund të lindë problemi i një rreziku moral; nuk është e qartë nëse kuadrot e manaxhimit
të universiteteve nuk të do përdorin pushtetin e tyre për qëllime vetjake. Për të parandaluar
këtë rrezik në institucionet e Arsimit të Lartë duhet të krijohet një sistem sanksionesh dhe
nxitjesh që do të bëjnë të mundur rregullimin e sjelljes së vendimmarrësve. Në strukturën
ekzistuese, përdorimi i të ardhurave të derivuara nga taksa e shkollimit nuk bazohet në
rregullime të qarta dhe autoriteteve drejtuese i është dhënë shumë pushtet. Në këtë kontekst,
duhet të kryhet një analizë e kujdesshme për këtë mjet menaxherial.
Faktori i fundit i rëndësishëm i lidhur me sistemin e buxhetimit është se autonomia
financiare në periudhë afatgjatë nuk mund të pranohet nga shoqëria dhe politikanët dhe mund
të këtë rrezik të anullohet. Hapi drejt autonomisë financiare duhet të bëhet me kujdes dhe të
merret pëlqimi i të gjithë aktorëve. Në kontekstin e autonomisë financiare është e vështirë për
auditimin publik të gjykojë zgjedhjet autonome të vendimmarrësve të universiteteve. Është e
vështirë për publikun (duke përfshirë politikanët) të jenë dakort me rezultatet e Arsimit të
Lartë për shkak të vendimmarrësve egoist. Kjo situatë mund të krijojë konflikte midis
universiteteve dhe publikut dhe sidomos me studentët. Në këtë aspekt, është shumë e
rëndësishme që duhet të krijohet një kornizë gjithëpërfshirëse e llogaridhënies me qëllim
mbështetjen e jetës së autonomisë universitare.
Të tre faktorët të përmendur më lart, duhet të jenë temat e diskutimeve përpara
vendimit të dhënies së autonomisë universiteteve. Të gjitha problemet që priten të vijnë nga
autonomia financiare duhet të analizohen dhe të gjitha zgjidhjet duhet të vendosen në
kornizën e menaxhimit të universiteteve. Siç edhe përmendëm më sipër, autonomia e
universiteteve lidhet me disa faktorë dhe implementimi i autonomisë financiare tek të gjitha
universitetet mund të jetë e rrezikshme. Nuk është e drejtë të krahasojmë universitetet
112
Ziegele, F. “Financial Autonomy of Higher Education Institutions: The Necessity and Design of an
Institutional Framework” Gütersloh, Germany, 1998, Centrum fur Hochschulentëicklung, Arbeitspapier, nr.17,
faqe 1.
64
perëndimore me universitetet tona. Sigurisht, universitetet tona gjatë viteve të fundit kanë
ndërmarrë autonomi institucionale dhe akademike, por është akoma herët të gjykojmë rreth
shkallës faktike të universiteteve / fakulteteve tona. Gjithashtu, një faktor tjetër i rëndësishëm
në kohën e lëvizshmërisë drejt autonomisë financiare është mungesa e rankimit të akreditimit
të universiteteve tona. Autonomia financiare pa këtë vlerësim ndoshta do të ndikojë
negativisht në cilësinë e Arsimit të Lartë, në mësimdhënien dhe kërkimin shkencor.
Siç edhe e përmendëm me lart, lëvizja drejt një buxhetimi të përgjithshëm do të
kërkojë një kornizë ligjore (ndoshta ligj) që do të merret me alokimet e fondeve midis
universiteteve. Kjo gjë duhet të marrë në konsiderate rezultatin përfundimtar - nxitjen për të
prodhuar cilësi të mirë në Arsimin e Lartë. Eksperienca në shtetet e tjera ose eksperienca jonë
me decentralizimin tregon se një mënyrë e alokimit të këtij buxheti është duke përdorur një
formulë. Është shumë e rëndësishme dhe shumë e vështirë të përcaktojmë elementët e kësaj
formule. Kjo e fundit duhet të marrë në konsideratë të gjithë faktorët që influencojnë qëllimin
e universiteteve, kostot e funksionimit të saj dhe taksën e shkollimit . Është e rëndësishme që
formula të marrë në konsideratë edhe cilësinë e universiteteve dhe konkurrencën midis tyre.
Krijimi i kësaj lloj formule kërkon dhe analizimin e një sërë çështjesh që lidhen me të.
Idea e formulës në autonominë financiare të universiteteve në Shqipëri është trajtuar
nga Instituti për Studime Bashkëkohore (Ruli et al. 2004)113
. Ne nuk do të analizojmë
elementët e formulës të propozuar nga ky studim por do të vazhdojmë të ngrejmë probleme
që duhen zgjidhur nga qeveria përpara se të kalojmë në autonominë financiare. Përpara se të
shkojmë tek elementet e formulës është e rëndësishme të vendosim se në çfarë pjese të
burimeve financiare do të përdoret kjo formulë. Është e nevojshme për qeverinë të vendosë
nëse ata do të përdorin metoda të ndryshme në alokimin e buxhetit tek universitetet, metoda
që lidhen me mësimdhënien apo të tjera të lidhura me kërkimin shkencor. Eksperienca në
shtetet e tjera tregon se fondet për kërkim janë përdorur të ndara nga ato për mësimdhënie.
Sigurisht që ky vendim do të merret pas një analize, por sipas ndikimit që kërkimi ka në
zhvillimin ekonomik ne propozojmë që këto fonde duhet të jenë të ndara. Gjithashtu është e
rëndësishme të vendoset nëse fondet për investime kapitale do të jenë pjesë e kësaj formule
apo do të trajtohen veçmas. Nga ana tjetër, duhet të kujtojmë se asetet kapitale të
universiteteve janë krijuar ndër vite dhe nuk janë të njëjta për të gjitha universitetet.
Një tjetër vendim i rëndësishëm që duhet ndërmarrë para diskutimit të elementëve të
formulës është ‘politika’ e taksës së shkollimit. E quajmë ‘politikë’ sepse efektet e saj janë
shumë më të mëdha se sa pagesa e një takse. Pavarësisht çfarë lloj sistemi takse shkollimi do
të përdoret, niveli i tyre varet nga disa faktorë. Kërkesa për një universitet të caktuar nuk
varet vetëm nga cilësia e tij (emri i mirë) por dhe nga struktura e ekonomisë prandaj qeveria
është e detyruar të rregullojë këtë sektor (psh. duke iu dhënë grante studentëve që studiojnë
në matematikë). Është e vështirë të thuhet nëse paratë nga taksa e shkollimit duhet të jenë
brenda apo jashtë formulës, por për momentin duket se është jashtë saj. Por përsëri taksa
duhet të trajtohet me shumë kujdes tek reforma për autonomi financiare.
Për momentin, është e vështirë të listojmë të gjithë elementët potencialë të formulës
për alokimin e fondeve midis universiteteve. Opinioni përsëri është se pa një sistem
akreditimi autonomia financiare nuk është e besueshme. Siç edhe përmendëm në hyrje
institucionet tona të Arsimit të Lartë janë të ndryshme nga njëra tjetra në lidhje me temat,
eksperiencat, vendndodhjet, kërkesat, kostot për student etj. Është e nevojshme që formula të
marrë në konsideratë të gjithë këto elemente. Në Europë ka një sërë shembujsh të alokimit të
granteve të përgjithshme tek universitetet. Në Gjermani, në Saksoninë e Poshtme rreth 70% e
113
Ruli, G.; Puka, LL.; LLaci, SH.; Çela, H. (2004), “Increasing the financial autonomy of higher education
institutions as a fundamental element for the development of institutional autonomy”, Tiranë, Shqipëri.
65
granteve duhet të përllogariten nga indikatorë të orientuar drejt volumit (25% të lidhur me
numrin e të diplomuarve, 25% të lidhur më numrin e studentëve në vitin e parë nga dy vitet e
para të studimit dhe 20% të lidhur me numrin e njësive kërkimore që përmbajnë profesorate
dhe institucione të tjera kërkimore). Sistemi i alokimit për Arsimin e Lartë në Angli është më
shumë kompleks, duke përdorur dy formula të ndryshme për mësimdhënien dhe kërkimin,
nga ku elementet e çdo formule reflektojnë disa faktorë që influencojnë Arsimin e Lartë.
Një aspekt tjetër i autonomisë financiare të universiteteve mund të lidhet me fonde të
tjera që universitetet mund të përfitojnë, si për shembull fonde nga donatorët, qeverisja
lokale, sponsora të ndryshëm etj. Është e rëndësishme që ndonjëherë këto lloj burimesh mund
të influencojnë konkurrencën midis universiteteve. Këto të fundit duhet të kenë një mjedis
favorizues për të përfituar nga bashkëpunimi me komunitetin e biznesit. Sistemi i autonomisë
financiare mund të krijojë nxitje për universitetet, në mënyrë që ato të përfshihen në
bashkëpunime me institucione të tjera akademike brenda shtetit apo dhe jashtë tij. Ndoshta
një lloj autorizimi i bashkëpunimit universitar mund të përdoret në formulë. Kështu, ato
universitete që janë më shumë të orientuara drejt bashkëpunimit në mësimdhënie dhe
kërkimit shkencor me universitete të tjera të njohura në botë mund të inkurajohen nëpërmjet
alokimit të më shumë fondeve për kërkim shkencor.
Një faktor tjetër i rëndësishëm që duhet të diskutohet në kohën e ndërtimit të
infrastrukturës të autonomisë financiare është politika e huasë. Huaja këtu do të trajtohet në
dy kontekste; në kontekstin e universiteteve dhe në atë të studentëve. Në të parin, funksionimi
i politikës së kredisë varet nga roli i fondeve kapitale. Nëse ky i fundit i përket Ministrisë së
Arsimit (qeverisë) atëherë do jetë më mirë të ndalojnë universitetet së marri hua. Nëse fondi
kapital i përket një granti të përgjithshëm (formula) atëherë duhet të krijohen kritere specifike
mbi të drejtat e universiteteve për të marrë hua. Në këtë rast, duhet të krijohet një
infrastrukturë e kujdesshme që merr në konsideratë të gjitha situatat. Huamarrja nga entitete
publike mund të jetë një problem i madh për buxhetin e shtetit.
Aspekti tjetër i politikës së huasë është i lidhur me pikëpamjen e studentëve. Është e
rëndësishme për qeverinë të zgjidhë disa probleme sociale, që rrjedhin nga përdorimi i
shërbimeve publike. Dihet se qeverisa nuk është në gjendje të ofrojë shërbime falas për të
gjithë qytetarët. Ajo mund të përdorë politika burse114
të njëjta për ata studentë që vijnë nga
familje me të ardhura të ulëta, por gjithashtu duhet të hapë dhe dritën për skemën e kredive
dhe huave. Këto lloj skemash janë përdorur në vendet perëndimore dhe duket se prodhojnë
rezultate të mira. Nëse ne do të shkojmë drejt një autonomie financiare të universiteteve dhe
përdorimit të taksave të diferencuara të shkollimit, autonomia financiare duhet të asociohet
me këto skema të huamarrjes. Është e rëndësishme që infrastruktura e përdorimit të këtyre
skemave duhet të jetë e arsyeshme. Mund të ndodhë që rreziku për probleme morale të
ngrihet midis studentëve dhe universiteteve, studentëve dhe bankave dhe këtyre të fundit dhe
universiteteve.
Siç e përmendëm më parë, autonomia ka të ngjarë të prodhojë rezultate të mira, por në
të njëjtën kohë ka mundësi edhe të dështojë për shkak të sjelljes të orientuar nga interesi
vetjak i menaxherëve të lartë. Universitetet me autonominë financiare do të kenë shumë
përgjegjësi. Shkalla e transparencës dhe llogaridhënies e universiteteve do të luajë një rol të
rëndësishëm në progresin e këtij sistemi. Analiza ex ante dhe ex post 115
periodike duhet të
jenë pjesë e këtij sistemi. Ky sistem me rregullime të shumta kërkon një kontroll dhe auditim
të fortë, të brendshëm dhe të jashtëm njëkohësisht. Ndoshta do të jetë e nevojshme krijimi i
një strukture të re monitorimi për menaxhimin financiar të universiteteve. Kontrolli i jashtëm
114
Në kuptimin “scholarship”. 115
Para dhe pas.
66
luan një rol të rëndësishëm në progresin e autonomisë financiare. Është e rëndësishme të
shihet se si kontradiktat midis Ministrisë së Arsimit (qeverisë) dhe universiteteve dhe këtyre
të fundit e fakulteteve mund të zgjidhen. Kështu, të gjitha këto pyetje që ngrihen duhet t’u
kthehen përgjigje nga infrastruktura ku operon autonomia financiare.
4.5 Parime të përgjithshme të politikës shtetërore për financimin e institucioneve
publike të Arsimit të Lartë
Institucionet publike të Arsimit të Lartë116
funksionojnë sipas parimit të autonomisë
financiare, siç është trajtuar në këtë punim. Të ardhurat e krijuara nga institucionet e Arsimit
të Lartë përdoren tërësisht prej tyre dhe pjesa e papërdorur e tyre mbartet në vitin pasardhës.
Transfertat e pakushtëzuara, që Buxheti i Shtetit akordon në vitin buxhetor pasardhës për
institucionet e Arsimit të Lartë, do të përcaktohen duke marrë në konsideratë edhe pjesën e
këtyre transfertave që do të mbarten nga viti paraardhës.
Shpërndarja e burimeve financiare dhe përdorimi i tyre bëhen në përputhje me
rregullat dhe standardet e programimit buxhetor dhe menaxhimin financiar publik. Në
përdorimin e burimeve financiare përparësi kanë të ardhurat e veta, të cilat do të shpenzohen
në përputhje me proçedurat e buxhetit afatmesëm.
Të gjitha transaksionet e arkëtimeve, përfshirë dhe të ardhurat e veta, si dhe ato të
pagesave të institucioneve publike të Arsimit të Lartë kryhen nëpërmjet sistemit të thesarit,
duke respektuar të gjitha rregullat e kontrollit financiar, të përcaktuara sipas kuadrit ligjor në
fuqi. Këshilli i Ministrave, përmes Ministrisë së Arsimit, si dhe opinioni publik kanë të drejtë
të kërkojnë transparencë të plotë për përdorimin e këtyre të ardhurave, si dhe financimeve
nga Buxheti i Shtetit. Ky informacion do të përfshihet në raportin vjetor të çdo institucioni,
që i dërgohet Ministrisë së Financave dhe Ministrisë së Arsimit dhe bëhet publik117
.
Financimi qëndron në thelb të reformës financiare të Arsimit të Lartë118
. Qasja e re e
financimit fillon nga një filozofi më e drejtë, në të cilën fondet publike shpërndahen kryesisht
në bazë të performancës së universitetit. Parimet e përdorura nga shteti rreth financimit të
institucioneve të Arsimit të Lartë duhet të përkojnë me parime të drejta, të bazuara në
performancë ku pjesa më e madhe e fondeve publike do të ndjekë studentin.
Sakaq, sipas Planit të Veprimit Kuadër, duhet të sigurohet një balancë për
shpërndarjen e shpenzimeve midis shtetit dhe studentëve, për një pasqyrim më të mirë të
“përfitimit privat”, që studentët marrin nga Arsimi i Lartë.
Ne kemi analizuar gjatë këtij punimi funksionin e Arsimit të Lartë si një e mirë
publike, duke e shpjeguar atë gjerësisht, ndaj jemi të mendimit se Arsimi i Lartë nuk është
përfitim privat i studentit, por e drejtë e gjithkujt dhe si e drejtë garantohet pavarësisht nga
kostoja çka nënkupton se këtë të fundit e merr përsipër shteti.
4.5.1 Burimet e financimit të institucioneve publike të Arsimit të Lartë
Institucionet publike të Arsimit të Lartë financohen nga:
a) transferta nga Buxheti i Shtetit;
116
Institucione publike janë institucionet, të cilat kontrollohen dhe menaxhohen nga një autoritet publik ose një
agjensi, drejtëpërdrejtë ose përmes një organi të caktuar, anëtarët e të cilit emërohen po nga një autoritet publik. 117
Ligji Nr. 9741, datë 21.5.2007 “Për Arsimin e Lartë në Republikën e Shqipërisë”, i ndryshuar, neni 72. 118
Për këtë arsye, në 2010 u publikua Green Paper, një dokument konsultimi mbi Reformën e Fondeve Publike
të vitit paraardhës.
67
b) të ardhura të krijuara nga institucionet publike të Arsimit të Lartë;
c) burime të tjera me destinacion.
Këshilli i Ministrave, përmes Ministrisë, u jep institucioneve publike të Arsimit të
Lartë fonde për përmbushjen e misionit të tyre sipas standardeve. Institucionet publike të
Arsimit të Lartë bëjnë rregulloret e tyre mbi mënyrën e përdorimit të fondeve të krijuara nga
të ardhurat, duke respektuar rregullat financiare të përcaktuara nga ligjet e shtetit119
.
Edhe ligji nr. 7810, datë 06.04.1994 “Për Arsimin e Lartë në Republikën e
Shqipërisë” parashikonte: “Shkollat e larta janë institucione buxhetore. Ato financohen nga
shteti sipas ligjit "Për hartimin dhe zbatimin e buxhetit" dhe sipas akteve nënligjore në
zbatim të tij. Buxheti i çdo shkolle të lartë duhet të jetë një zë më vete në buxhetin për
arsimin”120
.
Krahas pjesës së shpenzimeve të dhëna nga buxheti i shtetit, sipas ligjit të parë
shqiptar që rregullonte Arsimin e Lartë, institucionet e Arsimit të Lartë kanë të drejtë të
krijojnë të ardhura nga veprimtari kryesore e dytësore dhe nga bashkëveprimi me të tretët,
vendas a të huaj, në përputhje me mundësitë dhe aktet ligjore e nënligjore që përcaktojnë
rregullat e krijimit e të përdorimit të këtyre të ardhurave.121
Në këtë situatë, kur sektori i arsimit është ofruar si një shërbim publik, financimi i tij
është i varur nga burimet e disponueshme që gjeneron ekonomia. Në rastet kur qeveria nuk ka
financuar një shërbim publik dhe kur ka mundësitë për të trajtuar këtë shërbim si një e mirë
private blerësit mund të paguajnë që t’a kenë atë. Në rastin e Shqipërisë, kur Prodhimi i
Brendshëm Bruto për frymë është ende e ulët, niveli i varfërisë është i lartë, është e vështirë
për studentët të përballojnë koston e Arsimit të Lartë122
.
4.6 Të ardhurat e institucioneve publike të Arsimit të Lartë
Në të ardhurat e institucioneve publike të Arsimit të Lartë përfshihen:
a) tarifat e studimeve, të cilat janë të diferencuara sipas cikleve, formave të studimeve
etj.
b) të ardhura nga organizimi i trajnimeve ose kualifikimeve për të tretë, sipas marrëveshjeve
të lidhura;
c) të ardhura nga shërbimet që realizohen nga institucionet publike të Arsimit të Lartë, që
veprojnë në fushën e artit, kulturës dhe sportit;
ç) të ardhura nga kryerja e punimeve kërkimore të porositura dhe shërbimeve të tjera të
specializuara;
d) të ardhura që krijohen nga dhënia e aktiveve në përdorim të palëve të treta në trajtën e
kontratave të qiradhënies dhe me forma të tjera kontraktimi;
dh) dhuratat, trashëgimitë dhe donacionet publike;
e) financimet e pakthyeshme, të marra nga burime të huaja në kuadrin e projekteve dy dhe
shumëpalëshe;
ë) financime të tjera të ligjshme, të marra nga burime të ndryshme.
Të ardhurat e krijuara derdhen 100 për qind në llogarinë e institucionit dhe përdoren nga
vetë ai, sipas rregullave të përcaktuara123
.
119
Ligji nr. 9741, date 21.5.2007 “Për Arsimin e Lartë në Republikën e Shqipërisë”, i ndryshuar, neni 73. 120
Ligji nr. 7810, datë 06.04. 1994 “Për Arsimin e Lartë në Republikën e Shqipërisë” neni 2. 121
Po aty, neni 23. 122
Mema, F. “Vortices of imbalance, Albania”, Higher Education in Europe, Vol. XXIX, No 3, Tetor 2004, faqe
309. 123
Ligji nr. 9741, date 21.5.2007 “Për Arsimin e Lartë në Republikën e Shqipërisë”, i ndryshuar, neni 74.
68
4.7 Financimi nga Buxheti i Shtetit
Transferta nga Buxheti i Shtetit për institucionet publike të Arsimit të Lartë jepen në
formë granti, që përdoret sipas këtyre kategorive:
a) transferta e pakushtëzuar;
b) transferta me konkurrim për investime.
Transferta e pakushtëzuar përdoret për financimin e shpenzimeve që lidhen me
funksionimin e institucioneve të Arsimit të Lartë dhe për financimin e investimeve me
karakter të vazhdueshëm124
, si edhe bazohet në një formulë që garanton barazi, drejtësi dhe
transparencë.
Transferta me konkurrim për investime përdoret për financimin e investimeve me
karakter ndërtimi dhe projekte të tjera të mëdha, sipas klasifikimit në proçedurat për
menaxhimin e investimeve publike dhe për kërkim shkencor125
.
4.7.1 Hartimi i buxhetit të institucioneve publike të Arsimit të Lartë
Projektbuxheti i një institucioni publik të Arsimit të Lartë hartohet nga rektorati, duke
u mbështetur në programin buxhetor afatmesëm 3-vjeçar dhe në propozimet e ardhura nga
strukturat përbërëse të institucioneve, si dhe miratohet nga senati akademik, pasi miratohet
prej Këshillit të Administrimit.
Hartimi i buxhetit bëhet në përputhje me standardet e vendosura nga Ministria e
Financave dhe projektbuxheti i përcillet Ministrit të Arsimit, i cili brenda 30 ditëve ushtron
kontrollin që i takon sipas ligjit në formën e kërkesës së motivuar për rishikim. Institucionet
publike të Arsimit të Lartë kanë të drejtë të detajojnë dhe të miratojnë buxhetin e tyre vjetor
sipas rektoratit, fakulteteve, departamenteve, qendrave kërkimore dhe njësive të tjera të
njëvlershme me to, në përputhje me statutin dhe rregulloret e tyre. Të gjitha këto njësi janë
autonome në administrimin e buxhetit të tyre.
PBB
(Milion
EUR)
Shpenzimet
publike
(Milion
EUR)
Totali i
Financimit
Publik në
Arsim
(Milion
EUR)
Shpenzimet e
Publike në
Arsimin Baze
ndaj PBB
(në %)
Shpenzimet
Publike ne
arsimin e
Mesëm të
Përgjithshëm
ndaj PBB
(në %)
Shpenzimet
Publike ne
arsimin e
Mesëm
Profesional
ndaj PBB
(në %)
2 4 4 3 4 5
4.817 1.525 151,7 2,1% 0,3% 0,1%
4.530 1.396 143,8 2,1% 0,3% 0,1%
5.108 1.505 154,7 1,9% 0,4% 0,2%
124
Kriteret dhe komponentët e formulës përcaktohen nga Ministri, në konsultim me Këshillin e Arsimit të Lartë
dhe Sportit dhe miratohen në ligjin vjetor të Buxhetit të Shtetit. 125
Ligji nr. 9741, datë 21.5.2007 “Për Arsimin e Lartë në Republikën e Shqipërisë”, i ndryshuar, neni 76.
69
PBB
(Milion
EUR)
Shpenzimet
publike
(Milion
EUR)
Totali i
Financimit
Publik në
Arsim
(Milion
EUR)
Shpenzimet e
Publike në
Arsimin Baze
ndaj PBB
(në %)
Shpenzimet
Publike ne
arsimin e
Mesëm të
Përgjithshëm
ndaj PBB
(në %)
Shpenzimet
Publike ne
arsimin e
Mesëm
Profesional
ndaj PBB
(në %)
6.048 1.755 186,5 1,9% 0,4% 0,2%
6.829 1.896 210,1 1,9% 0,4% 0,2%
7.273 2.092 226,7 1,9% 0,4% 0,2%
8.123 2.363 261,4 1,8% 0,4% 0,3%
8.733 2.853 299,8 2,1% 0,4% 0,2%
8.634 2.942 327,8 2,2% 0,5% 0,2%
9.383 3.014 370,6 2,4% 0,5% 0,2%
10.544 3.345 442,8 2,3% 0,5% 0,3%
11.640 3.652 497,4 2,3% 0,5% 0,3%
Tabela 5. Financimet publike në arsimin shqiptar (1) 126
.
Shpenzimet
publike në
Arsimin e
Lartë dhe
Kërkimin
shkencor
ndaj PBB
(në %)
Shpenzimet
te
menaxhimi
t të arsimit
ndaj PBB
(në %)
Raporti i
Financimeve
ne Arsim
ndaj
Shpenzimet
Publike
(në %)
Raporti i
Financimeve
ne Arsim
ndaj PBB
(në %)
Shpenzimet
nga burime
private/indivi
duale/
familjare
për arsimit
ndaj PBB (në
%)
Shpenzimet
TOTALE për
arsimin ndaj
PBB
(në %)
6 7 7 = 5/3 11 = 4/2 9 10 = 8+9
0,4% 0,2% 10% 3,1% 3,1%
0,5% 0,2% 10% 3,2% 3,2%
0,5% 0,1% 10% 3,0% 3,0%
0,5% 0,1% 11% 3,1% 3,1%
0,5% 0,1% 11% 3,1% 0,6% 3,7%
0,6% 0,1% 11% 3,1% 0,6% 3,7%
0,6% 0,1% 11% 3,2% 0,7% 3,9%
0,6% 0,1% 11% 3,4% 0,7% 4,1%
126
Financimet publike ne arsim janë vlerësuar nëpërmjet buxhetit faktit te MAS, si dhe financimet nga njësite e
pushtetit vendor. Të dhënat për këto vite janë plan buxhetet e miratuara me ligjin vjetor të buxhetit, përkatësisht
Ligji Nr. 10125, datë 27.11.2008, si edhe janë parashikime të marra nga Planifikimi Buxhetor Afatmesëm,
2010-2012, miratuar me VKM nr. 1130, datë 18.11.2008.
70
0,8% 0,1% 11% 3,8% 0,8% 4,6%
0,7% 0,1% 12% 3,9% 0,9% 4,8%
1,0% 0,1% 13% 4,2% 1,0% 5,2%
1,1% 0,1% 14% 4,3% 1,0% 5,3%
Tabela 6. Financimet publike në arsimin shqiptar (2) 125
.
4.8 Kuadri institucional
Kuadri institucional aktual i AL-s nuk u përgjigjet zhvillimeve të kohës. Ligji i AL (2007)
ishte një hap i mirë drejt një sistemi modern megjithatë, zhvillimet e parashikuara në kuadrin
e kësaj strategjie kërkojnë edhe përmirësime për aspekte të veçanta të tij. Lidhur me kuadrin
institucional vërehen disa mangësi të renditura më poshtë127
:
1. Së pari, sistemi i AL-s nuk u përgjigjet ende mjaftueshëm nevojave të së ardhmes së
shoqërisë dhe ekonomisë së vendit. Shumë aspekte të AL-s, dhe në veçanti niveli i
mësimdhënies dhe kërkimit në institucionet e Arsimit të Lartë (IAL) nuk i janë
përgjigjur dinamikës së ndryshimeve të shoqërisë shqiptare dhe prirjeve evropiane.
2. Së dyti, sistemi aktual është tepër homogjen dhe nuk inkurajon IAL-të të zhvillojnë
misione të ndryshme.
3. Së treti, mësimdhënia (në IAL) dhe kërkimi (në institutet kërkimore jashtë sistemit të
Arsimit të Lartë, kryesisht në varësi të Akademisë së Shkencave) kanë qenë të ndarë
nga njëri tjetri.
Mungesa e aftësisë për t'iu përgjigjur nevojave dhe sfidave nuk është tërësisht
përgjegjësi e IAL-ve, pasi ato nuk kanë gëzuar autonominë e nevojshme për të funksionuar
efektivisht si institucione të shekullit XXI. Ligji i AL (2007) ndonëse ishte hap i rëndësishëm
përpara në këtë drejtim, nuk arriti deri në autonomi të plotë, që do t'i shndërronte IAL-të tona
nga shtetërore në publike. Një nga synimet themelore të kësaj strategjie ishte që ato të
shndërrohen realisht në IAL publike. Ky transformim kërkon përmirësime të mëtejshme të
qeverisjes dhe menaxhimit të tyre, si dhe ndryshime në mekanizmat e sigurimit të
llogaridhënies së brendshme dhe të jashtme.
Nevoja më urgjente dhe më e rëndësishme për investim është rritja e cilësisë së
mësimdhënies përmes zhvillimit të personelit akademik në IAL, i cili do t'i përgjigjet më mirë
kërkesave në rritje të studentëve. IAL-të nuk kanë pasur lirshmërinë e nevojshme për
përdorimin e fondeve. Proçedurat financiare kanë qenë të tilla që nuk i nxitnin IAL-të të
gjeneronin më shumë të ardhura, pavarësisht disa përpjekjeve pozitive të bëra në këtë drejtim.
Vetëm një pjesë e vogël e financimeve publike të alokuara IAL-ve llogariteshin mbi një bazë
objektive, përjashtuar fondet për pagat. Për më tepër, metodat e përdorura për përcaktimin e
këtyre financimeve nuk merrnin parasysh rezultatet dhe nivelet e IALve.
Me hyrjen në fuqi të ligjit AL (2007), IAL-ve u krijohet më shumë hapësirë për
përdorimin efektiv dhe fleksibël të burimeve financiare. Rritja e mëtejshme e lirshmërisë së
përdorimit të këtyre burimeve përbën një aspekt të rëndësishëm të zhvillimit të autonomisë
institucionale128
, por ajo duhet të shkojë paralelisht krahas fuqizimit të kapaciteteve
127
Vendim nr.1509, datë 30.7.2008 “Për miratimin e strategjisë kombëtare për Arsimin e Lartë, 2008-2013”. 128
Autonomi institucionale do të thotë, që institucioni, përkatësisht institucionet e Arsimit të Lartë të mund të
hartojnë kurrikula novatore, përmbajtje të reja të lëndëve dhe, në kuadrin e Sigurimit të Cilësisë dhe
kushtëzimeve financiare, të vendosë për hapjen apo mbylljen e degëve dhe të formimeve.
71
menaxhuese dhe rritjes së transparencës dhe përgjegjshmërisë në përdorimin e fondeve. Ky
ligj, gjithashtu, parashikonte edhe zhvillimin e një metodologjie të re për alokimin e fondeve.
Tarifat e studimit të paguara nga studentët janë burimi tjetër i rëndësishëm i të ardhurave për
IAL-të, por strukturimi i niveleve të ndryshme të tarifave nuk ka qenë racional. Gjithashtu, ka
pasur pak transparencë në përdorimin e këtyre të ardhurave, e cila natyrisht ka shqetësuar ata
që paguajnë. Mekanizmi për të ndihmuar studentët me të ardhura të pakta ka qenë i
konceptuar jo mirë dhe për rrjedhojë nuk ka mbështetur përherë ata, të cilët realisht kanë
pasur këtë nevojë.
Ndryshimet e nevojshme në Arsimin e Lartë, në kuadrin e implementimit të reformës
së financimit do të diskutohen në vazhdim të grupuara si më poshtë:
I. Skema e Financimit me Bazë Studentin;
II. Tarifat e Shkollimit;
III. Fondet Për Kërkim dhe Zhvillim;
IV. Fondi për Zhvillimin Strategjik të Institucioneve të Arsimit të Lartë.
Në bazë të kësaj reforme financiare është edhe orientimi i Arsimit të Lartë nga tregu i
punës; një çështje kjo për të cilën të gjitha palët e interesuara duket se kanë rënë dakord, pasi
janë shumë të rrallë zërat që e vënë në pikëpyetje këtë orientim si thelb të reformave.
Sidoqoftë, disa studiues duket se janë në një mendje për domosdoshmërinë e këtij orientimi.
Linjat kryesore129
, sipas tyre, ku duhet të bazohet një reformë në Arsimin e Lartë dhe
rezultatet e pritshme duhet të fokusohen në:
Pjesëmarrjen më të madhe;
Diversifikimin e institucioneve;
Diversifikimin e studentëve;
Diversifikimin e burimeve të financimit;
Përgjegjshmëri dhe monitorim më cilësor;
Rritja e privatizimeve;
Rritja e financimit me bazë performance;
Ndërgjegjësimi për koston e shkollimit;
Renditja komerciale e institucioneve të Arsimit të Lartë.
Ky sistem duhet të jetë në gjendje të absorbojë kërkesat masive gjithnjë e në rritje për
të ndjekur universitetin; duhet të përballojë sfidën e modernizimit dhe përmirësimit cilësor;
duhet të gjejë ekuilibrin e nevojshëm dhe vendosur barazinë e reciprocitetin ndërmjet sistemit
universitar publik e atij jopublik; duhet të gjejë rrugë e mundësi të reja për të gjeneruar e
tërhequr financimet e domosdoshme; duhet të jetë i hapur dhe në dispozicion të një vlerësimi
ndërkombëtar e sipas kritereve ndërkombëtare për cilësinë e ofertës së tij; duhet të jetë sa më
atraktiv për burimet njerëzore cilësore e të motivuara në sferën akademike; duhet të ketë një
shkallë sa më të lartë të autonomisë së funksionimit dhe drejtimit në të gjitha sferat e
aktivitetit të tij; duhet të mbyllë ciklin e zbatimit të "Kartës së Bolonjës" dhe të jetë sa më i
integruar me gjithë sistemin universitar evropian e atë ndërkombëtar, etj.
Në këtë këndvështrim e përballë këtyre sfidave thelbësore, është e domosdoshme
konceptimi dhe zbatimi i një reforme tërësore në Arsimin e Lartë universitar shqiptar,
reformë që përveç angazhimit dhe vullnetit politik të domosdoshëm, i cili, tashmë, ekziston
dhe është shprehur në shumë raste, kërkon dhe një përfshirje sa më të gjerë të të gjitha
strukturave akademike universitare në vend, kërkon angazhim të shoqërisë civile dhe
129
Michael, Steve O; Kretovics, Mark A. “Financing higher education in a global market” Algora Publishing,
2005, USA, faqe 12-24.
72
mendimit të avancuar bashkëkohor, kërkon kooperimin e ngushtë me partnerët
ndërkombëtarë dhe përfitimin nga eksperienca pozitive e mjaft vendeve të tjera në këtë fushë.
Vitet e fundit evidentohet nje rritje e ndjeshme e Buxhetit dhe duke i kushtuar një
rëndësi të veçantë, Arsimit në përgjithësi dhe atij të lartë në veçanti pa përjashtuar edhe
kërkimin shkencor. Kjo politikë i jep një ngjyresë të të mirës publike, Arsimit të Lartë në
Shqipëri.
Shifrat e viteve të fundit në lidhje me kuotat e regjistrimit të studentëve në
Institucionet publike të Arsimit të Lartë tregojnë se Qeveria Shqiptare, ka patur si objektiv
kryesor rritjen e aksesit të të rinjve shqiptarë në Arsimin e Lartë. Përcaktimi i kuotave në
vetvete tregon karakteristikën thelbësore të Arsimit të Lartë publik si një e mirë private, pasi
kështu plotësohet më së mirë kriteri i përjashtueshmërisë. Por, fakti i rritjes së madhe të
numrit të kuotave vit pas viti në Shqipëri i jep Arsimit të Lartë publik në Shqipëri një
ngjyresë të lehtë të të mirës publike. Fakti që studimet e Arsimit të Lartë në Shqipëri nuk janë
falas por për të ndjekur këto studime kandidatët duhet të paguajnë një tarifë regjistrimi dhe
një shkollimi, tregon se kjo e mirë është një e mirë private, por nga analiza e kryer u vu re se
megjithëse shërbimi dhe kostot e ofrimit të kësaj të mire janë rritur ndjeshëm, tarifat e
studentëve nuk kanë pësuar pothuajse asnjë rritje. Pra, edhe në këtë pjesë të politikës
qëndrore vihet re një këndvështrim me karakteristikat e një të mire publike për Arsimin e
Lartë publik në Shqipëri.
4.9 Problematika e financimit të Arsimit të Lartë Publik
Nëpër pothuajse të gjitha forumet e mundshme akademike dhe më gjerë, pranohet
qoftë nga përfaqësues të shtetit, ashtu edhe të shoqërisë civile se arsimi ballafaqohet sot me
një mori problemesh.
