ARAŞTIRMA fenotipik olarak “ekotipe benzer” şeklinde arı genotipleri tanımlanmış olup...

ARAŞTIRMADERGİSİYIL: 4 SAYI : 8 ARALIK 2012

Arıcılık Araştırma İstasyonu Müdürlüğü Yayınıdır.

ISSN 2146 -2720

Arı Genotiplerinin Değerlendirilmesinde Moleküler Genetik Tekniklerin KullanımıGüneş Enerjisi Destekli Sistemlerle Baldan Suyun Mekanik Yolla Uzaklaştırılmasıİnsan ve Hayvan Sağlığında Arı Ürünlerinin Kullanılması

Derginin tüm hakları Arıcılık Araştırma İstasyonu Müdürlüğüne aittir. Kaynak gösterilmesi koşuluyla alıntı yapılabilir. Yayınlanması istenilen eser [email protected] adresine gönderilmelidir.

ARAŞTIRMADERGİSİ

YIL: 3 SAYI : 6 ARALIK 2011

Arıcılık Araştırma İstasyonu Müdürlüğü Yayınıdır.

ISSN 2146 -2720

Bal Arılarında (Apis Mellifera L.) Kışlatma

Gıda Güvenliği ve Balda Kalıntı

Ballı Bitkiler III

Discover Animal

www.maxihayat.net

ARAŞTIR

MADERGİSİ

YIL: 4 SAYI : 7 HAZİRAN 2012

Arıcılık Araştırma İstasyonu M

üdürlüğü Yayınıdır.

ISSN 2146 -2720

Bal Arısı Koloni Kayıpları ve Çözüm Yolları

Avrupa Birliği Ülkeleri ve Türkiye’de Arıcılık

BAL: Besin ve Şifa Kaynağı Olarak

www.natural-health

-and-home-b

usiness.

com

Arıcılık Araştırma Dergisi / Aralık 2012

Yıl: 4 Sayı: 8Aralık 2012

ISSN 2146 -2720

SahibiGıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı

Arıcılık Araştırma İstasyonu Müdürlüğü adınaFeyzullah KONAK

Müdür

Genel Yayın Yönetmeni &Yazı İşleri MüdürüGökhan AKDENİZ

Yayın KuruluGökhan AKDENİZ

Fazıl GÜNEYDilek KABAKÇIÜmit KARATAŞEmre KARMAZ

Ahmet KUVANCIFatih YILMAZ

Yönetim YeriArıcılık Araştırma İstasyonu Müdürlüğü

Ulubey Yolu 12.km ORDUTel: 0 452 256 23 41

Faks: 0 452 256 24 71www. aricilik.gov.tr

e-mail: [email protected]

Grafik, BaskıOlay Ofset / Durugöl Mah. 1069. Sok.

No: 22/ A ORDU Tel: 0 452 233 53 71

ARAŞTIRMADERGİSİ

İ Ç İ N D E K İ L E R

Arıcılık Araştırma Dergisi 6 ayda 1 Türkçe olarak yayınlanır.Dergide yayınlanan yazıların sorumluluğu yazar(lar)ına aittir.

Önsöz 02Feyzullah KONAK/ Müdür

Arı Genotiplerinin Değerlendirilmesinde Moleküler Genetik Tekniklerin Kullanımı 03Ahmet OKUMUŞ, Feyzullah KONAK, Ümit KAYABOYNU, Fatih BİLGİ

İnsan ve Hayvan Sağlığında Arı Ürünlerinin Kullanılması 08Cevat NİSBET, Peria TABATABAEİ, Deniz AKER

Bal Arılarının Besin Maddesi Gereksinimleri 11Oğuzhan ULUCAN

Güneş Enerjisi Destekli Sistemlerle Baldan Suyun Mekanik Yolla Uzaklaştırılması 14Mithat AKGÜN, Ömer YILMAZ

Korunga (Onobrychis sp.) Yetiştiriciliğinin Arıcılık Açısından Önemi 16Metin DEVECİ, Recep SIRALI, Şeref CINBIRTOĞLU

Kafkas Arı Irkının Gen Kaynağı Olarak Önemi ve Irkın Özellikleri 20Muhsin KARA, Abdurrahman KARA, Erdoğan SEZGİN

