8/14/2019 Aristotel Spiro, Alfabeti shqip - Miti dhe realiteti

1/6

Dr. ARISTOTEL SPIRO

ALFABETI SHQIP MITI DHE E VRTETA

Kongresi i Manastirit, q u mbajt m 14-22 nntor 1908, prbnte ngjarjen m t madhen gjith historin e deriathershme t gjuhs shqipe. Ai vuri rregull n laryshingrafematike q karakterizonte shkrimin shqip dhe hapte horizonte pr zhvillimin dhekultivimin e gjuhs n t gjitha aspektet.

Kongresi i Manastirit ishte jo vetm nj ngjarje gjuhsore, por prbnte nj ngjarjeme rndsi t madhe politike, shoqrore dhe kombtare pr Shqiprin, e cila prgatitej tlinte pas varsin pesshekullore osmane dhe t dilte si nj entitet i pavarur shtetror.Lidhur me kt ngjarje sht krijuar nj bibliografi e pasur, jan shkruar shum artikuj,studime, monografi dhe jan mbajtur sesione prkujtimore-shkencore. N artikullin ton

do t rimarrim shtjen themelore q u vu n qendr t vmendjes s Kongresit dhe q uprqendrua n diskutimet pr alfabetin.

Kongresi i Manastirit u quajt ndryshe edhe Kongresi i Alfabetit. Por a e justifikoikt emr? Pjesrisht po, ndrsa n nj kuptim t rrept shkencor nuk e justifikoi. Aivendosi prdorimin e dy alfabeteve (shih T. Osmani, Histori e alfabetit t gjuhs shqipe,SHBLSH:Tiran 1987:258.): njrin mbshtetur n shkronjat latine dhe nj tjetrmbshtetur gjithashtu n shkronjat latine, por t plotsuar edhe me disa shkronja greke.Ktej rrjedh edhe ndryshimi midis tyre. Ndrsa tek njri alfabet prdoreshin kombinimedyshkronjshe pr t pasqyruar nj tingull, tek tjetri nuk prdoreshin kombinime ttilla. Problemi do t quhej i zgjidhur, n qoft se do t ishte miratuar nj alfabet i vetm.Organizatort dhe delegatt e Kongresit i njihnin problemet q lidheshin me t shkruarit eshqipes. Ata synonin t jepnin nj zgjidhje praktike gjalluese. Por tradita ishte kaq e fort,saq nuk mund t kalohej pa vshtirsi t mdha n nj alfabet t vetm. Kongresi iManastirit e vshtroi n radh t par praktikisht problemin. Nuk pati ndonj platformteorike t prgjithshme, e cila do ta prcaktonte vendimin. N t vrtet, parimi i pranuarnga t gjith ishte kriteri i prkimit t nj tingulli me nj shkronj. Kjo, besoj, shtarsyeja kryesore q alfabeti i propozuar nga Shoqria e Stambollit u rezistoi kritikave. Dot pranohej nj alfabet q do tu shrbente m mir gjith shqiptarve, me ato mjeteteknike q disponoheshin, me shtypshkronja q nuk do t krkonin shpenzime t mdha.Pr shtypjen e librave shqip nj alfabet i veant, p.sh., do t krkonte shkronja prej

plumbi t veanta, gj q do ta vshtirsonte procesin e botimit. Mandej, nj alfabet i

ndryshm do ti vshtirsonte n mnyr t panevojshme kontaktet kulturore t gjuhsshqipe me kulturat e tjera t vendeve evropiane. Por ai do t ishte i vshtir pr tu nxnedhe nga vet shqiptart, t cilt do t duhej t flaknin me kt rast gjith at traditdisashekullore shkrimi t shqipes dhe ti hynin msimit t nj sistemi t ri shkrimor.

