ARISTOTELI , filozof grek (384-322 p.e.r.). Lindi n Stagir t Trakis, nxns i Platonit. Me ftesn e mbretit t Maqedonis Filipit bhet msues dhe edukator i Aleksandrit (q m von quajt i Madh). N kohn kur Aleksandri filloi pushtimet e veta jasht Evrops, Aristoteli u kthye n Athin dhe ktu, duke ligjruar n Lice, shkroi veprat kryesore t tij. sht thelues i shkolls peripatetike n Athin. I akuzuar pr ateizm ikn nga Athina n Haleks (q aasit pr her t dyt t mos e fyejn filozofin), ku s shpejti edhe vdes. Aristoteli hyn n radhn e filozofve m t mdhenj t t gjitha kohve. sht mendja sintetikshme dhe n prgjithsi gjeniu m i gjithanshm i antiks. Duke rishqyrtuar n mnyr kritike zofin e msuesit t vet Platonit, ai sistematikisht zhvilloi n nj sr veprash kapitale filozofin e re origjinale dhe grumbulloi njkohsisht n mnyr enciklopedike t gjitha rezultatet e rndsishme t filozofis s vjetr greke dhe t shkencave t veanta. T gjitha fushat der t njohura si dhe nj sr fushash t reja t aktivitetit mendor dhe t njohurive njerzorisiplinave filozofike (logjika, metafizika, fizika, psikologjia, etika, politika, astronomia, meteorologjia, zoologjia, poetika e tjera) jan objekt i hulumtimeve gjeniale t Aristotelit. Logjika e Aristotelit me disa teza t veta themelore ka ruajtur vlern e vet dhe deri sot ajo merret si model pr themelimin e logjiks elemetare, kshtu q edhe Kanti mundi t vrtetonte se si logjika e Aristotelit mori nj form aq t prsosur saq pas saj nuk ka mundur t bj nj hap prpara, as nuk ka qen e detyruar t bj nj hap prapa. Logjika e tijh t par, shqyrton shtjet lidhur me nocionet, gjykimet (deklaratat, fjalit), prfundimet dhe argumentet. Nocionet jan esenc ose form e sendit, njohja e t cilit sht qllim themelor i t menduarit. Nocionet m t larta t gjinis, q prfshijn n vte t gjitha nocionet tkategorit. Kategori t tilla, sipas Aristotelit ka dhjet: substanca, kuantiteti, kualiteti, relacioni, vendi, koha, pozita, posedimi, veprimi dhe durimi. N veprat logjike t Aristotelit (t grumbulluara m von nga nxnsit e tij me titull Organon) jan shqyrtuar hollsisht dhe jashtzakonisht n mnyr ekzakte edhe disa probleme logjike fundamentale si jan parimet e t menduarit, induksioni dhe deduksioni, prkufizimi, teoria e silogjizmave, argumentimi, gabimet logjike etj. Aristoteli konsideron se ekzistojn tri parime t prgjitshme t t menduarit: Parimi i identitetit, parimi i kontradiksionit dhe parimi i prjashtimit t s trets. Kushdo q dshiron t mendoj n mnyr konsekuente nuk mund t mendoj n kundrshtim me kuptimin e ktyre trmeve, sepse kto nuk jan far zbulimesh rasti, por vlejn pr vet njmendsin. Prve shpjeollsishm t teori-s s silogjizmit kategorik-asertorik (ka konsiderohet kontribut m i madh i tij n logjik), n veprat e tij e gjejm edhe logjikn shum t ndrlikuar modale si dhe llimet e shum teorive logjike t mvonshme. Dhe ndonse Aristoteli n themel prpunoi parimet e logjiks rreptsisht formale, prapseprap ai nuk i ndau n mnyr abstrakte format e t nduarit t logjikshm dhe t drejt nga vet qenia. Pr t p.sh. edhe kategorit jan jo vetmkatet m t prgjithshme