AArrttiissttiikk AAnnaattoommii -- BBiilliimm vvee SSaannaatt››nn OOrrttaakk ÜÜrrüünnüü**

Yrd. Doç. Dr. Ali Y›lmaz, Prof. Dr. Recep Mesut

Ça¤lar boyu görsel sanatlar›n mihenk tafl›n› insan figürleri oluflturmufltur.Günümüze kadar varolmufl bütün uygarl›klar, bu figürler ile kendi kültürel vesosyal anlay›fl›n› ifade etmifllerdir. Antik ça¤lardan günümüze kadar insanvücudu, sanatç›lar ve bilim adamlar› taraf›ndan sürekli incelenmifltir. ‹nsanbedenini bir anlat› arac› olarak kullanan sanatç›lar insan anatomisini artistikaç›dan irdelemifllerdir(1).

Ayn› zamanlarda âlimler ve hekimler insan bedeninin iç yap›s›n› merakederek disseksiyonlara bafllam›fllard›r (M.Ö.300). Fakat tek tanr›l› dinlerin(Musevilik, H›ristiyanl›k, ‹slam) insan bedenini kutsal ve dokunulmaz ilan et-mesiyle sanatsal tasvir de, bilimsel dissseksiyon da sekteye u¤ram›flt›r. Ancak13.yüzy›l›n bafllar›nda, Papa’n›n itiraz›na ra¤men, II. Frederik’in verdi¤i izin-le insan kadavras›nda yeniden disseksiyon çal›flmalar›na bafllanm›flt›r. ‹lk t›pokulunun kuruldu¤u Bologna’da ‹talyan Mondino de Luzzi (1275-1321), 1316y›l›nda haz›rlad›¤› ilk anatomi disseksiyon kitab›yla “Anatomi’nin Mimar›”ünvan›n› alm›flt›r(1,2).

14. yüzy›lda disseksiyon uygulamalar› ‹talya’n›n di¤er üniversitelerine veFransa’ya da yay›lm›flt›r. 15. yüzy›lda, Papa’n›n flartl› izin vermesiyle, anato-mistler kilisenin bask›s›ndan kurtulmufllard›r. 16. ve 17. yüzy›llarda disseksi-yon tüm Avrupa’da t›p e¤itiminin rutin bir parças› haline gelmifltir(2).

Bilim u¤runa, hayatlar›n› tehlikeye atarak, insan vücudunun iç yap›s›n› ö¤-renmek için mücadele eden anatomistlere en büyük destek sanatç›lardan gel-mifltir. ‹nsan bedenini gerçekçi tasvir etmek yar›fl›na girmifl bulunan ünlü res-sam ve heykelt›rafllar, kadavra disseksiyonlar›na kat›larak yüzeyel flekilleri

‹.Ü. Cerrahpafla T›p Fakültesi Sürekli T›p E¤itimi Etkinlikleri

GGÜÜNNÜÜMMÜÜZZDDEE TTIIBBBB‹‹ RREESS‹‹MMMay›s 2008; s. 73-84

7777

*Bu makale Morfoloji Dergisi Cilt 13: 22-25, 2005-2008’den izin al›narak yay›nlanm›flt›r.

meydana getiren alttaki yap›lara ilgi duymufllard›r. Onlar›n üstün yeteneklerisayesinde disseke edilmifl anatomik preparatlar›n gerçekçi resimleri yap›lm›flt›r.Sanatsal de¤erleri yüksek anatomik tablolar ortaya ç›km›flt›r. Anatomistlerin ha-z›rlad›klar› kitaplar için harika illüstrasyonlar sa¤lanm›flt›r. Rönesans’›n enönemli özelliklerinden olan ak›lc› düflünceyi temsil eden bbiilliimm ile insani duygu-lar› yans›tan ssaannaatt aras›ndaki uyum ve iflbirli¤i gerçekleflmifltir. Bunun en güzelörne¤ini de aannaattoommii iillee ggöörrsseell ssaannaattllaarr oluflturmufltur. Sonuç olarak insan bede-ninin muhteflem fleklini ve mükemmel yap›s›n› bütüncül yorumlayan ““AArrttiissttiikkAAnnaattoommii”” kavram› do¤mufltur. Bu süreçte Leonardo da Vinci ve Michelangelogibi dâhi sanatç›lar ile Vesalius ve Albinus gibi öncü bilim adamlar› bilfiil görevalm›fllard›r (1,3).