Kongresi i Manastirit duhej t zgjidhte n thelb debatin pr alternativn midiszgjidhjes teorike dhe zgjidhjes praktike, midis versionit t Shoqris Stambollit (dheSofies) dhe versionit t Shoqris Bashkimi (dhe Agimi).Kto ishin dy alfabete q

prdoreshin edhe m par.Tradicionalisht n Shqiprin Veriore prdorej kryesisht alfabeti latin, ndrsa n

Shqiprin Jugore alfabeti grek. Kto dy prdorime kryesore shpjegohen n radh t par

8/14/2019 Aristotel Spiro, Alfabeti shqip - Miti dhe realiteti

2/6

me gjeografin e tradits fetare dhe me ndikimin e traditave kulturore q ato nnkuptonin.N Veri kishte ndikim katolicizmi, ndrsa n Jug ortodoksia. Megjith pushtimin e gjatosman, gjuha shqipe vetm n raste t kufizuara u shkrua me alfabet arab. Kurani

kndohej n origjinal, kshtu q nuk lindi nevoja t prkthehej n shqip. I vogl ka qenedhe ndikimi i alfabetit cirilik. Ai m s shumti ka shrbyer pr t shnuar tinguj tveant t shqipes n alfabete t mbshtetur n at grek apo latin. N prag t shpalljes sPavarsis s Shqipris alfabeti latin po fitonte truall duke u shtrir edhe n Jug tvendit.

N t kaluarn ishin prpunuar dhe prdorur alfabete origjinale t shqipes (Anonimii Elbasanit, Naum Veqilharxhi etj.). Gjithashtu, H. Tahsini prkrahu m von tezn ekrijimit t nj alfabeti t veant t shqipes (T. Osmani, vep. e cit., 172). Por kjo mundsinuk u mor parasysh, jo vetm pr arsye praktike (kostoja e lart e prgatitjes skaraktereve t veanta) (Ky shqetsim konfirmohet edhe nga H. Pederseni (shih H.Pedersen, Shqip 1905, tek Studime rreth historis s gjuhs shqipe. Universiteti i

Tirans, Fakulteti i Historis dhe i Filologjis, Katedra e gjuhs shqipe, Tiran1973:250)), por edhe thjesht pr arsye historike dhe filologjike. Mes dy sistemevekryesore t njohura shkrimi, gjetja e nj sistemi tjetr ishte joekonomike. N shumicn etyre drrmuese, shkrimet shqipe deri ather ekzistonin n dy alfabete kryesore: latinishtdhe greqisht. Pra, shqiptart nuk niseshin nga asgjja. Veprat e Buzukut, Bogdanit,Bardhit, Budit ishin shkruar n alfabetin latin. Vangjel Meksi dhe Grigor Gjirokastriti eshkruan Dhiatn me alfabetin grek. Shqiptart ftoheshin tani t shpallnin nj alfabet nnj kontekst kulturor. Zbatimi i nj sistemi grafematik origjinal, megjithse me synime

pozitive, mbetej utopik dhe jopraktik.Autoritetin m t madh n Kongres e kishte Shoqria e Stambollit (ose Shoqria e t

Shtypurit Shkronja Shqip). Rreth saj ishin mbledhur emra t shquar t RilindjesKombtare Shqiptare, shumica e t cilve e kishin prejardhjen nga jugu dhe kishin marrnj kultur greke. N arsimin grek t asaj kohe sundonte kulti i kulturs s lasht,shprehja gjuhsore e t cilit ishte prdorimi i katharevuss (greqishtes s kulluar). Kjoishte edhe forma gjuhsore n t ciln u shkolluan rilindsit shqiptar, n kt formgjuhsore shkruan shkrime dhe n kt form u frymzuan pr t shkruar krijimet e tyreletrare. Prvetsimi i katharevuss e ndante individin e shkolluar nga vulgu. Askushnuk mund t vinte n dyshim autoritetin e saj. Aq m pak mund t vihej n dyshimautoriteti i shkronjave t alfabetit grek, me histori mijravjeare dhe m nnkuptimet evetvetishme t lashtsis dhe t universalitetit kulturor. Duke prdorur fillimisht ktalfabet, Shoqria e Stambollit, dhe sidomos Jani Vretoja, prve t tjerash, trthorazi i