Në gjuhën e shifrave, shpenzimet publike për arsimin në vitet e fundit kanë shënuar
rritje: nga 2.8% të Prodhimit të Brendshëm Bruto (në vijim, PBB) në 2005 ato arrijnë 3.55%
në 2009. Edhe pse 3.55% e PBB përfaqëson investimin më të lartë në vitet e tranzicionit, ajo
ngelet përsëri më e vogël se investimet në arsim në vitin 1989: në këtë periudhë, që përket me
fundin e diktaturës, investimet në arsim ishin 4% të buxhetit.
Ndërkohë që, zëri i arsimit në PBB e vitit 2010 zë 3.1%, dhe po aq ishte parashikuar
për vitin 2011, pra gjatë këtyre dy viteve, qeveria ka ulur vëmendjen ndaj arsimit ndryshe nga
parashikimet dhe premtimet e saj për një ngritje çdo vit deri ne objektivin prej 6% në vitin
2013. Një rritje e tillë financiare, qoftë në nivelin e 5% – akoma më shumë në atë 6% –
krijon hapësirë reale për zbutjen e disa problemeve të mprehta në arsim dhe të jep shpresën se
vërtetë, arsimi është më në fund jo vetëm funksion retorike, por edhe një prioritet.
Megjithatë, duhet të themi se jemi ende larg niveleve të financimit, në krahasim me
vendet e BE-në, Kanadanë, SHBA-në, etj. Në Shqipëri financohet afërsisht 0,5-0,7% të PBB
për universitetet, ndërkohë që mesatarja e vendeve të BE-së është 1.7 – 2.2% të PBB,
Kanadaja 2.5% të PBB, SHBA 2.7%, Japonia mbi 3%, etj. Ajo që bën diferencën në këtë rast,
nuk është vetëm ndryshimi në përqindjen e financimit në raport me PBB, ku duket se ne jemi
ndjeshëm larg, por edhe fakti se pothuajse në asnjë vend universitetet nuk financohen
tërësisht nga fondet publike apo tërësisht nga ato private.
73
0
0.2
0.4
0.6
0.8
1
1.2
2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
Përqindja e PBB financuar në vite
Grafiku 1. Përqindja e PBB për Arsimin e Lartë sipas të dhënave të Ministrisë së Arsimit.
Në universitetet publike, është për t’u nënvizuar fakti që vendimmarrja bëhet nga
shteti, duke filluar që nga niveli i buxhetit, alokimi i tij, taksa që vendosen për pranimin e
studentëve, punësimi dhe pagat e pedagogëve. Ndërkaq në universitetet private ndodh krejt e
kundërta. Buxheti mbështetet tek pronarët e universitetit si dhe te studentët. Rrjedhimisht janë
këta të fundit që vendosin për suksesin e universiteteve, duke zgjedhur ata që janë më
cilësorë. (Shiko tabelën)
Vendimmarrja
Univer. Publike
Univer. private
Niveli i Buxhetit Shteti Universiteti
Studentët
Alokimi buxhetit Shteti Universiteti
Taksa shkollës Shteti Universiteti
Studentët
Punësimi Pedagogëve Shteti Universiteti
Pagat e pedagogëve Shteti Universiteti
Proçesi i pranimit te
studenteve Shteti Universiteti
Zgjedhja e universitetit Shteti Studentët
Tabela 7. Vendimmarrja në universitetet publike dhe private.
4.10 Reforma e financimit në Arsimin e Lartë në Shqipëri pas vitit 2009
4.10.1 Skema e financimit me bazë studentin – kuotat
74
Në një mekanizëm financimi të bazuar tek studenti, kufizimi i numrit të studentëve të
cilët përfitojnë nga fondet publike është i domosdoshëm, në të kundërt ekziston rreziku që
kërkesa për fonde publike të bëhet e papërballueshme. Nëse ky kufizim do të vendosej vetëm
mbi numrin e përgjithshëm të studentëve (pa dalluar fushat e ndryshme të studimit),
shpërndarja e studentëve dhe fondeve sipas fushave të studimit do të realizohej vetëm nga
vendimet individuale të studentëve. Zgjedhja e fushës së studimit nga individët do reflektojë
optimizimin e objektivave individuale dhe sinjalet që vijnë nga tregu i punës. Megjithatë këta
dy faktorë nuk duhet të jenë të vetmit përcaktues të zhvillimit të Arsimit të Lartë, sepse ky
sektor është një e mirë publike dhe ndikon shumë në perspektivën e vendit. Si rezultat,
qeveria Shqiptare duhet të përcaktojë kuotat, të shprehura në numër studentësh që përfitojnë
financim për fusha studimi. Kuotimi do të aplikohej si për universitetet publike ashtu dhe ato
private të përfshira në skemën e financimit me bazë studentin. Numri total i studentëve që do
të përfitonin financim publik nëpërmjet kësaj skeme do të jetë funksion i totalit të fondeve
publike në mbështetje të Arsimit të Lartë.
Kuotat do të përcaktohen në grupime mjaft të gjëra të fushave të studimit në krahasim
me kuotimin e detajuar që bëhet aktualisht (200 fusha studimi), kjo për tu dhënë fleksibilitet
universiteteve në përshtatjen dhe zhvillimin e programeve të reja të studimit. Numri total i
fushave të studimit që do të përdoret për kuotimin e numrit të studentëve nuk është
përcaktuar përfundimisht, por sugjerimi fillestar i Ministrisë së Arsimit ka qenë që të
përdoren rreth 10 fusha studimi. Fushat e studimit do të karakterizohen nga konvergjenca
akademike si dhe nga një variacion i ulët i kostos për student. Sygjerimi fillestar i fushave të
studimit që do të përdoren për përcaktimin e numrit të studentëve është si vijon:
1. Shkenca sociale (Juridik, Sociologji, Shkenca Politike, Gazetari, Filozofi);
2. Ekonomi dhe Biznes;
3. Mësuesi;
4. Shkenca Inxhinierike;
5. Shkencat Natyrore;
6. Bujqësia dhe Shkencat e Tokës;
7. Filologji (Gjuhët e huaja, Gjuha Shqipe dhe Letërsia, Histori, Gjeografi);
8. Mjekësi;
9. Arte dhe Sporte;
10. Shkencat kompjuterike dhe teknologji informacioni.
Kuotimi do të realizohet mbi bazën e informacionit të saktë dhe analizave racionale
dhe jo vetëm mbi historikun e shpërndarjes së studentëve. Tre janë faktorët kryesorë që duhet
të mbahen parasysh në përcaktimin e kuotave;
a. Nevojat kombëtarë për forcë punëtore të kualifikuar, qeveria Shqiptare do të shqyrtojë
edhe mundësinë e përshtatjes së anketimeve kombëtare të tregut të punës për të
siguruar informacion mbi profesionet dhe aftësitë e kërkuara.
b. Tërësia e programeve të studimit të ofruara, kapaciteti dhe cilësia e programeve të
studimit për çdo universitet
c. Sinjalet që do të vijnë nga vetë zgjedhja dhe kërkesat e studentëve
Kuotat për çdo fushë studimi duhet të vendosen me një tolerance +/-5%. Nëse
universiteti arrin të rekrutojë studentë (cilësorë) aq sa kuota e vendosur +/-5%, kjo do të thotë
se ekziston kërkesë e lartë nga studentët dhe se kjo kërkesë duhet të reflektohet në kuotimin e
vitit pasardhës.
75
Universitetet publike lejohen të marrin studentë mbi kuotat e përcaktuar për financim,
në një masë të kufizuar (ndoshta jo më shumë se 10% të kuotave) përsa kohë që këta studentë
plotësojnë kriteret e vendosura nga universiteti për pranimet e reja dhe nuk rrezikojnë
parametrat e vlerësimit të cilësisë (sipërfaqe/student, staf akademik/student).
Kufizimi i numrit të studentëve jashtë kuotave të parashikuara për financim në
universitetet publike bëhet si një masë për të mbrojtur cilësinë dhe asetet publike nga keq
përdorimi. Qeveria do të vendosë një minimum të tarifës së shkollimit për studentët që nuk
do të përfshihen në skemën e financimit.
4.11 Faktorët që ndikojnë vlerën e financimit
Vlera e financimit për student do të variojë në përputhje me fushën e studimit.
Ndryshimet legjitime në koston për student në fusha të ndryshme studimi do të pasqyrohen në
vlerën e financimit për studentin. Koefiçientë diferencues në llogaritjen e financimit për
student duhet të përdoren edhe për programet e studimeve të larta profesionale (dy vjeçare),
të cilat kanë kosto më të larta se kostot vjetore për studentët e ciklit të parë të studimeve
universitare.
Një tjetër faktor që ndikon kostot e arsimimit, mbi të cilin universitetet nuk kanë
kontroll, janë diferencat rajonale, disa rajone janë më të shtrenjta se të tjerat. Për shembull
kostot e jetesës në Tiranë janë gati 30%130
më të larta se mesatarja e kostos së jetesës në
pjesët e tjera të vendit. Ky fakt do të reflektohet në llogaritjen e financimit për student.
Përveç reflektimit të diferencave sistematike të kostos për student në vlerën e
financimit, qeveria Shqiptare mund të përdorë vlerën e financimit për student si sinjalizues
për universitetet për fushat të cilat konsiderohen si prioritete kombëtare. Një diferencë e
lartë e financimit për student krahasuar me koston për student, për një fushë studimi të
caktuar (psh. shkencat inxhinierike) do të përdoret për ta bërë më tërheqës këtë program.
Objektiva dhe prioritete të qeverisë për sa i përket zhvillimit të Arsimit të Lartë duhet të
pasqyrohen në koefiçientë preferenciale në vlerësimin e financimit për student, objektiva të
tilla mund të jenë nxitja e studimeve të larta profesionale (diplomat 2-vjeçare post-
secondary), zhvillimi i programeve ndërdisiplinore, nxitja e programeve të veçanta në
universitetet rajonale etj.
Vlera e financimit për student, në mënyrën si llogaritet do të financojë edhe aktivitete
të zhvillimit akademik të stafit. Ky fond do të vazhdojë të jetë 8% e totalit të financimit
publik dhe duhet të përdoret rigorozisht për aktivitete që përmirësojnë performancën
akademike. Qëllimi afatgjatë i këtij financimi është përmirësimi i cilësisë së mësimdhënies në
Arsimin e Lartë dhe futjes së metodave moderne të zhvillimit të mësimit. Auditimi dhe
raportimi i përdorimit të këtyre fondeve do të jetë rigoroz dhe i përvitshëm.
4.12 Implikime të pritshme nga aplikimi i financimit të IAL-ve me bazë studentin
Për të përcaktuar fondet publike që përfiton çdo institucion i Arsimit të Lartë duhet të
aplikohen një sërë faktorizuesish që kanë lidhje më përbërjen e studentëve të universitetit. Për
të përcaktuar saktësisht nivelin e financimit me bazë studentin, qeveria ka nevojë për
informacion të saktë dhe të besueshëm rreth numrit të studentëve sipas fushave të studimit
dhe kuotave të përcaktuara, për të qenë të sigurt se studentët për të cilët paguhet janë në të
130
Ky indeks është llogaritur mbi bazën e te dhënave të Living Standards Measurement Survey (LSMS) 2008.
76
vërtetë në auditorë. Realisht universitetet duhet të mbajnë këtë informacion edhe për një vet-
menaxhim të mirë. Ky informacion duhet të shkëmbehet lehtësisht me qeverinë, me kërkesën
e saj, si parakusht për disbursimin e fondeve publike. Një formë e auditimit të numrit të
studentëve do të ishte e nevojshme për të bërë një kontroll periodik të saktësisë dhe
besueshmërisë të të dhënave të universiteteve.
Pa konsideruar përfshirjen e universiteteve private në skemën e re të financimit
(bazuar tek studenti), aplikimi i saj tek universitetet publike do të sjellë ndryshim të
strukturës tradicionale të shpërndarjes së fondeve publike tek universitetet. Është e pritshme
që në fazën fillestare të ketë “të fituar” dhe “të humbur”. Në përgjithësi, do të ketë
universitete që do të përfitojnë nivel financimi më të ulët se ai aktual (humbës) por do ketë
universitete që do mund të përfitojnë rritje të financimit publik. Përfshirja e universiteteve
private në skemën e financimit do të jetë një faktor tjetër që do ndikon në strukturën e
shpërndarjes së financimit publik, pasi ai do të bëhet edhe më i kursyer për universitetet
publike.
Për të ndihmuar universitetet të përshtaten me kushtet e reja, me lëkundje të
mundshme në buxhetin e tyre, qeveria duhet të parashikojë të ndërhyjë për një periudhë
kalimtare me instrumenta balancues (që të mos lejojë rënie drastike të burimeve financiare).
Në momentin që mekanizmi i ri i financimit bëhet plotësisht operacional (parashikohet një
periudhë 3-vjeçare) universitetet duhet të planifikojnë vetë numrin e pritshëm të studentëve
dhe si rezultat dhe burimet financiare të pritshme nga një vit në tjetrin. Fondet publike që
përfiton universiteti në bazë të numrit të studentëve, për shkak të diferencës në kohë të vitit
buxhetor me atë akademik duhet të llogariten me një vit diferencë.
Një nga qëllimet e reformimit të mekanizmit të financimit të Arsimit të Lartë është të
krijojë një farë presioni mbi universitetet publike për t’u bërë më fleksibël ndaj evolimit të
kërkesës dhe nevojave të tregut si dhe për të gjetur rrugë e mënyra inovative për të qenë më
efikas. Qeveria Shqiptare duhet të besojë se përmirësimi i efikasitetit të përdorimit të fondeve
publike në universitete do të ishte mënyra më e drejtë për të përmirësuar cilësinë e Arsimit të
Lartë.
Universitetet do të inkurajohen të gjenerojnë të ardhura nga kontrata tregtare apo
aktivitete të tjera, duke hequr pengesat rregullatore ose ligjore për universitetet publike.
Shpesh, të ardhurat e krijuara nga aktivitete të tilla në universitete konsiderohen si të ardhura
që i përkasin atyre personave që marrin pjesë në këtë aktivitet (stafit akademik që realizon një
projekt) dhe jo universitetit. Në shumë vende të botës këto të ardhura ndahen mes stafit
akademik dhe universitetit. Universitetet shqiptare duhet të inkurajohen të zhvillojnë
rregullore të brendshme për këtë pikë.
Megjithë burimet alternative të të ardhurave dhe rritjes së efikasitetit ne menaxhim,
universitetet do të kenë nevojë të rrisin të ardhurat për të siguruar cilësi dhe fleksibilitet në
kushtet e konkurrencës. Ato duhet lejohen të rrisin tarifat e shkollimit, duke zgjeruar
konceptin e partneritetit privat-publik në Arsimin e Lartë.
4.13 Tarifat e shkollimit
Një nga debatet kryesore në SHBA dhe në shtetet e tjera lidhet me koston e Arsimit të
Lartë, nëse Arsimi i Lartë është i përballueshëm, sidomos për studentët që vijnë nga familje
me të ardhura të ulëta dhe se përgjegjësia për financimin e arsimit postsecondary duhet të
ekzistojë. Së fundmi një grup kërkuesish realizuan një studim, i cili thotë se kostoja e
universitetit është shumë e lartë. Konstatohet se studentët me të ardhura të ulëta nuk munden
77
më të përballojnë vazhdimin e universitetit, se një numër në rritje e të diplomuarve janë të
mbytur me borxhe të mëdha pas diplomimit dhe se kostot e larta shpien në një problem të
madh të braktisjes dhe zvogëlon aksesin e studentëve.
Realiteti është më kompleks se kaq dhe nuk është e vërtetë se universitetet publike
kanë çmime të larta. Kostoja e Arsimit të Lartë në mijëvjeçarin e ri në Amerikë dhe në
shumicën e vendeve në botë, është zhvendosur nga shteti tek studenti. Në të vërtetë ajo është
pjesë e iniciativës së politikës afatgjatë dhe të ngadaltë nga qeveria në të gjitha nivelet. Gjatë
tri dekadave të fundit ka pasur tri elementë në këtë zhvendosje tektonike në politikën e
Arsimit të Lartë. Ato mund të përmblidhen si e mira private përkundrejt të mirës publike,
tarifë e lartë shkollimi, ndihmë e lartë dhe dërgimi i një numri të madh studentësh në
universitetet komunitare.
1. Përfitimet publike dhe private:
Arsimi i Lartë publik dikur bazohej në besimin se universiteti i jepte përfitime
shoqërisë duke i shtuar aftësitë e popullatës dhe si rrjedhojë përmirësonte ekonominë, rriste
të ardhurat nga taksat dhe në përgjithësi shtonte “të mirën publike”. Sa më i madh të ishte
numri i studentëve që mund të ndiqnin studimet e larta dhe të përfitonin nga studimi i
avancuar aq më mirë ishte për shoqërinë. Diploma e universitetit krijon të ardhura më të larta
dhe një pjesëmarrje civile më të madhe. Pa dyshim që ky është një investim i mirë. Për shkak
të përfitimeve të qarta sociale të Arsimit të Lartë, shoqëria duhet të investojë shumë në arsim.
Në shumicën e shteteve dhe në nivel federal kishte një miratim të përgjithshëm se qeveria
duhet të sigurojë shumicën e financimit për Arsimin e Lartë. Ky angazhim filloi të bjerë rreth
viteve 1970, kur ekonomistët konservator filluan të argumentojnë se përfitimet që rrjedhin
apo shtohen nga Arsimin e Lartë shkonin tek individët dhe si rrjedhojë ajo ishte një e “mirë
private” për të cilën individët dhe familjet e tyre duhet të paguanin131
.
Një shtesë e idesë së të mirës private është që grantet kanë ndryshuar në vendosjen e
barrave të huave më të mëdha mbi shumë të diplomuar. Ky spostim ideologjik, kombinuar
me presionin në rritje mbi buxhetet publike çoi në një ndryshim dramatik rreth Arsimit të
Lartë publik. Shumica e shteteve kanë spostuar gradualisht koston e Arsimit të Lartë publik
drejt të ardhurave të taksave në pagesën e shkollimit nga studentët. Shumë shtete tani
sigurojnë më pak se një të tretën koston e Arsimit të Lartë publik, ndërsa pjesën tjetër e
paguajnë studentët.
2. Tarifë shkollimi e lartë - Ndihmë e lartë
Një ndryshim tjetër i madh në politikën publike ka qenë një përpjekje për t’u siguruar
se ata që munden të përballojnë të paguajnë për Arsimin e Lartë publik, kreditojnë ata që
kanë nevojë për asistencë financiare. Më parë studimet kanë zbuluar se shumë studentë që
ndiqnin universitete publike ishin nga familje të cilat mund ta përballonin pagesën e një tarife
të lartë për një shkollim të arsyeshëm. Shteti kryesisht ishte duke subvencionuar të pasurit.
Duke u përballuar me mungesat fiskale, nivelet e tarifave të shkollimit u rritën dhe paratë u
vendosën mënjanë për programet e bursave. Koncepti tarifë shkollimit të lartë- ndihmë e
madhe filloi të kishte kuptim në kohën e një shpenzimi të limituar publik sepse siguronte
akses për ata të cilët nuk mund të përballonin dot tarifën e shkollimit. Problemi është se në
shumë shtete janë ruajtur nivele të larta të tarifave të shkollimit por premtimi i “ndihmës së
madhe” nuk është mbajtur dhe rezultati është që shtresat e varfëra janë në gjendje akoma më
të keqe.
131
Stephan, P.A. “The Economics of Science”, Journal of Economic Literature, 1996, faqe 34.
78
3. Universitete komunitare (shkolla të larta 2 vjeçare)
Rritja e numrit të studentëve që ndjekin shkollat e larta komunitare dyvjeçare për
pjesën e parë të edukimit studentor pas arsimit të mesëm është inkurajuar, duke i transferuar
më pas tek universitetet trevjeçare për kompletimin e studimeve të tyre. Universitetet
komunitare zakonisht vendosin tarifa shkollimi më të ulëta dhe janë më pak të kushtueshme
për shtetet për të operuar se sa universitetet trevjeçare. Kështu studentët kursejnë para përmes
një tarife shkollimi direkt më të ulët dhe shtetet kursejnë nga kostot operative më të ulëta.
Studentët munden gjithashtu të kursejnë nga qeraja e shtëpive pasi ata zakonisht priren të
ndjekin këto universitete dy vjeçare brenda distancës së komunitetit (commuting). Megjithatë
studentët humbin eksperiencën e mjedisit të kampusit, vazhdimësinë kurrikulare dhe
koherencën e edukimit universitar trevjeçar132
. Politikbërësit e duan alternativën e
universitetit komunitar thjesht sepse ajo kursen para.
Shembuj të tjerë:
Vende të tjera ofrojnë alternativa të tjera. Në Evropën Perëndimore, tarifa e shkollimit
mbetet e ulët ose në disa raste është e gjitha falas. Ka akoma një angazhim ndaj argumentit të
të mirës publike. Eksperienca Europiane tregon se shoqëritë moderne postindustriale munden
të përballojnë sistemet e Arsimit të Lartë dhe tu sigurojnë akses një numri në rritje
studentësh. Në Australi ku ka një stil zhvendosjeje si të SHBA ndaj idesë së të mirës private.
Sistemi financiar bazohet në konceptin e një takse mbi fitimet e studentëve, koston e Arsimit
të Lartë, mbi kohën (over time) bazuar në fitimet (të ardhurat) e tyre. Ka një ngarkesë më të
vogël të menjëhershme mbi individët dhe një shkallë barazie më të madhe. Këto shembuj
tregojnë se ka edhe mënyra të tjera për të menduar rreth financimit të sistemeve të Arsimit të
Lartë. Të mirat publike të pastra nuk mund të lihen në dorë të tregut pasi tregu është kryesisht
i interesuar tu shesë konsumatorëve produke që janë ekskluzive, dhe ata paguajnë për këtë
privilegj. Të mirat publike të pastra janë të rralla.
Në parim një e mirë publike nuk mund të sigurohet për përfitim pasi është e
pamundur që të përjashtohet konsumi ndaj saj. Si pasojë të mirat publike në përgjithësi
sigurohen nga shteti. Të mirat publike të pastra prodhohen me më tepër efiçencë nga qeveria,
ndërsa të mirat private të pastra nga tregu133
. Shumica e përfitimeve të arsimimit merren nga
individi dhe jo nga shoqëria. Nëse ndodh kështu atëherë përse të tjerët duhet të paguajnë për
atë? Studentët kanë mundësi më të mëdha për të përmbushur mundësitë e karrierës dhe kanë
mundësi për të patur paga më të mira krahasuar me bashkëmoshatarët e tyre jo me arsim të
lartë. Ata që paguajnë për arsimin e tyre, bëjnë një nga investimet në të mira të jetës së tyre,
pasi ky arsim i ripaguan ata shumë herë edhe në para edhe në mundësi.
Arsimi i Lartë publik është parë si një investim i mirë publik për të avancuar interesin
publik dhe që i shërben të mirës publike. Sot ai kryesisht shihet si një përfitim privat që i
shërben individit i cili merr avantazhet për të rritur fitimin e tij privat. Kështu jo më kot lind
pyetja se përse mbështetet nga financat publike? Në Shqipëri institucionet publike të Arsimit
të Lartë financohen nga transfertat e buxhetit të shtetit, të ardhurat e krijuara nga institucionet
publike të Arsimit të Lartë dhe nga burime të tjera me destinacion. Këshilli i Ministrave,
përmes Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës, u jep institucioneve publike të Arsimit të Lartë
fonde për përmbushjen e misionit të tyre sipas standardeve134
.
132
Jongloed, B. “Public Private Dynamics in Higher Education, Expectations Developments and Outcomes”
(2007), Transaction Publishers New Brunswick, faqe13. 133
Blinder, S. “The Economics of public finance”, Atlantic Publisher & Distributors, 1989, faqe 28. 134
Ligji nr 9741, datë 21.5.2007 “Për Arsimin e Lartë në Republikën e Shqipërisë”, i ndryshuar, neni 73, pika 1
dhe 2.
79
Pse qeveria përfshihet kaq shumë tek Arsimi i Lartë? Përse nuk e lë sigurimin e kësaj
të mire në dorë të tregut? Cila është kjo e veçantë tek arsimi që e shpie qeverinë jo vetëm t’a
sigurojë, por edhe të prodhojë atë? Tregu në përgjithësi dështon në sigurimin e të mirës
publike. Duke pasur këtë natyrë të dyfishtë, tregu e ka të vështirë ti sigurojë ato për
konsumatorët. Kështu që, në përgjithësi të mirat publike sigurohen nga organizatat
jofitimprurëse dhe qeveritë. Kjo edhe për shkak të kërkesës që kanë të gjithë anëtarët e
shoqërisë për të mirën publike.
Një teori është se arsimi publik prodhon kapitalin njerëzor ndërkohë që njëkohësisht
forcon besimin në sistemin politik ekzistues. Për shkak se individët i japin rëndësi kapitalit të
tyre njerëzor por nuk marrin ndonjë përfitim privat nga besimi në sistemin politik,
universitetet private në konkurrencë për studentë do ti kushtojnë të gjitha burimet e tyre në
prodhimin e kapitalit njerëzor. Sipas kësaj pikëpamje, zhvillimi i një angazhimi të përbashkët
për vendosjen dhe ruajtjen e proçeseve demokratike është më e lehtë të mbahet nga një sistem
i universiteteve publike të mbrojtura nga konkurrenca. Pavarësisht shpjegimit të arsyeshëm
për sigurimin e universiteteve publike me tarifa shumë të ulëta studimi, një rezultat surprizues
i teorisë ekonomike është se sistemi nuk përfshin domosdoshmërisht që çdo njeri të
konsumojë më tepër shkollim në krahasim me atë që ata do të kishin në një treg privat135
.
Arsimi i Lartë publik dikur bazohej në besimin se universiteti i jepte përfitime
shoqërisë duke i shtuar popullatës aftësitë dhe zotësitë dhe si rrjedhojë përmirësonte
ekonominë, rriste të ardhurat nga taksat dhe në përgjithësi shtonte “të mirën publike”. Sa më i
madh të ishte numri i studentëve që mund të ndiqnin studimet e larta dhe të përfitonin nga
studimi i avancuar aq më mirë do të ishte sepse diploma e universitetit çon në të ardhura më
të larta dhe një pjesëmarrje civile më të madhe. Për shkak të përfitimeve të qarta sociale të
Arsimit të Lartë, shoqëria duhet të investojë mbi atë. Qëndrimi aktual i shteti shqiptar është i
tillë ku qeveria duhet të sigurojë shumicën e financimit për Arsimin e Lartë.
• A është i drejtë ky qëndrim?
• Mos vallë përfitimet që rrjedhin apo shtohen nga Arsimi i Lartë shkojnë tek individët dhe si
rrjedhojë ajo është një e mirë private për të cilën studentët dhe familjet e tyre duhet të
paguajnë?
• Mos ndoshta politika publike duhet të përqafojë filozofinë tarifë e lartë shkollimi-ndihmë e
lartë?
Studentët shqiptarë paguajnë tarifa shkollimi si në universitetet publike ashtu dhe në
ato private. Reforma e financimit të Arsimit të Lartë ka gjasa të kërkojë një rritje të tarifave të
shkollimit në universitetet publike, por ata studentë që përfitojnë nga skema e financimit në
universitetet private do të kenë ulje të tarifës së shkollimit. Qeveria sipas këtij koncepti do të
vendosë një nivel maksimal të tarifës së shkollimit që universitetet publike mund të aplikojnë
për studentët e financuar nga fondet publike. Ky kufizim mbi vlerën e tarifës së shkollimit
vendoset pjesërisht për faktin se këto universitete janë publike dhe ofrojnë një të mirë
publike. Niveli maksimal i tarifës së shkollimit së bashku me vlerën e financimit për student
mbulojnë koston e plotë për student. Për studentët të cilët shkojnë në universitetet publike,
por nuk përfshihen në skemën e financimit, do të përcaktohet një minimum i tarifës së
shkollimit i barabartë me vlerën e financimit për student plus tarifën e shkollimit që paguajnë
studentët e financuar nga fondet publike. Mendohet se kufizimi mbi tarifat e shkollimit (në
formën e një niveli maksimal) për universitetet publike duhet të jetë i njëjtë ndërmjet
universiteteve dhe fushave të studimit. Studentët nuk duhet të paguajnë një çmim më të lartë
vetëm sepse interesi i tyre ndodh të jetë për një fushë studimi (si psh. mjekësia) e cila është
135
Rosen, H. “Public Finance”, The McGraw-Hill Companies Inc., faqe 71.
80
mjaft e shtrenjtë. Diferencimi i pagesave sipas fushave të studimit do të realizohet nëpërmjet
diferencimit të vlerës së financimit për çdo student.
Në aspektin psikologjik është e rëndësishme që studentët të njohin vlerën e studimeve
që ata përfitojnë. Eksperienca ka treguar se motivimi dhe vlerësimi i tyre për studimet është
më i lartë nëse ata njohin koston e vërtetë të tyre. Për të bërë të njohur tek ta vlerën e
studimeve të tyre sygjerohet që tarifa e shkollimit të paraqitet si një kontribut që studenti bën
mbi vlerën e financuar nga fondet publike.
Në sistemin e Arsimit të Lartë në Shqipëri, është aplikuar gjithashtu një politikë e
granteve për studentët. Ky sistem është aplikuar fillimisht për studentët që plotësojnë tre
kritere:
( i) i përkasin familjeve me të ardhura ekonomike nën nivelin mesatar ,
(ii ) janë studentët më të mirë (klasifikuar nga mesatarja më e lartë),
( iii ) janë studentët e matematikës dhe fizikës në Fakultetin e Shkencave Natyrore të
Universitetit të Tiranës136
.
Politika e granteve për studentët është aplikuar edhe për studentët shqiptarë që
studiojnë jashtë vendit në kuadër të marrëveshjeve bilaterale me vende të ndryshme. Në të
njëjtën kohë, qeveria shqiptare ofron bursa për studentët e huaj, që vijnë në Shqipëri
në bazë të marrëveshjeve dypalëshe. Granti është 20 % më i lartë se ai i studentëve shqiptarë,
dhe kryesisht përpiqet për të mbuluar shpenzimet e akomodimit dhe të ushqimit137
.
Ndryshe nga vendi ynë, ku tarifat përcaktohen nga shteti, vende të ndryshme kanë
praktika po aq të ndryshme, të cilat po i trajtojmë në tabelën e mëposhtme.
136
Malaj, A.; Mema, F.; Hida, S. “Albania, Financial Management in the Education System: Higher Education”,
Bamberg, Dhjetor 2005, faqe 11. 137
Mema, F. “Autonomy and financial management at universities: the case of Albania”, Workshop, UNESCO -
CEPES, Rumani, Maj 2003.
81
Grafiku 2. Vendimmarrja për përcaktimin e tarifave të studimit në shtete të ndryshme të Europës.
*Tregon se përjashtohen vetëm tarifat për Bachelor
Në SHBA koncepti tarifë shkollimit të lartë - ndihmë e madhe filloi të kishte kuptim
në kohën e një shpenzimi të limituar publik sepse në këtë mënyrë mund të sigurohej akses për
ata të cilët nuk mund të përballonin dot tarifën e shkollimit. Megjithatë në shume shtete të
Amerikës rritja e tarifave të shkollimit nuk ka ndikuar në përmirësimin e ndihmës financiare
për shtresat që nuk përballojnë taksat e larta të shkollimit. Shtete të tjera ofrojnë alternativa të
tjera. Në Europën Perëndimore, tarifa e shkollimit mbetet e ulët ose në disa raste është e
gjitha falas. Ka akoma një angazhim ndaj argumentit të të mirës publike. Eksperienca
Europiane tregon se shoqëritë moderne postindustriale munden të përballojnë sistemet e
Arsimit të Lartë dhe tu sigurojnë akses një numri në rritje studentësh. Megjithëse në teori
arsimi mund të duket një e mirë publike e pastër, në praktikë gjërat duken ndryshe. Rezultatet
e kërkimit shkencor mundet të mos kodifikohen në botime ose në produkte fizike dhe mund
të bëhen të disponueshme vetëm për ata që kanë akses në këto dije. Dija shkencore mund të
kodohet në publikime në një gjuhë e cila është e vlefshme për një komunitet të kufizuar
studentësh në një fushë, për të cilën më parë ata kanë investuar në kapacitetet e nevojshme
për të kuptuar këtë gjuhë. E drejta e autorit, patentat dhe informacionet sekrete kanë kuptim
për të përjashtuar të tjerët nga rezultatet e kërkimit të paktën për një periudhë të caktuar
kohore. Pengesat ligjore në një disiplinë të caktuar dhe pengesat financiare të tilla si tarifat e
larta të shkollimit për të ndjekur studimet në universitetet elitë mund ta rrisin akoma edhe më
tej rivalitetin dhe përjashtueshmërinë. Së fundi Arsimi i Lartë dhe kërkimi shkencor në jetën
82
reale prodhohen nga sigurues privat, të cilët shesin produktet e tyre në treg si dhe nga
sigurues publik të cilët mund të caktojnë një tarifë për aksesin në dijet e tyre. Kështu që në
parim nuk ka arsye të argumentojmë se produktet të tilla mund të sigurohen vetëm si të mira
publike dhe pa pagesë. Disa ekonomistë që kanë aplikuar këtë perspektivë kanë dalë në
përfundimin se universitetet sigurojnë shërbime të cilat nuk janë të mira publike138
të tjerë
kanë dalë në përfundimin se ato janë të mira publike jo të pastra ose pothuajse të mira
publike139
.
4.14 Sistemi i kredidhënies studentore
Të gjithë studentët (pa bursa) duhet të paguajnë tarifën e tyre të shkollimit dhe të
sigurojnë kostot e jetesës gjatë studimeve. Në Shqipëri, është duke u diskutuar ndërtimi i një
sistemi kredidhënie më anë të të cilit studentët mund të marrin kredi për të paguar tarifat e
tyre – ndoshta edhe një kontribut për kostot e jetesës. Të gjithë studentët që plotësojnë
kushtet, në universitetet publike ose private, duhet të kenë të drejtën të marrin kredi140
, deri
në një shumë maksimale. Gjithashtu është shqyrtohet mundësia për të implementuar një
sistem të kredidhënies studentore nëpërmjet bankave private të nivelit të dytë. Nëse kjo nuk
do të ishte e mundur atëherë do të mendohet të implementohet një sistem kredidhënie
studentore publike. Në rrethana të caktuara, mund të amnistohet një pjesë të kredisë ose e
gjitha, psh në rastet kur është e pamundur për arsye madhore shlyerja e kredisë, ose për të
mbështetur politika të tilla si inkurajimi i të diplomuarve që të punësohen në zona të thella
rurale.
Studentët do të fillojnë të shlyejnë kredinë e tyre brenda një ose dy vitesh që nga
diplomimi i tyre; shpejtësia me të cilën ata duhet të shlyejnë kredinë do të varet nga niveli i të
ardhurave të tyre. Mënyra më e mirë për të identifikuar nivelin e të ardhurave dhe pagesën
periodike të kredisë do të ishte sistemi i tatimit të të ardhurave personale. Kjo do të kërkonte
që deklarimi i të ardhurat të të diplomuarit të ishte i saktë, por aktualisht kjo nuk ndodh
gjithmonë. Qeveria Shqiptare synoi që ta korrigjojë këtë më anë të sistemit të ri për tatimin
mbi të ardhurat, i cili u bë operativ në vitin 2012.
Studentët nga familjet me të ardhura të kufizuara do të kenë të drejtën të marrin një
kredi në po të njëjtën mënyrë dhe kushte si të gjithë studentët e tjerë. Shlyerjet e kredive të
tyre do të fillojnë vetëm pasi ata të nxjerrin të ardhura, duke mos ndikuar aspak ekonominë
familjare të tyre. Vendet e tjera që kanë zbatuar një skemë të tarifave dhe kredive studentore
sugjerojnë se nuk ka evidenca të reduktimit të pjesëmarrjes së studentëve nga familje me të
ardhura të kufizuara. Sistemi i tanishëm për të ndihmuar studentët me të ardhura të kufizuara
nga autoritetet lokale ka rezultuar të jetë jo efikas në përzgjedhjen e tyre.
4.15 Financimi i aktiviteteve të kërkimit shkencor
Rrjeti i kërkimit shkencor në Shqipëri zë fill me Institutin e Shkencave, krijuar në
vitin 1947, u cili i integrua në Universitetin e Tiranës (UT), themeluar më 1957. Më 1972 u
krijua Akademia e Shkencave (ASH), e cila thithi të gjitha qendrat e kërkimit shkencor të
138
Barr, N. “The economics of the Wealfare State”, Oxford: Oxford University Press, 2004. 139
Jongbloed, B. “Refulation and Competititon in Higher Education”, Teixeira, Dordrecht:Kluwer, 2004,
faqe87. 140
Kreditë studentore përfaqësojnë mjetet më efikase dhe të drejta për tejkalimin e barrierave financiare për
arsimin. Edhe pse programet aktuale të huave lejojnë shlyerjen e tyre, disa huamarrës zgjedhin këtë opsion edhe
pjesërisht për shkak të informimit dhe këshillimit të dobët.