t t menduarit por njkohsisht edhe prcaktimet m t prgjithshme kzistuese. Logjika pr A. nuk sht ndonj qllim i vetvetes dhe nuk merret me abstraksione boshe, me for-ma t kulluara t mendimit, por niset nga sendi real dhe e studion ashtu si shprehet n t menduarit. Lidhur me ket, Aristoteli n Hermeneutik tregon se theniet e gjykimit jan n raport t njjt sikurse sendet n njmendsi, kshtu q lidhja e nociontregues i lidhjeve t vet sendeve. Ndonse fillimet e logjiks, madje edhe t zgjidhjes s tjeve t caktuara logjike mund t'i krkojm edhe te Sokrati e Platoni, prapseprap, Aristoteli prgjithsisht konsiderohet themelues i logjiks si disiplin e veaht. Filozofia e par (ose m von e quajtur metafizik pr arsye se n prmbledhjen e veprave t tij sht pasdion parimet e fundme, m t larta dhe m t prgjithshme t do gjje ekzistuese, andaj shtmbi shkakun e par, mbi qenien n prgjithsi. Shkencat e veanta studiojn aspektin e caktuar t qnies, por jo edhe qenien n vetvete. Prandaj, sipas Aristotelit, duhet t ekzistoj shkenca e cila duhet t merret me parimet q jan themel pr tr kuptimin dhe njohjen e tgjitha prcaktimeve t veanta. Pikrisht kto parime i studion metafizika ose filozofia e par, kshtu q objekt i saj i studimit sht materia, forma, shkaku i lvizjes, qllimi i ekzistimit e t tjera. Kjo disiplin sht njkohsisht edhe m e vshtira, sepse sht m abstror me vet kt fakt ajo sht edhe shkenca m ekzakte. Shum teza metafizike t Aristotelit pvojn tendencn realiste-materialiste me t ciln iu kundrvu bots s ideve t Platonit, dukeonsideruar se idet jan imanente pr vet sendet dhe jo modele transcendentale t sendeve. Me nj varg argumentesh bindse dhe spirituoze A. n prgjithsi i hedh posht bazat e doktrins s Platonit mbi idet. Do t duhej t kishte m shum ide sesa snde t veanta meq dot ekzistonin idet edhe mbi marrdhniet e tyre; do t duhej t ekzistonin idet e drobitjes, kurse kjo sht n kundrshtim me vet prkufizimin e ides; si mund t ekzistoj vemas subsdhe ajo nga e cila prbhet substanca; n qoft se n t gjitha idet qndron burimi i lvizjether edhe ato lvizin, ndrsa nse nuk lvizin, prej nga ather lvizja e t tjera. N njmendsi, sipas Aristotelit, ekzistojn vetm sendet e veanta, vetm kto prbjn substr. E prgjithshmja nuk ekziston pran ose mbi sendet por n to. Nocionet e prgjithshme (gjenerike), q shprehin cilsit e prbashkta t sendeve t veanta vetm jan substanca t ryt. Mirpo edhe e veanta ekziston pikrisht aq sa realizohet n t e prgjithshmja. Sepse noft se prve sendeve t veanta nuk ekziston kurrgj, ather nuk ekziston asgj q do t muhej vetm me njohje, por tr kuptimi do t varej nga perceptimi ndijor. Dhe ne n mnyr ndijore njmend, pr shembull,. nuk vrejm se ekziston ndonj shtpi n prgjithsi pran shtpiv. Mirpo sendet e veanta megjithat manifestojn unitetin e tyre, dhe kategorit e mendjes, t cilat tregojn pr kt, njkohsisht reflektojn raportet objektive t vet sendeve. Sua bn unitetin e t veantes dhe t prgjithshmes dhe s ktejmi (n Metafizik 1,3) ajo pt n nocion, sepse ajo q sht vetm sht ngaq n t realizohet e prgjithshmja. Mirpo prveanten dhe pr t