Biz bu çal›flmada, ayn› zaman diliminde yaflay›p birbirleriyle iflbirli¤i yap-m›fl olan anatomistlerin ve sanatç›lar›n hayat hikâyelerinden kesitler sunmay›amaçlad›k. Literatürlerden tespit edebildiklerimiz flunlard›r (3):

Leonardo da Vinci Marcantonio della TorreMichelangelo Matteo Realdo ColomboTizziano Andreas VesaliusCellini Vidis VidiusRembrandt Nicolaes TulpiusVandelaar Bernhard Ziegfried Albinus

•• AAllii YY››llmmaazz,, RReecceepp MMeessuutt

7788

RReessiimm 11.. Leonarda Da Vinci (1452-1519)

RReessiimm 22.. Michelangelo Buonarroti (1475-1564)

Kronolojik bak›mdan LLeeoonnaarrddoo ddaa VViinnccii (1452-1519) (Resim 1) hem bu ak›-m›n ilk temsilcisi olmufl, hem de “anatomi bilgini” denebilecek düzeyde çal›flma-lar yapm›flt›r. Anatomiye karfl› ilgisi daha Floransa’daki ç›rakl›k döneminde bafl-lam›flt›r. Burada Antonio Pollaiuolo’nun anatomi incelemelerini takip etmifltir.‹kinci Floransa döneminde (1500-1506) Santa Maria Nuova Hastanesinde bizzatkadavralar üzerinde çal›flm›flt›r. Daha sonra, 1506-1513 aras›nda, ikinci Milanodöneminde Pavia’l› anatomist MMaarrccaannttoonniioo ddeellllaa TToorrrree ile iflbirli¤i yaparak genelbir anatomi kitab›n›n çat›s›n› kurmufltur. 1510-1511 y›llar›ndan kalan “Anatominotlar›” ola¤anüstü eskizler (“Vitruvian Man” dahil) içermektedir, fakat dellaTorre’nin 1511 y›l›nda vebadan ölmesi bu kitab›n yay›nlanmas›n› engellemifltir.Söz konusu çizimler ancak 300 y›l sonra gün ›fl›¤›na ç›kart›labilmifltir(4,5). Leo-nardo’nun dünya görüflünü en iyi yans›tan çal›flmalar› anatomi alan›ndad›r.Anatomi bafllang›çta onun için daha iyi resim yapma amac›na yönelik bir u¤rafliken, k›sa zamanda kendi bafl›na bir araflt›rma konusu olmufltur. Kalbin sa¤ ka-r›nc›¤›ndaki “crista supraventricularis” halen baz› kitaplarda “Leonardo’s cord”diye geçmektedir(6).

AArrttiissttiikk AAnnaattoommii -- BBiilliimm vvee SSaannaatt››nn OOrrttaakk ÜÜrrüünnüü ••

7799

RReessiimm 33.. Mateo Realdo Colombo(1516-1559)

RReessiimm 44.. De re Anatomica; MateoRealdo Colombo 1559

MMiicchheellaannggeelloo BBuuoonnaarrrroottii (1475-1564)(Resim 2) daha yaflad›¤› dönemde ça-¤›n›n en büyük sanatç›s› olarak benimsenmifltir. Floransa’da do¤up yetiflenMichelangelo hayat›n›n son otuz y›l›n› Roma’da geçirmifltir. Ressam ve hey-kelt›rafl olarak ola¤anüstü yap›tlar b›rakm›flt›r. Böbrek hastas› oldu¤u için MMaa--tteeoo RReeaallddoo CCoolloommbboo (1516-1559)(Resim 3) hem dostu, hem de doktoru olmufl-tur. Padua’da Vesalius’un ö¤rencisi ve halefi olan Colombo da Roma’ya gel-mifl, fakat 1559 y›l›nda henüz 43 yafl›nda iken vefat etmifltir. Ölümünden son-ra yay›nlanan “De re Anatomica” (1559) (Resim 4) kitab›n›n çizimlerini deMichelagelo yapm›flt›r. Vesalius’un “De humani corporis fabrica” adl› eserin-den sonra ‹talya’da yay›nlanan ikinci önemli yap›tt›r(7,8). Colombo’nun haya-t› son y›llarda “best seller” olan Federico Andahazi’nin “Anatomist” roman›-na konu olmufltur(9).