83
UT-së, duke i lënë këtij të fundit vetëm një pjesë të misionit të tij, atë të mësimit dhe duke
zbehur aspektin kërkimor. Kërkimi shkencor u përcaktua si mision i ASH-së, e cila u
mbështet si institucioni më i rëndësishëm i kërkimit shkencor. Kësisoj, për herë të parë, u bë
ndarja e mësimit nga kërkimi, si shprehje e zbatimit (ashtu si edhe në fushat e tjera) të
modelit lindor. Ky raport, midis ASH-së dhe Arsimit të Lartë, u pasqyrua rrjedhimisht në
mbështetjen parësore të ASH-së me personel, investime dhe mjete të tjera. Krahas ASH-së,
gjatë viteve tetëdhjetë, u krijuan edhe institutet kërkimore-shkencore në varësi të disa
ministrive.
Gjatë periudhës së tranzicionit, në këndvështrimin institucional, rrjeti i kërkimit
shkencor në vendin tonë ka pësuar pak ndryshime dhe për rrjedhojë, nuk ka arritur të
pasqyrojë ndryshimet e mëdha, që kanë ndodhur në ekonominë dhe në shoqërinë shqiptare;
veçanërisht në këndvështrimin e lidhjes midis Arsimit të Lartë dhe kërkimit shkencor.
Përpjekja e parë për reformimin e sistemit të kërkimit shkencor u bë në vitin 1994, me
miratimin e Ligjit për Shkencën dhe Zhvillimin Teknologjik. Kjo çoi vetëm në një lehtësim të
organikës të instituteve me personel shumë të fryrë.
Përpjekja e dytë u bë në vitin 1996. Në bashkëpunim me Këshillin e Europës, u
formulua një program, që parashikonte krijimin e një sistemi të vetëm të Arsimit të Lartë dhe
të kërkimit shkencor si dhe hapat që duheshin ndërmarrë për ta realizuar atë. Por, realizimi i
këtij programi mbeti vetëm një tentativë.
Tetë vjet më vonë është bërë përpjekja e tretë. Një grup ad-hoc rekomandoi një
riorganizim të të gjitha instituteve kërkimore jashtëuniversitare në tri qendra të mëdha
kombëtare, të organizuara sipas fushave (shoqërore, teknike, natyrore) dhe jashtë varësisë së
ministrive apo të Akademisë së Shkencave. Të trija qendrat do të funksiononin në bazë të
Ligjit për Shkencën dhe Zhvillimin Teknologjik, në varësinë administrative të Ministrisë së
Arsimit. Raporti i Grupit Qendror arriti deri në Këshillin e Politikës Shkencore, por nuk u
arrit në një vendim të prerë. Për institutet e ministrive të ndryshme janë bërë herë pas here
tentativa reformuese, që kanë qenë shumë të pjesshme dhe pa një qëllim të përcaktuar qartë.
Madje, shpesh janë angazhuar edhe grupe ekspertësh të huaj, në kuadër të programeve të
ndryshme, që kanë prodhuar raporte me kosto shumë të lartë, por pa rezultate konkrete.
Shkaku kryesor për këtë ka qenë mungesa, në programin e qeverive, e një objektivi të
përcaktuar qartë.
Financimi i sistemit të kërkimit shkencor përfshin:
1. Financimin institucional, që është buxheti i drejtuar drejtpërdrejt në
institucion.
2. Financimin programor, që është financim sipas projekteve apo programeve të
kërkimit shkencor.
Financimi programor përfshin programet dhe projektet kombëtare, marrëveshjet
dypalëshe, si edhe programet ndërkombëtare. Financimi i kërkimit shkencor në Shqipëri
është thuajse tërësisht shtetëror. Mjetet financiare për kërkim nga donacionet e huaja janë
thuajse të pakonsiderueshme, ndërsa nga sektori privat thuajse zero. Kjo është rrjedhojë, para
së gjithash, e mungesës së strukturave thithëse të fondeve për kërkim.
Financimi programor, d.m.th. për kërkimin e mirëfilltë shkencor, i pasqyruar në
programet kombëtare dhe në projekte, zë më pak se 10% të gjithë fondit, që jepet për
institucionet jashtëuniversitare të kërkimit shkencor dhe të zhvillimit dhe më pak se 2,5% e
fondit total, duke përfshirë edhe universitetet. Madje edhe një pjesë e fondit, që merret
përmes projekteve kërkimore, ndryshon drejtim në institucion dhe përdoret për qëllime krejt
të tjera. Në qoftë se do t’i referohemi këtyre të dhënave, atëherë ne mund të flasim për
84
financimin e një personeli, që merret me kërkim, por jo për financim të kërkimit shkencor.
Disa institute të ministrive figurojnë si institucione me vetëfinancim, por praktikisht
“ushqehen” me fonde të tërthorta, që deklarohen për kërkim dhe zhvillim.
Nëse do të krahasojmë vendin tonë me Anglinë, në rastin e financimeve të kërkimit,
që përfshijnë shtatë Këshillat kërkimorë për të menaxhuar shumën prej 20% të vlerës totale të
përcaktuar për Arsimin e Lartë, nuk ndodh në të njëjtën mënyrë të evidentuar më lart.
Këshillat hulumtuese financohen përmes zërave të buxhetit të destinuara për kërkime
shkencore nga Departamenti i Tregtisë dhe Industrisë dhe të menaxhuara drejtpërdrejtë nga
Zyra e Shkencës dhe Inovacionit (OSI). Fondet janë disbursuar në bazë të vlerësimit të
projekteve specifike kërkimore të prezantuara, të cilat janë të vlerësuara nga njëri prej 67
komisioneve të ekspertëve (njësitë e vlerësimit) dhe për të cilat është vendosur një rezultat
prej 4 pikësh për projektet më të favorizuara, me përsosmëri në nivel botëror, për të arritur në
vlerësimin me notën 1, që nënkupton kualitet të mjaftueshëm në nivel kombëtar. Ndër
projektet më të mira dhe atyre më pak të mira ka një ndryshim të konsiderueshëm në sferën e
financimit: raporti midis vëllimit të fondeve që merr një projekt i nivelit 4 dhe vëllimit të
fondeve të caktuara për një projekt të nivelit 1 është 07:01.
Sistemi i destinimit të fondeve për aspektin kërkimor është në proces të ndryshimit të
madh. Në vitin 2014 do të zbatohet në një mënyrë të zakonshme një sistem që përfshin
vlerësimet e rezultatit, të integruara me analizën e ndikimit të hulumtimit dhe kontekstin e
realizimit të tij.
Financimi me bazë studentin mbulon shpenzimet e mësimdhënies në universitete.
Mësimdhënia akademike kërkon një formë mbështetje financiare nëpërmjet të cilës
akademikët realizojnë punë kërkimore dhe marrin pjesë në seminare dhe konferenca të
ndryshme. Ky aktivitet është i lidhur ngushtë me mësimdhënien dhe i shërben asaj, e si e tillë
mbulohet nga financimi me bazë studentin. Në mënyrë të ngjashme, puna administrative
është pjesë e detyrimeve të të gjithë stafit akademik dhe është gjithashtu e përfshirë në
financimin me bazë studenti.
Përveç kësaj, disa akademikë angazhohen edhe në punë të tjera. Disa prej tyre
ndërmarrin kërkime të aplikuara për të ndihmuar rajonin e tyre, një kompani vendore apo
komunitetin; të tjerët ndërmarrin kërkime për qëllime të pastra akademike. Strategjia e
Qeverisë është që kërkimi akademik i financuar nga fondet publike të kufizohet në shtatë
fusha të rëndësisë kombëtare ndërkohë që përqendrohet në një numër të vogël universitetesh
(për efekt të ekonomive të shkallës). Aktualisht projektet kërkimore që paraqiten pranë
Agjensisë së Kërkimit, Teknologjisë dhe Informacionit (AKTI), vlerësohen mbi bazën e
konkurueshmërisë dhe në bazë të vlerësimit përzgjidhen për financim. Çdo universitet, si dhe
organizata të tjera, mund të aplikojnë për projekte të tilla kërkimore, e cila do të ishte mjaft e
vlefshme sidomos për universitetet rajonale që të ndërtojnë aktivitetin e tyre kërkimor në
funksion të zhvillimit rajonal.
Në Kroaci, një institut publik hulumtues shkencor quhet institucion publik dhe
financohet nëpërmjet MSES141
. Gjithashtu ekzistojnë dhe institutet e korporatave që
financohen nëpërmjet ministrive të tjera, por në nivele të ulëta. Nuk është e qartë, nëse ata
duhet të derdhin çdo fitim që ata bëjnë në buxhetin e shtetit, ose nëse ata mund t’a përdorin
atë për të përmirësuar punën e tyre. Pavarësisht nga statusi, shumë institute të organizuara si
kompani, e sigurojnë financimin e shpenzimeve të tyre nga buxheti kombëtar, ndërsa në të
njëjtën kohë krijojnë të ardhura nga aktivitetet e tyre të biznesit. Të ardhurat e tyre nuk janë
të tatueshme, për shkak se institucionet e kanë fituar statusin e përfituesit buxhetor. Një
141
Ministria e Shkencës, Arsimit dhe Sporteve, Kroaci.
85
problem tjetër është se ende nuk është përcaktuar numri i të punësuarve, për të cilët instituti
financon pagat. Institutet mund të financojnë disa shkencëtarë me të ardhurat e tyre.
Përkundër këtij statusi të padefinuar, MSES ka financuar një pjesë të të punësuarve dhe
shpenzimet materiale të instituteve të korporatave, edhe pse ata nuk kanë qenë në kompetencë
të saj.
Është e nevojshme që në mënyrë të qartë të caktohen kufijtë deri ku institutet publike
mund të kryejnë një shërbim publik si mbështetje për ministritë dhe institutet kërkimore
shkencore. Qeveria duhet të përcaktojë kriteret të qarta për fitimin e statusit të institutit
shkencor, që duhet të jetë themeluar mbi prioritetet e përcaktuara në veprimtarinë kërkimore-
shkencore dhe një vizion të zhvillimit të shkencës.
Financimi i ofruar në Shqipëri nga AKTI për këto projekte kërkimore mbulon
përgjithësisht kostot e drejtpërdrejta të kërkimit, por pa kontribut për shpenzimet e pagave të
studiuesve që janë staf akademik me kohë të plotë apo drejtuesve administrativë. Aktualisht,
këto fonde zënë një pjesë shumë të vogël në financimin total të universiteteve dhe përfshirja e
kostove indirekte të projekteve kërkimore në financim nuk do të kishte efekt të dukshëm.
Nëse buxheti i kërkimit rritet në mënyrë të konsiderueshme, duhet të rishikohet përfshirja e
një pjese të pagesës së stafit si dhe një bonusi për kostot administrative.
Më anë të Ligjit nr. 9741, datë 21.05.2007 “Për Arsimin e Lartë në Republikën e
Shqipërisë”, i ndryshuar, një numër institutesh kërkimore u shkrinë me universitetet
përkatëse. Tani ekziston një projekt i planifikuar për të vlerësuar se si institutet kërkimore
mund të integrohen më mirë me universitetet “pritëse”. Stafi akademik i këtyre instituteve
kërkimore pritet t’i kushtojë rreth 30% të kohës mësimdhënies në universitet, shpenzim që
duhet të mbulohet nga financimi i bazuar tek studenti142
. Financimi i aktivitetit kërkimor të
tyre realizohet nga fondet publike jashtë skemës së financimit me bazë studentin.
4.15.1 Burimet njerëzore
Numri dhe përbërja e personelit në sistemin e kërkimit jashtë universiteteve është
shumë i madh dhe nuk e justifikon vëllimin e veprimtarisë që realizohet. Gjithsej janë rreth
2240 punonjës, ndër të cilët vetëm 632 janë punonjës shkencorë, një raport ky shumë i
papranueshëm për një sistem të kërkimit dhe zhvillimit (për një punonjës shkencor rreth 3.5
punonjës ndihmës). Në të gjithë sistemin e Arsimit të Lartë punojnë rreth 2484 veta, ndër të
cilët 521 veta janë punonjës ndihmës. Në personelin e shkollave të larta janë llogaritur edhe
asistentët, që kanë kontrata të përkohshme pune. Vetëm në ASH punojnë 620 veta. Rreth
16% në gjithë sistemin dhe rreth 20% e personelit shkencor të ASH-së ka moshë mbi 60 vjeç.
Në Kroaci, edhe në ditët e sotme ka diskutime rreth numrit të punonjësve shkencorë,
numër i cili nuk është i përcaktuar se sa duhet të jetë.
4.15.2 Llogaridhënia dhe vlerësimi i cilësisë së kërkimit shkencor
Vlerësimi i kërkimit shkencor në vendin tonë, thuajse nuk ekziston si një sistem i
organizuar, çka lidhet edhe me mungesën e organeve të politikbërjes dhe veçanërisht, të
administrimit të kërkimit. I vetmi rast kur shihet rendimenti i punës shkencore (edhe në këtë
rast në mënyrë sipërfaqësore), është momenti kur bëhet kërkesa për tituj shkencorë.
142
Greenpaper
86
Përvoja ka vërtetuar se Komisioni i Kualifikimit Shkencor dhe kriteret e vendosura
prej tij, për kalimin nga një titull në një tjetër, nuk pasqyrojnë nivelin e vërtetë të kualifikimit
dhe të rendimentit të punës shkencore të kandidatit. Ato kanë të bëjnë më shumë me kohën e
nevojshme, që duhet të plotësojë një kandidat për të fituar titullin, sesa me rendimentin
shkencor. Llogaridhënia për kërkimin shkencor thuajse nuk ekziston. Vetëm ASH-ja ka një
sistem disi të zhvilluar të verifikimit të përdorimit të mjeteve dhe të outputit të realizuar,
ndërkohë që në institutet e ministrive dhe në universitete një gjë e tillë, për kërkimin
shkencor, thuajse nuk aplikohet.
4.15.3 Përmbajtja dhe niveli i kërkimit shkencor
Në tërësi veprimtaria kërkimore duket e paorientuar, po të përjashtojmë këtu
projektet, që kryhen në kuadër të programeve kombëtare, që i përkasin fushave prioritare.
Shumica e instituteve të shkencave natyrore dhe teknike, pretendojnë se merren me studimet
e mjedisit.
Veprimtaria aktuale për kërkimin shkencor në institucione tregon se:
1. ASH-ja kryen kërkime shkencore kryesisht të aplikuara dhe shërbime.
2. Institutet kërkimore të ministrive bëjnë përgjithësisht shërbime dhe shumë pak
kërkime, megjithëse disa prej tyre kanë një bazë laboratorike.
3. Në universitete ka vetëm individë, që bëjnë kërkim shkencor.
Veprimtaria botuese tregon se kryesisht ASH-ja boton monografi, që kanë nivel
shkencor. Institutet kanë raportuar mjaft konferenca, që i konsiderojnë internacionale, por që
nuk kanë proceedings të cituar në indeksin ndërkombëtar. Përgjithësisht, laboratorët e
instituteve kërkimore shkencore janë të vjetëruara. Vetëm në disa institute ka pajisje të reja,
por nuk shfrytëzohen. Bibliotekat janë shumë të varfëra. Revistat shkencore të huaja dhe
librat nuk mund të blihen për shkak të mungesës së fondeve dhe të përdorimit të tyre të
gabuar.
4.15.4 Administrimi i kërkimit shkencor
Në nivel kombëtar, aktualisht mungon një strukturë e qartë për administrimin e
kërkimit shkencor. Strukturat brenda Ministrive të Arsimit kanë qenë krejtësisht e
pamjaftueshme dhe deri tani kanë administruar vetëm një pjesë shumë të vogël mjetesh, që
qeveria jep për programet kombëtare. Struktura që parashikonte ligji i vitit 1994, për këtë
qëllim, ka qenë Fondacioni i Shkencës.
Në nivel dikasterial, ministritë e degëve që kanë institute në varësi, realisht nuk kanë
struktura dhe kapacitete të zhvilluara për administrimin e kërkimit. Drejtoritë ose sektorët, që
teorikisht mbulojnë institutet, nuk janë në gjendje të ofrojnë informacionin më elementar
lidhur me kërkimin.
Kjo mungesë e strukturave të kualifikuara, për administrimin e kërkimit shkencor, ka
bërë që administrimi i mjeteve financiare dhe i materialeve për kërkimin të jetë në nivel
shumë të ulët. Mungesa e strukturave të mirëfillta të administrimit të kërkimit shkencor dhe
të zhvillimit teknologjik, në shkallë vendi, ka vështirësuar partneritetin ndërkombëtar
dypalësh dhe shumëpalësh në këtë fushë, për shkak se partnerët janë zakonisht fondacionet
dhe agjencitë qeveritare, që mbështeten në rekomandimet e ekspertëve jashtë ekzekutivit dhe
që gëzojnë pavarësi në vendimmarrje.
87
Edhe në nivelin e institucionit, ku duhet të realizohet kërkimi shkencor (institutet dhe
universitetet), kapacitetet administruese për kërkim janë shumë të pazhvilluara. Organet
drejtuese, të shumta në numër, marrin vendim për përdorimin e mjeteve të kërkimit për
qëllime që nuk kanë të bëjnë me kërkimin duke u shmangur shumë nga qëllimet e
parashikuara, madje edhe në projektet e fituara. Ndihet mungesa e njësisë bazë, që duhet të
jetë përgjegjëse e drejtpërdrejtë për kërkimin shkencor, si grupi kërkimor në institutet dhe
grupi kërkimor-mësimor në universitete.
Në vazhdimësinë e reformave financiare të Arsimit të Lartë143
mendohet që
veprimtaritë e kërkimit dhe të zhvillimit të universiteteve jashtë Tiranës do të jenë më shumë
në pjesën e “zhvillimit” sesa në atë të “kërkimit shkencor”, me një fokus më të përqendruar
në nevojat e rajonit të tyre. Kështu, ata duhet të veprojnë si “Qendra të zhvillimit rajonal”, për
të ndihmuar në kërkesat e zhvillimit të rajonit të tyre, për shembull, organizimin e kurseve
për drejtim për ndërmarrjet lokale. Kjo nuk do të thotë domosdoshmërisht që duhet të krijojnë
një njësi të re për mision, por që universitetet duhet të kenë mekanizma, që në mënyrë aktive
të inkurajojnë këto aktivitete, nëpërmjet bashkëpunimit si brenda universitetit, ashtu edhe me
komunitetin jashtë tij144
.
143
Për më tepër shih pikën 18 të “Plani i veprimit kuadër- Reforma financiare në Arsimin e Lartë”, Qershor
2011. 144
Për këto aktivitete lind nevoja për “Fonde për zhvillimin strategjik”, fonde publike me të cilin qeveria pajis
universitetet për kryerjen e veprimtarive të veçanta. Këto fonde nuk operojnë bazuar në të njejtat parime. Disa
prej këtyre fondeve mund të kenë jetëgjatësi të kufizuar, e disa të tjerë mund të krijohen përgjatë shfaqjes së
prioriteteve të reja.
88
Kapitulli 5
Financimi i institucioneve të Arsimit të Lartë në Europë
5.1 Situata e përgjithshme e financimit
Gjatë dekadës së fundit universitetet janë bërë një çështje kryesore në rendin e ditës të
politikës së BE-së dhe në nivel kombëtar. Strategjia “Europa 2020” e ka njohur në mënyrë të
qartë rolin e tyre qendror duke e lejuar Europën të dalë nga kriza dhe të hyjë një ekonomi më
të zgjuar, më të gjelbër e gjithëpërfshirëse.
Performanca jo plotësisht e kënaqshme e universiteteve evropiane në renditjen
ndërkombëtare si dhe roli i tyre qendror si interpretues e hulumtues ka ngjallur edhe debatin
për domosdoshmërinë për të modernizuar institucionet e Arsimit të Lartë (IAL), duke vënë
theks të veçantë në nevojën për qeverisje më të mirë dhe sisteme të përshtatshme të
financimit për të prodhuar kërkime të nivelit botëror.
Sistemet europiane të Arsimit të Lartë kanë përjetuar ndryshime të rëndësishme gjatë
dekadave të fundit, duke çuar në autonomi të lartë në shumicën e rasteve. Sa më shumë
autonom të jetë një universitet, aq në gjendje duhet të jetë parimisht për të konkurruar më
mirë në marrjen e fondeve nga burime të ndryshme të tilla si fondet konkurruese, kontratat
me kompanitë private dhe donacione nga sektori jofitimprurës.
Kjo do të mund t’i bëjë institucionet më pak të varura nga një burim i vetëm i të
të ardhurave dhe më të afta për t’u përshtatur me një mjedis të ndryshueshëm.
Sipas një studimi145
të kryer nga Komisioni i BE-së dhe IPTS146
, duke analizuar
buxhetin e përgjithshëm të universiteteve rezulton se, 70% e të ardhurave të përgjithshme
universitare vjen nga alokimet e qeverisë. Burime nga kompanitë private përfaqësojnë rreth
6% të tyre, 3% vjen nga sektorët jo-fitimprurëse dhe rreth 2% është nga jashtë. Pjesa tjetër
prej 19% i takon një kategorie të ashtuquajtur “të tjera”.147
Duke marrë parasysh vetëm fondet publike që vijnë nga qeveria (kombëtare dhe
rajonale) është vënë re se në Mbretërinë e Bashkuar dhe në përgjithësi në universitetet
teknologjike që kanë aksionet më të larta të fondeve konkurruese,148
mesatarisht rreth 20 % e
tyre është caktuar nga institucionet e Arsimit të Lartë. Shembuj të këtyre institucioneve janë
Universiteti i Kembrixhit në Mbretërinë e Bashkuar, Universiteti i Karlsruhe në Gjermani,
Universiteti i Firences në Itali dhe universitetet e Leiden dhe Wageningen në Holandë.
Shumica e institucioneve me buxhet shumë të larmishëm janë të vendosur në Britani
të Madhe. Buxhetet e kërkimit të Universitetit mund të ndryshojnë në mënyrë të
konsiderueshme ndërmjet institucioneve të ndryshme. Fondet e kërkimit që vijnë nga
autoritetet rajonale konsiderohen të rëndësishme për institucionet që veprojnë në vendet me
një strukturë qeveritare më të decentralizuar të tilla si Belgjika, Gjermania apo Spanja. Janë
145
http://ipts.jrc.ec.europa.eu Pjesë e këtij studimi të kryer më 2011 ishin mbi 200 universitete kërkimore nga
33 për Zonën Europiane të Kërkimit ( ERA ), Vendet-anëtare dhe Islanda, Izraeli, Norvegjia, Zvicra dhe Turqia
brenda kuadrit të “Observatorit Evropian të Universiteteve dhe Agjencitë Kombëtare të Financimit të
Kërkimeve Publike” (UniObs). 146
Institute for Prospective Technological Studies. 147
de Dominicis, Laura; Pérez, Susana Elena; Fernández-Zubieta, Ana “European university funding and
financial autonomy”, “A study on the degree of diversification of university budget and the share of competitive
funding,” EUR 24761 EN – 2011, faqe 7. 148
Po aty.
89
pikërisht institucionet që deklarojnë të jenë tërësisht autonome, ato që kanë buxhet më të
larmishëm149
.
Pjesa e fondeve konkurruese me bazë të qeverisjes rrit në nivele të larta
autonominë financiare të universiteteve. Qasjet kombëtare ose institucionale, të cilat nuk
lejojnë universitetet të veprojnë në një mënyrë financiare tërësisht autonome janë larg
mundësive për të sjellë një ndryshim të vërtetë.
Komunikata “Shpërndarja në rend të ditës e Modernizimit për Universitetet: Arsimi,
Kërkimi dhe Inovacioni”150
theksoi se universitetet nuk do bëhen inovative dhe të
përgjegjshëm nëse ato nuk ndryshojnë për të arritur një autonomi reale. Ajo më tej
identifikon punën e bërë për çështjen e financimit më të efektshëm në mësimdhënie dhe në
punën kërkimore si një çelës për sfidën e qëndrueshmërinë së IAL-ve.
Sistemet më të larta arsimore europiane kanë pësuar ndryshime të rëndësishme gjatë
kohëve të fundit.151
Këto ndryshime përfshijnë ndryshimet në financimin e përgjithshëm,
duke rritur rëndësinë e financimit të projektit dhe burimet e tjera të financimit, të tilla si
kontratat private dhe donacionet jofitimprurëse. Pavarësisht dallimeve kombëtare në sistemet
e financimeve dhe instrumentet e përdorura, një nga ndryshimet më të rëndësishme qëndron
në mënyrën si qeveritë ndajnë fondet, duke kaluar nga kriteret e të ardhurave në drejtim të
sistemeve të orientuara të prodhimeve.
Ka një tendencë drejt reduktimit të fondeve kryesore, formulës së financimit, duke
rritur financimin konkurrues (financimi kontraktual).152
Si rezultat, fondet e Qeverisë janë
shpërndarë nëpër universitete duke ndjekur një sistem dualist dominues të mbledhjes së
fondeve, që përcakton dhe bën dallimin e tyre.153
Core funding154
si formë financimi është
caktuar shpesh për universitetet që kryejnë si mësimdhënie, ashtu edhe veprimtari kërkimore.
Kjo formë e financimit publik është e ndarë në përgjithësi me anë të formulave të financimit,
e llogaritur në mënyrë tipike duke përdorur një sërë kriteresh sasiore në institucion155
dhe
gjithnjë e më shumë me anë të treguesve të prodhimit156
. Universitetet janë të lirë të
shpërndajnë këtë buxhet, edhe pse disa fonde publike ndahen në bazë të një qëllimi të
caktuar.157
Nga ana tjetër, financimi konkurrues (financimi kontraktual) është i bazuar
kryesisht në vlerësimin e projekt-propozimeve dhe caktohet kryesisht për punë kërkimore.
Burimet e financimit të universiteteve në Europë ndryshojnë në masë të madhe dhe
kanë ndikim në sistemin e kontabilitetit dhe në menaxhimin financiar të institucionit. Buxheti
i përgjithshëm vjetor i universitetit përfshin të gjitha aktivitetet, si mësimdhënien, kërkimin,
etj. Më poshtë do të analizojmë llojet e financimit të institucioneve të Arsimit të Lartë në
Europë.
149
Wildavsky, A. “Budgeting a comparative theory of budgetary processes”, 1975, Toronto, faqe 18. 150
Komisioni Evropian , 2006 151
Geuna 2001 , OECD , 2005 , KYVIK , 2004 152
Geuna, 2001, Braun, 2003. 153
Financimi në rritje, në vend të formulës dhe financimit kontraktual, ndahet në bazë të shpenzimeve të kaluara
dhe ishte financimi më i zakonshëm deri fillim të viteve 1980 (Geuna, 2001). 154
Njihen si të ardhura kryesore. 155
P.sh. numri i nxënësve të regjistruar ose numri i personelit. 156
P.sh. numri i diplomave të dhëna ose numri i të diplomuarve. 157
Shoqata e Universitetit Evropian (2009) tregoi se ka disa vende (të tilla si Bullgaria,
Qiproja, Greqia dhe Letonia), ku financimi është i shpërndarë në mënyrë të atillë, që universitetet
marrin fonde e tyre për aktivitete.
90
1. Fondet e qeverisë.
Ky lloj financimi i referohet fondeve publike që vijnë nga qeveria, kombëtare apo
rajonale qofshin ato, si edhe përfshin financimin kryesor158
dhe financimin konkurrues159
.
2. Industrisë.
Ka të bëjë me të ardhurat që vijnë nga kontratat me kompanitë private.
3. Jo-fitimprurëse.
Kjo kategori përfshin fondet që vijnë nga organizatat jofitimprurëse, fondacionet,
burimet filantropike apo donacionet e ndryshme.
4. Jashtë vendit: BE-ja.
Ai përfshin fondet e marra nga programe të ndryshme në Europë. Shpesh,
ka qenë shumë e vështirë për universitetet të përcaktojnë origjinën e fondeve të huaja dhe në
këtë mënyrë, kjo kategori në disa raste përfshin fonde ndërkombëtare që vijnë nga qeveritë e
huaja apo nga agjensitë e financimit jashtë Europës.
Më poshtë po paraqesim shpërndarjen e të ardhurave në institucionet e Arsimit të
Lartë, ku bëhet e mundur dallimi i llojeve të financimit parashikuar më sipër.160
Figura
paraqet të ardhurat sipas burimit të tyre.161
Grafiku 3. Mënyra e shpërndarjes së fondeve të Arsimit të Lartë në vendet e BE.
158
I njohur si core funding, përfshin grantet e përgjithshme të autoriteteve qeveritare (kombëtare/rajonale) për të
mbështetur universitetin në tërësi, duke përfshirë të gjitha aktivitetet. 159
Financimi konkurrues përfshin kontratat dhe grantet që vijnë nga autoritetet qeveritare (kombëtare / rajonale)
shpërndarë në baza konkurruese. Gjithashtu, ajo përfshin fonde kërkimore të shpërndara përmes Këshillave
hulumtuese, ose të mjeteve të ngjashme të financimit në një bazë të konkurruese. 160
Bazuar në raportin e kryer nga BE në Luksemburg, 2011, Zyra e Publikimeve të BE. 161
Mesatarja e të gjitha institucioneve.
91
Grafiku 4. Mesatarja e shpërndarjes së fondeve të Arsimit të Lartë në vendet e marra në analizë 162
.
5.2 Autonomia financiare sipas Shoqatës së Universiteteve Europiane
Sipas studimeve, që kanë analizuar dhe krahasuar autonominë universitare dhe
qeverisjen e të gjithë vendeve të Europës theksohet se universitetet nuk kanë ende një
autonomi të mirëfilltë. Rritja e autonomisë së universiteteve do të jetë një hap i rëndësishëm
në drejtim të modernizimit të universiteteve në shekullin e XXI. Një raport i ri nga Shoqata e
Universiteteve Europiane (EUA)163
thekson se praktika e autoriteteve publike ende luan një
rol shumë të rëndësishëm në rregullimin e sistemit të Arsimit të Lartë dhe në një numër të
madh vendesh, ende ushtron kontroll të drejtpërdrejtë. Pavarësisht nga fakti se autoritetet
publike në një numër vendesh evropiane kanë kaluar nga kontrolli direkt i shtetit drejt më
shumë mekanizmave “indirekte” drejtuese, universitetet në përgjithësi ende nuk kanë
autonomi në shumë fusha të rëndësishme, sidomos në aspektin e menaxhimit të financave.
Në një kohë kur nivelet e përgjithshme të fondeve publike në arsim janë ulur në të
gjithë Europën dhe universitetet janë gjithnjë në kërkim të burimeve alternative të financimit,
EUA beson se kjo mungesë e autonomisë është një kërcënim real për qëndrueshmërinë e
universiteteve të Europës. Studimi164
fokusohet në më shumë se 30 tregues të ndryshëm në
162
de Dominicis, Laura; Pérez,Susana Elena; Fernández-Zubieta, Ana “European university funding and
financial autonomy” A study on the degree of diversification of university budget and the share of competitive
funding, EUR 24761 EN – 2011, faqe 9. 163
Ky raport nga EUA formoi bazën e parë të një projekti dy-vjeçar për të zhvilluar një autonomi universitare si
pikë referimi (në nivel kombëtar) në të gjithë Europën. Autonomia do të jetë një mjet i madh si në nivel
kombëtar dhe në nivel institucional individual, duke shërbyer si referencë për qeveritë kombëtare që dëshirojnë
përparimin e tyre në reformat e qeverisjes perballë sistemeve te tjera, përderisa ndihmon edhe për të rritur
ndërgjegjësimin midis dallimeve të universiteteve që ekzistojnë në Europë. 164
www.eua.be .
92
katër fushat kryesore të autonomisë: autonomisë organizative (p.sh. administrative,
udhëheqja, struktura, qeverisja), autonomisë akademike (p.sh. përcaktimin e fushave
studimore, numrin e studentëve, përzgjedhjen e studentëve, dhe strukturën / përmbajtjen e
diplomave), autonomisë financiare (p.sh. aftësia për të mbledhur fonde, për të patur
ndërtesat e veta, për të marrë hua para) dhe fusha e autonomisë te stafit (p.sh. aftësinë për të
rekrutuar në mënyrë të pavarur, aftësinë për të nxitur dhe zhvilluar stafin akademik dhe jo
akademik).
i. Autonomia organizative.
• Në shumicën e shteteve, universitetet janë të lira të vendosin për strukturat e tyre të
përgjithshme administrative. Megjithatë në Turqi, Luksemburg dhe Qipro universitetet duhet
të ndjekin udhëzimet ligjore mbi strukturat administrative.
• Anëtarët e jashtëm dhe qeverisja janë gjithnjë e më shumë duke u përfshirë në
marrjen e vendimeve në universitet dhe strukturave drejtuese. Përzgjedhja e tyre është ose e
kontrolluar nga universiteti, nga shteti, apo të dyja së bashku. Ka nivele të ndryshme, për të
cilat këta anëtarë janë të përfshirë në qeverisjen e universitetit që nga përfshirja e plotë
strategjike në atë këshilluese. Në shumicën e rasteve kuadri i organeve vendimmarrëse është i
përcaktuar në ligj, me variacione në nivel kombëtar lidhur me përzgjedhjen e numrit të
përgjithshëm të anëtarëve të bordit165
.
• Udhëheqja e universitetit: Rregulloret për udhëheqjen e universitetit janë formuar
kryesisht nga legjislacioni kombëtar. Për shembull, drejtuesve të universitetit (rektori,
zëvendësi i tij dhe kancelari) mandati u caktohet me ligj në dy të tretat e vendeve. Në të
njëjtin numër vendesh kualifikimet e kërkuara të Rektorit janë të përcaktuara me ligj dhe jo
nga universiteti. Ekziston një numër i konsiderueshëm i modeleve “tradicionale” ku rektori
është akademik “primus inter pares” dhe është zgjedhur nga komuniteti akademik i
brendshëm në mesin e profesorëve të universitetit në fjalë.
ii. Autonomia financiare.
Edhe pse universitetet në më shumë se dy të tretat e vendeve të anketuara mund të
mbajnë një tepricë të fondeve shtetërore, ato kanë disa kufizime në nivel operacional. Në
vetëm gjysmën e vendeve të anketuara universitetet kanë të drejtë të kenë ndërtesat e tyre, e
cila është një vlerë e rëndësishme për të qenë një aktor i pavarur financiar. Megjithatë, kjo
nuk do të thotë se ata janë të lirë për të shitur pasuri të tyre pa mbikëqyrjen / autorizimin e
ministrisë. Shumica e vendeve mundësojnë universitetet për të marrë hua fonde financiare,
megjithatë, ligji, sidomos në Europën veriore shpesh vendos shumë kufizime frenuese në
lidhje me shumat e përgjithshme dhe / autorizim paraprak nga Ministria përkatëse. Më pak se
një e treta e vendeve të anketuara i lejojnë universitetet të investojnë në fonde dhe aksione.
Pjesa më e madhe e universiteteve në Europë mund të vendosë “tarifat e shkollimit
apo pagesat administrative”. Megjithatë, ekziston një diversitet i madh në nivelet e tarifave166
Vetëm 10 vende të BE-së janë krejtësisht të lirë për të caktuar nivelet e tarifës167
, kurse 9
vende168
të tjera i kanë tarifat e vendosura nga qeveria. Në vendet e mbetura ka lloje të
165
Levin, H. M. “Raising Productivity in Higher Education”, Journal of Higher Education 62 (3), 1991, faqe
137-158. 166
Tarifat mund të shkojnë nga më pak se 100 Euro në disa mijëra euro. 167
Përfshirë këtu Polonia, Rumania, Hungaria, Letonia. 168
Përfshirë Francë, Spanjë, Zvicër, Holandë.
93
ndryshme të “modeleve bashkëpunuese”, ku qeveritë dhe universitetet bashkërisht vendosin
tarifat e studimit, por ka edhe vende, ku nuk ka pagesa për shkollim.
iii. Autonomia e personelit.
Në disa vende, universitetet janë duke fituar një fleksibilitet më të madh në
menaxhimin e burimeve njerëzore. Krahas kuadrit ligjor përkatës varet shumë dhe nga aftësia
e universiteteve për të përcaktuar pagat individuale, mirëpo, njëkohësisht ka dhe një kontroll
në një shkallë të madhe nga autoritetet publike.