Ordu ve Giresun İli Arı Yetiştiricilerinden Toplanan Kestane Ballarının Biyokimyasal Yapılarının İncelenmesi 25Dilek KABAKCI, Melek ÇOL, Ümit KARATAŞ, Gökhan AKDENİZ, Ömer YILMAZ, Fazıl GÜNEY

Bal Arıları (Apis mellifera L.)’nda Yapay Tohumlama ve Türkiye Arıcılığı İçin Önemi 29Ş. Ömür UYGUR

Propolisin Biyolojik Önemi 32Ceren YAVUZ, Ömer ERTÜRK, Adnan SARIKAYA

Makedonya Arıcılığının Genel Yapısı 34Recep SIRALI

Kurumumuzdan Haberler 38


2

Öncelikle 2013 yılının bütünüreticilerimiz, araştırmacılarımız vepaydaşlarımız içinhayırlaravesileolmasınıtemenni ederim. Cumhuriyetimizin100. yılı için oluşturulan “2023 TürkiyeVizyonu”çerçevesindearıcılıkfaaliyetlerini,Ülkemizin arılı kovan sayısının 6 milyonolması ve kovan sayısı ile bal üretimindedünya sıralamasında 2. sırada yeraldığımızı dikkate alarak arıcılıkla ilgili tümsektör paydaşları olarak, 2023 arıcılığınınhedeflerini belirginleştirecek yeni ufuklaraçarak içinde bulunduğumuz 10 yılı “altınyıllar” kapsamında değerlendirmeyiümit etmekteyim. Bu anlamda Kurumsalolarak, sürdürülebilir arıcılık faaliyetlerinigerçekleştirmekiçinhedeflediğimizarıcılık:Teknik açıdan: Akıllı kovan sistemlerin kullanıldığı,mekanizasyonu tamamlamış, tam veyayarı otomasyon sistemlerle GPRS veRFIDsistemlerin kullanıldığı, kovan başına enaz 50 kg bal üretiminin gerçekleştirildiği,sadece bal üretimi değil polen, arı sütüve propolis gibi tüm arıcılık ürünlerininüretildiği,Molekülertekniklervemorfometrikanalizlerle tanımlanmış hijyenik ve verimliarı hatların geliştirildiği; nanoteknolojiden,arı malzemeleri sterilizasyonu ve sensörajanlarla bitkilerin tam olarak açma evresitespitigibiarıcılığınçeşitliuygulamalarındanyararlanıldığı;güneşenerjisigibitemizenerjikaynaklarındanyararlanıldığı; iklimlendirmesistemlerinin kullanıldığı; 25-30 çerçeveliblokkovansistemleriileportatifveyamobilvinç sistemler gibi pratik kullanımlarıngerçekleştirildiği veya özel mobil araçlarlayapılanbirarıcılık.****Üretici açısından: Paket arıcılığın; kuluçkasistemlerinin; kabarmış temel petekli veyaplastik çerçevelerin kullanıldığı; Ülkemizdeüretimiyapılannektarkaynaklarının,nektarakım dönemleri, mevsim özellikleri vegerekli diğer parametreleri dikkate alarak,“CoğrafikBilgiSistemi”ndendeenyüksekseviyede yararlanılarak üretim yerlerive kapasitelerinin belirlendiği, böylecehangi bitkiden, hangi yöreden, hangizaman diliminde kaç koloni ile ne kadarüretim yapılabileceği hesaplanabilen; arı