Ayn› y›llarda, Venedik resim okulunun büyük ustalar›ndan TTiizziiaannoo VVeecceell--lliioo (1488-1576) da, bu flehre yak›n olan Padua T›p Okulu’nun genç anatomiprofesörü AAnnddrreeaass VVeessaalliiuuss (1514-1564) ile çok yak›n dostluk kurmufl ve onunçal›flmalar›na destek vermifltir. Kendi atölyesindeki en yetenekli ö¤rencisi Fla-man ressam Jan Stephan Calcar (1510-1546)’›, Vesalius’un ihtiyac› olan illüs-

•• AAllii YY››llmmaazz,, RReecceepp MMeessuutt

8800

RReessiimm 55.. Andreas Vesalius (1514-1564) RReessiimm 66.. De humani corporis fabricalibri septem; Andreas Vesalius, 1543

trasyon çizimleri ile görevlendirmifltir. Parlak bir portretist olan Calcar ile ana-tomide devrim yaratan, gene Flaman as›ll› Andrie van Wesel (Latince Andre-as Vesalius Bruxellensis)(Resim 5) aras›ndaki iflbirli¤inden, modern anatomi-nin do¤uflunu müjdeleyen flaheser, “De humani corporis fabrica libri septem”atlas kitap ortaya ç›km›flt›r(Resim 6). 1543 y›l›nda, ‹sviçre’nin Basel kentindebas›lan bu kitap, anatomideki Galenos devrini kapatm›fl, bugünkü sistematikanlat›m›, fonksiyonel illüstrasyonu ve yeni terminolojiyi oturtmufltur(1,3,10).

Geç Rönesans’›n en önemli maniyerist sanatç›s› olan BBeennvveennuuttoo CCeelllliinnii(1500-1571) hayat ve hareket dolu ç›plak heykellerin yan›nda ince iflçilik ürü-nü kuyumculuk eserleri ile ünlendi. Serüvenlerle dolu hayat hikayesini “Trat-tato della scultura” ve “Trattato dell’oreficeria” adl› iki kitab›nda anlatt›(3,11).‹nsan anatomisine ilgi duyan Cellini de Pisa T›p Okulundaki anatomi profesö-rü VViiddiiss VViiddiiuuss (1508-1569) ile dostluk kurdu ve onun tavsiyelerinden yarar-land›. Daha önce Guido Guidi ad› alt›nda Paris’te saray hekimli¤i yapm›fl olanVidius ise, kendi ad›n› tafl›yan kafatas› kanal› (canalis pterygoideus) ve bu ka-naldan geçen sinir, arter ve ven sayesinde anatomi tarihine geçti(1,3). 1611 y›-l›nda insan anatomisini kapsaml› bir flekilde anlatan “De Anatome corpis hu-mani” (Resim 7) kitab›n› yazm›flt›r.

AArrttiissttiikk AAnnaattoommii -- BBiilliimm vvee SSaannaatt››nn OOrrttaakk ÜÜrrüünnüü ••

8811

RReessiimm 77.. De anatome corpis humani Vidi Vidii Florentini, Venetiis 1611

17. yüzy›lda anatomik araflt›rmalar›n merkezi Kuzey Avrupa ülkelerinekayd›. Ba¤›ms›zl›k savafl› veren ve dini fanatizimden s›yr›lan Flaman toprak-lar›nda, yeni burjuva s›n›f›, üniversitelere maddi destek sa¤lad›. Ticari canlan-ma ise farkl› resim tekniklerinin geliflmesini mümkün k›ld›. Portre ve kompo-zisyon alan›nda HHaarrmmeennsszzoooonn vvaann RRiijjnn RReemmbbrraannddtt (1606-1669) son derece ba-flar›l› tablolar yaratt›(12). Hayat›n›n büyük bir k›sm›n› Amsterdam’da geçirenRembrandt burada anatomist NNiiccoollaaeess TTuullppiiuuss (1593-1674) ile tan›flt›. Ve onundisseksiyon çal›flmalar›ndan etkilendi. Mekân›n gizeminden ve izleyicilerinheyecan›ndan ilham alan sanatç› 1632 y›l›nda dünyaca ünlü “Anatomi Dersi”tablosunu tamamlad› (Resim 8). Renklerin ve ›fl›k gölge oyununun emsalsizörne¤i say›lan bu kompozisyon, konusu itibariyle de sanat ile anatomi bilimi-nin birlikteli¤ini en üst seviyede dile getirdi. Tulpius ise anatomi literatürün-de “valvula coli” tarifi ile an›ld›(13,14).

Flaman Rönesans’›nda anatomist-ressam iflbirli¤inin en verimli örne¤iniBBeerrnnaarrdd SSiieeggffrriieedd AAllbbiinnuuss (1697-1770) ile JJaann VVaannddeellaaaarr (1690-1759) olufltur-du. Alman as›ll› Albinus, Leiden Üniversitesinde kariyer yapt›. Anne ile dölü-tün dolafl›m sistemlerinin birbirine ba¤l› oldu¤unu kan›tlad›. Hermann Boer-haave ile birlikte Vesalius ve Harvey’in çal›flmalar›n› yay›na haz›rlad›. Jan

•• AAllii YY››llmmaazz,, RReecceepp MMeessuutt

8822

RReessiimm 88.. The Anatomy lesson of dr. Tulpius; Harmernszoon van Rijn Rembrandt,1632.