Shpenzimet e përgjithshme të pagave menaxhohen nga:
1. universitetet
2. shteti
3. pjesërisht nga shteti
Shpenzimet individuale të pagave: Në disa sisteme universitetet nuk kanë autoritetin
për të vendosur mbi nivelet individuale të pagave të personelit të tyre, pasi ato janë të
fiksuara nga autoritetet publike. Në shumicën e vendeve, universitetet janë në gjendje për të
përcaktuar pjesërisht pagat individuale169
.
Rekrutimi i stafit.
Në vetëm 12 shtete, universitetet janë krejtësisht të lira për të rekrutuar të gjithë stafin
e tyre170
. Universitetet gjithashtu janë të lira për të zbatuar praktikat individuale të rekrutimit
të stafit, por ato duhet të veprojnë në përputhje me rregulloret kombëtare në lidhje me
kërkesat për kualifikim dhe proçedurat e rekrutimit për kategori të caktuara apo të gjithë
stafin.
iv. Autonomia akademike.
Ndonëse universitetet në të gjithë Europën janë kryesisht përgjegjëse për përcaktimin
e strategjisë së tyre institucionale, është mjaft e zakonshme që ato të përballen me kufizime të
ndryshme, të cilat shkojnë ne përputhje me strategjinë e Ministrive, planeve të detajuara të
zhvillimit, ose për shembull, kufizime në aspektin e politikës gjuhësore171
.
Universitetet në thelb janë të lira të zhvillojnë profilet e tyre akademike172
. Në vende
si: Danimarka, Finlanda, Gjermania, Irlanda dhe Spanja përgjegjësitë edukative të
institucioneve janë të përcaktuara në ligjin kombëtar, nga ministria përkatëse, ose të
negociuara midis Ministrisë dhe universitetit. Ndërsa hartimi i kurrikulave është vendosur
përgjithësisht nga vetë universitetet, prezantimi i programeve të reja zakonisht kërkon shpesh
një formë të miratimit nga Ministria përkatëse ose nga një autoritet tjetër publik dhe shpesh
është i lidhur me negociatat buxhetore173
.
169
Universitetet janë të autorizuara vetëm për të vendosur pagat e personelit të caktuar, por jo të gjithë anëtarët e
stafit. P.sh. universitetet në Austri, Francë, Gjermani, Itali, Portugali dhe Spanjë lirisht mund të vendosin për
pagat e stafit të kontraktuar ose të stafit të sapo punësuar, të cilët nuk e kanë statusin e nëpunësit civil. 170
Kryesisht vende të Europës veri-perëndimore. 171
Në Finlandë, për shembull, universitetet janë caktuar me ligj si Finlandisht-folëse, suedisht-folëse ose
dygjuhëshe. 172
Ato janë subjekt i formave të ndryshme të proçedurave të akreditimit, liçencimit apo të negocimit, në bazë të
legjislacionit të tyre kombëtar, si dhe në raste të caktuara të kërkesave të nivelit europian, si, për shembull, rasti
për programet kryesore të kualifikimeve profesionale, me të cilat përputhja është e detyrueshme. 173
Autori Thomas Estermann, shpjegon: “Ky raport thekson se ndërsa ka një marrëveshje të gjerë mes palëve të
interesuara mbi rëndësinë e autonomisë universitare, ka pasur shumë më pak sukses në transformimin nga
retorika në realitet, veçanërisht te çështjet financiare. Në qoftë se universitetet nuk janë të lira për të vepruar në
94
5.3 Fleksibilitet për të përdorur fondet publike
Në disa vende, universitetet janë duke fituar një fleksibilitet më të madh në aspektin e
menaxhimit të fondeve publike; personeli i punësuar paguhet gjithnjë e më shumë
drejtpërdrejtë nga universiteti dhe jo nga qeveria. Megjithatë, universitetet në mënyrë të qartë
kanë më pak liri për të menaxhuar shpenzimet individuale të pagës. Një numër vendesh të
raportuara përshkruajnë kufizimet, të cilat përfshijnë aftësinë për të vendosur paga të
kategorive të caktuara vetëm për personelin. Përveç kësaj, në pothuajse gjysmën e vendeve,
të gjithë ose shumica e personelit kanë statusin e nëpunësit civil, e cila është një formë më
pak elastike e punësimit.
5.4 Karakteristikat e financimit për Arsimin e Lartë në Europë
Në kuadër të financimit publik për universitetet, një raport i dhjetorit 2013174
nga
Shoqata e Universiteteve Europiane ka theksuar se karakteristikat e financimit për Arsimin e
Lartë po ndryshojnë gjerësisht jo vetëm për arsye të presionit ekonomik me të cilin po
përballen qeveritë. Çelësi për të marrë financimet e përshtatshme në këto ditë është
efikasiteti, thotë raporti. Modelet tradicionale të të ardhurave për Arsimin e Lartë po
ndryshojnë në të gjithë Europën si përgjigje e zhvillimeve shoqërore dhe ekonomike. Në
kuadrin e rritjes së konkurrencës për burimet publike, efikasiteti i financimit në sektorë të
mëdha, siç është Arsimi i Lartë në Europë, mbështetet në financimin publik. Autoritetet
publike janë të etur për të marrë sa më shumë nga paratë e investuara në universitete. Që nga
viti 2008 gjendja ekonomike në Europë është përkeqësuar dhe autoritetet presin shpesh më
shumë rezultate nga një nivel më i ulët fondesh175
. Siguruesit publikë të fondeve për Arsimin
e Lartë kanë hedhur sytë gjerësisht nga performanca dhe po shqyrtojnë mundësinë për
ristrukturim përmes shkrirjes apo krijimit të nismave të ekselencës. Ky raport është një tablo
e përkohshme e punës nga DEFINE176
, një projekt që do të zgjasë dy vjet e gjysmë deri në
pranverë të 2015-ës dhe drejtohet nga Shoqata Europiane e Universiteteve në bashkëpunim
me trupat e Arsimit të Lartë në Portugali, Britani, Finlandë, Gjermani dhe Danimarkë.
Pjesa më e madhe e sistemeve të Arsimit të Lartë tani përdorin disa lloj elementesh të
bazuar në performancë për rezultatet e tyre. Këto përfshijnë formulat dhe të ashtuquajturat
kontrata performance. Për shembull, mbi 50 për qind e financimeve të përgjithshme publike
të universiteteve vijnë nga grantet e bazuara mbi formulat të paktën në 8 sisteme të Arsimit të
Lartë europian.
Indikatorët e ndryshëm të përdorur janë numri i studentëve, për ata që fokusohen në
rezultate janë numri i të diplomuarve, ndërsa theksojmë se mësimdhënia dhe aktiviteti
interes të studentëve dhe stafit të tyre, atëherë dimensionet e tjera të autonomisë mund edhe të ekzistojnë vetëm
në teori.” 174 Ky raport nga EUA do të formojë bazën e parë të një projekti të ri dy-vjeçar për të zhvilluar një fletnotim ku
autonomia universitare do të jetë pikë referimi (në nivel kombëtar) në të gjithë Europën. Autonomia fletënotim
do të jetë një mjet i madh si në nivel kombëtar dhe në nivel institucional individual, duke shërbyer si referencë
për qeveritë kombëtare qe dëshirojnë një etapë të përparimit të tyre në reformat e qeverisjes përballë sistemeve
te tjera. Gjithashtu ajo ndihmon edhe për të rritur ndërgjegjësimin midis diferencave të universiteteve që
ekzistojnë në Europë. Shtetet e marra në analizë janë Austria, Irlanda, Belgjika, Italia, Finlanda, Letonia, Lituania, Çekia, Holanda,
Danimarka, Norvegjia, Estonia, Polonia, Portugalia, Franca, Sllovakia, Gjermania, Spanja, Greqia, Suedia,
Hungaria, Turqia, Islanda., Britania. 175
“Europe’s universities lack ‘genuine autonomy” from state control – Raport i EUA. 176
Projekti “Hartimi i Strategjive për financim efikas të Arsimit të Lartë në Europë”.
95
kërkimor janë shpesh të financuar në mënyrë të ndryshme. Në thuajse të gjithë shtetet e
analizuar, autoritetet dhe universitetet po marrin në konsideratë të ndërmarrin hapa drejt
proçeseve shkrirëse, bashkë me objektivat e tjerë, për të racionalizuar shpërndarjen e
financimeve. Këto proçese variojnë me ristrukturimin më të madh që ka nisur në Danimarkë,
Estoni, Finlandë dhe Letoni.
Autoritetet publike në BE inkurajojnë këto proçese duke vendosur skema specifike
financimi, shpesh me një fokus te ekselenca. Nismat me shkallë të gjerë veprimi si në
Gjermani dhe Francë, ku financimet shtesë janë të disponueshme për universitetet, mbeten
një përjashtim që kanë një ndikim të rëndësishëm në sistemin si i tërë. Ndërsa universitetet po
kërkojnë në mënyrë aktive për të përmirësuar efikasitetin së brendshmi duke krijuar sinergji
brenda sektorit, mbetet tabloja ligjore ajo që përcakton fuqishëm kapacitetin e implementimit
të masave të ndryshme.
Ndërkaq, universitetet kanë rolin e rëndësishëm në financimin e fushës së efiçiencës
dhe duhet të jenë proaktive në adresimin e kësaj sfide për të kontribuar në formësimin e kësaj
agjende.
5.5 Kriza financiare e institucioneve të Arsimit të Lartë
Kriza financiare të Arsimit të Lartë shpjegohet nga disa faktorë. Së pari është kostoja e saj
në rritje. Në tri dekadat e fundit, kanë ndodhur disa ndryshime në Arsimin e Lartë, të cilat
kanë rritur domosdoshmërinë për financim:
1. Rritja e numrit të studentëve që hyjnë në Arsimin e Lartë.
Në disa vende evropiane, numri i studentëve të Arsimit të Lartë është rritur dhjetëfish prej
vitit 1960 në 1990, si dhe normat e pjesëmarrjes në Arsimin e Lartë po arrijnë shifrën rreth 30
përqind të grupit përkatës të rinjve në shumë vende të Europës perëndimore dhe rreth gjysma
e kësaj shifre në disa vende të Europës Lindore177
.
2. Mungesa e diferencimit të fortë në qëllimet dhe strukturat e Arsimit të Lartë në
institucionet e disa vendeve evropiane.
Modeli humboldtian e universitetit178
është promovuar në shumë vende evropiane.
Proçeset e fundit të diversifikimit duhet të kishin ulur koston e Arsimit të Lartë, por shumë
sektorë të Arsimit të Lartë, që fillimisht fokusohen në programe të shkurtra, kanë evoluar
kërkesat për më shumë fonde kërkimore179
. Efekti negativ i këtij proçesi është rritja e kostos
dhe prania e joefikasitetit për të gjithë sistemin e Arsimit të Lartë në shumë vende.
3. Shqetësimi në rritje në lidhje me sasinë dhe cilësinë e shërbimeve që universitetet
ofrojnë.
Në shumicën e vendeve, universitetet janë të përfshirë në proçeset e rritjes dhe
përmirësimit në lidhje me shërbimet e ofruara për studentët dhe për komunitetin në
përgjithësi.
4. Rritjet në koston e Arsimit të Lartë.
177
OECD, 1996. 178
Ky model është promovuar si sistemi i vetëm me të cilin transmetohet njohuri, si edhe për të prodhuar njerëz
shumë të aftë. 179
Lenschow, 1991.
96
Arsimi i Lartë kërkon një punë intensive në aspektin e personelit me kualifikim të
lartë. Pagat e punonjësve në universitete duhet të jenë konkurruese krahasuar me pagat e
atyre me të njëjtin nivel arsimor dhe aftësish që punojnë në sektorë të tjerë. Në sektorin
konkurrues të ekonomisë, ndryshimet teknologjike janë duke u bërë pjesë e sistemit në
mënyrë progresive. Si pasojë, produktivitetit dhe pagat rriten për një numër më të madh
punonjësish të kualifikuar. Megjithatë, sistemi i prodhimit në Arsimin e Lartë përdor të
njëjtën bazë teknologjike si ajo që është përdorur shekuj më parë180
. Produktiviteti i sistemit
nuk përmirësohet ndjeshëm, por kostot, dhe veçanërisht pagat, rriten me të njëjtin ritëm si në
sektorët e tjerë produktiv181
.
Arsyeja e dytë për krizën financiare të Arsimit të Lartë është kriza e përgjithshme që
mund të ketë shteti si pasojë e konkurrencës së fortë për fonde publike nga ndryshmet e
shërbimeve sociale në shtetet moderne. Qeveritë europiane janë nën presione të mëdha nga
sektorë të tjerë, të cilat janë zgjeruar jashtëzakonisht shumë në vitet e fundit. Reduktimi i
shpenzimeve publike dhe balancimi i buxheteve janë prioritete në shumicën e vendeve
evropiane, veçanërisht për ato të Bashkimit Europian.
Së fundi, një tjetër shkak për krizën financiare lidhet me ndryshimet e Arsimit të Lartë
në shtetet moderne. Një mision themelor i universiteteve në dy shekujt e fundit ishte ai i
përgatitjes së një elite të aftë për të drejtuar shtetin182
.
Shteti ishte i gatshëm për të financuar Arsimin e Lartë për shkak se universitetet kanë
qenë në thelb në shërbim të shtetit për të përmbushur nevojën e tij për rekrutim të një stafi të
kualifikuar për shërbimin publik. Për më tepër, madhësia dhe si pasojë kostoja e sistemit të
Arsimit të Lartë ka qenë relativisht e parëndësishme dhe nuk përfaqësonte një barrë të madhe
për buxhetin publik183
.
Zgjerimi i Arsimit të Lartë që u zhvillua në tre dekadat e fundit në vendet europiane
ka ndryshuar rolin kryesor të universiteteve, duke i transformuar ato në institucionet që janë
më të fokusuara në shërbim të nevojave të sistemit produktiv dhe të shoqërisë në përgjithësi.
Sot, vihet re se shteti është më i gatshëm për të financuar Arsimin e Lartë184
.
Rritja ekonomike dhe konkurrenca, bazuar në përparimin e njohurive të reja, është një
sfidë serioze për Europën. Kështu, investimi i tanishëm në Arsimin e Lartë mund të mos jetë i
mjaftueshëm për të mbështetur një sektor që është një faktor kyç për zhvillimin e ardhshëm
në Europë185
. Për të zgjidhur këtë kontradiktë, pra, atë të nevojës për një arsim të lartë të
mirëfinancuar dhe nga ana tjetër paaftësia e shtetit për të mbuluar të gjithë faturën financiare,
shumica e ekspertëve rekomandojnë rritjen e financimeve private të Arsimit të Lartë.
5.6 Vështrim në disa vende europiane
Perëndimi ofron një model të vetin të formuar prej vitesh. Krahas shumë
universiteteve të njohura disaqindravjeçare që i administron dhe financon sektori publik, të
pranishëm janë edhe një sërë universitetesh apo shkollash të larta, të profileve të ndryshme,
që përbëjnë sektorin privat në Arsimin e Lartë.
180
Leksione e kështu me rradhë. 181
Levin, 1991. 182
Ky mision u theksua në veçanti në vendet evropiane që kanë miratuar të ashtuquajturin modelin universitar të
Napoleonit. 183
Roberts, Milgrom “Financial Autonomy in Higher Education Institutions”, 1992, faqe 26. 184
Mora, José-Ginés “Equity in Financing and Access to Higher Education”, Higher Education in Europe, Vol.
XXII, No. 2, 1997. 185
Lenschow, 1991.
97
Në sistemin europian mbizotëron sistemi shtetëror, ndërkohë që universitetet private
janë me qindra, më të vogla, me profile të ngushta, që formojnë specialistë të lartë, zakonisht
të profilit teknik, praktik, profesional, konkret. Universitetet private ushtrojnë aktivitetin e
tyre me logjika dhe me mundësi të tjera, disi të ndryshme, nga ato të shkollave të larta
publike. Ato funksionojnë brenda tregjeve efiçentë, të cilat u përgjigjen shpejt kërkesave e
zhvillimeve të fundit të ekonomisë moderne të globalizimit. Kërkesat priren gjithnjë e më
shumë drejt specializimit dhe krijimi i specialistëve është nevoja e sotme e tregjeve botërore.
Në terma të efiçencës teknike, ka një përshtypje në rritje mes europianëve se sistemi
aktual i Arsimit të Lartë, nuk është i organizuar në mënyrë efiçente. Komisioni Gjerman i
Ekspertëve Ekonomike konfirmon se sistemi aktual i Arsimit të Lartë, tradicionalisht nën
kontrollin shtetëror në shumë vende të Europës, dëshmon për inefiçencë të lartë. Si rrjedhojë,
ata sugjerojnë se efiçenca në Arsimin e Lartë duhet rritur përmes nxitjes së konkurrencës, që
siguron disiplinë të tregut.
Në Gjermani p.sh u propozuan reforma me bazë tregun, të cilat do të organizonin
Arsimin e Lartë në ambjent konkurrues, do të lejonin universitetet dhe kolegjet të çliroheshin
nga ndërhyrjet burokratike dhe do të motivonin aktorët për performancë të lartë dhe cilësore,
krahas të tjerave edhe nga lidhja e performancës me pagesën. Në vend që të vazhdohet të
mbahet administrimi i institucioneve universitare nën përgjegjësinë vetëm të shtetit, duket se
sistemi i lartë arsimor europian do të fitonte shumë më tepër në terma të efiçencës, nëpërmjet
privatizimit.
Si pjesë e reformave me bazë tregun, mbledhja e tarifës së shkollimit nga studentët,
do të stimulonte studentët për të studiuar me shumë. Nëse përfituesit nga Arsimi i Lartë do të
shtonin edhe më tepër në financimin e edukimit të tyre, kjo jo vetëm do të nxiste efiçencën në
menaxhim të kohës së tyre, por edhe në drejtim të rritjes së efiçencës së përdorimit të
burimeve nga siguruesit e Arsimit të Lartë.
Në perspektivën europiane, tregu i brendshëm dhe lëvizja e studentëve ndihmon në
krijimin e një konkurrence funksionale në Arsimin e Lartë, sidomos për vende të vogla, aty
ku nuk mund të zhvillohet konkurrencë efektive. Për ketë qëllim, nevojitet koordinim i
politikave të Arsimit të Lartë mes vendeve europianë për të siguruar një analizë reale të kosto
/ përfitimeve. Ky koordinim duhet të realizohet gjithnjë në frymën e konkurrencës së drejtë
dhe krijimit të mundësive të barabarta186
.
Përsa i përket vendeve të BE mund të dallojmë 3 modele të sistemit të lartë arsimor:
a-Modeli kontinental
I krijuar së pari në Europën kontinentale. Pothuajse të gjitha universitetet e ndërtuara
sipas këtij modeli janë publike dhe financohen nga buxheti i shtetit (kombëtar apo federal),
ose provincial. Shumica e këtyre universiteteve drejtohen nga një Rektor. Senati i një
universiteti të tillë, i përbërë nga anëtarë të stafit akademik, ka një peshë më të madhe në
drejtimin e universitetit sesa senatet e universiteteve amerikane. Në vendet që aplikojnë këtë
model, është qeveria ajo që përcakton buxhetin për çdo universitet dhe fare pak përpjekje
bëhen për të gjeneruar fonde apo donacione bamirëse për sektorin e arsimit.
Për shkak të parimeve të shtetit të mirëqenies, në këto vende studentëve u kërkohet të
paguajnë fare pak apo aspak për studimet e tyre të larta, çka do të thotë se mundësitë për të
financuar sistemin e Arsimit të Lartë përmes të ardhurave nga regjistrimet e studentëve janë
186
Romo de la Rosa, A. “Institutional Autonomy and Academic Freedom: A perspective from the American
Continent”, Higher Education Policy, 2007, Vol. 20, faqe 275-288.
98
tepër minimale. Përveç kësaj, në shumë universitete europiane theksi vihet jo në
konkurrencën, por në trajtimin e barabartë, gjë që ka çuar në politika të pranimeve falas të një
numri shumë të madh studentësh në një institucion të vetëm (më shumë se 100,000 studentë
në Universitetin La Sapienza të Romës; 70,000 studentë në Universitetin e Vienës) si edhe në
një rënie të ndjeshme të kushteve dhe të standardeve të mësimdhënies. Në vendet e Europës
kontinentale kërkimi i kualifikuar shkencor realizohet kryesisht jashtë universiteteve, në
qendra dhe institute kërkimore kombëtare, si për shembull, Centre National de la Recherche
Scientifique në Francë, apo Instituti Max Planck në Gjermani, të cilat edhe pse në më të
shumtën e rasteve “ushqehen” nga sistemi universitar, nuk i japin këtij të fundit thuajse asgjë
në shkëmbim. Edhe pse vitet e fundit kanë filluar të krijohen universitete private (siç është,
për shembull, Universiteti Zeppelin, në Gjermani), ata janë, përgjithësisht, të vegjël dhe të
marxhinalizuar në sistemin e Arsimit të Lartë.
b-Modeli francez
Ky model mund të thuhet se është i ngjashëm me modelin kontinental. Sidoqoftë, në
Francë, krahas me sistemin e universiteteve publike, shteti ka krijuar, që nga shekulli i 18-të,
një sistem paralel të “shkollave të mëdha” (grandes écoles), në të cilat tradicionalisht është
përgatitur elita ekonomike dhe politike franceze. Kjo elitë duket se është, në parim,
meritokratike dhe pranimi në këto shkolla bëhet në bazë të konkurimit. Megjithatë, aksesi në
këto shkolla nuk është i njëjtë për të gjithë (çka do të thotë se ky sistem nuk është i hapur për
këdo) dhe elita franceze, në tërësi, vazhdon të riprodhojë vetveten. Grandes écoles
financohen përgjithësisht nga shteti. Cilësia e tyre më e lartë, krahas lehtësive që krijon për to
CNRS-ja187
dhe disa institucione të tjera kërkimore të klasit të parë, kanë bërë që elita
shkencore dhe intelektuale franceze të ruajë prestigjin e saj edhe në kushtet e një rënieje të
ndjeshme të sistemit të universiteteve publike në këtë vend.
c-Modeli britanik
Ky model dallon si nga modeli amerikan, ashtu edhe nga ai europian, pasi
universitetet angleze nuk janë ekzaktësisht as institucione shtetërore, as private. Ato janë
institucione publike, të cilat mbështeten dhe subvencionohen nga qeveria, por nuk financohen
krejtësisht prej saj. Financimi i tyre bëhet nga British Exchequer, një agjenci e veçantë
qeveritare (e krijuar qysh në shekullin e 12-të nga Mbreti Henri I), përmes një proçesi, i cili
ruan një barrierë midis universiteteve dhe qeverisë, duke u dhënë universiteteve britanike më
shumë autonomi nga ajo që gëzojnë universitetet publike në Europë.
Pavarësisht nga kjo, sistemi universitar në Britani, siç pohon Timothy Garton Hash në
një ese botuar në gazetën MAPO, ka problemet e veta. Gjatë dekadave të fundit, sidomos
duke filluar nga qeveria e Kryeministres Margaret Thatcher, të gjitha qeveritë britanike i kanë
shkurtuar buxhetet për universitetet e vendit dhe kanë bërë ndryshime masive në sistemin
tradicional britanik të Arsimit të Lartë, i cili për një kohë shumë të gjatë kishte funksionuar
shumë mirë, veçanërisht për elitën e këtij vendi.
Një politikë esencialisht populiste e ndjekur nga konservatorët anglezë në vitet 1980
çoi në konvertimin e një numri të madh shkollash politeknike në universitete, gjë që përveçse
rriti numrin e studentëve me diploma universitare, çoi pashmangësisht, nga njëra anë në
rënien e standardeve dhe të prestigjit të universiteteve britanike në përgjithësi dhe, nga ana
187
Centre National de la Recherche Scientifique- Qendra Kombëtare e Kërkimit Shkencor në Francë.
99
tjetër, në thellimin e hendekut midis universiteteve kërkimore angleze më të mira dhe një
grupi universitetesh të klasit të dytë, pothuaj njëlloj siç ka ndodhur në Francë.
5.6.1 Autonomia financiare në Finlandë
Në Finlandë, statusi ligjor i universiteteve ka ndryshuar në Janar të vitit 2010.
Universitetet sipas ligjit publik tani kanë fituar statusin e korporatave ndërsa dy universitete
kanë statusin e fondacioneve sipas ligjit privat. Në të njëjtën kohë, struktura qeverisëse e
universiteteve ka ndryshuar në një sistem të dyfishtë. Anëtarët e jashtëm më parë ishin të
kufizuar në një ose dy senate institucional. Tani, të paktën 40% e anëtarëve të bordit të një
universiteti publik duhet të jenë të jashtëm. Anëtarët zgjidhen nga senati universitar, i cili
mund të vendosë për të përfshirë një shumicë të anëtarëve të jashtëm në bord. Përpos këtyre
ndryshimeve, problematika qëndron në mënyrën e financimit të institucioneve të Arsimit të
Lartë.
Një element i rëndësishëm në kategorinë e zhvilluar nga Ashby dhe Anderson rreth
autonomisë financiare të institucioneve të Arsimit të Lartë në Finlandë, fokusohet në
lirinë për të vendosur se si do të ndahen të ardhurat që vijnë nga burimet publike dhe private.
Kjo qasje merr në konsideratë alokimet e burimeve monetare ku autoriteti buxhetor është i
shumë i afërt. Megjithatë, çështje që duhet të merret në diskutim është nëse autoriteti
përgjegjës për të caktuar burimet monetare merr në konsideratë të gjitha elementët relevante
të autonomisë financiare të një institucioni të Arsimit të Lartë. Një element i rëndësishëm në
autonominë financiare është edhe autoriteti për të rritur fondet publike dhe fondet private.
Të dy autoritetet për ngritjen dhe përdorimin e burimeve monetare janë
vendimtare në autonominë financiare. Këto konsiderata kufizojnë çështjet financiare të
burimeve monetare. Për më tepër, ata nuk analizojnë tiparet e një njësie ekonomike që ka
lirinë për të përdorur këto burime. Megjithatë, Frazer (1997)188
, theksoi se duke pasur
parasysh autonominë, secili duhet të marrë gjithmonë në konsideratë karakteristikat e
institucionit.
Autonomia financiare në Finlandë është studiuar duke analizuar se si mund të arrihet
ajo nëpërmjet dy faktorëve:
1. Njësia e analizës tregon se cila autonomi financiare është nën shqyrtim189
. Kjo pikëpamje
është e shqetësuar nga përmbajtja materiale e autonomisë financiare.
2. Mekanizmat e organizimit ose kufizimit të autonomisë financiare janë instrumenta që
lidhen me një njësi ekonomike dhe me faktin nëse përdorimi i autonomisë financiare është
bërë i mundur ose kufizohet.
Aspektet e autonomisë financiare në Finlandë përfshinë të drejtën e institucioneve të
Arsimit të Lartë për të pasur dhe gëzuar ndërtesat e tyre, për të rekrutuar stafin e tyre dhe të
drejtën për të mbledhur e përdorur fonde. Po kështu, këto institucione kanë lirinë për të
përcaktuar nivelin e pagesave të shkollimit, të marrin dhe të shpenzojnë fondet nga sektori
privat.
Çështjet financiare veçanërisht të lidhura me burimet e një shkollë të lartë të tilla kanë
të bëjnë me ngritjen e fondeve, alokimin dhe përdorimin e burimeve monetare dhe
jomonetare190
. Burimet e specifikuara mund të grupohen në dy mënyra:
188
Williams, G. & Kitaev, “Overview of National Policy Contexts for Entrepreneurialism in Higher Education
Institutions“. Higher Education Management and Policy, 2005, faqe 125. 189
Te autonomia financiare duhen parë aspektet apo veprimet që do të ndiqen në kuadër të autonomisë
financiare.
100
A) Burimet monetare: fondet qeveritare të buxhetit, fondet e jashtme ose fonde
nga sektori privat, fonde nga burime të ndryshme, fondet e marra hua, fondet
nga aktivitetet që sjellin të ardhura, pagesat e shkollimit dhe fitimet vjetore
B) Burimet jomonetare: stafi, postimet, struktura akademike, numrat e
studentëve, ndërtesat, reputacionin, statusi.
Nuk ka përkufizime të qarta teorike apo empirike rreth çështjeve financiare, por më së
shumti “autonomia” përkufizohet si kapaciteti për të marrë vendime financiare në mënyrë të
pavarur nga qeveria ose agjenci të tjera të financimit dhe veçanërisht aftësinë për të
gjeneruar burimet e financimit publik dhe të ndajë ato fonde në mënyrë të pavarur191
.
Nga ana tjetër, Rothblatt thekson se pushteti për vendimmarrje të pavarur mbi
përdorimin e fondeve qeveritare kontribuon në autonominë financiare, përveç fuqisë së
institucioneve më të larta për të ngritur fonde nga burime të tjera. Të dy, Sheehan192
dhe
Rothblatt193
e lidhin autonominë financiare vetëm me burimet monetare194
.
Po kështu, Cazenave (1992) e sheh autonominë financiare të institucioneve të Arsimit
të Lartë si njësi me burime monetare dhe jomonetare - fondet publike, stafit, postimet dhe
ndërtesat. McDaniel195
(1996) i mat aspektet financiare si autoriteti për të marrë hua para në
tregun e kapitalit, liri për të përcaktuar plotësisht aktivitetet institucionale në lidhje me
mësimdhënien, kontratat e kërkimit dhe autoritetin për të mbajtur fitime196
.
Tabela e mëposhtme197
tregon se si autonomia financiare është lejuar apo ndoshta
kufizuar. Këto janë kushtet për autonominë, që do të përdoren ose mund të përdoren
gjithashtu për të kufizuar autonominë. Nga tabela mund të rrjedhin mekanizmat e
mëposhtme, që kategorizohen në tri grupe:
Autori Njësia e
analizave
Vështrim mbi autonominë: aspekte të
autonomisë financiare
Mekanizmat e
organizimit/kufizimi i
autonomisë financiare
Cazenave
(1992)
Sistemi i
Arsimit të
Lartë
Autoriteti në:
Mirëmbajtja e ndërtesës Kapaciteti ligjor. Statusi
ligjor i universiteteve
Rekrutimi i vendeve të
stafit
Qeveria. Përbërja e
organit qeverisës,
zgjedhja e presidentit
Caktimi dhe përdorimi
i fondeve
Financat.
Buxheti.
Proçesi i përpilimit të
buxhetit
190
Humane ose fizike. 191
Teoria e Sheehan, 1997. 192
Sheehan i konsideron aspektet financiare si vendime financiare dhe burime të financimit publik. 193
Aspektet financiare janë identifikuar si fonde të qeverisë dhe burime të tjera të financimit. 194
Qasja e tyre për autonomi financiare është e ngjashme me Frazer (1997), i cili e sheh autoritetin për çështjet
financiare si një jetë element të autonomisë institucionale. 195
E përdori autonominë financiare me autonominë institucionale, në lidhje me pjesën e financave në studimin e
tij. 196
Ose transferimin e tyre për qeverinë. 197
Mekanizmat e organizimit / kufizimit të autonomisë financiare.
101
Jongbloe
d (2000)
Institucion
i Arsimit
të Lartë
Liria e
autoritetit në:
Vendosja e nivelit të
taksave te shkollës,
blerja (të ardhurat e
përgjithshme nga
aktivitetet) dhe fondet e
shpenzuara nga sektori
privat
Kapaciteti ligjor.
Transferimi pronave dhe
infrastrukturës nga shteti
te institucionet
Qeveria. Decentralizimi i
vendimeve mbi
punësimin dhe stafin
universitar
Financat.
Blerjet e menjëhershme
(jo me këste)
McDaniel
(1996)
Sistemi i
Arsimit të
Lartë
Autoriteti në
lirinë:
Marrja borxh ne tregun
kapital, përcaktimi i
tërë aktiviteteve
institucionale në lidhje
me mësimdhënien
komerciale dhe
kontratat e kërkimit
shkencor që krijojnë
fitime
Financat.
Forma e fondeve nga
buxheti i qeverisë.
Forma e burimeve të
tjera. Ndarja e buxhetit
për investime nga ai
operacional
Ordorika
(2003)
Sistemi i
Arsimit të
Lartë
Jo
e specifikuar
Shpërndarja e fondeve
nga burimet e taksave
të shkollimit
Financat.
Përcaktimi se kush
paguan, niveli i fondeve
dhe kriteret e financimit
Rothblatt
(2002)
Sistemi i
Arsimit të
Lartë
Vendimarrja
e pavarur.
Fuqia në:
Vendosjen dhe rritjen e
fondeve
Financat.
Fondet e qeverisë dhe
fondet nga burime të
tjera
Sheehan
(1997)
Jo e
analizuar
Kapaciteti
dhe aftësia e
pavarësisë
Fondet e caktuara nga
qeveria, marrja e
vendimeve financiare
dhe shpërndarja e
burimeve publike
Jo e specifikuar
Tabela 8. Struktura për analizimin e autonomisë financiare.
A) Status ligjor
Statusi ligjor ofron mundësi ose kushte kufizuese për një institucion për të vepruar si
një person ligjor në emër të vet. Statusi ligjor i personit juridik është një instrument ligjor për
të krijuar një entitet ligjor të pavarur e të veçantë198
. Pa statusin e personit juridik, një entitet
ekonomik nuk ka kapacitet ligjor. Më saktësisht, statusi ligjor i personit juridik ofron
elementin bazë për të qenë një ent i veçantë dhe i pavarur ligjor199
. Në këtë perspektivë, një
198
Në Britani, para reformës së vitit 1992 për Arsimin e Lartë, që ndryshoi universitetet, është argumentuar se
në qoftë se universitetet politeknike do të jenë të regjistruar si kompani të vogla apo organizata bamirëse, ato do
të jenë ligjërisht përgjegjëse për të ardhurat dhe shpenzimet e tyre. 199
Pavarësi pasurore, do të thotë që institucionet e Arsimit të Lartë të kenë mjete të caktuara monetare që janë të
domosdoshme për realizimin e veprimtarisë së tyre.
102
njësi ekonomike dhe kufijtë e saj, po kështu edhe veprimet ndaj personave të tjerë janë të
rëndësishme.
Një ent ligjor i pavarur ka autoritet për të lidhur kontrata të detyrueshme, për të
kërkuar zbatimin e kontratës në gjykatë, dhe për ta bërë këtë në emër të organizatës dhe të
dallueshme nga individët e tjerë, anëtarë të një organizate200
.
B) Qeverisja e brendshme
Qeverisja e brendshme në nivel institucioni siguron strukturat e vendimmarrjes lidhur
me financat dhe operacionet e institucionit. Një organ qeverisës emërohet për një njësi të
caktuar dhe organi drejtues është përgjegjës për çështjet e specifikuara për të qeverisur.
C) Financa
Financat merren me menaxhimin dhe planifikimin e çështjeve financiare të njësisë
ekonomike. Nga pikëpamja e një entiteti ekonomik të pavarur çështjet financiare janë të
rëndësishme pasi lidhen me pasjen e buxhetit të vet, të hyrat dhe shpenzimet, kapitalin dhe
menaxhimin e vet financiar.
Menaxhimi financiar përfshin, ndër të tjera, planifikimin financiar, proçeset
buxhetore, kontrollin financiar të të ardhurave dhe shpenzimeve, marrëveshjet e kontabilitetit
dhe menaxhimit të aktiveve.
Autonomia financiare e institucioneve të Arsimit të Lartë në Finlandë shihet në dy
drejtime. Së pari, autonomia financiare në blerjen dhe shpërndarjen e burimeve monetare201
dhe së dyti, në blerjen dhe shpërndarjen e burimeve monetare dhe burimeve jomonetare.
Analizat në të cilat përqendrohet autonomia financiare rreth lirisë për të rritur dhe / ose
përdorur fondet janë vendimtare. Në arsim, siç është rasti në Arsimin e Lartë, burimet tipike
janë ato financiare, njerëzore dhe burimeve materiale202
.
5.6.2 Sistemi i financimit të edukimit në Danimarkë
Në shumicën e vendeve perëndimore, kornizat për kërkime shkencore janë sfiduar në
vitet e fundit, si nga burimet e kufizuara publike për universitetet dhe nga strukturat e reja për
shpërndarjen e burimeve në bazë të konkursit për fondet e jashtme të kërkimeve shtetërore,
fondacionet e ndryshme strategjike kërkimore dhe agjencitë e financimit të BE. Rritja e rolit
të burimeve të financimit të jashtëm nënvizon nevojën për strategji të reja për krijimin e
hapësirave për kërkime në universitete.