folur pr t mendueshm, nevojitet t theksohen katr shkaqe: materia, for, shkaku i lvizjes dhe qllimi. Forma (morf) me materien e pazhdukur (hyle) prbjn tr ekzistimin. Ndrkaq, materia e pa kurrfar forme nuk ekziston n njmendsi (por vetm n mendime). Qllimisht lvizja paraqitet aktin se forma zhvillohet gjithnj m shum n llogari t materiales, deri te mbarimi n formt forms, n t menduarit e kulluar q ka vetm veten pr objekt t vet. Materia e pacaktuaretm mundsi e sendit, potencialitet, ndrsa forma sht aktualitet, realizim. Mirpo kundrshtia ndrmjet forms dhe materies gjithmon sht relative. Ajo q sht ndaj dikahit t paprrma, ndaj dikahit t prkryer sht materia. Guri i prpunuar, pr shembull, sht form ndaj q gjendet n mal, q nuk sht i prpunuar, por sht materie ndaj gurit q sht murosur nlizimi i mundsis, kalimi dhe zhvillimi i forms nga materia bazohet n lvizje. do lvizje, ndrkaq, domethn ajo q lviz, supozon at q e v n lvizje, dhe kshtu n fund e supozonfundit, shkakun e palvizshm. T gjitha sendet ndryshojn, mirpo duhet t ekzistoj edhe di q sht shkak i ndryshimit. Ky shtyts i par, q duhet t jet i palvizshm dhe s ktejmiform e kulluar pa materie, akt i kulluar (actus parus), qenie jomateriale, m e prsosur, hyjni. Meq lnda e metafiziks sht jomaterialja, qenia e amshueshme, ather edhe lnda e fiziks stotelit sht ajo q lviz, domethn qenia materiale. Sipas Aristotelit ekzistojn katr llo t lvizjes: lvizja substanciale (domethn ekzistimi dhe shkatrrimi), kuantitative (rritja dhe rnia), kualitative (shndrrimi i nj materie n tjetrn) dhe lvizja hapsinore (dornethn ndryshimi i vendit). Hapsira e pakufi ekziston vetm potencialisht (pr shembull n numrimin) por jo aktualisht, njmendsisht. Lvizja n hapsir sht e vazhdueshme, e amshuesh, kurse vetm qeniet e veanta krijohen dhe zhduken. N veprn e tij Mbi shpirtin A. theksoi se njeriu nuk mund ta njoh botn e jashtme sikur t mos kishte shpirtin. Pastaj as ndijat nuk mund t prceptojn kurrgj n qoft se nuk i kanpara vetes objektet e jashtme. N psikologjin e Aristotelit ose n shkencn mbi shpirtin dominon mendimi se vet shpirti sht i palvizshm, mirpo njkohsisht ai v n lvizje trform dhe qllim t tij t brendshm dhe substancial, ai sht entelehia e par e tij, parim dhe i organizimit. Ekzistojn tri lloje t shpirtit: shpirti vegjetativ (q konsiston n aftsin e t ushqyerit dhe t shumimit), pastaj shpirti animal (q ka edhe aftsin e senbilitetit ndijor dhe t vetlvizjes n hapsir) dhe s fundi shpirti njerzor (q ka aftsinduarit, arsyen, mendjen). Mendja pasive, q sht e lidhur me aspektin material sht tabel e zbrazt (tabula rasa), mbi t ciln ndijat regjistrojn thjeshtsisht at q pranojn. Kjndje sht kaluese sikurse edhe individt, ndrsa mendja aktive sht e pavdekshme. Fryma aktive n shpirtin njerzor, fryma q krijon format, q bn do gj (dhe jo q pranon n mnyr dhe q i vren drejtprdrejt t vrtetat m t larta, sht me origjin hyjnore. N parimet etike t tij, A. i kundrvihet rigorizmit idealist t Platonit dhe virtytin e prkufizon si mes ndrmjet dy ekstremeve (pr shembull pavarsia dhe dinjiteti i fryms sht