Vandelaar’›n kendine özgü çizim yetenekleri sayesinde, 1747 y›l›nda Latinceolarak Leiden’de “Tabulae sceleti et musculorum corporis humani” bas›ld›(Resim 9). “Albinus anatomisi” olarak ünlenen bu yap›t 1769’da ‹ngilizce,1783’te Hollanda dilinde de yay›nland›. Buradaki anatomi çizimlerinin yetkin-li¤i ve titizli¤i sonraki kuflaklar› etkiledi. “Kuzeyin Vesalius’u” diye bilinenAlbinus’un bu atlas-kitab›, 200 y›l aradan sonra, “De humani corporis fabri-ca”dan üstün ve kusursuz bulundu. Burada da yazar olarak bilim adam› dahabüyük ün kazand›. fiekilleri çizen Vandelaar da, t›pk› Calcar gibi ikinci plan-da kald›. Ancak her tablonun alt›nda ressam olarak ad›n›n yaz›lmas› unutul-mad› (1,15,16).

Gerek sanat tarihinde, gerekse anatomi tarihinde çok önemli yerler iflgaleden bu ünlü flahsiyetler, yaflad›klar› dönemin ruhuna uygun hareket ettiler.Disseksiyonlar›n serbestleflti¤i ve anatomi biliminin flekillendi¤i bu yüzy›llar-da, “mikrokosmos” (âlem-i sagîr) olarak alg›lad›klar› “insan bedeni”ni keflfet-menin heyecan›n› birlikte paylaflt›lar. Fotografi tekni¤inin olmad›¤› ça¤lardayetenekli ressamlar›n çizimleriyle matbaa teknolojisi, t›p bilimine ve t›p e¤iti-

AArrttiissttiikk AAnnaattoommii -- BBiilliimm vvee SSaannaatt››nn OOrrttaakk ÜÜrrüünnüü ••

8833

RReessiimm 99.. Tubulae scleti et musculorum corporis humani Bernard Siegfried Albinus,1747

mine paha biçilmez hizmetler sundular. Bugünkü bilgisayarl› illüstrasyonlar›hayranl›kla izlerken, yüzy›llar öncesinde bilimin ve sanat›n el ele baflard›kla-r›n› milletle yâd etmeliyiz.

KAYNAKLAR1. Paul Lewis MB. (Çev: Güdücü N). T›p tarihi. Roche Yay›nlar›. S: 38-88. 19962. DiDio LJA. Synopsis of Anatomy, Mosby Co, Saint Louis,1970 3. http://www.anatomist.co.uk/FamousAnatomists/famousanatomists2.htm4. Serper G. Leonardo ve Anatomi Çizimleri. Morfoloji Dergisi, 11-12:1-2, 2003- 2004: 65-85. Dunn MP. Leonardo Da Vinci (1452-1519) and reproductive anatomy. Arch. Dis. Child- Fetal Neonatal

Ed.;77: 249-51 19976. Mesut R. Kalp Damar Cerrahisi. Cilt I. In: Kardiyovasküler anatomi. (ed. Duran E) Çapa T›p Kitabevi. ‹stan-

bul. s:37-9 20047. Eknoyan G. Michelangelo: Art, anatomy and the kidney. Kidney ‹nternational.; 57(3):1190-1201 March 2000. 8. Eknoyan G, De Santo NG. Realdo Colombo (1516-1559). A reappraisal. Am J Nephrol.1997;17(3,4):261-89. Andahazi F. The Anatomist. Doubleday (New York). 199810. Hazard J. Jan Stephan Van Calcar, a valuable and unrecognized collaborator of Vesalius. Hist Sci Med.

1996;30(4):471-8011. http://www.wga.hu/frames-e.html?/bio/c/cellini/biograph.html12. http://www.en.wikipedia.org/wiki/Rembrandt13. Kruger L. The Scientific Impact of Dr. N. Tulp, Portrayed in Rembrandt’s “Anatomy Lesson”. Journal of the

History of the Neurosciences. 14(2); 85-92. June 2005.14. http://www.vh.org/adult/provider/anatomy/AnatomicVariants/OrganSystem/Synonyms.html15. Hillowala R,Renahan J. XVIII century anatomical models at La Specola, Florence. Anat Anz. 1985;159(1-

5):141-58.16. http://www.whonamedit.com/doctor.cfm/2604.html.

•• AAllii YY››llmmaazz,, RReecceepp MMeessuutt

8844