Në sistemin europian të Arsimit të Lartë që nga viti 1994 vepron ENIC203
, si organ i
Këshillit të Europës, anëtarë të së cilës janë NARIC204
në çdo vend të veçantë. Qendrat
NARIC janë formuar prej ministrive të arsimit në çdo vend, por statusi dhe objekti i punës së
tyre mund të jetë i ndryshëm nga një vend në tjetrin. Në vendet ku universitetet kanë një
autonomi të fortë, vendimi për njohjen e kualifikimeve dhe periudhës së studimeve për
arsimimin e fituar jashtë shtetit merret prej tyre. Në këto raste NARIC nuk marrin vendim,
por ofrojnë informacion dhe këshilla për të gjithë të interesuarit.
200
Milgrom & Roberts , “Financial Autonomy in Higher Education Institutions”, 1992, faqe 20. 201
Wasser, H. “Redefining Autonomy of Universities. Higher Education Policy”, faqe15. 202
Whitford, A.B “Decentralization and political control of the bureaucracy”, Journal of Theoretical Politics,
2002, faqe 167. 203
Europian Network of Information Centre. 204
National Academic Recognition Information Centre.
103
Rrjeti NARIC është i lidhur me rrjetin informativ të Arsimit të Lartë në Europë
(EURIDICE) i cili përkrahet nga Bashkimi Europian. Rrjeti NARIC kooperon edhe me
Rrjetin Europian të Sigurimit të Cilësisë në Arsimin e Lartë (ENQA) i krijuar më 1999.
Në të gjitha vendet, Naric kryejnë këto funksione :
- japin informacion për Arsimin e Lartë.
- përfaqësojnë shtetin në bashkimin Europian, Këshillin e Europës dhe UNESCO.
- japin vlerësime krahasuese për Arsimin e Lartë të huaj.
- publikojnë informacione, broshura, shërbime në internet.
- japin informacion për mundësitë e studimit dhe punësimit.
Rasti tipik i modelit të Arsimit të Lartë në Danimarkë, veçanërisht në fushën e
kërkimit shkencor është Shkolla e Biznesit të Kopenhagen-it.
Mësimi në tregun e brendshëm në CBS (Copenhagen Business School)205
bëhet pjesë
e përpjekjeve për të krijuar grupe kërkimore, dhe kërkime të financuara nga jashtë. Kjo
mënyrë krijon një bazë për formimin e grupeve të kërkuesve të rinj, të cilët mund të
zhvillojnë programe të reja mësimore.
Financimi i jashtëm për departamentet e universiteteve është një dimension shumë i
rëndësishëm për të patur pushtet dhe që të gjitha departamentet përdorin aftësitë dhe kriteret
e tyre për të thithur burime.
Bazuar në Studimin kërkimor në Shkollën e Biznesit të Kopenhagenit, tregohet qartë
nevoja për cilësi të veçanta për udhëheqje kërkimore, të tilla si:
• Cilësitë personale (kapitalit shkencor) në mënyrë që të krijohet respekti dhe të formulohen
programet e kërkimit.
• Aftësia për një ndërmjetësim midis rrjeteve në mësimdhënie dhe kërkime, duke u kushtuar
më tepër rëndësi atyre jashtë vendit, për të krijuar aleanca për financim.
• Të jetë në gjendje të përdorin kontaktet e jashtme dhe shpërndarjen e kërkimit për qasje në
kërkime të mëtejshme.
• Të jetë në gjendje të përdorin rregullat dhe të negociojë në burokracinë dhe zhvillimin e
hapjes organizative në mënyrë krijuese.
• Për të krijuar një ambient të menaxhimit të vet në një grup kërkimi kolektiv të organizuar
për të mobilizuar kërkuesit e rinj për të marrë iniciativat e tyre.
Me fjalë të tjera, udhëheqja sipërmarrëse në kërkime si një lloj i menaxhimit të
njohurive dhe mospërshtatja në strukturat ekzistuese dhe burimeve është ajo që karakterizon
mjedisin e ri të universitetit. Kjo është një mundësi për të krijuar mundësi të reja në
institucionet, ku hapësira për kërkim shkencor është shtrydhur gjithnjë.
205
CBS-Copenhagen Business School (Shkolla e Biznesit në Kopenhagen), është themeluar në vitin 1917, së
pari si një institucion privat nga Shoqata Daneze për avancime në edukimin e biznesit. Në vitin 1965 CBS u
integrua në sitemin e edukimit të lartë dhe arriti që të jetë institucion vetëqeverisës. CBS është një nga shkollat e
biznesit më të mëdha dhe më të mira në Europën veriore, përqendruar kryesisht në hulumtim.
104
Grafiku 5. Historiku në vite i grupit CBS (Copenhagen Business School).
5.6.3 Gjermania
E kaluara e Arsimit të Lartë gjerman është karakterizuar nga një dallim i qartë
ndërmjet universiteteve dhe institucioneve të specializuara të inxhinierisë, mjekësisë,
ekonomisë, si dhe kolegjeve të ndryshme dhe shkollave profesionale. Megjithatë, duke filluar
nga viti 1960, kolegje të specializuara kanë arritur statusin e universitetit. Termi i ri është
menduar për të siguruar më shumë transparencë për studentët e huaj të interesuar për studime
në Gjermani.
Arsimi i Lartë gjerman është kryesisht publik206
. Disa shtete, ose Länder, janë
përpjekur për të krijuar forma të tjera ligjore për universitetet, p.sh., universitetet publike në
bazë të ligjit të ri të shtetit mund të kenë mundësinë për t’u shndërruar në fondacione.
Buxheti themelor i universitetit vjen nga shtetet, megjithatë, institucioneve të Arsimit të Lartë
u garantohet e drejta kushtetuese për vetëqeverisje. Ministria e arsimit apo ministritë e
Arsimit të Lartë të Landeve individuale udhëheqin institucionet e Arsimit të Lartë. Për shkak
të kësaj politike federale ndaj Arsimit të Lartë, ka një shumëllojshmëri të gjerë të rregullave,
megjithatë, tendenca është qartazi drejt një rritje të autonomisë së tyre. Në vitin 2005,
qeveritë federale dhe shtetërore implementuan një iniciativë, Nismën e Ekselencës, për të
krijuar një sektor elite të universiteteve kërkimore që do të forcojnë shkencën dhe kërkimin
në Gjermani, dhe për të përmirësuar aftësinë e saj konkurruese. Nisma siguron fonde shtesë të
rëndësishme për krijimin e shkollave pasuniversitare dhe grupimeve të ekselencës, si dhe
promovimin e universiteteve të ekselencës. Ndërkaq, secila prej shkollave pasuniversitare do
të marrë 1 milion euro çdo vit dhe secili grup i ekselencës do të marrë 6.5 milion euro në
vit207
.
206
Universitetet publike janë të përcaktuara në Gjermani si , “korporata” , sipas të drejtës publike, ku profesorët
janë nëpunës civil dhe pranimi i studentëve është i rregulluar nga ligji kombëtar. 207
Harding, L. “German states end era of free study”, Education Guardian, 27 Janar 2007.
http://education.guardian.co.uk/print/
105
Sipas Kushtetutës Gjermane sistemi i Arsimit të Lartë në Gjermani është në parim, një
çështje ku shtetet federale (Länder) janë përgjegjëse për autonomi. Për shkak të ashtuquajturit
parimi i sovranitetit të shtetit në çështjet kulturore, pozita ligjore e institucioneve të Arsimit
të Lartë, financimi i tyre, si dhe instrumentet e qeverisjes dhe menaxhimit janë të rregulluara
me aktet përkatëse të Arsimit të Lartë të landeve. Universitetet janë inkorporuar në
administratën shtetërore si korporata publike, e kjo sjell problematikë në buxhet, në çështje
ekonomike dhe atyre të stafit. Buxhetet e tyre vjetore janë pjesë e buxheteve të länder, të cilat
janë miratuar nga parlamentet respektive të landeve208
.
Pjesa më e madhe e financimit për Arsimin e Lartë është siguruar nga fondet publike.
Përderisa institucionet e Arsimit të Lartë janë institucione publike të landeve, shpenzimet e
tyre për hulumtim dhe mësimdhënie (paga, materiale dhe shpenzimet operative) financohen
kryesisht nëpërmjet buxheteve të landeve209
. Shpenzimet për investime më të mëdha, të tilla
si ndërtesat dhe pajisjet shkencore janë ndarë deri më tani mes qeverisë dhe landeve në masën
pesëdhjetë për qind, si pjesë e detyrës së përbashkët për të ndërtuar Arsimin e Lartë. Kohët e
fundit, një reformë e debatuar gjatë, është ajo e miratuar nga parlamenti me qëllim që të ndajë
kompetencat mes qeverisë dhe landeve. Si rezultat, këto të fundit nuk do të marrin në të
ardhmen fonde për investime të mëdha nga Qeveria Federale.
Menaxhimi i ri publik i Arsimit të Lartë gjerman ka në fokus një model të qeverisjes,
që siguron autonomi në nivel të decentralizuar, por siguron në të njëjtën kohë që objektivat
qendrore të arrihen me anë të instrumenteve konkurruese të biznesit210
. Duke pasur në
konsideratë faktin se Gjermania është një shtet federal dhe se shtetet (Länder) janë
përgjegjëse për financimin e Arsimit të Lartë, studimi kombëtar për Gjermaninë duhet të
bazohet në sistemet individuale të Arsimit të Lartë të landeve211
.
Ndërmjet qeverisë e universiteteve gjermane janë lidhur marrëveshje që shërbejnë si
grante për planifikimin e sigurisë për kohën e periudhës së zgjedhjeve, ndërsa universitetet
angazhohen për shkurtime financiare në një masë më të madhe apo më të vogël, në disa lande
këto fonde janë duke u investuar në sektorin e Arsimit të Lartë për qëllime strategjike.
Planifikimi i sigurisë është vlerësuar shumë nga universitetet në kohën kur fondet publike
janë reduktuar ndjeshëm. Duke globalizuar buxhetet universitare dhe duke i bërë ato më
fleksibël, landet delegojnë përgjegjësi në çështjet financiare ndaj institucioneve. Përveç kësaj,
një numër i madh i kompetencave për sa i përket stafit si emërime, ekzaminime dhe
menaxhimi i brendshëm u janë caktuar universiteteve212
.
Disa universitete tashmë kanë përvoja pozitive me marrëveshjet e lidhura nga bordi i
universitetit dhe fakulteteve. Për shkak se autonomia financiare dhe planifikimi i sigurisë
rezulton në kërkesat e larta për përgjegjësi dhe transparencë, universitetet kanë përcaktuar
vetë se cila do të jetë tarifa e studimit. Përveç kësaj, po zhvillohen sistemet e standardizuara
të raportimit ndërkohë që parlamentet kanë për detyrë të sigurojnë një kornizë legjislative.
Burimi kryesor i financimit të institucioneve të Arsimit të Lartë mbetet financimi nga
fondet publike, ndaj shteti është gjithashtu përgjegjës që financat të përdoren në mënyrë të
208
BMBF “Grund-und Strukturdaten/Basic and Structural Data: 1999/2000”, në B. Kehm’s book Higher
Education Germany, Wittenberg & the UNESCO European Center for Higher Education, Bukursht, 1999, faqe
73. 209
Kaulisch, M. Huisman, J. “Higher Education in Germany Country Report”, Cheps Higher Education
Monitor, 2007. 210
Hartwig, Lydia “Funding Systems and Their Effects on Higher Education Systems-Case study, Germany”,
Bavari, November, 2006, faqe 1. 211
Po aty. 212
Beiträge zur Hochschulforschung 1/2006.
106
tillë që dhe universitetet të mbajnë përgjegjësi. Për këtë arsye, universiteteve u është kërkuar
që të bëjnë një raport vjetor mbi arritjen e qëllimeve të përcaktuara dhe përdorimin e
burimeve të tyre. Nëse do te bazohemi te Universiteti i Mynihut, tri janë konfliktet kryesore
të objektivave të cilat duhet të theksohen:
Së pari, ka një konflikt midis kërkesës për të tërhequr kërkuesit shkencor më të mirë
në garën ndërkombëtare, afrimin e gjerë të subjekteve dhe shfrytëzimin e plotë të
kapaciteteve.
Së dyti, qëllimi për t'a bazuar pranimin në Arsimin e Lartë në vlerësimin e aftësive
nga universitetet, është në kontrast me rregullin për të rritur numrin e studentëve.
Së treti, synimi për të krijuar më shumë hapësirë për zhvillimin e kërkimit shkencor
është në kundërshtim me rritjen e ngarkesave të mësimdhënies, që janë tashmë në mënyrë të
konsiderueshme më të larta në krahasim me praktikën ndërkombëtare213
. Është e rëndësishme
specifikimi i këtyre konflikteve të objektivave për shkak se ato kanë efekte në vendimet
strategjike dhe mbi përdorimin e instrumenteve të qeverisjes.
Për disa vite, vërehen dy prirje të përgjithshme të sistemit financiar gjerman. Nga
njëra anë, sistemi i Arsimit të Lartë gjerman vuan nga një financim i ulët, që bëhet i dukshëm
duke krahasuar universitete të mëdha kërkimore në Gjermani me universitetet evropiane. Për
më tepër, universitetet gjermane kanë numrin më të lartë të studentëve.
Nga ana tjetër, përqindja e financimit bazë që mund të përdoret pa kufizime është në
rënie, ndërsa përqindja e programit që lidhet me rezervat financiare është në rritje214
.
Në vitin 2007, Universiteti i Baden-Württemberg, Bayern dhe Nordrhein-Westfalen
vendosën një tarifë shkollimi deri në 500 euro për një semestër, me qëllim pasjen e të
ardhurave shtesë215
.
Tarifat e shkollimit janë për të përmirësuar mbështetjen e studentëve dhe llojin e
kurseve të ofruara. Ministritë dhe universitetet shpresojnë që të rritin sa më shumë motivimin
e studentëve në mësim. Përveç krijimit të një menaxhimi të duhur, ata duhet të bëjnë
dispozita përkatëse që parashikojnë dhe mundësojnë grante për bursa studentore dhe kredi.
Gjithsesi, vetëm tarifat e shkollimit nuk do të mund të zgjidhin problemet financiare të
universiteteve.
5.6.4 Anglia
Sistemi anglez është i njohur si një nga sistemet më të mira universitare në botë jo
vetëm se në Angli ndodhen dy universitetet më të vjetra e më prestigjioze - Oxford dhe
Cambridge - të cilat zëvendësojnë rregullisht njëra - tjetrën, së bashku me universitetin
Harvard të SHBA -së, duke u renditur në tri vendet e para të klasifikimeve vjetore të
universiteteve më të mira në nivel global. Përtej kësaj “kurore” të dhënë, sipas Grupit Russel
- organizatë që bashkon njëzetë akademitë më të mëdha kombëtare - 18 ndër 100 universitetet
me përsosmëri më të lartë në mbarë botën janë universitetet britanike.
213
Kaiser, Frans; Vossensteyn, Hans; Koelman, Joes: “Public funding of higher education. A comparative
study of funding mechanisms in ten countries”, Zoetermeer 2002, faqe 89. 214
Kjo bën që kontributet të ndikojnë në qëllimin strategjik të një universiteti kërkimor për të promovuar
hulumtimin nga përqendrimi në të dhe jo nga presioni afatshkurtër për të marrë fonde. 215
Strobel, Ilka “Neue Finanzierungs- und Steuerungssysteme und ihre Ausëirkungen auf die Hochschulen”,
Die Sicht der Senatverwaltung für Wissenschaft, Forschung und Kultur des Lands Berlin. In: Beiträge zur
Hochschulforschung 1/2006, faqe 70-72.
107
Sipas vlerësimeve të qeverisë sasia e kontributit të sistemit universitar në PBB është
në vlerën prej 2.3%. Por, komuniteti akademik britanik është në gjendje të prodhojë 12% të
botimeve shkencore botërore dhe 33% të botimeve të shkencave humane.
Megjithatë, kriza ekonomike ka shkaktuar dhe do të shkaktojë një goditje të fuqishme
për financat e këtij sistemi model, me reduktime prej £ 950,000,000 në tre vjet. Në kontekstin
e uljes së konsiderueshme, megjithëse ciklike, të ndërhyrjes së qeverisë, debati dhe
veprimtaria politike janë duke u fokusuar në objektivin prioritar që është për të ruajtur
standardin e përsosmërisë në sistemin universitar britanik, nëpërmjet një sërë veprimesh që
veçanërisht synojnë nxitjen e investimeve private në këtë fushë.
Rëndësia specifike e burimeve të financimit të natyrës jo publike, deri më sot, është
më e gjerë dhe më e konsoliduar në Britani se sa në sistemet e tjera të Europës.
Tradicionalisht, kontributet nga studentët (tarifat e shkollimit), donacionet dhe financimet e
projekteve të përbashkëta mes investitorëve dhe objekteve kërkimore janë burime të
rëndësishme të financimit. Universitetet gëzojnë pavarësi në mbledhjen e fondeve, pavarësi e
cila vjen gjithnjë duke u rritur.
Zërat kryesorë të fondeve që lejojnë mbajtjen e korpusit universitar përbëhen nga
financimet publike (63% e totalit të burimeve totale në vitin 2008)216
, sidomos nëpërmjet të
ashtuquajturit financim i granteve, që është zëri kryesor e financimit të zakonshëm.
Më poshtë, për të mbështetur atë që thamë më sipër, po paraqesim këto të dhëna217
.
Grafiku 6. Burimet e financimit të universiteteve për studentët me kohë të plotë në Angli.
Burimet janë të ndarë sipas një skeme të veçantë të administrimit të sistemit anglo-
sakson, duke iu drejtuar për asistencë agjencive qeveritare që veprojnë në baza teknike dhe
vlerësojnë në mënyrë të paanshme.
216
Dearden, L. Fitzsimons, E. & Wyness, G. (forthcoming) “The Impact of Higher Education Finance on
University Participation in the UK”, IFS Working Papers. 217
BIS, “The Impact of High Education Finance on University Participation in the UK”, 2010.
108
Agjencia e caktuar si zëvendësuese në ndarjen materiale të flukseve të zakonshme të
mjeteve monetare të cilat subvencionohen nga Qeveria, është HEFCE218
, (Këshilli i
Financimit të Arsimit të Lartë për Anglinë). Qeveria duhet të vendosë mbi shumën totale të
financimit, por do të jetë përgjegjësi e vetme e Këshillit të Financimit të vendosë mbi
disponimin e këtyre fondeve.
Fushat e investimit në të cilat kategorizohen shpenzimet janë katër219
:
1. fusha e mësimdhënies dhe e të mësuarit,
2. kërkimit shkencor,
3. zgjerimit të pjesëmarrjes
4. fusha e mundësive të barabarta.
Metoda e shpërndarjes së fondeve të qeverisë të caktuara për arsimin bazohet në një
sërë përllogaritjesh të cilat marrin në konsideratë disa faktorë të shumëllojshëm. Midis tyre
përmendet numri dhe lloji i studentëve që ndjekin një universitet të caktuar, lëndët që
mësohen, shpenzimet shtesë për infrastrukturën, të tilla si kostoja e mirëmbajtjes së
ndërtesave historike apo detyrimet e krijuara nga një aktivitet i bazuar në shpenzimet e
kapitalit. Pas përllogaritjes së të gjitha ndryshimeve, financimet e caktuara për mësimdhënien
dhe studimin krahasohen me të ashtuquajturat “kosto standarde”, që është një shumë teorike,
dhe “kosto hipotetike”, që llogaritet duke marrë parasysh vetëm lëvrimet që janë bërë gjatë
vitit të kaluar. Midis dy përllogaritjeve të sjella si shembull, aplikohet një rang i tolerancës në
masën + / - 5% dhe të dy shumat krahasohen, duke dhënë rezultatin e financimit që do të
lëvrohet efektivisht. Shuma e përcaktuar në këtë mënyrë përllogaritjeje nuk ka kufizime përsa
i përket destinacionit të saj dhe universitetet janë të lirë të përdorin atë si e gjykojnë të
arsyeshme220
.
Në rastin e financimeve të kërkimit, që përfshijnë shtatë Këshillat kërkimorë të cilët
menaxhojnë shumën prej 20% të vlerës totale të përcaktuar për Arsimin e Lartë, nuk ndodh si
në mënyrën e evidentuar më lart. Këshillat kërkimorë financohen përmes zërave të buxhetit të
destinuara për kërkime shkencore nga Departamenti i Tregtisë dhe Industrisë dhe të
menaxhuara drejtpërdrejtë nga Zyra e Shkencës dhe Inovacionit (OSI). Fondet janë
disbursuar në bazë të vlerësimit të projekteve specifike kërkimore të prezantuara, të cilat janë
të vlerësuara nga njëri prej 67 komisioneve të ekspertëve (njësitë e vlerësimit) dhe për të cilat
është vendosur një rezultat prej 4 pikësh për projektet më të favorizuara (me përsosmëri në
nivel botëror) për të arritur në vlerësimin me notën 1, që nënkupton kualitet të mjaftueshëm
në nivel kombëtar. Ndër projektet më të mira dhe atyre më pak të mira ka një ndryshim të
konsiderueshëm në sferën e financimit: raporti midis vëllimit të fondeve që merr një projekt i
nivelit 4 dhe vëllimit të fondeve të caktuara për një projekt të nivelit 1 është 07:01.
Sistemi i destinimit të fondeve për aspektin kërkimor është në proçes të ndryshimit të
madh. Në vitin 2014 do të zbatohet në një mënyrë të zakonshme një sistem që përfshin
vlerësimet e rezultatit, të integruara me analizën e ndikimit të kërkimit dhe kontekstin e
realizimit të tij.
Në kushtet e krizës ekonomike, qeveria britanike ka aplikuar një mekanizëm nxitës
për të shpërblyer aftësinë e universiteteve për të tërhequr donacione private. Universitetet, në
bazë të “përvojës” së tyre të konsoliduar në fushën e grumbullimit të mjeteve financiare, janë
218
Këshilli i Financimit të Arsimit të Lartë për Anglinë. 219
Barr, N. “Financing higher education: Lessons from the UK debate”, Political Quarterly, 2003, faqe 371-
381. 220
Blanden, J. & Machin, S. “Educational inequality and the expansion of UK higher education”, Scottish
Journal of Political Economy, 2004, faqe 230-249.
109
klasifikuar në tri kategori, ku secila prej tyre do të marrë një sasi proporcionale të ndihmës
publike të përshtatshme për investime private pikërisht për shkak të kategorisë së
anëtarësimit.
Aktualisht janë duke u studiuar masat e reja që do të përqendrohen në ruajtjen dhe
mbrojtjen e përsosmërisë, në sigurimin për një përqasje në Arsimin e Lartë e të paktën 50% të
të rinjve që mbarojnë arsimin e mesëm, si dhe në promovimin e kërkimit shkencor dhe të
matematikës, e cila konsiderohet si më e lidhur direkt me nivelet e zhvillimit dhe
konkurrencës së vendit.
5.6.5 Spanja
Për Spanjën, së pari mund të flasim për dy lloje financimi, atë të universiteteve
shtetërore dhe të universiteteve private. Këta të fundit nuk marrin fonde publike për
aktivitetet e tyre thelbësore, edhe pse mund të marrin fonde për kërkimin dhe studentët mund
të marrin ndihmë ekonomike ashtu siç është përcaktuar nga e drejta për të studiuar sipas
legjislacionit spanjoll.
Me miratimin e reformës “Ley Universitaria” (LRU) në vitin 1983, kalohet nga një
financim të centralizuar në një model të financimit të universiteteve shtetërore të fokusuara
në qeveritë rajonale, të cilat akordojnë fonde për universitetet në formën e shumave
gjithëpërfshirëse. Çdo universitet është autonom në lidhje me destinacionin e brendshëm të
fondeve. Mbeten të përjashtuara nga autonomia e qeverive rajonale disa zëra të shpenzimeve
të tilla si përcaktimi i pagave të personelit mësimdhënës që janë caktuar në nivel qendror dhe
disa nga burimet kryesore të të ardhurave, të tilla si tarifat e shkollimit.
Në Spanjë janë 17 modele të ndryshme të financimit universitar. Ekzistojnë modelet
më të thjeshta që janë tipike të rajoneve të vogla me një apo dy universitete, deri tek modelet
shumë komplekse, në rajone me shumë universitete të tilla si Katalonja, Andaluzia, Rajoni i
Madridit, Kastilia dhe Leoni, Rajoni i Valencias, ku ne gjejmë sistemet me treguesit realë të
performancës që identifikojnë universitetet më efikase.
Në vitet e fundit, shuma e përgjithshme e fondeve të caktuara për universitetet është
rritur në mënyrë të konsiderueshme: ka shkuar nga 0.54% e PBB-së në vitin 1985 në 1.1% të
PBB–së në vitin 2005 (sipas të dhënave të OECD –së në vitin 2009). Duhet marrë parasysh
fakti se një sasi e konsiderueshme e këtyre investimeve është investuar në infrastrukturën e
re. Përveç kësaj, shumica e fondeve të akorduara për universitetet në Spanjë është përthithur
nga pagat e personelit (59.3% krahasuar me mesataren e vendeve të OECD-së, e cila arriti në
43.5%)221
.
Një tregues tjetër i rëndësishëm në financimin e universiteteve spanjolle është
mundësia e dhënë nga reforma “Ley de la Lou” (LRLOU) e miratuar në vitin 2007.
Universitetet mund të veprojnë si nxitës apo anëtarë të kompanive dhe fondacioneve dhe më
konkretisht: “Për promovimin dhe zhvillimin e aktiviteteve të tyre, universitetet mund të
krijojnë, vetëm ose në bashkëpunim me ente të tjera publike apo private, ndërmarrje,
fondacione apo persona të tjerë juridikë”.
Përveç kësaj, pranohen dhe promovohen aktivitetet e jashtme të grupeve dhe
individëve, të tilla si:
221
Mora, J.G. and Vidal, J. “Adequate policies and unintended effects in Spanish Higher Education”, 6 Tertiary
Education & Management (2000), faqe 254-256.
110
“Grupet kërkimore të njohura nga universitetet, departamentet dhe institutet
kërkimore universitare, si dhe stafi pedagogjik. Përmes këtyre organeve të njëjta ose
organeve të tjera, si qendra, fondacione apo struktura organizative të ngjashme me
universitetet, grupet kërkimore mund të lidhin kontrata me individë, universitete dhe ente
publike apo private për realizimin e punës me karakter shkencor, teknik ose artistik, si dhe
për zhvillimin e specializimit mësimor ose të aktiviteteve specifike të trajnimit.222
”
Çdo universitet përcakton kriteret për lidhjen e kontratave të tilla dhe shpërndarjen e
aseteve dhe burimeve që rrjedhin nga këto marrëveshje.
Çmimi i studimit në Arsimin e Lartë nuk vendoset lirisht nga universiteti, por
caktohet nga shteti, ndaj universitetet kanë pak liri veprimi në lidhje me çështjet e çmimeve.
Megjithatë, tarifat e shkollimit në universitetet shtetërore janë të ulëta. Qeveria subvencionon
pjesën më të madhe të kostos së Arsimit të Lartë publik, përsa kohë tarifat e shkollimit nuk
mund të mbulojnë më shumë se 20 për qind të buxhetit të çdo universiteti
Vetëm universitetet private kanë liri absolute për të vendosur tarifat e tyre të
shkollimit, të cilat në krahasim me universitetet shtetërore priren të jenë mjaft të larta (mbi
5.000 Euro në vit).
5.6.6 Italia
Modeli aktual i financimit në sistemin universitar italian është zhvilluar me vendosjen
e autonomisë financiare të universiteteve, me ligjin nr.537 i vitit 1993.
Që në vitin 1994, mjetet financiare të vendosura nga shteti për universitetet shtetërore janë
parashikuar nga Ministria në këtë mënyrë:
a) Fondi për financimin normativ të universiteteve (FFO).
b) Fondi për mirëmbajtjen e universitetit dhe për pajisjet e mëdha shkencore.
c) Fondi për programimin e zhvillimit të sistemit universitar
Veçanërisht FFO përbëhet nga një pjesë parash bazë223
dhe nga një sasi parash riekuilibrimi,
që vendosen në përputhje me objektivat e dhënë promovues dhe kriteret relative.
Mekanizmi i funksionimit të modelit është i bazuar mbi një miks financimesh formulë
dhe financimi konkurues.
Elementi i parë gjithmonë ka qenë më mbizotërues se i dyti: në një fazë të
karakterizuar nga një kufizim permanent i burimeve të lëna në dispozicion për sistemin
universitar, kriteret e ndarjes së FFO kanë nxjerrë shpërndarjen historike të burimeve
ndërmjet universiteteve.
Diskutimi më i fundit po zhvillohet rreth propozimit të shpërndarjes së fondeve
shtetërore bazuar mbi një element konkurrues më të gjerë, lidhur me performancën e
universiteteve dhe shoqëruar nga zbatimi i një autonomie të vërtetë224
. Kushti thelbësor i një
autonomie të tillë tregohet nga qëndrueshmëria ekonomike dhe nga menaxhimi i
përgjegjshëm i burimeve. Stimulimi i cilësisë dhe vlerësimi mbi meritën e rezultateve të
kërkimeve dhe formimit, në anën tjetër janë në bazë të vlerësimit konkurrues, me një objektiv
rritjeje deri në 30% të sasisë së parave të FFO.
222
Mora, J.G. and Vidal, J. “Lifelong Learning in Spanish Universities: The Market Inside the Public System”,
3 European Journal of Education (2000), faqe 317-327. 223
Sqarim: proporcionale me transferimin historik të burimeve për çdo universitet që është në rënie me kalimin
e kohës. 224
Stolfi, G. “Il finanziamento dei sistemi universitari”, Itali, 2010, faqe 10.
111
Paralelisht me ligjin e tanishëm organik të reformës së kontabilitetit të shtetit në
Francë, u mbajt edhe në Itali, prezantimi i një reforme organike, që përmban një sërë
autorizimesh225
, që riformulon në tërësi mjetet e Bilancit të Shtetit, duke përmbushur një
proçes reformash. Të tilla ndryshime të perspektivës do i ndiejnë efektet dhe mbi proçedurat
e financimit universitar duke zhvilluar sipas objektivave të reformave, autonominë e
menaxhimit të qendrave të shpenzimeve, përgjegjshmërinë e tyre dhe kulturën e cilësisë dhe
të kontrollit.
5.6.7 Franca
Në vitet e fundit kriza ekonomike ka ndikuar negativisht në investimet kombëtare në
universitetet franceze, sidomos në punën kërkimore226
. Duke analizuar vitet 2007-2013,
treguesit japin një rritje prej 16 % të burimeve të investuara. Rritja në terma sasiore të
burimeve të investuara përkon me periudhën e vendosjes së një reforme paralele shumë
domethënëse mbi sistemet qeverisëse të financimit të arsimimit të lartë. Vendosja në veprim e
reformës nisi në vitin 2007 dhe u koordinua me hyrjen në fuqi të reformës së Bilancit
Shtetëror të mbajtur nga LOLF-Loi Organique rélative aux Lois de Finance, ndërhyrje
strukturore e përpunuar në vitin 2001 dhe që ka hyrë në fuqi me 1 janar 2006.
Më parë financimi publik i universiteteve bëhej duke ndjekur këto linja kryesore:
1. Një financim për menaxhimin normativ të shpërndarë ndërmjet universiteteve mbi
bazën e disa treguesve si numri i studentëve të regjistruar, të ndarë sipas llojit të kursit të
ndjekur, nevoja e orëve të mësimdhënies, nevojat pedagogjike, sipërfaqja (në metra katrorë) e
institucionit dhe kompensimi i personelit jo mësimdhënës.
2. Një financim mbi bazën e akordeve me kontrata katër vjeçare Shtet-Universitet të
karakterizuar nga objektiva të qartë, tregues për monitorimin dhe vlerësimin (rreth 40% e të
gjithë burimeve publike).
3. Një financim i përkryer, për projektet e lidhura me prioritetet e dhëna nga
Ministria.
Kuadri ndryshoi krejtësisht me hyrjen e ligjit nr.1199 “Mbi përgjegjësitë e
universiteteve”227
, në 10 gusht 2007. Objektivi kryesor i ligjit ishte për ti dhënë institucioneve
akademike franceze mjetet e nevojshme për të qenë më reagues dhe më të shpejtë në
konkurrimin botëror mbi arsimin. Për të bërë këtë u parashikua një reformë radikale e
modeleve të qeverisjes dhe të sistemeve të financimit publik në dobi të autonomisë së
menaxhimit të qendrave të shpenzimeve dhe të zhvillimit të politikave të përgjegjshmërisë
dhe cilësisë.
Burimet publike që nga viti 2009 shpërndahen si një transfertë unike jo të limituar
sipas përdorimit. Janë analizuar gjithashtu dhe treguesit në bazë të së cilave përcaktohet
ndarja e transferimeve të vendosura në favor të çdo institucioni. Deri në vitin 2008 sistemi i
ndarjes së burimeve, si u konstatua më lartë bazohej përveç se në kontratat 4 vjeçare, mbi
përcaktime të larta cilësore dhe duke iu drejtuar ekskluzivisht problematikave të didaktikës.
Sot parametrat lëvizin, nga numri i të regjistruarve në numrin e studentëve që japin
provimet dhe nga numri i punonjësve në numrin e kërkuesve “aktivë” mbi bazën e tre
parimeve thelbësore:
1) Thjeshtësi, globalizim dhe transparencë.
225
Ligji 31 dhjetor 2009, nr.196 226
P.sh në 2010 pranohet se rritja e financimeve publike ka një rritje prej 6% në krahasim me vitin e shkuar. 227
Loi sur la Responsabilité des Université, LRU.
112
2) Financim i barabartë i të gjithë detyrave të vendosura nga universiteti për menaxhimin
e shërbimit publik (vëmendje e re mbi problematikat e financimit të kërkimit dhe
ekselencës).
3) Vlerësim i rezultateve.
Sa i përket pikës së fundit, është për t’u vënë re roli në rritje në vlerësimin e performancës
të secilit prej aktorëve institucional të sistemit, ku AERES228
, si një organ teknik është në
mënyrë funksionale i pavarur nga hierarkia qeveritare.
5.6.8 Financimi në Kroaci
Në vitin 2003 Akti mbi Arsimin e Lartë i delegoi universiteteve vendosjen e kuotave të
pranimit si dhe përcaktimit e niveleve të tarifës së shkollimit. Nga ana tjetër, ai prezantoi
skemën e financimit, që lejon institucionet e armimit të lartë të alokojnë në mënyrë të pavarur
fondet e marra.
Burimet e fondeve të institucioneve të Arsimit të Lartë në Kroaci janë:
1. Buxheti i shtetit,
2. Fondet e autoriteteve lokale,
3. Fondacioni Kombëtar i Shkencës (fonde të bazuara në projekte),
4. Institucione që posedojnë fonde dhe donatorë të ndryshëm.
Midis vitit 2003 dhe 2007, një mesatare prej 70% e të ardhurave të institucioneve të
Arsimit të Lartë është siguruar nga buxheti i shtetit, i cili në vitin 2007 arriti në 0.86% të
GDP-së. Po në këtë vit, të dy burimet e financimit, fondet shtetërore dhe vetë të ardhurat e
institucioneve u dyfishuan, por pjesëmarrja në PBB pësoi rënie. Për shkak të mungesës së një
metodologjie zyrtare në mbledhjen e të dhënave, këto të dhëna janë bazuar në vlerësime të
Ministrisë së Financës, të mbledhura nga Instituti për Financa Publike. Kriteret ligjore për
financim janë: sasia e punës e vlerësuar si kërkesë / kusht për të zbatuar programet e
aprovuara, çka lidhet me numrin e punonjësve, ngarkesën e tyre në punë (e vlerësuar sipas
standarteve të Arsimit të Lartë) si dhe cilësinë e programeve. Nuk ka asnjë diferencim në
lidhje me fushën e studimit. Në praktikë, shumat e fondeve të alokuara janë bazuar mbi ato të
viteve të mëparshme dhe nuk ka ndonjë mekanizëm konsistent bazuar në kriteret e
mësipërme. Sipas kornizës ligjore, alokimi duhet të bëhet në përputhje me modelin e dhënies
së fondit në mënyrë të menjëhershme dhe të përgjithshme (pa këste të vogla të shpërndara në
kohë). Sipas këtij modeli, vetë institucioni arsimor mund të bëjë shpërndarjen e shumës së
marrë pa u konsultuar më parë me Ministrinë. Përqindja më madhe e fondeve ndahet për
pagesat e punonjësve nëpërmjet marrëveshjeve kolektive si dhe për shpenzime indirekte.