mes ndrmjet kryelartsis dhe vetpruljes). Pos virtyteve etike (q kan karakter t vullhm), A. analizoi edhe t ashtuquajturat virtyte dianoetike (virtytet intelektuale si sht pr shembull menuria). Pikpamjes s Sokratit dhe t Platonit se ne vazhdimisht dshijm medoemos t mirn, A. kundrv pohimin se shtytsit dhe instinktet njerzore, pr t arritmirn, duhet vazhdimisht t drejtohen nga konkluzionet e arsyes dhe se vetvetiu nuk duhet t jen medoemos t mir. N shqyrtimin e njohur mbi nocionin e miqsis, Aristoteli theksoi tri lloje t miqsis: miqsin e dobishme, t kndshme dhe t virtytshme. Dhe derisa e para manifestohet m shpesh t njerzit e vjetr, e dyta te t rinjt, e treta, miqsia e vrtet n t ciln miku prqafohet pr shkak t vet atij, sht karakteristike pkur t mashkullit. Realist dhe racionalist, A. n etik sht edhe prfaqsues i imanentizmit, domethn i tezs se nga vet njeriu varet se a do t bhet i lumtur ose jo, a do t bhet i rtytshm apo shpirtlig. Pikpamjet politike dhe sociale t Aristotelit themelohen n tezn se njeriu sht pr nga natyra qenie shoqrore, politike (zoon politikon). Pas analizs s hollsishme t formacioneve politike (monarkis, oligarkis, demokracis e tjera), Aristoteli nxjerr prfundimin se rregullimi m i mir sht republika demokratike e matur. N shqyrtimet e veta politike dhe shoqrore ai megjithat e ruan n dimensionin t plot institucionin e skllavris, duke konsideruar se skllevrit jan t domosdoshm pr jetn e njerzve t vrtet, domethn pr e t lir. Ndrkaq, pr Aristotelin, prsosuria e shtetit nuk bazohet n aspektin teorik, por para s gjithash, n at empirik. Me fjal t tjera, ai konsideron se dshmi e vrtet pr ashteti sht rregulluar mir qndron, para s gjithash, n faktin se populli me vullnetin e vet mbetet n kt rregullim shtetror, domethn se nuk ka shprthyer kurrfar kryengritjejeton t prmendet as nuk ka pasur tirani dhe keqprdorim t pushtetit. N Poetikn e njohur t tij, Aristoteli prkundr Platonit, mon lart krijimtarin e vrtet atike t kohs s tij sidomos autort e mdhenj t tragjedive greke Eskilin, Sofokliun dhe Euripidin) dhe konsideron se vlera e plot e krijimtaris artistike dramatike shprehet n katarsn e cila pastron dhe fisnikon shpirtin e shikuesit. Arti q tregon at q ka mundur t ndodh (pra, q ka gjas se ka ndodhur), sht m i rndsishm pr t se historia qat q njmend ka ndodhur. Lidhur me kt, A. tregon ligjsit e veanta t sfers estetike tan t pavarura nga njmend-sia historike, kshtu q shum interpretues (E. Grasi p.sh.) konsiderojn se, prkundr Platonit q pohonte lidhjen e ngusht t artit me realitetin politik, Aristoteli sht themelues i estetiks si shkenc mbi nj veprimtari njerzore t veant dheonome q ka normat dhe ligjsit imanente. Nga Aristoteli rrjedhin edhe normat mbi tri unitetet klasike t tragjedis greke (uniteti i vendit, i kohs dhe i veprimit) mbi t cilat m von u bn polemika t ashpra ndrmjet teoricienve francez dhe gjerman (Lesingembull konsideronte se Aristoteli theksonte vetm nevojn pr unitetin e veprimit, ndrsa unitetet e kohs dhe t vendit jan t kushtzuara vetm nga mundsit teknike t skens s greke). Klasik