ve çevre ile ilgili önemli değişikliklerinbelirlenmesindeuzaktanizlemeyöntemlerinkullanıldığı; ülkemizin klimal yöreselarıcılık faaliyetlerinin bakımı, yönetimi,üretimi tarihsel olarak ortaya konmuş;Devletimizin sağladığı “danışman”lardanve çeşitli “proje” imkanlarından enüst düzeyde yararlanabilen üreticilerinbulunduğu; “nakarat” içerikli toplantılaryerine “mıknatıs” etkili bilgilendirme vedeğerlendirme toplantılarını takip eden /düzenleyenpaydaşlarınolduğubirarıcılık.****Tüketici açısından: Tüketicinin gönül rahatlığı ilekullanabileceği en doğal arıcılık ürünlerinüretildiği ve tüm arı ürünlerinin hertürlü analizlerinin yapılarak hijyenikortamda hologramlı ambalajlarlatüketiciye sunulmasını sağlayacak“Arım Balım Peteğim” projemizin başarılıuygulamalarının ve benzeri tesislerin farklıbölgelerde de yapıldığı; insan, hayvanve bitki beslemesinde ve sağlığında“apiterapi” uygulamalarının geliştirildiği;bazı yörelerimizde “api-kültür turizm”uygulamalarınınyapıldığıbirarıcılık.****Sonuç olarak: KamuveÖzelsektördearıcılıksektörüaraştırmacısayısınınarttığı;çeşitlikonulardauzmanlaşmışgençaraştırmacılarınçalıştığıarıcılık AR-GE birimleri olan; iç tüketim veihracatın150’şerbintondan300.000tonbalüreten;Apiterapikonusundamerkezolmuş;Dünyadaarıürünlerinde“KaliteBelgeleme”merkeziolan;kovansayısı10binleribulanprofesyonel arıcılık işletmelerinin veyaorganizasyonların olacağı; Uluslararasıarıcılıkla ilgili birimlerde konuya hakimTürkiye’li yöneticilerin/araştırmacılarınbulunduğubirülkearıcılığınıgerçekleştirmekiçin hayal bile edemeyeceğimiz çokhızlı gelişmelerin yaşanacağı bir 10 yılagirmekteyiz. Tüm enerjimizle bu sürecideğerlendirmek ümidiyle, 2013 yılınınarıcılık sektörü başta olmak üzere tüminsanlığa başarı, sağlık ve huzur getirmesidileklerimle.. Saygılarımısunarım.

Feyzullah KONAKMüdür

ÖNSÖZÖNSÖZDeğerli Okurlar,


3

Dünyada olduğu gibi ülkemizde dearıcılık önemli ekonomik kaynaklardanbirisidir. Bugüne kadar bildirilen 27 adetbal arısı türü bu amaçla kullanılmaktadır.Türkiye’de bölgelere göre KuzeydoğuAnadoluda Kafkas arısı, GüneydoğuAnadoluda İran arısı, Orta AnadoludaAnadolu arısı, Ege Kıyılarında Muğla arısı,Hatay yöresinde Suriye arısı, GökçeadayöresindeGökçeadaarısı,DüzceyöresindeYığılca arısı ve Trakya bölgesinde Karniyolarısının varlığından bahsedilmektedir.Genetik kaynak olarak ifade edeceğimizbu arı ırk ve/veya genotiplerinde bugünekadar üzerinde çok değerli bilgiler içerenmorfoloji,verim,genetik farklılıkgibiçeşitliaraştırmalaryapılmıştır.Ancaksonuçlarınınbölgesel,belirliklonilereaitolduğuvegenelolarak Ülkemiz populasyonunun hepsinitanımladığıve/veyaifadeettiğisöylenemez.Bununla beraber, arıcılıkla ilgili birçokproblemin çözümü bu genetik kaynaklarınbilinçli bir şekilde kullanılmasıyla alakalıdır.Son zamanlarda biyoteknolojik çalışmalarlaortaya çıkan yeni gelişmeler diğer canlıtürlerinde yapılan çalışmalara paralelolarak arıcılıkta da çok önemli gelişmelereneden olmuştur. Arı ıslahında hastalıklaradayanıklılık, verim gibi özelliklerle ifadeedilen genetik kaynaklar; çeşitli genleritaşıdığıvebunlardanistifadeyoluyladaarıhastalık ve zararlıları gibi arıcılığın büyükproblemlerine yeni çıkış yolları ortayakonması yönünden önemli görülmektedir.Ülkemizde şimdiye kadar, Türkiye geneları profilini ayrıntılı olarak ortaya koyan

bir çalışma bulunmamaktadır. Molekülertekniklerbuçalışmalarıyönlendirebilecekenönemliaraçlardanbirisidir.Genkaynaklarınındeğerlendirilmesiaçısındanbirçokmolekülerteknikbuamaçlakullanılmaktadır.Enyaygınkullanılan moleküler teknikler; mikrosatelit,RFLP; mtDNA çalışmaları, AFLP veSNP dizilemedir. Ülkemizde yer alan arıgenomunun tam DNA dizilim haritasınınyapılarak gerekli biyoinformatik bilgilerineldeedilmesigerekmektedir.