atribuonte shqipes at prestigj t nnkuptueshm q kishte edhe greqishtja. Prandaj nukduhet t duket e habitshme q Shoqria e Stambollit, q ushtronte ndikim t madh nhapsirn shqiptare, pr nj koh t gjat pati prdorur nj alfabet ku prfshiheshin edheshtat shkronja greke (shih J. Vreto, Vepra t zgjedhura, prgatitur nga A. Ui, Tiran1973:275-287). Prdorimi i dyshkronjshave parimisht nuk u plqye nga shumica e

pjesmarrsve t Kongresit t Manastirit (T. Osmani, vep. e cit., 175).Kongresi i Manastirit nuk arriti t miratonte prdorimin e nj alfabeti t vetm. N

kt kuptim, ai nuk e zgjidhi prfundimisht shtjen e alfabetit. Por at e zgjidhi koha.Gradualisht alfabeti me shkronja greke u hoq nga prdorimi dhe u prdor vetm alfabetilatin.

Arsyet e mnjanimit t alfabetit t Shoqris s Stambollit jan t ndryshme.

2

8/14/2019 Aristotel Spiro, Alfabeti shqip - Miti dhe realiteti

3/6

Pavarsisht se ishte prdorur n shkall t gjer dhe nga nj shoqri me reputacion,ai nuk kishte karakter koherent. Shkronjat e tij nuk ishin t gjitha latine; ai prfshinte edhedisa shkronja greke. Ky karakter jokoherent sillte edhe vshtirsi praktike n shtypjen e

librave.Vrtet alfabeti i shoqris s Stambollit (dhe Sofies) mund t ishte m i pasur n

grafema, por ajo pasuri binte ndesh me ligjin e ekonomis gjuhsore. Alfabeti i shoqriveBashkimi dhe Agimi kishte m pak grafema, por kjo nuk tregonte varfri; ai ishte mekonomik dhe m i zhdrvjellt. Kjo ishte nj eprsi q e bnte alfabetin latin m t

prdorshm n praktik (Nj gj t till e pati pas theksuar m se nj her shprehimishtK. Kristoforidhi (shih T. Osmani, vep. e cit., 110)).

Kongresi i Manastirit u mbajt m 1908, pikrisht katr vjet para shpalljes sPavarsis s Shqipris (1912). Ende nuk ishte formuar shteti shqiptar, autoriteti i t cilitmund t prdorej edhe n Kongres pr t prfunduar n nj zgjidhje t vetme. NKongresin e Manastirit u vendos q t mblidheshin edhe nj her pas tre vjetsh (m

10.02.1910) pr t diskutuar prsri pr shtjen e alfabetit (T. Osmani, vep. e cit., 258,260). Por ai kongres nuk u rimblodh kurr. Jemi t prirur t mendojm se, po t rimbahejnj kongres, sidomos n kushtet e ekzistencs s shtetit shqiptar, do t merrej vendimvetm pr nj alfabet, dhe ai do t ishte q n fillim alfabeti latin. Zgjedhja e alfabetit latindo t ndikonte n krejt orientimin kulturor t Shqipris, por mbi t gjitha kishte njkuptim politik. Tani koha e iluminizmit rilinds mbrrinte n pikprfundimin e vet dheShqipria po dilte si nj entitet shtetror i mvetsishm. Ishte e vetkuptueshme q nkto rrethana do t orientoheshin prkah alfabeti latin, t cilin e prdornin vendet eEvrops Perndimore.