Këto të fundit kufizojnë fondet që janë në dispozicion për një rishpërndarje të lirë. Kështu,
modeli i financimit ka nevojë për reformim. Pjesa e mbetur prej 30% vjen kryesisht nga
institucione që posedojnë fonde që përbëhet nga tarifat e studentëve (rreth 38%) dhe nga
publikimet dhe aktivitetet kërkimore (36%).
Ligji lejon për financim publik të arsimit privat nën të njëjtat kritere që janë të
vlefshme për institucionet publike. Por gjithashtu ekziston edhe një “kusht shtesë”, që
institucionet private të Arsimit të Lartë mbulojnë aktivitete në një fushë të caktuar që nuk
mund ta bëjnë institucionet publike. Praktikisht, shteti zakonisht nuk u siguron fonde
institucioneve private, por studentët e tyre kanë ushqim të subvencionuar, janë të përjashtuar
nga taksat, sigurimet shëndetësore dhe benefite të tjera të mirëqenies së studentëve.
228
Agjencia e vlerësimit të kërkimit në Arsimin e Lartë.
113
5.6.8.1 Kontributet e studentëve dhe mbështetja financiare
Çdo vit, universitetet në mënyrë autonome vendosin kuotat e pranimit. Nëpërmjet
këtyre kuotave universitetet normalisht caktojnë dhe një numër studentësh që janë të
përjashtuar nga pagesa e tarifës së studimit (student full ose part time). Që në vitin 2008,
Ministria ka kaluar një vendim për mbështetjen e studentëve të ciklit të dytë të studimeve.
Gjithashtu ajo ka firmosur kontrata me universitetet për të rimbursuar pagesat e shkollimit
për studentët me kohë të plotë në programin e ciklit të dytë, duke e bërë këtë studim falas për
studentët.
E njëjta gjë do të implementohet për vitin e parë të studentëve të ciklit të parë në vitin
2010/11. Sipas MSES229
, deri në 2010 rreth 60% e studentëve full time të ciklit të parë nuk
paguanin taksë shkollimi tek institucionet publike të Arsimit të Lartë në Kroaci. Kostot e tyre
të studimit ishin paguar nga buxheti i shtetit nëpërmjet një sistemi indirekt të mbështetjes
financiare. Pjesa tjetër, 40% e studentëve të mbetur e paguanin këtë taksë të vendosur nga
institucionet e Arsimit të Lartë, e cila afërsisht përbënte një të tretën të kostove aktuale të
studimit. Përqindja e saktë e pagesës që ata kryenin varionte midis institucioneve të Arsimit
të Lartë dhe studentëve, në përputhje me suksesin e tyre të përgjithshëm si renditja e tyre në
provimet e pranimit, notat dhe numri i krediteve që një student ka fituar. Studentët part time
dhe ata pasuniversitare e paguajnë gjithmonë taksën dhe nuk marrin ndonjë benefit të
siguruar nga sistemi kombëtar i mirëqenies së studentëve. Taksat vjetore janë midis 700 dhe
1400 Euro për studentët e ciklit të parë dhe të dytë. Ndërsa për studentët pasuniversitarë
taksat variojnë nga 1400 deri në 3000 Euro.
Ministria e Shkencës, Arsimit dhe Sporteve formoi një Komitet në vitin 2009 më
qëllimin zhvillimin e një kornize ligjore për Arsimin e Lartë dhe për të vlerësuar kornizën
legjislative të asaj kohe që kishte të bënte me kostot e financimit për studim në Kroaci.
Qeveria e Republikës së Kroacisë kaloi një vendim në mars të vitit 2010 që në thelb kishte
sigurimin e arsimit falas në ciklin e parë të studimeve. Kontratat janë firmosur me
institucionet e Arsimit të Lartë dhe zbatimi i këtij vendimi filloi në vitin akademik 2010-
2011.
Të gjithë studentët e institucioneve private të Arsimit të Lartë paguajnë taksa
shkollimi, të cilat variojnë ndërmjet 500-1500 Euro në vit. Këto institucione mund të ofrojnë
dhe falje të tarifës së shkollimit për studentët e tyre, por kjo gjë nuk është rregulluar me ligj
në nivel kombëtar.
Të gjithë studentët full time në Kroaci marrin një subvencion për ushqimin (çmimi i
një vakti të plotë për studentët është 0.8 Euro dhe pjesa tjetër mbulohet nga shteti), sigurimet
shëndetësore, përjashtimin nga taksat për punësimin e studentëve, subvencion për
akomodimin privat, lehtësim të taksave mbi të ardhurat e prindërve të studentit. Përveç kësaj,
shumica e studentëve me kohë të plotë në Kroaci kanë subvencione të plota ose të pjesshme
për kostot e transportit lokal (financuar nga komunitetet lokale). Studentët të cilët jetojnë në
konvikte paguajnë rreth 30 Euro në muaj për strehimin e tyre (çmimet variojnë për konvikte
dhe qytete të ndryshme). Gjithashtu, ekziston dhe një sistem i granteve shtetërore vjetore për
disa kategori të studentëve si studentë të jashtëzakonshëm, studentë me status të ulët
ekonomik apo social dhe studentë me nevoja të veçanta. Meqenëse nuk ka të dhëna zyrtare
mbi kostot e studimit apo aksesin e të gjitha grupeve sociale në Arsimin e Lartë, Ministria e
Shkencës, Arsimit dhe Sporteve dhe aktorë të tjerë u janë bashkuar projektit Tempus “Drejt
Aksesit të Barabartë dhe Transparent në Arsimin e Lartë”, i cili u implementua nga fundi i
vitit 2012. Qëllimi ishte vlerësimi i sistemit aktual të mbështetjes studentore duke siguruar të
229
Ministria e Shkencës, Arsimit dhe Sporteve, Kroaci.
114
dhëna dhe prodhuar udhëzime për ndryshimet në politikat arsimore. Republika e Kroacisë
gjithashtu i është bashkuar studimit krahasues mbi mirëqenien studentore230
.
5.6.8.2 Aktivitetet kërkimore
Siç është deklaruar në Aktin mbi Aktivitetin Shkencor dhe Edukimin e Lartë,
Politikën e Shkencës dhe Teknologjisë të Republikës së Kroacisë për periudhën 2006-2010
(MSES, 2006), aktivitetet shkencore janë një përgjegjësi kryesore e universiteteve (por jo e
institucioneve të tjera të Arsimit të Lartë).
Aktivitetet kërkimore të ndërmarra nga institucione të Arsimit të Lartë janë nën
autoritetin e Ministrisë së Shkencës, Arsimit dhe Sporteve, e cila kryen detyra administrative
të lidhura me planifikimin, financimin, zbatimin dhe monitorimin e shkencës dhe
teknologjisë në Republikën e Kroacisë. Trupi strategjik dhe këshillues për zhvillimin dhe
mirëmbajtjen e cilësisë së të gjithë aktivitetit shkencor është Këshilli Kombëtar për Shkencën
(KKSh). Ky këshill monitoron dhe përcakton cilësinë e organizatave shkencore, propozon
buxhete për aktivitete shkencore, organizon përcaktimin e projekteve dhe programeve
shkencore, dhe i paraqet propozime buxhetore vjetore për shkencën dhe Arsimin e Lartë
qeverisë kroate. Në vitin 2000, parlamenti kroat miratoi një akt që themeloi Fondacionin
Kombëtar të Shkencës (FKSH), agjensi qeveritare e cila ishte përgjegjëse për financimin e
projekteve shkencore dhe zhvilluese përveç Ministrisë. Pjesa më e madhe e aktiviteteve
kërkimore në aspektin e burimeve njerëzore dhe numrit të subjekteve ligjore të regjistruara
nga Zyra Qendrore e Statistikave (ZQS) janë pjesë e sektorit të Arsimit të Lartë. Ky sektor
përbën rreth 44% të të gjithë institucioneve të kërkimit dhe zhvillimit231
dhe punëson rreth
50-60% të të gjithë studiuesve. Shumica e projekteve kërkimore të financuara nga shteti, mbi
70%, zbatohen nga universitetet, ndërkohë që ajo çfarë mbetet zbatohet nga institucionet
publike, institucionet private dhe njësitë e tjera kërkimore. Komercializimi i shkencës
nëpërmjet bashkëpunimit shkencor ose kompanive të sapo krijuara është akoma një praktikë e
re në komunitetin akademik kroat232
. Pjesa e shpenzimeve të Arsimit të Lartë në kërkimin
dhe zhvillimin (R&D) e financuar nga ndërmarrjet private të biznesit ose industria përbën
rreth 10% të këtyre shpenzimeve, ndërkohë që shumica e HERD233
financohet nga qeveria
qendrore, në më shumë se 70% të totalit të fondit. Në prill të vitit 2007 parlamenti kroat
miratoi ndryshimet në Aktin e Aktivitetit Shkencor dhe Arsimit të Lartë të cilët prezantuan
një sistem të uljes së taksave për kërkimet shkencore në mënyrë që të lehtësojë
komercializimin e tij dhe hyrjen e financimit privat në Arsimin e Lartë. Shkencëtarët kroatë
gjithashtu marrin pjesë në projekte ndërkombëtare, kryesisht ato të financuara nga Bashkimi
Europian, si FP7, COST, ESF, Eureka etj.
230
Njohur si studimi EUROSTUDENT IV. 231
R&D- Research and Development në origjonal. 232
Havas, A. (2001) “Innovation policy in six candidate countries: The challenges, Innovation - Policy Profile”
Hungari. ftp://ftp.cordis.lu/pub/innovationpolicy/studies/studies_six_candidate_countries_hungary_2001.pdf 233
HERD, Higher Education Expenditure on R&D/ Shpenzimet e Arsimit të Lartë mbi Kërkim dhe Zhvillim.
115
Kapitulli 6
Financimi në sistemin e Arsimit të Lartë në SHBA e vende të tjera
6.1 Sistemi i lartë arsimor amerikan
Sistemi i Arsimit të Lartë në SHBA nuk ka një model të vetëm. Ajo që është unike për
këtë vend është mjedisi social, i cili e ka bërë të mundur suksesin e sistemit universitar
amerikan. Madhësia dhe pasuria materiale e universiteteve më të mira amerikane krijojnë, pa
dyshim, avantazhe të dukshme ndaj universiteteve të të gjitha vendeve.
Modeli amerikan është pa dyshim, “standardi i artë”, të cilin përpiqen ta imitojnë, ose
ta përshtasin, sipas kushteve dhe nevojave të tyre, pjesa më e madhe e vendeve të botës. Në
Shtetet e Bashkuara ka mbi 2,500 universitete dhe kolegje; shumë prej tyre janë private,
shumë të tjera mbështeten nga shteti, një pjesë kanë mbështetje private dhe shtetërore. Më
shumë se gjysma e universiteteve të këtij vendi janë krijuar pas Luftës së Dytë Botërore.
Shumë universitete amerikane kanë programe akademike dhe profesionale
pasuniversitare (graduate programs), të tjera ofrojnë vetëm kurse dhe diploma universitare.
Disa universitete janë të orientuara në arsimimin liberal në shkenca dhe arte, duke e vënë
theksin kryesisht në mësimdhënie dhe më pak në veprimtari kërkimore; të tjerë i kushtojnë
prioritet kërkimit dhe “trajnimit” në krahasim me mësimdhënien dhe janë të orientuara nga
shkencat natyrore dhe biznesi.
Pavarësisht këtyre dallimeve, struktura e pothuajse të gjitha universiteteve dhe
kolegjeve amerikane është e ngjashme në kuptimin që të ardhurat e tyre vijnë nga pagesat e
shkollimit, kontributet dhe donacionet dhe për institucionet shtetërore, nga buxheti për
arsimin. Struktura dhe mënyra e drejtimit të universiteteve është e centralizuar ku në krye të
saj janë Presidenti i Universitetit dhe një bord i vogël të besuarish (board of trustees). Përveç
kërkimeve që kryhen nga institutet kërkimore kombëtare, nga industria private, nga
institucionet që kanë të bëjnë me sigurinë kombëtare dhe nga organizatat think tank, të cilat
janë organizata të profilizuara në shkencat sociale të aplikuara, veprimtaria më e madhe
kërkimore në SHBA realizohet në 50 universitetet më të mira kërkimore të këtij vendi (në ato
që quhen research universities). Pjesa më e madhe e buxhetit për R&D (Research &
Development - kërkim dhe zhvillim) në universitetet amerikane financohet nga korporatat
dhe industritë e mëdha. Gjatë 30 vjetëve të fundit, financimi i kërkimeve shkencore në
universitetet amerikane nga ana e kompanive industriale është rritur mbi 500 përqind. Vetëm
në vitin 2003, shpenzimet e universiteteve kryesore amerikane për kërkime shkencore arritën
vlerën 40 miliardë USD.
Një tipar dallues i sistemit amerikan është se fokusi dhe aktivitetet arsimore dhe ato
kërkimore në universitetet e këtij vendi kanë qenë dhe janë të lidhura institucionalisht
ndërmjet tyre që nga koha kur Presidenti Abraham Linkoln themeloi Akademinë Kombëtare
të Shkencave më 1863, gjë që u fuqizua më shumë në kohën e “Projektit Manhattan”, në vitet
1942-1946. Një lidhje e tillë institucionalisht organike midis mësimit dhe kërkimit ka
mundësuar, më shumë se në çdo vend tjetër të botës, që idetë, stafet akademike dhe resurset
njerëzore e financiare të qarkullojnë midis universiteteve dhe sektorëve të tjerë të shoqërisë.
Si shembuj mund të përmendim bashkëpunimin Harvard/MIT (Massachusetts Institute of
Technology); Bell Labs, DARPA (Defense Advanced Research Projects Agency), etj. Në
Shtetet e Bashkuara, kjo lidhje midis arsimit dhe kërkimit merret si e mirëqenë, gjë që nuk
është e vërtetë për vende të tjera.
116
Në Shtetet e Bashkuara, janë propozuar rekomandime të ngjashme për rritjen e
taksave të shkollës disa vjet më parë234
me qëllim shpërndarjen në mënyrë adekuate të kostos
totale të Arsimit të Lartë mes studentëve, familjeve të tyre dhe burimeve publike. Kjo rritje e
tarifave të shkollimit, së bashku me rritjen e pjesëmarrjes së korporatave në financimin e
institucioneve të Arsimit të Lartë, ka qenë një faktor i rëndësishëm në zhvillimin e sistemit të
Arsimit të Lartë në Shtetet e Bashkuara.
Duke analizuar zhvillimet e fundit në Shtetet e Bashkuara të Amerikës235
, një trend i
përgjithshëm është gjithashtu ulja e peshës së prindërve dhe tatimpaguesve për financimin e
Arsimit të Lartë dhe dhënia e kredive që duhet të garantohen nga shteti. Një tjetër alternativë
është dhënia e kontributeve monetare për shlyerjen e kredive. Futja e një skeme kredish do të
prezantonte bashkëpunimin në ndarjen e kostos dhe mund të ndihmojë në përmirësimin e
efikasitetit, të paktën në vendet në të cilat kohëzgjatja reale e studimeve është tepër e gjatë.
Disa vende europiane janë duke diskutuar llojet e politikave të përshkruara më lart.
Në Spanjë236
, Raporti për Financimin e Universitetit, hartuar nga Këshilli i Universiteteve në
vitin 1995, parashikon një situatë të re financiare duke filluar nga viti 2004, sipas të cilit
mekanizmat e rinj do të stimulojnë efektivitetin, efikasitetin dhe cilësinë. Raporti propozon
një rritje në të ardhurat e Universiteteve në 53 përqind nga pagesat e studentëve dhe 76 për
qind nga burime të tjera private.
6.2 Financimi i Arsimit të Lartë në Shtetet e Bashkuara të Amerikës
Sistemi amerikan i Arsimit të Lartë është ndër më të mirët në botë, megjithatë, shumë
fusha kanë ende nevojë për përmirësim. Në veçanti, duket të jenë thelbësore barrierat
financiare në Arsimin e Lartë, pavarësisht shpenzimeve të mëdha qeveritare që kanë për
qëllim qasjen e promovimit. Hartuesit e politikave të financimit të universiteteve kanë
propozuar rritjen e granteve të studentëve. Duke qenë se grantet janë të kushtueshme, ato
kanë cënuar efikasitetin dhe barazinë, si edhe zbatimet e tyre dhe puna kërkimore tregojnë që
ato janë jo efektive. Konçesionet e tatimit mbi të ardhurat dhe subvencionet qeveritare
gjithashtu kanë probleme të kësaj natyre.
Në dallim nga kjo, praktikat më të mira ndërkombëtare duket se konvergojnë në
kreditë studentore me pagesa që ndryshojnë në bazë të të ardhurave. Kreditë e bazuara mbi të
ardhurat duket se lehtësojnë aksesin në kolegj me kosto të ulët fiskale, pa joefikasitetin dhe
pabarazitë që shoqërojnë grantet, subvencionet ose konçesionet tatimore.
Shtetet e Bashkuara kanë një program kredie mbi të ardhurat e kushtëzuara, që mund
dhe duhet të përmirësohet, pasi problemi kryesor në këtë program është se kufijtë e kreditimit
janë shumë të ulëta. Në kontrast me shkollat e saj të larta, sistemi i Arsimit të Lartë të
Shteteve të Bashkuara është pranuar gjerësisht të jetë më i miri në botë237
.
234
CFAT, 1973. 235
Hearn, J. C, and Longanecker. “Enrollment Effects of Alternative Postsecondary Pricing Policies, Journal of
Higher Education” 56(5), 1985, Reprinted in D. Breneman, et al., ed. ASHE Reader on Finance in Higher
Education. Needham Heights, Massachuseet: Simon and Schuster Custom Pub, 1993, faqe 27. 236
Hansen, W. L. and Stampen, J. O. “The Financial Squeeze on Higher Education Institutions and Students:
Balancing Quality and Access in the Financing of Higher Education”, Journal of Education Finance 15 (1989).
Reprinted in D. Breneman, et al., ed. ASHE Reader on Finance in Higher Education. Needham Heights,
Massachusetts: Simon and Schuster Custom Pub,1993, faqe 18. 237
Suksesi i sistemit amerikan të Arsimit të Lartë shpesh i ngarkohet strukturës së saj së decentralizuar. Këto
karakteristika e dallojnë atë (në shkallë të ndryshme) nga të dyja shkallët e arsimit fillor e atij të mesëm nga
Arsimi i Lartë në vendet e tjera të Shteteve e Bashkuara.
117
Një nga debatet kryesore në SHBA dhe në shtetet e tjera lidhet me koston e Arsimit të
Lartë, nëse Arsimi i Lartë është i përballueshëm, sidomos për studentët që vijnë nga familje
me të ardhura të ulëta dhe se duhet të ekzistojë përgjegjësia për financimin e arsimit
postsecondary. Një teori është se studentët me të ardhura të ulëta nuk munden më të
përballojnë vazhdimin e universitetit, se një numër në rritje i të diplomuarve janë të mbytur
me borxhe të mëdha pas përfundimit të studimeve dhe se kostot e larta shpien në një problem
të madh të braktisjes dhe zvogëlon aksesin në Arsimin e Lartë. Universitetet janë duke
gërryer studentët dhe familjet e tyre, por realiteti është më kompleks se kaq. Kostoja e
Arsimit të Lartë, në mijëvjeçarin e ri, në Amerikë dhe në shumicën e vendeve në botë, është
zhvendosur nga shteti tek studenti Në të vërtetë ajo është pjesë e nismës së politikës afatgjatë
dhe të ngadaltë nga qeveria në të gjitha nivelet.
Ka shumë të dhëna, që tregojnë kufizimet në disponueshmërine e financimit. Kjo
përfshin studentët (si për shembull ata që jetojnë larg kolegjeve), studentë që punojnë me
kohë të pjesshme me një pagesë të ulët (dukë shtyrë diplomimin) dhe ndjeshmëria shumë më
e madhe është tek studentët me familje me të ardhura të ulëta238
. Sidoqoftë, këto janë subjekte
të interpretimeve alternative. Në lidhje me këtë çështje, Cameron dhe Heckman239
, për
shembull, shprehin skepticizëm
Kreditë private për Arsimin e Lartë janë rritur me shpejtësi240
. Disa komentues
supozojnë se një gjë e tillë ka zgjidhur problemin e aksesit. Megjithatë, edhe pse tani kreditë
private janë përhapur shumë, ato nuk janë universale. Ato në mënyrë tipike kërkojnë një
bashkë-firmosësh të besueshëm, si për shembull një prind. Shumë studentë, si përfituesit e
“pavarur” të Pell Grant241
nuk mund të sigurojnë diçka të tillë. Disa kredi janë të
disponueshme pa një garanci, por këto janë për studentët profesionistë, jo për të
padiplomuarit normal. Kështu që, popullariteti i kredive private nuk mënjanon nevojën për
disa masa politikash me qëllim sigurimin e aksesit në Arsimin e Lartë.
Duhet pranuar që këto çështje janë kontradiktore. Pika e rëndësishme mund të jetë që
ka një numër të madh hulumtimesh që mbështesin pikëpamjen se barrierat financiare
pengojnë shumë studentë të ndërmarrin studime të vlefshme. Megjithatë, shkalla me të cilën
këto studime provojnë këtë hipotezë është çështje për t’u diskutuar.
Këshilluesit e ndihmës financiare, udhëzuesit e karrierës dhe të tjerët që merren me
ata që përfundojnë shkollën e mesme sugjerojnë se barrierat financiare janë vendimtare në
pengimin e shumë studentëve për të shkuar në kolegj. Shumë politikëbërës thonë se janë të
vetëdijshëm rreth këtyre rasteve. Ky informacion mund të mos i bindë studiuesit, por duket se
është me ndikim në komunitetin e Arsimit të Lartë dhe qarqet më të gjera politike në të cilët
duket se ka një konsensus se barrierat financiare tek edukimi janë të rëndësishme dhe duhet
bërë më shumë në lidhje me këtë. Edhe pse debati akademik nuk mund të zgjidhet, ai politik
duket më i vendosur.
Shprehja më e fundit e këtij konsensusi është raporti i Komisionit Spellings242
. Ai
arriti në përfundim se “Aksesi në Arsimin e Lartë në Shtetet e Bashkuara është padrejtësisht i
kufizuar nga … pengesat e vazhdueshme financiare. Ka fakte të mjaftueshme që të rinj të
238
Bound, J.; Groen, J.; Kezdi, G.; Turner, S. “Trade in University Training: Cross-State Variation in the
Production and Stock of College-Educated Labour” Journal of Econometrics, Gusht, 2004, faqe 143-73. 239
Cameron, S. and Heckman, J. (1999), “Can Tuition Policy Combat Rising Wage Inequality?”, Chapter 5, in
Financing College Tuition, M.H. Kosters (Ed), The AEI Press, Washington DC. 240
Për informacion të mëtejshëm rreth kredive private, shih Instituti për Politikën e Arsimit të Lartë, SHBA. 241
Pell Grant është granti ku qeveria federale amerikane siguron për ata studentë që kanë nevojë për të paguar
studimet. 242
Spellings Commission është Komisioni mbi të Ardhmen e Arsimit të Lartë.
118
kualifikuar nga familje me të ardhura të ulëta kanë shumë më pak gjasa për të shkuar në
kolegj në krahasim me bashkëmoshatarët e tyre të ngjashëm nga familje me të ardhura të
larta”243
.
Në përputhje me këto rrethana, u bë thirrja për një rritje të granteve financiare të
bazuara në nevoja dhe në veçanti, për të rritur fuqinë blerëse të mesatares të Pell Grant në një
nivel prej 70% (nga 48% në vitet 2004-2005) të gjysmës së institucioneve publike 4 vjeçare
për një periudhë pesë vjeçare244
. Kjo do të përfshinte një rritje reale me rreth 2/3 të
shpenzimeve federale për Pell Grant, me një kosto totale ndoshta rreth 8 billion dollarë (duke
supozuar se studimet vazhdojnë të rritet me ritmet më të fundit). Administrata dhe Kongresi u
janë përgjigjur shumë pozitivisht këtyre propozimeve dhe pritet që rritjet e mëdha në pell
grantet të përfshihen në buxhetin e ardhshëm.
Realiteti politik tregon se ka presione të forta mbi hartuesit e politikave për të
përmirësuar barrierat e perceptuara financiare. Pyetja kryesore nuk është nëse politika245
duhet të synojë reduktimin e barrierave financiare, por si. Seksionet e mëposhtme diskutojnë
katër rrugët kryesore me të cilat qeveritë mbështesin Arsimin e Lartë.
Grafiku 7. Financimi e Institucioneve të Arsimit të Lartë në SHBA 246
.
243
Komisioni mbi të Ardhmen e Arsimit të Lartë,SHBA, 2006, faqe 7. 244
College Board (2006), Trends in Student Aid, The College Board, New York NY. 245
Në kuptimin e policy. 246
SHEED.
119
6.2.1 Kreditë; Rritja e limiteve të kredive Stafford247
Qeveria e Shteteve të Bashkuara ka disa programe për kredi studentore, ku ndër më të
rëndësishmet janë kreditë “Stafford”. Këto vijnë në dy variacione. Kreditë studentore
“direkte” janë nga Departamenti (federal) i Edukimit, ndërsa kreditë studentore “të
garantuara” janë nga bankat private për të cilat qeveria garanton shlyerjen. Në vitin 2005,
23% e kredive Stafford ishin bërë nëpërmjet programit të kredive studentore direkte. Kreditë
Stafford mund të jenë “të subvencionuara” ose “jo të subvencionuara” ku dallimi qëndron se
asnjë interes nuk i ngarkohet kredive të subvencionueshme deri në 6 muaj pas diplomimit.
Legjislacioni aktual para Kongresit do e ulte ndjeshëm normën e interesit për kreditë e
subvencionuara. Rreth gjysma e kredive Stafford që lindën në vitet 2005-2006 ishin të
subvencionueshme. Programe të tjera për kredi përfshijnë kreditë PLUS për prindërit dhe
kreditë Perkins të shpërndara për shkollat. Huatë individuale (duke përfshirë dhe kreditë nga
programe të ndryshme) mund të “konsolidohen” ose bashkohen së bashku në një kredi.
Programi i kredive Stafford ka disa karakteristika relativisht më të mira se programet
e kredive në shtetet e tjera. Kreditë janë të vlefshme për të dyja, pagesën e shkollimit dhe
shpenzimet e jetesës. Ato janë të disponueshme për të gjithë studentët edhe pse me limite të
ndryshme. Nivelet e subvencionit variojnë, por tentojnë të jenë të ulta dhe shlyerjet mund të
ndryshojnë nga të ardhurat e krijuara të post-diplomimit. Disa nga këto karakteristika,
sidomos dy të fundit, janë diskutuar më poshtë.
Kreditë e dala që nga Korriku 2006 kanë një normë interesi prej 6.8%. Kjo është rreth
2 përqind pikë më lart shkallës së normës së qeverisë prej 43/4 përqind. Kostot e administrimit
dhe mospagimit janë të vështira për t’u vlerësuar, por secila mund të shtojë rreth 11/2
përqind
pikë në vit248
, ku pjesërisht kompensohet nga një tarifë me një bazë rreth 3%. Kostoja e
përgjithshme e qeverisë për kreditë Stafford direkte të pasubvencionuara është e vogël dhe
mundësisht negative.
Në vlerësimin e niveleve të subvencionit, zbritja e taksës për pagesën e interesit mund
të jetë relevante. Kjo zbritje redukton pagesat e interesit (për ata që janë poshtë një pragu të
ardhurash) nga norma e tatimit të të ardhurave marxhinale. Për të vlerësuar një shkallë
marxhinale (federale, shtet plus lokalitet) në një normë prej 35%249
, norma e interesit efektiv
është rreth 4.4%, që dukshëm duket i subvencionueshëm. Por ndoshta, zbritja e taksës nuk
duhet të shihet si një subvencion por si një shtesë mbi taksën e kthimit të investimit. E parë
në këtë formë, subvencioni është i vogël. Kjo është e rëndësishme sepse do të thotë se
pengesat fiskale nuk janë një argument kundër zgjerimit të aspektit të programit.
Huatë studentore janë krijuar për të rritur në mënyrë modeste pjesëmarrjen në kolegj,
dhe zgjedhjen250
e programit përkatës të studimit. Për shembull, Long251
zbuloi se rritja me
1000 dollarë në vitin 1997 rezultoi me një rritje prej 4.3 përqind të studentëve të regjistruar
në kolegj që vinin nga familje më të ardhura nën 15 000 dollarë252
. Dynarski253
(2003) gjeti
247
Kredia Stafford është një kredi studentore që u ofrohet studentëve të regjistruar në insitituconet amerikane të
akredituara për Arsimin e Lartë me qëllim t’i ndihmojë financiarisht në edukimin e tyre. 248
CBO, 2005. 249
Kjo përmbledh normat federale, shtetërore dhe lokale. Në mjaft shtete dhe lokalitete, taksat janë vendosur në
bazë të të ardhurave të tatueshmë federale (që përfshin tarifen neto të shkollimit dhe diferenca të tjera.
Juridiksione të tjera përdorin të ardhurat bruto. Llogaritja në teks, që synon të jetë një përafrim ilustrues, është
një mesatare e ashpër bazuar nga informacioni i marrë nga zyrtarë Federalë. 250
GAO, 2005, faqe 5. 251
Long, B.T. (2004) “The Contributions of Economics to the Study of College Access and Success”, Teachers
College Record, Vol. 109, No. 10, 2007, faqe 7-8. 252
CBO (2005), “Subsidy Estimates for Guaranteed and Direct Student Loans”, Washington DC. November. 253
Dynarski, S. (2003) “Loans, Liquidity, and Schooling Decisions”.
120
një përgjigje të ngjashme midis studentëve më të pasur dhe rritjeve të vlerës së
subvencioneve të huave. Këto rezultate bien ndesh me analizën e granteve Pell, ku siç
diskutohet më poshtë shpesh ka dhënë pak ose aspak efekt. Në krahasimet ndërkombëtare,
me vendet të cilët aplikojnë programe huash studentore të mëdha vërejmë se ato tentojnë të
kenë shkallë regjistrimi dhe diplomimi të studentëve mbi mesataren. Nuk janë të qarta
shkaqet që çojnë në këtë marrëdhënie, por kjo është në përputhje me pikëpamjen se huatë /
kreditë lehtësojnë aksesin e studentëve në kolegje.
Shumë studentë nuk marrin hua pasi ata nuk janë të sigurt nëse do të jenë në gjendje
t’i shlyejnë ato. Edhe pse Arsimi i Lartë është i leverdisshëm për studentët në përgjithësi,
shumë studentë nuk dëshirojnë të bëjnë si mesatarja e kolegëve të tyre. Në 2005, mesatarja e
35-44 vjeçarëve fitues të diplomave bachelor fituan 54 800 dollarë. Ndërkohë, ndërsa 28% e
këtij grupi fituan më pak se 40 000 $, 5% e tyre fituan më pak se 20 000 dollarë254
. Këto
variacione janë të vështira për t’u parashikuar paraprakisht. Karakteristikat e vëzhguara255
të
studentëve të shkollave të mesme në vitin 1972 shpjegojnë vetëm një të katërtën e variacionit
të të ardhurave të tyre të mëvonshme të vitit 1986256
. Kështu është e arsyeshme për studentët
që kanë frikë risqet, t’u shmangen këtyre pagesave fikse për të cilat kanë lënë diçka peng.
Nëse të ardhurat e mëvonshme do të mund parashikoheshin / siguroheshin, atëherë kjo nevojë
nuk do të ishte më një problem. Shumë studentë potencialë priren të jenë ta pavetëdijshëm
rreth përfitimeve financiare të Arsimit të Lartë e si rrjedhojë shfaqin një sjellje pesimiste.
Nuk është mjaftueshëm e qartë se sa të rëndësishme janë problemet që lidhen me
pasjen frikë / pasiguri prej riskut dhe pritshmërive pesimiste në terma ekonomikë. Studiuesit
kanë patur vështirësi të gjejnë prova bindëse rreth efekteve të këtyre. Megjithatë, të dy
grupet, votuesit dhe politikëbërësit, në Shtetet e Bashkuara si gjithkund, shfaqen të bindur se
këto probleme janë serioze. Veçanërisht, ata mbështesin idenë për të patur më shumë
subvencionime për mbështetjen financiare (subvencione direkte ose Pell Grant) mbi kreditë
me pagesa fikse. Reforma mbi financimin e Arsimit të Lartë duhet t’i marrë në konsideratë
këto vlerësime. Mund të jetë e mundur që të gjitha këto problematika të zgjidhen dhe të
realizohen edhe me një kosto të ulët fiskale.
Një zgjidhje e mundshme për këto probleme mund të jetë realizimi i huave të
ndryshme në përputhje me shkallët e ndryshme të të ardhurave. Studentët e suksesshëm
shlyejnë më shumë se ata që nuk arrijnë rezultate të mira. Kështu, nëse një student dështon së
gjeturi një punë pas diplomimit, ai apo ajo nuk do të frikësohet më se ka për të paguar huanë
e lartë. Në thelb, huadhënësit marrin më shumë risk në këtë rast. Në mënyrë të ngjashme,
studentët me prirje pesimiste nuk duhet të frikësohen për borxhin pasi shlyerja e tyre e
kredisë gjithashtu pritet që të jetë e ulët.
Ekonomistët kanë argumentuar gjatë se kreditë e kushtëzuara në të ardhura
përfaqësojnë një mjet efikas dhe të paanshëm në financimin e Arsimit të Lartë257
. Shtetet në
të cilat është prezantuar diçka e përafërt përfshijnë Suedinë në 1988, Zelandën e Re në 1989,
Afrika e Jugut në 1991, Kili në 1994 dhe Mbretëria e Bashkuar në 1997. Në Shtetet e
Bashkuara, kreditë e kushtëzuara nga të ardhurat janë prezantuar si pjesë e programit të
254
College Board, Education Pays, 2006. 255
108 variabla shpjegues me qëllim matjen e demografisë, profilin familjar, arritje në provime e kështu me
radhë. 256
Krueger, A.; Bowen,W. (1993) “Income-Contingent College Loans”, Journal of Economic Perspectives, Vol.
7, No. 3, faqe 196. 257
Shiko si shembull Chapman, B. (2006) “Income Contingent Loans for Higher Education: International
Reforms” in Handbook of the Economics of Education, Vol. 2, E. Hanushek and FAQE Welch Eds), North-
Holland Publication, Holandë.
121
kredive direkte Safford në vitin 1993. Kjo i lejon huamarrësit të kryejnë pagesa të barabarta
më 20% të diferencës midis shkallës së varfërisë dhe të ardhurave, deri në një nivel tavan.
Programi i huave në Australi dhe Zelandën e Re ka qenë krijuar me zgjerimin e
regjistrimeve respektivisht në 50% dhe 90%. Shumë shtete kanë zgjeruar programet e huave
me qëllimin për të rritur ndjeshëm rolin e tyre. Gjithashtu dhe përhapja e tyre në vende të
tjera duket se është në vazhdim. Megjithatë, të dhënat e mëtejshme përfshijnë zhgënjime dhe
probleme të programeve të huave. Suedia e braktisi programin e saj në vitin 2001258
.
Australia ndaloi së dhëni kredi për shpenzimet e jetesës në vitin 2003. Dhe në Shtetet e
Bashkuara, vetëm 11% e huamarrësve me kredi direkte apo të konsoliduara kanë zgjedhur të
shlyejnë në bazë të të ardhurave.
Kredi vs Grantet
Grafiku 8. Financimi në SHBA me anë të granteve dhe huave.
6.2.2 Ulja e taksave
Qeveritë federale dhe shtetërore gjithashtu financojnë Arsimin e Lartë nëpërmjet uljes
së taksave për studentët dhe familjet e tyre. Megjithëse ndoshta shpenzimi më i madh i taksës
federale është për arsimin, problemet në lidhje me shpenzimet shtetërore dhe vendore do të
diskutohen në paragrafin më poshtë.
258
Kjo ishtë pjesërisht për shkak të shqetësimit për normën e lartë efektive tatimore marxhinale, e cila iu shtohej
normave tatimore që tashmë ishin shumë të larta.