sht edhe prkufizimi i tij i tragjedis mbi t cilin u shkruan studime dhe monografi t shumta; Tragjedia sht imitim i veprimit serioz dhe t kryer q ka madhsi tcaktuar, me t folur q sht elegant dhe i veant pr secilin lloj n pjest e veanta, n pq veprojn dhe nuk rrfejn, ndrsa duke shkaktuar dhimbsuri dhe frik kryen pastrimin e afekteve t tilla. Shkalln m t lart t mshirs e nxitin ato ngjarje n t cilat miku i ka ut, ndrsa m mir zhvillohet ai veprim tragjik kur vepra bhet nga mungesa e dituris, dometh-n n qoft se faji n tragjedi sht pikrisht faj pa faj. Rruga e analizs s veprave ike e Aristotelit dhe, para s gjithash, e nj sr veprimeve dramatike t kohs s tij, niset nga kto vepra kah prfundimet e prgjithshme teorike. Andaj Poetika e Aristotelit edhe sot mbetet model pr ata estet dhe sidomos pr teoricient dramatik q krkojn burimet eormave estetike n vet artin. Me gjith njoskonsekuencat dhe kundrthniet e veta, konstruksionet teologjike dhe idealiste, vepra filozofike madhshtore e Aristotelit sht e pashoqe n tr antikn jo vetm pa zgjidhjet e thella, aspekti sistematik dhe gjithanshmria e paraqitjes s disiplinave t veanta, por, para s gjithash, pr nga shtruarja e nj ser shtjeve fundamentale filofike, t cilat pikrisht si shtje jan edhe sot aktuale dhe paraqesin vler t prhershme tashgimit mendor botror. Veprat: veprat e Aristotelit mund t ndahen n veprat egzoterike, (kushtuar publikut t gjer) dhe ezoterike ose akroanetike (t brendshme, prkatsisht vepra pr t dgjuar). Veat e para egzoterike, q me siguri u shkruan n form dialogsh, nuk jan ruajtur. Gjithashtu nuk jan ruajtur as t gjitha veprat ezoterike, ndrsa t ruajturat mund t ndahen n kto grupe: i.Veprat logjike t prmbledhura s bashku me titullin O r g a n o n (domethn vegl), q prmban kto vepra: Mbi kategorit, Mbi interpretimin, Analitika e par, Analitika e dyt, Topika dhe Mbi prgnjeshtrimet sofistike. 2. Veprat nga fusha e shkencave natyrore: Fizika, 8 libra; Mbi qiellin, 41ibra; Mbi ekzis-tencn dhe mbi zhdukjen, 2 libra; Mbi shpirtin si dhe di-sa vepra t tjera q nuk jan relevante ( M eteoro1ogjia , Shtaz-r i a e tjera) ose veprat autenticiteti i t cilave nuk sht vrtetuar. 3. Vepra metafizike sht Metafizika (ose filozofia e par e cila sipas renditjes n anuarin e Andronikut u quajt kshtu), 14 libra 4. Veprat etike: E t i ka e NikomakutlO libra (u quajt sipas Nikomakut, t birit t Aristotelit); Etika e Eudemit, 7 libra (u quajt sipas Eudemit nga Rodosi, nxns i Aristotelit); Etika e m a d h e , 2 libra (ekstrakt nga dy veprat e para, por m shum nga vepra e dyt); Mbi virtytet dhe m b i v e s e t (pr t ciln nuk dihet a sht autentike); 5. Prej veprave politike m e rndsishmja P o 1 i t i k a (8 libra, e pakryer) dhe Kushtetutat shtetrore (Politike, 158 libra n t cilt paraqiti kushtetutat e 158 shteteve 6. Veprat retorike: R e t o r i k a , 3 libra (mirpo pr autencitetin e 3 librave dyshohet). Poetika (e cila me siguri ka 2 libra, mirpo nuk sht ruajtur n trsi). T gjitha veprat e rndsishme filozofike totelit (prve Fiziks) jan prkthyer edhe n kroatishte.