Zgjedhja e alfabetit latin ka rndsi themelore edhe n pikpamje t formimit tgjuhs letrare kombtare shqipe. Pa njsimin e shkrimit dhe drejtshkrimit nuk mund tflitej seriozisht pr nj gjuh letrare. Ndrsa n baz t gjuhs s folur u vu dialekti tosk,n baz t gjuhs s shkruar u pranua tradita veriore e shkrimit latin. U plotsua ajo qshkruante A. Xhuvani te revista Albania m 1905 se Me kt mnyr m duket qi t dy

palvet nuk do tu vi keq, sepse toskt m njan do apin dialektin e vet pr gjuh

letrtare, m tjetr an gegt, vepr e t cilve quhet Bashkimi, do apin shkronjat e

veta, t cilat sot jan ma t plqyeshme dhe ma t prdorueme prej ma t shumve

shkrimtar (shih A. Xhuvani, ashtja e abes, n Vepra, I, Tiran 1980:49).Megjithse alfabeti i propozuar nga shoqria e Stambollit u mnjanua nga

prdorimi, ai la gjurmt e veta tek alfabeti latin dhe ndihmoi n krijimin e nj keqkuptimit madh historik. T dy alfabetet e miratuara nga Kongresi i Manastirit kan nga 36

shkronja. N t vrtet, vetm alfabeti i Shoqris s Stambollit paraqitet si kryesor, pasin t do foneme (tingulli) i korrespondon nj grafem (shkronj). Alfabeti iShoqris s Stambollit ka tridhjet e gjasht grafema, ndrsa alfabeti i ShoqrisBashkimi ka m pak. Ktu nuk zbatohet parimi nj tingull-nj shkronj. Nj pjes eshkronjave tek alfabeti latin i Kongresit t Manastirit prbhen nga dy grafema (dh, gj, ll,nj, rr, sh, th, xh, zh). N kt kuptim, Kongresi i vendosi t dy alfabetet n nj rolkorrelativ, ku t dy alternonin rolin referent dhe rolin shpjegues. Kshtu, dyshkronjshatn alfabetin pastrtisht latin, luajn nj rol shpjegues, por emrtohen shkronja n njvshtrim praktik, sepse shnojn nj tingull. Nga kjo pikpamje, alfabeti i ShoqrisBashkimi (dhe Agimi) e prmbush plotsisht kriterin nj tingull-nj shkronj. Nkto rrethana duhet krijuar nj bindje eufemike se nuk qndron m posht se alfabeti i

3

8/14/2019 Aristotel Spiro, Alfabeti shqip - Miti dhe realiteti

4/6

Shoqris s Stambollit (dhe Sofies), n t cilin do fonem prkon me nj grafem dheanasjelltas do grafem me nj fonem.

Par n kt prizm, mund t thuhet se Kongresi i Manastirit mori n shqyrtim n

thelb shtjen e njsimit t sistemit shkrimor. Formalisht shtja e alfabetit nuk u zgjidhn mnyr t plot, prderisa u pranuan dy alfabete. Koha nga Kongresi i Manastirit derin fund t Lufts I Botrore (1918), kur mbeti n prdorim alfabeti thjesht latin (M.Domi, Alfabeti i gjuhs shqipe dhe Kongresi i Manastirit (14-22 nntor 1908), tekAlfabeti i gjuhs shqipe dhe Kongresi i Manastirit (14-22 nntor 1908) - Studime,

materiale, dokumente. Universiteti i Tirans - Instituti i Historis - Instituti i Gjuhsis eLetrsis, Tiran 1972:39), mund t quhet periudh kalimtare. Si n do periudhkalimtare t shkrimit t gjuhve kombtare, edhe n rastin shqiptar u prdorn dyalfabete. Nj gj e ngjashme u vu re disa vjet m von n Turqi, me futjen e alfabetit latin(1928), i cili nuk e shmangu menjher traditn e shkrimit me alfabetin arab (shih I. J.Gelb,Pour une thorie de lcriture, Flammarion, Paris 1973:256 (Titulli i origjinalit: AStuddy of Writing (1952). The University of Chicago Press 1952 , bot. II 1963)). Mekalimin e viteve, pasi alfabeti latin u pranua si i vetmi, domethn pasi kaloi nga rolishpjegues n zgjedhjen e vetme, nuk pati asnj deklarim zyrtar nga ndonj autoriteti