122
Kredia e “taksës të mësuarit gjatë gjithë jetës” dhe kredia e “taksës së shpresës”
sigurojnë te ardhura deri në 2000 $ në vit për person për shpenzimet e Arsimit të Lartë. Në të
kundërt, individët mund të zbresin nga të ardhurat e tyre të taksuara deri në 4000 $ në vit për
shpenzimet e Arsimit të Lartë. Lëshimi tjetër kryesor i cili kishte si qëllim promovimin e
hyrjes në Arsimin e Lartë është zbritja e interesit të paguar në huanë e studentit. Të katër këto
“stimuj shkollimi” shtojnë deri në 9 bilion dollarë në vit në të ardhurat e qeverisë, rreth 1% e
totalit të shpenzimeve të taksës federale259
.
Përjashtimi nga prindërit i studentëve me moshë mbi 18 vjeç (me vlerë 2.5 bilion
dollarë) konsiderohet disa herë si promovim për hyrjen në arsim, megjithëse të tjerë e
konsiderojnë si masë drejtësie. Shpenzimet totale të taksës federale mbi arsimin (pa përfshirë
zbritjen e taksave shtetërore dhe vendore) shkojnë deri në 19 bilion dollarë.
Zbritja e pagesave të interesit për studentin ndryshon sipas stimujve të shkollimit dhe
në këtë mënyrë ajo ndikon në pagesën e huasë, më shumë se sa në shpenzimet koherente. Një
veçori e kësaj zbritjeje është që ajo zhduket gradualisht mbi një të ardhur bruto prej 50 000 $
për beqarët dhe 100 000 $ për çiftet. Kjo përgjysmon dukshëm pagesat e interesit real për ata
të cilët kanë të ardhura të ulëta pas diplomimit gjë e cila i jep huave të studentëve një element
pasigurie të ardhurash.
Një problem me uljen e taksave është që nga kjo kryesisht përfitojnë individët me të
ardhura mesatare. Për arsyen se familjet me të ardhura të ulëta kanë norma të ulëta të taksave
marxhinale dhe mesatare, ata përfitojnë pak nga zbritjet ose kreditë e pakthyeshme. Formula
për llogaritjen e kredive redukton vlerën e tyre ndërkohe që bursa rritet. Prandaj, rreth 60% e
vlerës së tre përparësive të lidhura me shkollimin shkojnë për familjet me të ardhura më
shumë se 40 000 $260
. Në të kundërt, 9% e vlerës së bursës së studentëve të varur shkon për
familjet me të ardhura mbi 40 000 $, ndërkohë që 48% shkon për familjet me të ardhura
poshtë 20 000$. Përveç problemeve të dukshme të drejtësisë, kreditë nuk janë një instrument
me kosto efektive për të promovuar aksesin.
Bashkëveprimi me sistemin e ndihmës financiare është i pavolitshëm. Qeveria e
Shteteve të Bashkuara ka një program (bursat) i cili me kujdes shënjestron ndihmën për
familjet me të ardhura të ulëta. Ndërkohë që një program tjetër (ulja e taksës) shënjestron
familjet me të ardhura mesatare. Çdo program krijon kosto domethënëse për të parandaluar
që përfitimet ti drejtohen një grupi të caktuar marrësish, të cilët mund të përfitojnë nga një
program tjetër. Duke patur dy programe dyfishohet administrata, format dhe burokracia.
Në teori, edukimi mund të shihet si një shpenzim që sjell krijimin e një të ardhure. Në
qoftë se e ardhura taksohet, pa asnjë zbritje për shpenzimin, atëherë aktiviteti do ishte
dekurajues. Prandaj zbritjet mund të ndihmojnë në eliminimin e një situate të pafavorshme.
Në praktikë, ky argument rrallë përparon në publik duke u zëvendësuar nga kreditë që
justifikohen si promovim hyrjeje. Gjithashtu dhe kjo është pjesërisht kështu për arsye se
argumenti nuk aplikohet në modele më të ndërlikuara me kufizime kredish që parandalojnë
marrjen hua. Aktiviteti është i kufizuar gjithsesi, me kufizimet e kredive që sigurojnë një
barrierë gjë që sjell përfitime të mëdha. Huatë duhet të zbusin detyrimet në mënyrën që
rezulton me kosto efektive (më të drejtë).
Ata që bëjnë politikën duhet të kërkojnë mundësi për t’i thjeshtuar modelet e
financimit të studimeve të larta. Prezantimi i mënyrave me kosto më efektive për të
përmirësuar aksesin e këtyre studimeve mund të na sigurojë një rast të përshtatshëm për
zbatim.
259
P.sh në vitin 2002, 16 milion taksapagues kishin një nga këto preferenca. 260
Vetëm 11% e vlerës së taksës së përparësive shkoi për familjet me të ardhura poshtë 20 000$.
123
6.2.3 Mbikqyrja shtetërore
Edhe pse grantet dhe kreditë janë të larta në programet politike aktuale, ndërhyrja më
e madhe e qeverisë në financimin e Arsimit të Lartë është ajo me anë të subvencioneve
direkte. Sigurimi direkt i Arsimit të Lartë nëpërmjet universiteteve dhe kolegjeve të
mbështetur nga institucionet lokale por edhe ato qendrore shkoi në shumën prej 160 bilion
dollar në vitin 2001-2002. Kjo shifër përfaqëson 9% të shpenzimeve totale shtetërore dhe
lokale si dhe 1.5% të PBB-së. Këto institucione ofrojnë arsim bazë të subvencionuar për
studentët që kërkojnë ndihmë dhe disi më pak për studentët e tjerë. Në vitet 1996-1997,
shpenzimet mesatare për arsimin në institucionet e larta publike 4-5 vjeçare ishin 13 118
dollarë për studentët me pjesëmarrje të plotë261
. Në kundërshtim me këtë, shifra e publikuar
ishte 2 975 $. Kështu që studentët pa ndonjë zbritje në çmim mesatarisht paguanin 23% të
kostove direkte të edukimit të tyre. Ndërsa studentët të cilët ishin me grante (hua), sigurisht
që paguanin më pak.
Grafiku 9. Ecuria e pagesave të tarifave të shkollimit sipas viteve akademike në SHBA.
Gjatë dy dekadave të fundit, shpenzimet e qeverisë për studentët janë rritur, por jo
mjaftueshëm që t’u përshtaten kërkesave në rritje të regjistrimeve. Ky kufizim ka ndodhur
pjesërisht nga rritjet e mëdha të pagesave të shkollimit. Zgjidhja për këtë problem duket se
261
Fulltime equivalent student është një masë që tregon përqindjen e pjesëmarrjes me kohë të plotë (ditë e plotë,
javë e plotë) në sistemin arsimor. (Kane 2006, faqe 1372) Kjo përjashton shpenzimet për bursë dhe fellowship
(një transferim nga një grup studentësh tek një tjetër); si dhe shpenzimet për operacionet shtesë si për shembull
spitalet dhe konviktet.
124
janë financimet private. Në vendet e OECD-së262
, pjesa e shpenzimeve të Arsimit të Lartë, të
financuara privatisht është rritur nga 19% në vitin 2005 në 24% në 2008.
Duke filluar nga viti 1980, shpenzimet për student në institucionet arsimore publike 4-
5 vjeçare janë rritur rreth 2% në vit më shpejt se sa indeksi i çmimeve të konsumit. Nga ana
tjetër, në ndryshim nga kjo panoramë, shpenzimet në institucionet private janë rritur me një
mesatare 5% në vit me shpejt se ky indeks. Teksa këto institucione kanë rritur raportin staf-
student, ato publike i kanë ulur. Në mënyrë të ngjashme, pagat e punonjësve tek universitetet
private janë më të larta se atyre të institucioneve publike.
Shumë vëzhgues besojnë se subvencionet janë të padrejta, pasi nga ato përfitojnë
studentë që vijnë nga familje të pasura. Në vitin 1994, 61% e fëmijëve nga familje më të
ardhura të larta u regjistruan për të ndjekur studimet e tyre pas postsekondare, ndryshe nga
34% e fëmijëve nga familje me të ardhura të ulëta. Për më tepër, këta studentë shkojnë edhe
në një punë të paguar mirë. Sidoqoftë, gjykimet mbi paanësinë varen edhe se si financohet
subvencioni. Ndonëse të ardhurat e qeverisë tentojnë të vijnë nga taksapaguesit të cilët,
mesatarisht, fitojnë më pak se të diplomuarit, është më pak e qartë se nga vijnë të ardhurat
marxhinale.
Grafiku 10. Dallimi mes kostove të studimit në universitetet publike e private në SHBA.
Paefektshmëritë lindin nga çrregullimet në sinjalet e çmimeve. Për shembull, ka më
pak presion tek universitetet publike për të kontrolluar kostot ose për të siguruar një shërbim
me vlerë se sa në rastin kur ata do të zhvillonin aktivitetin nën efektin e forcave të tregut.
Veçanërisht, subvencionet për studentët që punojnë / jetojnë dhe shkollohen në një shtet
kufizojnë konkurrencën ndërshtetërore. Ndërkohë që kufizimet e vazhdueshme në financa
262
Në 14 dhjetor të vitit 1960 u nënshkrua Konventa mbi Organizatën për Bashkëpunim Ekonomik dhe Zhvillim
(Organization for Economic Co-operation and Development). Aktualisht anëtarë janë 14 shtete nga e gjithë
bota.
125
kanë shumë mundësi të jenë të qëndrueshme, duke dëmtuar cilësinë. Ndoshta, duke u
siguruar më shumë subvencione individëve sesa institucioneve, do të kemi adresimin e shumë
prej paefektshmërive263
.
Balancimi i këtyre argumentave është i vështirë. Analiza tradicionale do të sugjeronte
se subvencionimi duhet të ishte më mirë një përgjegjësi federale se sa shtetërore.
Subvencionimi duhet t’u paguhet individëve dhe jo institucioneve dhe mundësisht atyre të
mund t’u falet borxhi e jo t’u jepet para cash. Sidoqoftë, literatura ekonomike ofron pak
udhëzime në lidhje më çështjen qendrore të nivelit të subvencionimit.
Debati publik mbi këto çështje është penguar nga problemi dominues i aksesit. Nëse
do të ishte një sistem i mirë i kredive në vend, atëherë subvencionet direkte të qeverisë
(qendrore) nuk do të ishin më të justifikueshme për të kapërcyer barrierat financiare. Disa
subvencione të qeverisë akoma do të ekzistojnë për shkak të eksternaliteteve. Opinionit
publik i duhet ti rezistojë reduktimeve në subvencionet shtetërore teksa barrierat në akses
mbeten të rëndësishme.
6.3 Australia
6.3.1 Përshkrim i shkurtër i sistemit arsimor të lartë
Në njëzet vitet e fundit, sektori i Arsimit të Lartë në Australi ka pësuar ndryshime të
jashtëzakonshme në aspektin e organizimit, mbikëqyrjes, pjesëmarrjes, dhe financimit. Në
fillim të vitit 1970 deri në vitin 1988, Arsimi i Lartë në Australi ishte i përbërë nga tre sektorë
të veçantë: universitete, kolegje të arsimit të avancuar (caes) dhe shkollat teknike dhe më
vonë Arsimi i Lartë është mbikëqyrur nga Komisioni Commonwealth. Në vitin 1988,
drejtimet e reja të politikave u shpallën në Librin e Bardhë të qeverisë dhe u abrogua linja
binare ndërmjet universiteteve dhe caes. Të dy sektorët u zëvendësuan me një sektor të ri të
vetëm, të kombinuar, duke u shndërruar kështu në një sistem të unifikuar kombëtar të Arsimit
të Lartë. Ky sistem i Arsimit të Lartë së bashku i cili me arsimin dhe trajnimin profesional
përbën atë që konsiderohet “sektori i arsimit terciar” në Australi.
Mekanizma të reja këshilluese u vendosën duke përfshirë Bordin Kombëtar të
Punësimit, Edukimit dhe Trajnimit, si edhe katër këshilla ndihmëse, roli i të cilave ishte që të
siguronin koordinimin, këshillimin e pavarur të Ministrit Australian të Punësimit, Edukimit
dhe Trajnimit. Këto mekanizma kishin një rol më të kufizuar se Komisioni Commonwealth i
Arsimit i lartë duke pasur parasysh se Departamenti i Punësimit, Edukimit dhe Trajnimit
(riemëruar Departamenti i Arsimit, Trajnimit dhe Çështjeve të të rinjve në vitin 1998) mbajti
përgjegjësinë kryesore për hartimin e politikave, shpërndarjen e programit dhe administrimin
e granteve. Ndërkaq, në mars 2000, hyri në fuqi legjislacioni për heqjen e Bordit dhe tre nga
katër prej këshillave të tij, duke lejuar të vazhdojë vetëm Këshilli Australian i Kërkimeve.
Sektori i Arsimit të Lartë të Australisë është i përbërë nga 37 universitete publike dhe
3 universitetet private, 3 institucione të Arsimit të Lartë të vetëakredituara dhe 86 institucione
private të Arsimit të Lartë duke përfshirë edhe kolegjet teologjike. Sipas reformave të
përfshira në Aktin për përkrahje të Arsimit të Lartë (Hesa) të vitit 2003, Skema e Grantit
Commonwealth (CGS) ka zëvendësuar sistemin operativ të granteve bllok. Sipas CGS, secila
nga 37 universitetet do të nënshkruajë një marrëveshje vjetore financimi me qeverinë. Sipas
këtij sistemi, u investuan 50 milion264
dollar australian në vitin 2008. CGS gjithashtu ka
263
Pagesat për individët, ku përfshihen grantet Pell dhe huatë e subvencionueshme shpesh referohen si bono. 264
www.hecs.gov.au
126
rezervuar mbështetje në vend për institucionet e Arsimit të Lartë privat që do të ndahen në
bazë të vlerësimit të Qeverisë Australiane, bazuar te nevojat dhe prioritetet.
6.3.2 Financimi i universiteteve
Sistemi financiar i Arsimit të Lartë, dhe roli i qeverisë në të, ka ndryshuar në mënyrë
dramatike që nga fillimi i viteve 1970. Para vitit 1974 studentët duhet të paguanin tarifat e
pjesshme. Këto u hoqën në vitin 1974 dhe për më shumë se 10 vjet, Arsimi i Lartë australian
ishte i lirë kundrejt pagesave të shkollimit, me përjashtim të disa kontributeve të kërkuara nga
studentët për të financuar objekte të studentëve. Taksat filluan të shfaqen përsëri në vitin
1985.
Që nga viti 1989, shumica e studentëve Australianë kontribuojnë në koston e arsimit
të tyre të lartë përmes Skemës së Kontributit të Arsimit të Lartë (HEC-eve), e cila u prezantua
në Aktin e Financimit të Arsimit të Lartë, 1989. Skema administrohej nga Departamenti i
Arsimit, Shkencës dhe Trajnimit, Zyra Australiane e Taksës dhe institucionet e Arsimit të
Lartë. Në vitet e para të punës, të gjithë studentët u paguanin HEC-eve në masën rreth 23 për
qind të shpenzimeve mesatare të studimit. Në vitin 1997, pagesa u hoq nga skema.
Skema e Kontributi të Arsimit të Lartë është projektuar për të siguruar qasje
universitare për të gjithë studentët, pa marrë parasysh përkatësinë socio-ekonomike. Studentët
mund të paguajnë taksat për studime në universitetet e tyre dhe të marrin një 20 për qind (të
reduktuar nga 25 për qind nga reformat e fundit) të zbritjes ose ata mund të zgjedhin për të
shtyrë pagesën dhe për të marrë kredi me normë interesi zero. Që nga viti 1998, studentët
mund të zgjedhin një kombinim të të dy mundësive të pagesës, duke paguar një pjesë të
tarifave (të paktën 500 dollar australian) me një zbritje 10 për qind dhe të paguajnë më pas
pjesën tjetër.
Studentët janë përgjegjës për shlyerjen e borxhit të tyre ndaj HEC-e me anë të një
skeme pagimi të detyrimit të tyre. Ata duhet të fillojnë të kryejnë pagesën nëpërmjet sistemit
tatimor sa herë paga e tyre vjetore arrin pragun minimal për shlyerjen e detyrueshme (38,148
dollar australian të ardhura për vitin 2006-2007)265
. Çdo varg i të ardhurave ka një normë të
shlyerjes, e cila rritet sipas të ardhurave të ish studentit. Normat e ripagimit shkojnë nga 4 për
qind në nivelin më të ulët të të ardhurave e deri në 8 për qind në ata me të ardhura më të larta.
HEC mbulon kurset e Arsimit të Lartë që janë të financuara nga qeveria e
Commonwealth-it, të cilat lidhen me dhënien e gradave të ndryshme, të diplomave,
diplomave të asociuar, të diplomave universitare, çertifikatat si të diplomuar, kurse
kualifikuese master, kurse master apo doktoraturë. Studentët, të cilët marrin kurse jo të
financuara nga Commonwealth (dmth universitare ose pasuniversitare, kurse për të cilat
pagesat janë zero) nuk janë të detyruar t’u paguajnë HEC-eve. Studentët nga ana tjetër nuk u
kërkohet të paguajnë HEC-et në qoftë se ata janë duke vazhduar kurse studimi, të cilat nuk
kërkojnë një shpërblim, ndërsa në institucionet e Arsimit të Lartë që financohen si kurse në
institucionet TAFE (pjesë e arsimit profesional dhe sistemit të trajnimit), janë plotësisht të
financuar nga punëdhënësit. Këto kurse apo njësi të studimit janë miratuar e financuar nga
Commonwealth bazuar në sistemin e meritës.
Në Australi, ka një shumëllojshmëri të granteve financiare publike dhe atyre të
universiteteve si bursat dhe skemat e kredisë në dispozicion të studentëve të Arsimit të Lartë,
265
Commonwealth-Australi, 2005: 90.
127
për t’i mbështetur në të dy sektorët e Arsimit të Lartë për të mbuluar shpenzimet e jetesës të
Arsimit të Lartë dhe të trajnimit profesional.
Gjithashtu, ekziston një program i veçantë për zbritjen e tarifës studimore në rastet e
mëposhtme:
Së pari, privilegjohen studentët që studiojnë me kohë të plotë deri në moshën 25
vjeçare;
Së dyti, studentët me kohë të plotë mbi moshën 25 vjeçare, nëse ata ishin kanë
përfituar nga ky program i të rinjve para se të mbushin 25 vjeç dhe ata janë ende në ndjekje të
të njëjtit kurs studimi;
Së fundmi, të rinjtë deri në moshën 21 vjeç, të cilët janë të kombinuar mes punës me
kohë të pjesshme dhe të studimit me kohë të pjesshëm
Grafiku i mëposhtëm tregon se si janë rritur grantet për studentët duke filluar nga zbatimi i
kësaj skeme financiare, megjithëse në ditët e sotme ndryshimet janë të mëdha.
Grafiku 11. Ecuria e granteve për studentët në Australi.
Në vitin 2004, qeveria australiane prezantoi Programin e Bursave “Commonwealth
Learning” për të ndihmuar studentët me prejardhje të ulët socio-ekonomike, për të përballuar
shpenzimet e Arsimit të Lartë. Dy lloje bursash në bazë të meritave janë në dispozicion për
studentët me kohë të plotë; e para, Arsimi Commonwealth, ku përballohen shpenzimet për
128
shpenzimet arsimore deri në 2,000 dollar australian për një vit dhe së dyti, Bursat
Commonwealth për Strehim për kostot e akomodimit (paguar direkt te studentët) deri në
4,000 dollar australian në vit. Duke filluar në vitin 2005, qeveria gjithashtu i lejon
institucionet e Arsimit të Lartë të japin bursa duke u bazuar në shpenzimet e tyre, duke i bërë
kështu studentët e përzgjedhur të përjashtohen nga pagesa e pagesave të shkollimit.
6.4 Kina
6.4.1 Reforma financiare
Më parë, qeveria kineze ishte përgjegjëse për gjithë financimin e universiteteve. Vitet
e fundit është krijuar një sistem i ri i menaxhimit, ku qeveria merr përgjegjësi në ofrimin e
shërbimeve arsimore në të gjitha nivelet me pjesëmarrjen aktive të shoqërisë dhe individëve
në tërësi. Kolegjet joqeveritare dhe universitetet janë krijuar në të gjithë vendin dhe janë bërë
një forcë e dallueshme në ofrimin e arsimit profesional dhe atë të lartë dhe disa prej tyre janë
akredituar edhe për dhënien e diplomave bachelor. Me anëtarësimin në OBT266
, Kina do të
përjetojë një pjesëmarrje edhe më të madhe të ofruesve të arsimit ndërkombëtar në tregun e
saj të brendshëm arsimor. Në të vërtetë, numri i universiteteve të huaja që ofrojnë programe
të përbashkëta me universitetet kineze është vazhdimisht në rritje. Kjo mund të jetë një prirje
pozitive, për aq kohë sa produktet arsimore përshtaten me kërkesat e tregut kinez të punës
dhe mbështesin zhvillimin e qëndrueshëm afatgjatë. Në të njëjtën kohë konsumatorëve
(studentët dhe punëdhënësit) u është dhënë informacion i mjaftueshëm në lidhje me kostot
reale dhe përfitimet e këtyre kurseve dhe programeve.
Pjesëmarrja më e madhe nga aktorët joshtetërorë në ofrimin e Arsimit të Lartë
ndihmon të plotësohet buxheti i kufizuar i arsimit kombëtar, që arrin në një shifër relativisht
të ulët prej 3.4%të PBB-së (mesatarja e OECD është 5.8 % e PBB-së), në një kohë kur
shumica e IAL-ve kanë nevojë për investime të reja të konsiderueshme në përmirësimin e
objekteve të tyre të mësimdhënies, kushteve për jetesën e studentëve, kapaciteteve kërkimore
dhe në mjaft raste cilësinë mësimore të fakulteteve të tyre. Niveli i zhvillimit të IAL-ve duket
të jetë i lidhur ngushtë me zhvillimin ekonomik të lokalitetet e tyre. Në fjalë të tjera,
ekzistojnë mospërputhje të rëndësishme në lidhje me mundësitë e mësimdhënies dhe
pajisjeve, midis IAL-ve që u përkasin provincave të pasura bregdetare dhe IAL-ve që
ndodhen në krahina dhe rajone më pak të zhvilluara. Krahasimet e “cilësisë” së arsimit në
këtë kontekst janë vështirë për t’u përcaktuar
Sektori publik dhe ai privat (kompanitë dhe individët) janë mobilizuar për të plotësuar
një pjesë të hendekut për disa nga institucionet më pak të favorizuar. Universitetet kanë
krijuar infrastrukturë të kënaqshme si edhe zhvillojnë një proçes të mësuari nëpërmjet
përdorimit të teknologjisë, megjithëse nuk është e qartë se sa IAL të tjera janë të pajisura me
kapaciteteve arsimore të krahasueshme. Në universitetet shtetërore, stafi i mësimdhënies
krahasuar me standardin ndërkombëtar është ende i paktë. Edhe pse universitetet nuk marrin
asnjë mbështetje shtetërore dhe nuk lejohen të marrin financim për kërkim, ata janë të pajisur
me tokë dhe përjashtohen nga tatimi, si edhe disa gëzojnë vetëmjaftueshmëri financiare,
madje edhe mund të gjenerojnë një tepricë të ardhurash mbi shpenzimet.
Më shumë se 10 vjet pas themelimit të shkollave të para, pjesëmarrja e aktorëve jo
shtetërorë në tregun e arsimit kinez mbetet e kufizuar. Ligjet në lidhje me pronësinë e
pronave arsimore janë në diskutim kohët e fundit. Ligji për Promovimin e Shkollave Jo-
Shtetërore hyri në fuqi më 1 shtator 2003. Qëllimi i këtij legjislacioni është për të sqaruar të
266
Organizata Botërore e Tregtisë.
129
drejtat dhe përgjegjësitë e këtyre institucioneve. Trendi duket të jetë i qartë: pjesëmarrja e
sektorit joshtetëror në ofrimin e shërbimeve të Arsimit të Lartë do të vazhdojë të rritet,
ndoshta në mënyrë proporcionale si dhe në numra absolut. Aktualisht, në Kinë ka 10 IAL të
tilla, numër i cili me shumë gjasa do të rritet me shpejtësi me ligjin për ofrimin e sektorit
privat të Arsimit të Lartë. Prania e tyre ka rritur kapacitetet ekzistuese të Arsimit të Lartë në
Kinë, si edhe gjithashtu shton një element të konkurrencës që mund të jetë pozitiv në rritjen e
cilësisë së arsimit dhe në rritjen e aksesit të popullatës në Arsimin e Lartë, për aq kohë që
aplikohet një sistem i rreptë kualifikimi.
IAL duhet të jetë i ndjeshëm ndaj nevojave të studentëve dhe punëdhënësit, e
vazhdimisht duhet të ripërcaktohet programi i tyre dhe kurrikula në mënyrë që të
mbijetojnë financiarisht. Kështu, IAL-të kanë mundësi të hartojnë kurrikula të reja
(produkte), të cilat kombinojnë një qasje multidisiplinare të synimeve të profileve specifike të
punës. Megjithatë, mbetet nevoja për monitorimin e jashtëm të cilësisë së proçesit mësimor
në vazhdimësi e sipër në lidhje me arritjen e kompetencës së të diplomuarve dhe aftësinë e
tyre për t'u integruar në tregun e punës.
6.4.2 Financimi i Arsimit të Lartë
Në vitin 1996, rreth 85% e fondeve në Kinë erdhën nga kontributi kombëtar, por deri
në vitin 2000, niveli i tyre kishte rënë në nën 70%. Ky kontribut vazhdon të bjerë edhe në
vitet e fundit, ndërsa tarifat e shkollimit kanë një tendencë rritje. Dy koncepte relativisht të
reja në sistemin e lartë arsimor kinez janë kredia studentore dhe ndarja në nivele të pagesave
të shkollimit. Rritja e tarifave të Arsimit të Lartë u prezantua për herë të parë në Kinë në vitin
1994, shoqëruar edhe me një skemë të gjerë të kredisë në vitin 1999, që vazhdon edhe sot.
Reformat administrative në Arsimin e Lartë të shoqëruara dhe me mekanizma të rinj
financimi - për shkollim dhe kredi - lejohen të zhvillohen së bashku, megjithëse tarifa e
studimit në një nga universitetet kryesore të vendit mund të jetë deri në 4 000 Euro, ku
mesatarja llogaritet afërsisht 1 000 Euro për studentët me kohë të plotë.
Kjo rritje shumë e madhe në nivelet e tarifës së Arsimit të Lartë mund të përballohet
vetëm nga studentët dhe familjet e tyre, nëse atyre u vihet në dispozicion një skemë kredish
studentore shumë më fleksibile. Një skemë kredie studentore më gjerësisht e aplikueshme
është jetike. Aktualisht, universitetet publike dhe kolegjet financohen përmes katër të
ardhurave:
i) pagesave për frymë të bëra nga pushteti qendror për institucionet;
ii) fondet e qeverisë shtesë, me kusht kundrejt universiteteve më të mira në bazë të
skemave të projektit;
iii ) pagesat për shkollim, të cilat janë të përcaktuara nga qeveritë provinciale në bazë
të kostove arsimore dhe “përballueshmërisë”; dhe
iv) të ardhurat shtesë që universitetet dhe kolegjet janë në gjendje ti krijojnë
nëpërmjet mësimdhënies suplementare, hulumtimit dhe aktivitete të tjera.
Të gjitha institucionet publike marrin grante për frymë popullsie. Universitetet
private, nga ana tjetër financohen nga një kombinimin i shkollimit dhe të ardhurave
sipërmarrëse. Një skemë kredish studentore u prezantua në vitin 1999 dhe që atëherë rreth
800 000 studentë kanë marrë kredi për të përballuar studimet e tyre. Kjo është një përqindje
relativisht e ulët e studentëve (rreth 10 % deri në 15 %), dhe shpesh përfitojnë ata që janë në
nivele të larta të shoqërisë apo klasa e mesme.
130
Skema e kredisë ka katër karakteristika kryesore267
:
Së pari, nxënësit në vështirësi financiare mund të huazojnë shuma deri në koston e
tarifave të shkollimit dhe shpenzimeve të jetesës e banimit gjatë kurseve të tyre të studimit.
Së dyti, kreditë janë krijuar dhe lëshohen nga bankat kombëtare.
Së treti, ndërsa studentë janë në proçes shkollimi, ata ngarkohen të paguajnë vetëm
gjysmën e interesit për këto kredi të marra dhe gjysma tjetër paguhet nga qeveria.
Së katërti, në përfundim të studimit, kreditë bëhet me interes të plotë dhe normalisht
janë planifikuar të paguhen gjatë katër viteve të mëvonshme (dmth në shtatë apo tetë vjet në
total nga emetimi i borxhi fillestar).
Megjithatë, mund të bëhet zgjatje të periudhës së shlyerjes për gjashtë ose madje edhe
tetë vite pas diplomimit, gjë që mund të jepet në rrethana të caktuara, të tilla si nëse studenti
vazhdon studimet pasuniversitare (megjithatë, studentët që marrin zgjatje të tilla të periudhës
së shlyerjes së kredisë duhet të paguajnë normën e plotë të interesit gjatë kësaj kohe). Këto
dispozita, janë shumë më kufizuese se ato që gjenden në shumicën e vendeve anëtare të
OECD-së, si dhe më pak “bujare” se ato që gjenden në Azi.
6.5 Tendenca e masivizimit të Arsimit të Lartë në vendet në zhvillim
Ambiciet për demokratizimin global të Arsimit të Lartë janë bërë sot një tipar jo
vetëm i vendeve më të industrializuara por edhe i vendeve ne zhvillim. Në vendet që po
njohin një zhvillim të madh dhe të shpejtë, si India, Kina apo Brazili, në shumë prej vendeve
postkomuniste, si edhe në ato vende që akoma cilësohen “vende në zhvillim”, miliona të rinj
kërkojnë të ngjisin shkallët e mobilitetit social në hierarkitë e shoqërive të tyre përmes
arsimimit universitar dhe atij pasuniversitar.
Ky është një fenomen i panjohur më parë në këtë nivel masivizimi. Rritja e
mundësive për shkollim, numri i madh i të rinjve me arsim të mesëm dhe shtimi i numrit të
studentëve universitarë, dukuri këto të cilat u bënë mjaft të përhapura në Amerikën e Veriut
dhe në pjesën më të madhe të Europës Perëndimore gjatë gjysmës së dytë të shekullit të 20-të
janë bërë, në ditët tona, një dukuri e përbotshme. Rreth 130 milionë studentë ndjekin sot
universitetet dhe kolegjet në vendet në zhvillim. Edhe pse në këto vende vetëm një përqindje
e ulët (3-15 përqind)268
e popullsisë arrin të kryejë studimet universitare (krahasuar me 45
deri 85 përqind në vendet e zhvilluara), numri i të rinjve që ndjekin shkollat e larta në vendet
në zhvillim është rritur në mënyrë të konsiderueshme.
Vetëm në Indi, sot numërohen 15 mijë universitete dhe rreth 30 mijë kolegje të llojeve
të ndryshme, në të cilat studiojnë mbi 4.7 milionë studentë. Shumica e studentëve në vendet
në zhvillim vijnë nga shtresat e ulëta dhe të pasigurta të klasës së mesme të cilët, aq sa janë të
shqetësuar për shkak të gjendjes së tyre të rënduar social-ekonomike, aq edhe janë të
motivuar dhe të ndikuar nga interneti për ta ndryshuar status quo-në e tyre.
Në shumë prej vendeve postkomuniste (përfshirë edhe Shqipërinë) dhe në vendet në
zhvillim, qeveritë e kanë pasur dhe e kanë relativisht të lehtë t’i bëjnë ballë presionit të parë,
duke inkurajuar masivizimin e Arsimit të Lartë përmes zgjerimit të institucioneve arsimore
ekzistuese, krijimit të universiteteve të reja publike dhe private dhe krijimit të kolegjeve apo
267
Zhang, L. “Educational Statistic Report 2000, Development and Planning Division, Ministry of Education”,
Vol. 1 cited in National Research Institute of Educational Development, 2001 Green Paper on Education in
China: Annual Report on Educational Policy in China, Beijing Educational Science Publishing House, Beijing,
2001, faqe 13. 268
Kroo, N. (2001) “Science and Technology in Central and Eastern Europe”, Budapest.
131
kampuseve të afiliuar me universitete ekzistuese, vendase apo të huaja. Sfida më e madhe,
sidoqoftë, ka qenë dhe mbetet përballja me presionin e dytë, konkurrenca dhe prestigji
akademik në një kohë kur universitetet janë bërë njëherësh agjentë dhe subjekte të
globalizimit.
132
Konkluzione
Autonomia financiare nënkupton që Institucionet e Arsimit të Lartë të kenë mundësi
që përveç grantit nga buxheti i shtetit, të thithin fonde të tjera private ose publike, si dhe të
kenë autonomi të plotë në shpërndarjen e burimeve të brendshme mbi bazën e planeve,
buxhetit si dhe shpenzimin e tyre, sipas proçedurave të miratuara nga organet përkatëse të
universitetit.
Arsimi i Lartë është mjet kyç në dinamikat e globalizimit, veçanërisht i njohur dhe i
dukshëm në kontekstin europian, ku tematikat e afrimit të sistemeve universitare janë
ndërthurur me problemet e integrimit politiko-ekonomik. Në fushën e arsimimit të lartë dhe
kërkimit ende nuk është bërë një ndërhyrje e harmonizuar, por me kalimin e viteve janë
realziuar strategji përmbledhëse që përcaktojnë objektivat themelore, linjat që mbajnë tërë
zhvillimin ekonomik mes vendeve të Bashkimit Europian.
Pas Proçesit të Bolonjës, në të cilin normat akademike vendosen në një lëvizje të një
përfshirje progresive në aspektin e vetëm dhe të përputhshëm, në aktet e Bashkimit Europian
është pohuar që në fillim roli qendror i universiteteve në “trekëndëshin e dijes” (arsim,
kërkim, inovacion) mbi të cilat duhet të bazohet zhvillimi i shoqërive.
Autonomia financiare e universiteteve është një sistem superior në
menaxhimin e Arsimit të Lartë. Burimet publike të vëna në dispozicion nga ana e qeverisë
për sektorin e Arsimit të Lartë nuk përputhen me nevojat e këtij sektori.
Gjatë viteve të fundit kemi masivizim të Arsimit të Lartë në shumicën e vendeve të
zhvilluara industriale. Në të njëjtën kohë, roli i Arsimit të Lartë si një faktor në proçesin e
rritjes ekonomike bëhet i njohur si kurrë më parë. Megjithatë, këto zhvillime pozitive kanë
sjellë me vete sfida, ku më e dukshme është paaftësia e shumë qeverive për të financuar
shkollimin. Përgjigjet e qeverive dhe politikanëve për këto kufizimeve kanë qenë shpesh
konfuze për shkak se Arsimi i Lartë është kompleks nga natyra dhe ka shumë objektiva.
Në modelet e ekzaminuara kemi mbizotërimin e financimit publik, i cili, siç
evidentohet, është një tipar i përhershëm dhe i nevojshëm, megjithëse në përmasa të
ndryshueshme.
Karakteristikat e spikatura nga të cilat nisemi për të identifikuar një ose më shumë
modele themelore nuk mbështeten në llojin mbizotërues të financimit. Ato gjenden kryesisht
në rregullimet e ndryshme që akte të karakterit organizativ japin për problemin e ndarjes së
këtyre burimeve financiare, rregullime thelbësisht me natyrë publike.
Duhet theksuar se diferencat mes sistemeve të veçanta kombëtare në Institucionet e
Arsimit të Lartë në Bashkimin Europian do të vijnë duke u zvogëluar si pasojë e
harmonizimeve të diktuara nga anëtarësimi i përbashkët. Për këtë arsye konstatohen përafërsi
mes sistemeve të financimeve të këtyre universiteteve.
Çështja e ndarjes së financimeve publike përcakton modelin e financimit të Arsimit të
Lartë. Nga përshkrimi i sistemeve individuale ligjore kombëtare është bërë e qartë se
mekanizmat e subvencionimit të universiteteve reflektojnë modelet e vetë qeverisjes
universitare të përzgjedhur. Të dy nocionet e marra së bashku, qeverisja dhe financimi,
pasqyrojnë strukturat më kryesore të disponimit të kompetencave publike në një vend të
caktuar që shërben si referencë.
Financimi i Arsimit të Lartë nuk lidhet vetëm me se sa paguhen në burimet
përfundimtare por edhe me mekanizmat prej të cilave mblidhen këto burime.
133
Mbështetur në fushën e financimit të universiteteve të Europës konstatohen tri
modele kryesore:
1. modeli “anglosakson”, karakteristikë e sistemit anglez është i ndikuar nga një traditë
e gjatë dhe ka një mënyrë të veçantë të konceptimit të strukturës dhe rolit të administratës
publike.