prkats pr kt shtje, nuk u mbajt m kurr ndonj kongres n lidhje me t. Prej sashkronjash prbhej m n fund alfabeti i shqipes? U pranua ajo list e Kongresit tManastirit me shkronjat latine dhe u interpretuan si shkronja t veanta edhedyshkronjshat. Pra, s bashku me to, alfabeti shqip rezultonte me 36 shkronja.

Kshtu, shqipja tashm jo vetm q kishte alfabetin e vet, por numronte plot 36shkronja, domethn, m shum se gjuh t tjera t njohura. Nj numr q ishte shumdomethns pr gjith ata q deri ather flisnin pr nj popull q nuk kishte shkronja.Megjithse nj e dhn statistikore, ajo mund t shfrytzohej shum leht pr t injektuarkrenarin tek shqiptart.

Alfabeti shqip, ku do t prfshiheshin edhe dyshkronjshat, pasqyronteprmbledhtas gjith inventarin fonetik t shqipes. do e keqe ka edhe nj t mir. Ishtenj nga favoret q ofronte vonesa relative n vendosjen e nj shkrimi t njsuar. Mjaftontet dije alfabetin e shqipes dhe menjher mund t lexoje n kt gjuh. T huajt mund takuptonin dhe ta msonin leht. Pr nxnsit shqiptar t nxnt e alfabetit mund

barazohej me t nxnt e t knduarit (=lexuarit). Vrtet nj gj shum e mir, por njatribut pr t cilin nuk ka nevoj asnj alfabet. Kjo pikpamje, q infiltrohej vetiu, do t

bhej gjithsesi penges gjat msimit t gjuhve t huaja, ku studentt do t reagonin tzhgnjyer pr anomalin e atyre gjuhve, n alfabetin e t cilave nuk prfshiheshin t

gjith tingujt.Kongresi i Drejtshkrimit t Gjuhs Shqipe (20-25 nntor 1972) mund t ishte njrast i prshtatshm pr t diskutuar solemnisht edhe nj her pr shtje t alfabetit shqip.Por ky rast nuk u shfrytzua. Asnj diskutim nuk u b m pr kt problem.

Rezerva pr sistemin shkrimor t shqipes jan br, por ato jan prqendruar mshum tek ana funksionale e tij, d.m.th. sa i aft sht ai pr t pasqyruar n mnyradekuate ligjrimin shqip. sht vlersuar zakonisht pozitivisht, por jan br vrejtje prraste problematike (khs. A. Xhuvani, Orthografia e gjuhs shqipe, n Vepra, I, Tiran1980: 75).

4

8/14/2019 Aristotel Spiro, Alfabeti shqip - Miti dhe realiteti

5/6

Sot, pas afro nj shekulli nga Kongresi i Manastirit, mendoj se ka ardhur koha q evrteta t vihet n vend. T hiqen prfundimisht dyshkronjshat nga lista e alfabetit dhe tmbeten vetm grafemat.

Alfabeti i nj gjuhe prmbledh inventarin e grafemave t saj. Grafema prbnnjsin m t vogl t shkrimit, e cila karakterizohet nga integriteti dhe paraqitet si njtrsi e paanalizueshme.

N nj kuptim t rrept, alfabetet n bot jan pak: alfabeti latin, cirilik, grek, arabetj. Shkrimi i do gjuhe t veant prcaktohet nga prdorimi i nj modeli alfabetik t

prgjithshm dhe i nj drejtshkrimi kombtar (shih C. Blanche-Beneviste & A. Chervel,Lorthographe, Maspero, Paris 1978:14, ku flitet pr rastin e frngjishtes). Alfabetetkombtare t vendeve t Evrops, pr shembull, nuk jan vese prshtatje e alfabetit latinose atij cirilik. Alfabeti grek prdoret vetm pr t shkruar gjuhn greke.

Asnj alfabeti nuk i krkohet t pasqyroj gjith sistemin fonetik t nj gjuhe. Aiprbn inventarin e grafemave t nj gjuhe. Ky sht kuptimi i alfabetit n t gjitha gjuht

e kultivuara. Po t qe ndryshe, n qoft se fjala vjen do t llogariteshin si shkronja tveanta t gjitha kombinime e shenjave q pasqyron nj fonem, ather gjendja n atogjuh do t paraqitej ndryshe. N frngjishte jan 30 shkronja e kombinime shkronjash qshrbejn pr t pasqyruar fonema. N gjermanishte jan 39, n polonishte 32, nanglishte 43 etj. Pr t prshkruar sistemin grafematik t nj gjuhe nuk nisemi ngafonetika, por nga shenjat grafike q disponon ajo gjuh. Ky sistem ka nj pavarsirelative, ka rregullat e veta, t cilat dalin pas nj studimi sistematik shkencor. Ashtu si dodrejtshkrim nuk mund t ket vese karakter fonologjik (t mbshtetet mbi pariminfonologjik), po ashtu edhe do alfabet duhet t ket karakter grafematik (t mbshtetetmbi parimin grafematik). Kjo sht arsyeja q prbrja e alfabetit t shqipes duhetrregulluar.

Vese e bjm t qart dhe e themi n mnyr t prer se diskutimin pr prbrjen ealfabetit e ndajm nga diskutimi pr drejtshkrimin. Nuk vm, pra, n dyshim, sistemin

shkrimor t shqipes. Kshtu, inventari grafematik i shqipes prbhet jo nga 36shkronja, por nga 27 grafema, t cilat jan: a, b, c, , d, e, , f, g, h, i, j, k, l, m, n, o, p,q, r, s, t, u, v, x, y, z. Ky sht edhe alfabeti i saj.

T ashtuquajturit dyshkronjsha (dh, gj, ll, nj, rr, sh, th, xh, zh) nuk mund t kenvend n alfabet, pasi ata jan t analizueshm n dy grafema t tjera. Ndr to, grafema e

par sht themelore, ndrsa e dyta luan rolin e nj shenje diakritike. N kt rol dalingrafemat h (4 her) dhej (2 her), t cilat qndrojn pranl grafems bosht dhe nuk lidhenme t me asnj mjet lidhs (ligatur). N dy raste t tjera (tekll dhe rr) rolin diakritik e

luan dyfishimi. Prsa u prket -sdhe -s, e para me dendurin m t lart t prdorimitdhe e dyta me denduri t ult, ato duhen prfshir n alfabetin e shqipes, sepse,pavarsisht se prmbajn shenja diakritike, jan t paanalizueshme n dy grafema. Npraktikn e sotme shkrimore sht dukuri e rndomt q -ja, kur prdoret si shkronj emadhe ose n funksion numrimi, t neutralizohet shpesh me e-n. Shkronja mund tneutralizohet me c-n vetm kur prdoret n funksion numrimi. Sigurisht, ka edhe rasteligjrimore numrimesh, ku prfshihen prve -s dhe -s edhe dyshkronjshat, t cilat,megjithse t justifikueshme, nuk mbeten t pakritikueshme. Numrimi si veprim i kaloncaqet e nj kuptimi t ngusht gjuhsor, ai duhet t paraqitet i njsuar n nj plan m tgjer ndrkombtar. Kjo parakupton prdorimin e shkronjave t alfabetit me funksionin esimboleve t numrimit. N kt rast prdorimi i shkronjave t nj modeli alfabetik duhet

5

8/14/2019 Aristotel Spiro, Alfabeti shqip - Miti dhe realiteti

6/6

t jet i njsuar n plan ndrkombtar, domethn, kur si simbole numrimi prdorenshkronjat latine, ato duhet t ken t njjtn vler n t gjitha gjuht q prdorin alfabetinlatin.