2. modeli “francez” aktualisht është në transformim të shpejtë, por sigurisht duke
ruajtur formën e tij, karakteristikat e bazuara në një kulturë, një traditë administrative si dhe
duke iu nënshtruar një përpunimi shumë të veçantë politik dhe juridik të funksioneve
shtetërore. Nën frymën e sundimit të ligjit, Arsimi i Lartë ruan kufijtë e autonomisë
operative dhe menaxheriale, por financimi i tij ka të bëjë kryesisht me ushtrimin e
funksioneve publike “të mirëfillta” dhe si të tilla klasifikohen në veprimtari ministrore dhe
qeveritare, të mishëruara në mekanizmin e buxhetit të shtetit. Treguesit për kategorizimin e
resurseve financiare ndaj institucioneve janë kryesisht të tipit sasior me një ndikim të
veçantë në shpenzimet e programuara dhe financimin e aktiviteteve edukative si dhe
programeve infrastrukturore. Qëllimi i sistemeve të Arsimit të Lartë që bëjnë pjesë në këtë
model është universaliteti i shërbimeve të ofruara dhe i ndërtimeve të një qasjeje
demokratike dhe globale në Arsimin e Lartë. Franca dhe Italia janë pjesë integruese e këtij
modeli, edhe pse Italia shfaq tiparet e hibridizimit me modelin “federal” , sidomos në
konceptin e autonomisë universitare.
3. modeli “kontinental (ose federal)” përfshin Spanjën dhe Gjermaninë. Tipari më i
spikatur i këtij modeli është pasojë e faktit se burimet hyjnë nëpërmjet niveleve të
ndryshme të qeverisë e autonomisë dhe përdorimi i tyre është i bazuar nga zbatimi i parimit
të subsidiaritetit269
. Në thelb, synohet të arrihet integrimi ndërmjet institucionit të Arsimit të
Lartë, kombit dhe sistemit produktiv të referencës, duke bërë të mundur që burimet e
disponueshme në nivelin federal të shpërndahen në nivelin më të afërt universitar, në
mënyrë që të dallohen dhe të përshtaten vendimet për ndarjen e fondeve në varësi të
kontekstit të përdorimit të tyre.
Autonomia tradicionale e institucioneve të Arsimit të Lartë është gjithashtu një faktor
i komplikuar në debatet e politikës. Liria akademike dhe autonomia universitare
konsiderohen në përgjithësi si sine qua non e një universiteti.
Autonomia menaxheriale dhe financiare gjithashtu janë elementë shumë të
nevojshëm. Për këtë arsye, autonomia financiare dhe menaxheriale duhet të shoqërohet me
përgjegjshmëri financiare dhe menaxheriale, ashtu siç është theksuar gjithnjë nga hartuesit e
politikave që liria akademike kërkon një element të përgjegjësisë në formën e sigurimit të
cilësisë.
Ekonomistët bëjnë një dallim ndërmjet aspekteve të kapitalit dhe të efikasitetit të
politikave publike dhe ka një qasje, që efikasiteti dhe barazia duhet të paraqiten kundër njëri-
tjetrit.
Efikasitetit ekonomik dhe disa lloje të konsideratave të kapitalit i japin më tepër
rëndësi një financimi të përgjithshëm të qeverisë për shpenzimet e shkollimit dhe të
mbijetesës të studentëve, ndërsa konceptimet politike deri diku të ndryshme për kapitalin,
anojnë në drejtim të kundërt.
269
Parim i përgjithshëm i së drejtës: “Kur një pjesë ose tërë aspektet e veprimtarisë të rregulluara me një ligj të
caktuar, i nënshtrohen një rregullimi me legjislacion të veçantë, do të zbatohet rregullimi i veçantë i
legjislacionit të veçantë”.
134
Nga modeli i përdorur për matjen e autonomisë financiare në katër vende si: Anglia,
Gjërmania, Finlanda dhe Shqipëria për një periudhë katër vjeçare rezulton se niveli i buxhetit
dhe mundësia e menaxhimit të tij përcaktojnë në mënyrë të ndjeshme indeksin e autonomisë,
ndërsa vendimmarrja në përcaktimin e tarifave te shkollimit dhe të nivelit të pagave ka një
efekt më të vogël.
Duke analizuar lidhjen ndërmjet granteve nga qeveria dhe nivelit të autonomisë
financiare në Institucionet e Arsimit të Lartë konstatojmë që kemi korrelacion negativ, ku
rritja e granteve nga qeveria passjell rritje të nivelit të influencës, proçedurave dhe të
kontrollit qeveritar mbi Institucionet e Arsimit të Lartë, duke ndikuar drejtpërdrejt në uljen e
autonomisë financiare në këto institucione.
Në rastin e lidhjes ndërmjet masivizimit të Institucioneve të Arsimit të Lartë dhe
përqindjes së granteve nga qeveria, të dhënat tregojnë se shtimi i universiteteve dhe numrit të
studentëve ka sjellë një reduktim të peshës specifike të fondeve qeveritare për Arsimin e
Lartë, duke orientuar një korrelacion negativ midis këtyre variablave.
Grantet nga qeveria dhe Arsimi i Lartë si një e mirë publike (apo e mirë private) janë
variabla që kanë korrelacion pozitiv, sa më i lartë të jetë financimi i Institucioneve të Arsimit
të Lartë, nëpërmjet granteve qeveritare aq më shumë forcohet koncepti i Arsimit të Lartë si
një e mirë publike.
Financat institucionale krijojnë hapësira për marrëveshje ndërmjet Institucioneve të
Arsimit të Lartë, duke u mbështetur në zhvillimin e strukturave të duhura nxitëse për to dhe
më pas duke i lejuar atyre lirinë për të vepruar në një mjedis konkurrues. Në praktikë, kjo
nënkupton konkurrencën për burime të rëndësishme kërkimore, zhvillimin e burimeve
joqeveritare të të ardhurave nga një shumëllojshmëri e gjerë e aktiviteteve dhe mbi të gjitha,
të lejohet mbajtja e këtyre të ardhurave si një shtesë neto në burimet e tyre.
Autonomia (jo vetëm financiare) e universiteteve shqiptare është, pa dyshim, një
kërkesë shumë e drejtë, që duhet mbrojtur dhe realizuar në praktikë. Por më e rëndësishme se
kjo autonomi është cilësia e programeve, e kurrikulave dhe e proçesit të mësimdhënies në
universitetet tona, pa përmendur domosdoshmërinë që universitetet shqiptare të shndërrohen
në qendra të vërteta të kërkimit shkencor. Eksperienca e universiteteve amerikane dhe ajo e
disa vendeve të tjera, për aq sa ato janë të dobishme për kushtet dhe mundësitë e vendit tonë,
mund të studiohen dhe të mbahen parasysh më mirë nga qeveritë shqiptare dhe universitetet
tona, për të nisur një transformim rrënjësor të sistemit të Arsimit të Lartë dhe të politikave që
inkurajojnë studime universitare të standardeve bashkëkohore dhe kërkimin më të kualifikuar
shkencor.
Vitet e fundit në Shqipëri evidentohet një rritje e buxhetit, duke i kushtuar një rëndësi
të veçantë arsimit në përgjithësi dhe atij të lartë në veçanti, pa përjashtuar edhe kërkimin
shkencor. Kjo politikë i jep Arsimit të Lartë në Shqipëri ngjyrat e të mirës publike. Rritja e
masës së grantit nga qeveria nuk ka qenë në raport të drejtë me ritmin e rritjes së
regjistrimeve në Institucionet e Arsimit të Lartë.
Shifrat e viteve të fundit në lidhje me kuotat e regjistrimit të studentëve në
Institucionet publike të Arsimit të Lartë tregojnë se Qeveria Shqiptare ka patur si objektiv
kryesor rritjen e aksesit të të rinjve shqiptarë në Arsimin e Lartë. Përcaktimi i kuotave në
vetvete tregon karakteristikën thelbësore të Arsimit të Lartë publik si një e mirë private, pasi
kështu plotësohet më së mirë kriteri i përjashtueshmërisë.
Rritja e madhe e numrit të kuotave vit pas viti në Shqipëri i jep Arsimit të Lartë publik në
Shqipëri një ngjyresë të lehtë të të mirës publike.
135
Studimet e Arsimit të llartë në Shqipëri nuk janë falas, por për të ndjekur këto studime
kandidatët duhet të paguajnë një tarifë regjistri dhe një shkollimi, kjo tregon se është një e
mirë private.
Nga analiza e kryer u vu re se megjithëse shërbimi dhe kostot e ofrimit të kësaj të
mire janë rritur ndjeshëm, tarifat e studentëve nuk kanë pësuar pothuajse asnjë rritje. Pra,
edhe në këtë pjesë të politikës qendrore vihet re një këndvështrim me karakteristikat e një të
mire publike për Arsimin e Lartë publik në Shqipëri.
Liria akademike, siç formulohet në Deklaratën e Limës mbi Lirinë Akademike dhe
Autonominë e Institucioneve të Arsimit të Lartë, të vitit 1988, është një parim i shenjtë, i cili
synon të mbrojë lirinë e trupës akademike për të menduar dhe për t’u shprehur brenda
institucionit të tyre, si edhe për të qenë të imunizuar nga presionet brenda dhe jashtë sistemit
që synojnë të shtypin pikëpamjet disidente.
Gjithmonë ka pasur, ka dhe do të ketë tension dhe konflikte midis komunitetit
akademik, nga njëra anë dhe administratorëve të universiteteve apo autoriteteve qeveritare,
nga ana tjetër, përsa i përket gjetjes së një raporti sa më optimal midis synimeve të
përhershme të stafeve akademike për liri akademike apo autonomi dhe kërkesave për
efektivitet dhe ndryshim, të cilat një pjesë e komunitetit akademik i kontestojnë ose nuk i
mirëpresin.
Në Perëndim, autonomi institucionale e një universiteti do të thotë që universiteti dhe
vetëm ai e ka fjalën e fundit në vendimmarrjen për aspektet burokratiko-financiare,
akademiko-shkencore, strukturoro-organizative të funksionimit të tij.
Rritja ekonomike dhe konkurrenca, bazuar në përparimin e njohurive të reja, është një
sfidë serioze për Europën. Kështu, investimi i tanishëm në Arsimin e Lartë mund të mos jetë i
mjaftueshëm për të mbështetur një sektor që është një faktor kyç për zhvillimin e ardhshëm
në Europë270
. Për të zgjidhur këtë kontradiktë, pra, atë të nevojës për një arsim të lartë të
mirëfinancuar dhe nga ana tjetër paaftësia e shtetit për të mbuluar të gjithë faturën financiare,
shumica e ekspertëve rekomandojnë rritjen e financimeve private të Arsimit të Lartë.
Ndonëse niveli aktual i Arsimit të Lartë dhe i Kërkimit Shkencor në Shqipëri ka
përmirësime në krahasim më të shkuarën, ai nuk është i përshtatshëm për të ardhmen. Arsimi
i Lartë dhe kërkimi shkencor duhet të evoluojnë, sidomos në kuadër të integrimit të
Shqipërisë në BE, si edhe për të pasur vendin e saj në Hapësirën Europiane të Arsimit të
Lartë271
.
Reforma në Arsimin e Lartë në vendin tonë, mbështetur në ligjin mbi Arsimin e Lartë
dhe aktet e tjera nënligjore, nuk do të mund të konsiderohet e plotësuar, në stadin aktual, pa
një riorganizim të ri të sistemit të mbështetjes financiare shtetërore për këtë sistem dhe pa
reforma të mëtejshme ndërlidhëse në sistemin parauniversitar.
Institucionet e Arsimit të Lartë në Shqipëri financohen kryesisht nga buxheti i shtetit,
burime të cilat nuk kanë qenë të mjaftueshme për të mbështetur një përmirësim cilësor dhe
zhvillimin sasior të tyre. Kapaciteti i ndërtesave, pajisjeve, bibliotekave si dhe cilësia e
shërbimit të ofruar prej tyre nuk është në standardet rajonale dhe sigurisht, jo në nivelet
ndërkombëtare.
Ndonëse ligji “Për Arsimin e Lartë në Shqipëri” operon sipas parimit të autonomisë
financiare, universitetet publike shqiptare nuk mund të vendosin vetë tarifat e ndryshme, nuk
270
Lenschow, 1991. 271
Hapësira Europiane të Arsimit të Lartë.
136
mund të huazojnë fonde në tregje financiare, nuk mund të zotërojnë tokat apo ndërtesat që
përdorin dhe nuk mund të ruajnë rezerva financiare nga fonde buxhetore.
Institucionet e Arsimit të Lartë në Shqipëri nuk kanë patur lirshmërinë e nevojshme
për përdorimin e fondeve. Proçedurat financiare kanë qenë të tilla që nuk i nxitnin
Institucionet e Arsimit të Lartë të gjeneronin më shumë të ardhura. Për më tepër, metodat e
përdorura për përcaktimin e këtyre financimeve nuk merrnin parasysh rezultatet dhe nivelet e
Institucioneve të Arsimit të Lartë.
Nga pikëpamja teorike mund të them se janë bërë hapa të rëndësishëm, të cilat janë
ilustruar në formën e ligjeve dhe amendamenteve, por realiteti është ndryshe. Shpesh
konstatojmë tendencën e organeve të ndryshme vendimmarrëse, qendrore ose lokale, që
shkelin apo nuk respektojnë autonominë financiare të universiteteve. Në këto kushte,
unifikimi i qëndrimeve pozitive që mbështesin forcimin e skemave financiare që ofrojnë
lehtësi, fleksibilitet dhe zbatimin e projekteve të ndryshme do të reduktojë praktikat bllokuese
për institucionet e Arsimit të Lartë.
Tarifat e studimit të paguara nga studentët janë burimi tjetër i rëndësishëm i të
ardhurave për Institucionet e Arsimit të Lartë, por strukturimi i niveleve të ndryshme të
tarifave nuk ka qenë racional. Gjithashtu, ka patur pak transparencë në përdorimin e këtyre të
ardhurave. Mekanizmi për të ndihmuar studentët me të ardhura të pakta ka qenë i konceptuar
jo mirë dhe për rrjedhojë nuk ka mbështetur përherë ata, të cilët realisht kanë patur këtë
nevojë.
137
Rekomandime
Universitetet europiane, shqiptare dhe më gjerë duhet të kenë më shumë autonomi
institucionale. Kjo autonomi duhet të garantojë hapësirën dhe shtysën për vetë universitetet,
me qëllim zhvillimin e strategjive dhe strukturave të tyre. Veçanërisht, kjo passjell më shumë
hapësirë për të pasur liri veprimi në përcaktimin e strukturave të qeverisjes së brendshme,
buxhetin e tyre, prioritetet financiare dhe politikat e zhvillimit të burimeve njerëzore si dhe
profilet e komuniteteve të tyre akademike në termat e përzgjedhjes së stafit dhe studentëve
dhe programet e edukimit e të kërkimit.
Reformat duhet të kryhen në aspektin organizativ dhe atë financiar. Ndërtimi i një
skeme të re financimi është një nismë e rëndësishme që kërkon vëmendjen e të gjithëve për
ndryshimin e gjendjes, për ndryshimin e sistemit të financimit të arsimit dhe përputhshmërinë
më të madhe të burimeve të akorduara shtetërore, me realitetin dhe nevojat e reja.
Qeveria e Shqipërisë dhe universitetet duhet të bashkëpunojnë në projektimin e të
gjitha kornizave ligjore, në mënyrë që autonomia financiare të funksionojë, si edhe për të
rekomanduar një model të përshtatshëm të autonomisë për universitetet publike, që do t’u
mundësojë atyre ti përgjigjen mundësive dhe sfidave të një peisazhi universitar më shumë
konkurrues dhe për të arritur përsosmërinë globale.
Statusi publik i Institucioneve të Arsimit të Lartë duhet të reformohet dhe bashkë me
të modeli i financimit të Arsimit të Lartë në Shqipëri. E vetmja mënyrë për të përmirësuar
sistemin e Arsimit të Lartë në Shqipëri është krijmi i stimujve për universitetet, për të
përballuar të gjitha kërkesat dhe për të përmirësuar shërbimin e tyre. Për të realizuar këtë
objektiv duhet kaluar në atë model të autonomisë financiare që lejon një sistem të tarifave të
ndryshueshme të shkollimit.
Shteti nuk mund të vazhdojë të financojë me të njëjtën formë studentët shqiptarë, pa
marrë parasysh: nevojat e shoqërisë për studime të orientuara, mbështetjen e studentëve
cilësorë, studentëve nga shtresat e margjinalizuara, etj. Por nga ana tjetër, financimi shtetëror
nuk mund të reduktohet i orientuar vetëm nga studenti. Universitetet tona duhet të synojnë të
shndërrohen në organizata vetëfinancuese, që stimulojnë cilësinë e shërbimit (mësimdhënien
bashkëkohore, kërkimin shkencor dhe kualifikimin efikas të kuadrit dhe përmirësimin e
infrastrukturës).
Institucionet e Arsimit të Lartë në Shqipëri duhet të marrin të gjitha nismat e
nevojshme ligjore për përmirësimin e skemave të financimit të tyre. Marrja e vendimit nga
organet e brendshme për të përcaktuar tarifën e shkollimit dhe pagesat e ndryshme
administrative është një hap i parë dhe i sigurt drejt funksionimit të autonomisë financiare.
Për këtë rekomandohet kthimi në pronësi të universiteteve i të gjithë aseteve aktuale, i cili do
të mundësojë marrjen e kredive për financimin e projekteve të ndryshme.
Skema e re e shpërndarjes së fondeve të buxhetit shtetëror për Arsimin e Lartë duhet
të qartësojë se shteti financon: 1. Studentin; 2. Burimet njerëzore mësimdhënëse dhe
shkencore; 3. Infrastrukturën universitare mësimore dhe kërkimore; 4. Kërkimin shkencor.
Rekomandohet që përpara se sistemi financiar në Arsimin e Lartë të lëvizë drejt një
buxhetimi të ri të bëhet një analizë mbi autonominë faktike të universiteteve dhe të fokusohet
te qeverisja e tyre.
138
Ndërtimi i një skeme të re financiare përbën një operacion shumë kompleks, që duhet
të ndërtohet me shumë kujdes profesional nga specialistë të arsimit dhe të financës. Kjo
skemë duhet të artikulohet në një spektër shumë më të gjerë, gjë që kërkon përqendrim,
përkushtim dhe saktësim që duhet të bëhet në kohë. Pa këtë skemë, ligji “Mbi Arsimin e
Lartë” nuk do të përmbushë me efikasitet qëllimin për të cilin është miratuar.
Rekomandohet të rriten investimet në Arsimin e Lartë dhe fushën e kërkimit në
Europë. Pa pasur investime, vështirë se universitetet mund të jenë në gjendje të përmbushin
plotësisht pritshmëritë për vetë figurën dhe rolin e tyre. Reformat qeverisëse duke u
kombinuar me nivelet e mjaftueshme të financimit ofrojnë më tepër gjasa për të kontribuar në
rritjen e performancës së vetë sistemit arsimor. Për të arritur në këtë objektiv, kërkohet të
rishqyrtohet raporti i investimeve publike dhe private në Arsimin e Lartë si dhe në sferën e
kërkimit.
Raporti midis autonomisë dhe përgjegjësisë së universiteteve duhet të rishqyrtohet.
Ajo çfarë duket se është fituar në kuadër të autonomisë, lehtësisht, mund të humbasë në sajë
të kërkesave të tepërta të llogaridhënies. Mjetet tradicionale të rregullimit dhe menaxhimi
shtetëror duhet të zëvendësohen nga metodat e përgjegjësisë dhe të raportimit ndaj
autoriteteve të tjera. Sigurisht, në këtë kontekst konsiderohen të dobishme për t’u vlerësuar
mjetet dhe qëllimet e llogaridhënies në Arsimin e Lartë në Europë.
Duhet të modifikohen format e shpërndarjes së fondeve publike, duke vendosur në to
një rradhë strategjish të mëdha. Kriteret e cilësisë dhe të konkurrencës në aplikimin për fonde
publike duken të jenë forma më e mirë në kushtet që ndodhet Arsimi i Lartë në Shqipëri dhe
më gjerë.
Transparenca e përdorimit të fondeve duhet të shoqërojë ngushtësisht këtë proçes, i
cili ka nevojë për kapacitete të nivelit të lartë drejtues dhe menaxherial, që duhet të jenë të
mirëpërgatitur dhe të përgjegjshëm për këto ndryshime.
Për të zgjidhur kontraditën midis nevojës për një mirëfinancim të Arsimit të Lartë dhe
paaftësisë së shtetit për të mbuluar faturën financiare rekomandohet rritja e financimeve
private tek Institucionet e Arsimit të Lartë.
Kreditimi i studimeve konsiderohet si një nga format e financimit të Arsimit të Lartë.
Plani i shlyerjes së huasë studentore rekomandohet të bazohet tek të ardhurat e huamarrësit.
Duke qenë se individët përfitojnë nivele të ndryshme të ardhurash skema e kredimit duhet të
jetë fleksibël për të favorizuar të gjithë kategoritë sociale.
Huamarrësit, të cilët janë të shqetësuar rreth të ardhurave tyre në vazhdimësi, duhet të
këshillohen se si do të proçedohet me pagesën.
Rekomandohet vendosja në dispozicion e financimeve shtesë për projekte të
përsosmërisë në kërkim, formimin dhe internacionalizimin e universiteteve.
139
Bibliografia
1. Arsimi në Shqipëri-Dosje kombëtare, CEU, Tiranë 2006.
2. Arsimi në Shqipëri , CDE, Mediaprint, Tiranë, 2006.
3. Barr, N. “Financing higher education: Lessons from the UK debate. Political
Quarterly”, 2003.
4. Becker, G. S. “Human capital”, New York: Columbia University Press, 1964.
5. Beqja, H. “Në themelet e arsimit popullor”, Tiranë, 1976.
6. Beiträge zur Hochschulforschung 1/2006.
7. BIS, “The Impact of High Education Finance on University Participation in the UK”,
2010.
8. Blanden, J. & Machin, S. “Educational inequality and the expansion of UK higher
education”. Scottish Journal of Political Economy, 2004.
9. Blaug, M. “Introduction to Economics of Education”, Londër: Penguin, 1970.
10. BMBF “Grund-und Strukturdaten/Basic and Structural Data: 1999/2000”, në B.
Kehm’s book Higher Education Germany, Wittenberg & the UNESCO European
Center for Higher Education, Bukursht, 1999.
11. Bound, J. Groen, J. Kezdi, G. and Turner, S. “Trade in University Training: Cross-
State Variation in the Production and Stock of College-Educated Labour” Journal of
Econometrics,Gusht, 2004.
12. Calero, J. "Incidencia distributiva del gasto público educativo en España", in, Oroval,
E., ed., Economia de la Education. Barcelona: Ariel, 1996.
13. Cameron, S. and Heckman, J. (1999), “Can Tuition Policy Combat Rising Wage
Inequality?, The AEI Press, Washington DC.
14. CBO, “Subsidy Estimates for Guaranteed and Direct Student Loans”, Washington
DC, 2005.
15. Chapman, B. “Income Contingent Loans for Higher Education: International
Reforms” in Handbook of the Economics of Education, Vol. 2, 2006, North-Holland
Publication, Holandë.
16. College Board, Trends in Student Aid, The College Board, New York NY.
17. David, D. “The public good, the Public Interest, and Public Higher Education”, New
York, 2005.
18. Dearden, L. Fitzsimons, E. & Wyness, G. (forthcoming) “The Impact of Higher
Education Finance on University Participation in the UK”, IFS Working Papers
19. Dokumente Kryesore të PPSH, Vëll.II, Tiranë 1971.
20. Dynarski, S. “Loans, Liquidity, and Schooling Decisions”, 2003.
21. Enders, J., Jongloed, B.“Public Private Dynamics in Higher Education, Expectations
Developments and Outcomes”. Transaction Publishers New Brunswick, 2007.
22. Fagerlind, A. & Saha, L.J. “Education and National Developments”. New Delhi.
Reed Educational and Professional Publishing Ltd, 1997.
23. Fisher, S., “Does the Celtic Tiger society need to debate the role of higher education
and the public good?. International Journal of Lifelong Education. Volume 25, 2006.
24. Griswold, C. P. and Marine, G. M. "Political Influences on State Policy: Higher
Tuition, Higher Aid, and the Real World", The Review of Higher Education, 1996.
25. Gjongecaj, B. “Universitetet dhe shkenca nën peshën e mosreformimit”, Gutenberg,
Tiranë, 2007.
26. Harding, L. “German States End Era of Free Study”. Education Guardian, 27 Janar
2007.
140
27. Hansen, W. L. and Stampen, J. O. "The Financial Squeeze on Higher Education
Institutions and Students: Balancing Quality and Access in the Financing of Higher
Education", Massachusetts, 1993.
28. Higher education in Albania, Tempus, 2010.
29. Hirsch, F. “Social Limits to Growth”, Cambridge, Mass: Harvard university Press,
1976.
30. Hoxha, E. “Kur u hodhën themelet e Shqipërisë se re”, Tiranë 1981.
31. Hunfer, K. “Higher education as a public good: means and forms of provision”, 2003.
32. Jashari, H. “Sociologjia e arsimit”, Interlingua, Shkup, 2005.
33. Jerry, R. “Misroeconomic Theory”, Oxford University Press, USA, 1995.
34. Johnstone, B. “International Comparisons of Student Financial Support", in, M.
Woodhall, ed., Financial Support for Students: Grants, Loans, or Graduate Tax,
Kogan, Londer.
35. Kadiu, A. “Ecuria e Arsimit Privat në Shqipëri". Revista Shkencore Perla, Viti X, nr.
3 (38). Tiranë, 2005, Fondacioni Kulturor “Saadi Shirazi”.
36. Kaiser, F. Vossensteyn, H. Koelman, J. “Public funding of higher education. A
comparative study of funding mechanisms in ten countries”. Zoetermeer 2002.
37. Kaulisch, M. Huisman, J. “Higher Education in Germany Country Report”. Cheps
Higher Education Monitor, 2007.
38. Koka, V. Cami, M. Puto, A. Frashëri, K. Verli, M. Rama, F. Belegu, M. Bajrami, H.
Rushiti, L. Lalaj, A. Shpuza, G. Meta, B. Gjergji, A. Kosumi, H. Vokrri, A.” Historia
e popullit Shqiptar” vëll. III. Tiranë, 2007, Akademia e Shkencave të Shqipërisë
Shtëpia botuese: Toena.
39. Kohtamaki, V. “Financial Autonomy in Higher Education Institutions”, Tampere
University Press, 2009.
40. Kohtamäki, V. “Financial autonomy of professional higher education institutions –
comparison between Finland and some European countries”, University of Tampere,
Finland, 2003.
41. Kraja, M. “Mësuesit për kombin shqiptar”, Toena, Tiranë, 1993
42. Kroo, N., “Science and Technology in Central and Eastern Europe”. Budapest, 2001.
43. Krueger, A., W. Bowen, “Income-Contingent College Loans”, Journal of Economic
Perspectives, Vol. 7, No. 3, 1993.
44. Laura de Dominicis, Susana Elena Pérez, Ana Fernández-Zubieta, “European
university funding and financial autonomy” A study on the degree of diversification
of university budget and the share of competitive funding,” EUR 24761 EN – 2011.
45. Levin, H. M. "Raising Productivity in Higher Education", Journal of Higher
Education 62 3, 1991.
46. Lincoln, I. and Walker, A. "Increasing Investment in Higher Education: The Role of
the Graduate Tax", Education Economics 1 3, 1993.
47. Long, B.T. “The Contributions of Economics to the Study of College Access and
Success”, Teachers College Record, Vol. 109, No. 10, 2007.
48. Lydia Hartwig, “Funding Systems and Their Effects on Higher Education Systems-
Case study, Germany”, Bavari, Nëntor, 2006.
49. Malaj, A., “Albania, Financial management in the education system, Government and
Growth”, 2005.
50. Malaj, A., Mema, F. dhe Hida, S.“Albania, Financial Management in the Education
System: Higher Education”, Bamberg, Dhjetor 2005.
51. Mancellari, A. Hadëri, S. Kule, Dh. Qirici, S. “Hyrje në ekonomi”, Pegi, Tiranë,
2007.
141
52. Marginson, S. “Globalization and higher education: global markets and global public
good”. York University International Colloquium, 2006.
53. McDaniel, O. “The paradigms of governance in higher education systems” Journal of
Higher Education Policy, 9(2), 1996.
54. Mema, F. “Autonomy and financial management at universities: the case of Albania”,
Work Milgrom & Roberts , “Financial Autonomy in Higher Education Institutions”,
1992. Workshop, UNESCO - CEPES, Rumani, Maj 2003.
55. Mema, F. “Albania: Vortices of imbalance”, Higher Education in Europe, Vol. XXIX,
No 3, Tetor 2004.
56. Mora, G. Vidal, J. “Adequate policies and unintended effects in Spanish Higher
Education”, 6 Tertiary Education & Management 2000.
57. Mora, G. Vidal, J. “Lifelong Learning in Spanish Universities: The Market Inside the
Public System”, 3 European Journal of Education 2000.
58. Mora, G. “Equity in Financing and Access to Higher Education”, Higher Education in
Europe, Vol. XXII, No. 2, 1997.
59. Myzyri, H. “Historia e arsimit shqiptar “vëll.II. Tiranë: Instituti i Studimeve
Pedagogjike.1990.
60. Neave ”On Being Economical with University Autonomy”: Being Account of the
Retrospective Joys of a written Constitutions. In Academic Freedom and
Responsibility Malcolm Tight, 1998.
61. Nelson, Dr. “Canberra: Commonwealth of Australia”, 2002.
62. Oxford English Dictionary, 2004.
63. Omari, L. Anastasi, A. ”E drejta Kushtetuese”,Shtëpia Botuese ABC, Tiranë, 2010.
64. Palnikaj, D. “Kushtetutat”, Grand Prind, Tiranë. 2006.
65. Psacharopoulos, G. & Woodhall, M. “Education for Devepolment: An Analysis of
Investment Choise”.New York Oxford University Press, 1997.
66. Romo de la Rosa, A. “Institutional Autonomy and Academic Freedom: A perspective
from the American Continent”, Higher Education Policy, Vol. 20, 2007.
67. Ruli, G. Puka, LL. Llaci, SH. Çela, H. “Increasing the financial autonomy of higher
education institutions as a fundamental element for the development of institutional
autonomy”, Institute for Contemporary Studies, Tiranë, Shqipëri, 2004.
68. Shahini, L. “Rrënjët historike perëndimore të arsimit shqiptar” - Seminari i shtatë
mbarëkombëtar për mësimin plotësues në gjuhën shqipe në diasporë, Gusht, 2011.
69. Sporn, B. “Building Adaptive Universities: Emerging organisational Forms Based on
Experiences of European and US Universities”, Tertiary Education and Management,
2001, Vol. 2.
70. Stephan, P.A. “The Economics of Science”. Journal of Economic Literature, 1996.
71. Steve O. Michael & Mark A. Kretovies. “Financing higher education in a global
market”. Algora Publishing. Higher education Series, 2005.
72. Stolfi, G. “Il finanziamento dei sistemi universitari”, Itali, 2010.
73. Strobel, I. “Neue Finanzierungs- und Steuerungssysteme und ihre Ausëirkungen auf
die Hochschulen”. Die Sicht der Senatverëaltung für Ëissenschaft, Forschung und
Kultur des Lands Berlin, Beiträge zur Hochschulforschung 1/2006.
74. Tight, M. “Academic Freedom and Responsibility. The Society for Research into
Higher Education”, Open University Press, 1988.
75. Vught, V. “The Effects of Alternative Governance Structures. A comparative analysis
of higher education policy in five EU member states”, Kluwer, 1997.
76. Wasser, H. “Redefining Autonomy of Universities. Higher Education Policy”.
77. Whitford, A.B. “Decentralization and political control of the bureaucracy”, Journal of
Theoretical Politics, 2002.
142
78. Wildavsky, A. “Budgeting a comparative theory of budgetary processes”, Toronto,
1975.
79. Williams, G. & Kitaev, “Overview of National Policy Contexts for
Entrepreneurialism in Higher Education Institutions”, Higher Education Management
and Policy, 2005.
79.Yeager, N. “Finance in Higher Education”, 2001.
80. Zhang, L. “Educational Statistic Report 2000, Development and Planning Division,
Ministry of Education”, Vol. 1 cited in National Research Institute of Educational
Development, 2001 Green Paper on Education in China: Annual Report on
Educational Policy in China, Beijing Educational Science Publishing House, Beijing,
2001.
81. Ziegele, F. “Financial Autonomy of Higher Education Institutions: The Necessity and
Design of an Institutional Framework” Centrum fur Hochschulentëicklung ,Gütersloh,
Gjermani, 1997.
Legjislacion i brendshëm
1. Ligji Nr. 7810, datë 06.04.1994 “Për Arsimin e Lartë në Republikën e Shqipërisë”.
2. Ligji Nr. 9741, datë 21.05.2007 “Për Arsimin e Lartë në Republikën e Shqipërisë”.
3. Ligji Nr.10 307, datë 22.7.2010 “Për Arsimin e Lartë në Republikën e Shqipërisë”
4. Ligji datë 24.12.1969 “Mbi sistemin e ri arsimor”.
5. Plani i veprimit kuadër”- Reforma financiare në Arsimin e Lartë, Qershor 2011.
6. Vendim i Këshillit të Ministrave Nr.1509, datë 30.7.2008 “Për miratimin e strategjisë
kombëtare për Arsimin e Lartë, 2008-2013”.
7. Vendim i Këshillit të Ministrave “Për miratimin e strategjisë kombëtare për zhvillim
dhe integrim, 2007-2013”
8. Vendimi i Këshillit të Ministrave datë 20.02.1970 “Mbi sistemin e ri arsimor”.
Legjislacion i huaj
1. Akti i Financimit të Arsimit të Lartë, Australi, 1998.
2. Deklarata e Limës mbi Lirinë Akademike dhe Autonominë e Institucioneve të Arsimit
të Lartë, 1988.
3. Konventa mbi Organizatën për Bashkëpunim Ekonomik dhe Zhvillim (Organization
for Economic Co-operation and Development, Dhjetor, 1960.
4. Ligji 31 dhjetor 2009, nr.196- Loi Organique rélative aux Lois de Finance
5. Ligj 10 gusht 2007, Nr. 1199 “Mbi përgjegjshmërinë e universiteteve”, Francë.
6. Ligji mbi të Ardhmen e Arsimit të Lartë,SHBA, 2006.
7. Ligji Nr.537/1993, Itali.
8. Ligji për Promovimin e Shkollave Jo-Shtetërore, 1 shtator 2003, Kinë.
Raporte e arkiva
1. Arkivi Qendror Shtetëror, (1938). Fondi 435. Dos. 232
2. AQSH, F. 511, viti 1946, dos. 14.
3. AQSH, F.1011, V. 1951, dos.15. Raport mbi hapjen e instituteve të larta.
4. Europe Strategy 2020.
5. Komisionit Europian për “Modernizimin e Arsimit të Lartë” - Shtator 2011.
143
6. Raportim për Komitetin e Stabilizim Asocimit për periudhën Qershor 2011-Mars
2012 në fushën e arsimit dhe shkencës, (Shkurt 2012). Arsimi dhe shkenca.
7. Raporti për Arsimin dhe Kulturën. (2012).
8. Raporti i kryer nga BE në Luksemburg, 2011, Zyra e Publikimeve të BE.
9. Raport për veprimtarinë e Agjencisë Publike të Akreditimit të Arsimit të Lartë ( 2007)
APAAL.
10. Reforma e financimit në Arsimin e Lartë në Shqipëri (2010), MASH.
11. Reichert, S. & Tauch, C., Trends 2003 Progress Towards the European Higher
Education Area, EUA, Bruksel, 2003
12. Reichert, S. & Tauch, C., Trends IV: European Universities Implementing Bologna,
EUA, Bruksel, 2005.
Faqe interneti
1. http://www.eua.be/publications
2. http://dx.doi.org/10.1080/713847910
3. www.minfin.gov.al
4. http://education.guardian.co.uk/print/
5. http://eacea.ec.europa.eu/tempus/
6. http://ipts.jrc.ec.europa.eu
7. www.uta.fi/finhert
8. http://www.mash.gov.al
9. www.eua.be
10. http://plato.stanford.edu/en-tries/simplicity/#3.
11. www.detya.gov.au/highered/unis.htm
12. www.hecs.gov.au
13. http://www.iro.hr/en/
14. http://public.mzos.hr/Default.aspx
15. http://www.azvo.hr/Default.aspx
16. http://www.mobilnost.hr/