Edhe gjuh t tjera, shum ose pak t njohura, prdorin dyshkronjsha, por nuk iprfshijn kto n inventarin e alfabetit t tyre. P.sh. n anglishte s dhe h shnojnfonemn // [ ], por, si dihet, nuk identifikohet si nj grafem (nj shkronj alfabeti), pore prbr nga dy grafema. N kroatisht n dhej mund t qndrojn si nj shkronj e vetme,sepse lidhen me ligatur (n serbishten e shkruar me shkrimin cirilik ligatura sht m eqart).

Nj tjetr problem q nuk mund t anashkalohet sht ai i grafems s huaj W, e cilapraktikisht prdoret rndom n stilin shkencor, por edhe n at publicistik. Sot, 100 vjetpas Kongresit t Manastirit, kur kultura shqiptare ka arritur nj nivel t pakrahasueshmme t kaluarn, kur kontaktet kulturore me botn jan shtuar e thjeshtuar, kur anglishtja,frngjishtja, gjermanishtja etj. po msohen nga nj mas e madhe njerzish, mendoj se ka

ardhur koha q asaj ti njihet qytetaria n sistemin grafematik t shqipes. T pranohet, pra,si fonem e shqipes W-ja, me vrejtjen se ajo prdoret n fjal t huazuara. Nj dukuri engjashme sht e njohur edhe n gjuh t tjera t Evrops. Latinishtja, p.sh., prdortegrafemat K, Y, Z pr t shnuar fjalt me origjin greke, ndrsa grafemat J, U dhe W ushtuan m von pr t shkruar fjal t huazuara nga gjuh t tjera. E njjta praktikvrehet edhe n gjuh t tjera si italishtja (me prdorimin e grafemave K, J, W),estonishtja (q trupzon n alfabetin e saj plot 9 grafema t huaja: F, S, , Z, , C, Q, W,X, Y), portugalishtja (me grafemat K, W, Y), rumanishtja (me grafemat Q, W, Y),suedishtja (me grafemat Z dhe K, e cila ka zn vendin e Q-s m m 1906) etj.

Njohja e alfabetit t shqipes me kt trajt ndihmon pr t kuptuar qart sistemin esaj shkrimor, i cili paraqitet i thjesht, praktik dhe ekonomik. Ai sugjeron nj pavarsi ngasistemi fonematik, q haset n t gjitha gjuht e kultivuara dhe liron gjuhsin ngainterpretimi filologjik i dukurive fonetike. M n fund, do t ndihmoj q nxnsit takuptojn m mir realitetin gjuhsor t shqipes. Nj nga pikat m t rndsishme tstudimit t sistemit shkrimor n gjuhn shqipe merr rndsi t veant sidomos prnxnsit e klass s par t shkolls fillore. Msimi i grafemave duhet t mbshtetet mbinjohjen e ktij sistemi. Nuk duhet harruar se nxnsit e klass s par fillore msojn ms pari jo alfabetin, por shkrimin dhe leximin. Nj nxns q reciton alfabetin nuk mundt thuhet se patjetr ka msuar t shkruaj e t lexoj. T nxnt e grafemave nuknnkupton gjithsesi dhe t nxnt e shkrimit, i cili parakupton deprtimin npr atomekanizma, q i vn n veprim shkronjat, q i vendosin kto shkronja n funksion t

shqiptimit.Duke i njohur alfabetit t shqipes 27 grafema, aq sa ekzistojn me t vrtet, gjuhashqipe as varfrohet, as pasurohet. Ndreqet, megjithat, nj gabim historik, pas t cilitfshihej fytyra e sakt grafematike e gjuhs shqipe.

6