Abstract

The honeybee production is to come into question as one of the most important economical sources in our country as being in the world. Up to date, twentyseven honeybee breeds are used for this purposes in the world. In Turkey, it is known that honeybee breeds are spreaded according to regions; Apis mellifera anatolica at the sea side of Trakya, Eagen, Anatolia ve Mediterranean; A. m. caucasica at the sea side of Northeast of Anatolia and east blacksea; A.m. meda (iranian honeybee) at eastsouth of Anatolia region. In addition, it is talked about the exist of honeybee breeds of east Eagen islands, Muğla and Thrace and Syria (A.m. syriaca). On these honeybee breeds as enunciative of genetic resources, a lot of various were done studies as consisting of high value of information on the yield, genetic distances etc. The results of these studies are not said all Turkey honeybee populations are identical because of the regional different honeybee clonies.

Arı Genotiplerinin Değerlendirilmesinde Moleküler Genetik Tekniklerin Kullanımı

Ahmet OKUMUŞ1

Feyzullah KONAK2 Ümit KAYABOYNU2

Fatih BİLGİ1

1Tarımsal Biyoteknoloji Bölümü, Ondokuz Mayıs Üniversitesi,Ziraat Fakültesi, Samsun2Arıcılık Araştırma İstasyonu Müdürlüğü, Ordu

Özet


4However, the solution of the problems occuring at the honeybee production is related to unsufficent usage of the genetic resources. Recently, biotechnological advances as parallel into morphological studies done on the other organisms are hoped to show valuable developments at the honeybee breeding for higher yield. At the honeybee breeding, the importance of honeybee genetic resources is thought to come from the genes related to resistance to diseases, yield etc. Using these genes can be possible to solve the problems of honeybee production such as breeding resistance breeds against American foulbrood and varroa problems. In our country, there is no any comprehensive study exhibiting the genome profile of honeybee genotypes, yet. From the angle of utilization of genetic resources, molecular techniques are used to get more genetic information about genomes. The widest used molecular techniques are microsatellite, RFLP, mtDNA studies and SNP sequences. We need more bioinformatics on Turkish honeybee breeds making genome DNA sequence mapping.

Giriş

Balarısı 90 dan fazla bitkinin polinasyonu vebalüretimiiçinönemlibirtarımsalböcektir(Al-Otaibi,2008). Özellikle Apis mellifera Kuzey Avrupa’danAfrikaya, İngiliz Adalarından, Ural dağlarına, BatıİrandanArabyarımadasına kadar genişbir coğrafikalanayayılmıştır (Ruttner,1988).Dünyabalüretimiyıllık yaklaşık 1,4milyon ton ile önemli bir gelir vebesin kaynağıdır (FAOSTAT, 2009). Türkiye, 6milyon koloni varlığı, 95 bin ton bal üretimi ve 37milyon $ değerindeki bal dış satımı ile Dünya daen önemli ülkeler arasında yer almaktadır (TÜİK,2011; FAOSTAT, 2007; Güler ve Demir, 2005;Güler,2006).Arıcılık,Türkiye’ningelenekselyapılantarımsal üretim etkinliklerinden birisi olduğu gibiTürk toplumunun tarım kültüründe önemli yer tutanbir faaliyettir.Türkiye’de154bintarımişletmesindearıkolonisibulunmaktaveyaklaşık50binişletmedeiseöncelikligeçimkaynağıbusektöredayalıolduğubelirtilmektedir (Güler veBacaksız, 2002;Akaya veAlkan,2007).Apismellifera’nınyaklaşık27alttürününmorfolojik olarak tanımlandığı değişik araştırmacılartarafından ifade edilmiştir (Ruttner, 1988; Ruttner,1992;Sheppardet al., 1997;Sheppart veMeixner,2003;Al-Otaibi,2008).Morfolojiközelliklertemelindeyapılan taksonomik çalışmalarda bal arısı Doğu,Afrika veBatı sınıfı olmaküzere3 sınıfta ırk tanımıyapılmıştır (Ruttner, 1988).Ülkemizin içinde olduğuekonomikdeğeriyüksekolanvekültürüyaygınolarakyapılan bal arısı ırkları Batı orijinli olup bu gruptaİtalyan (A.m. ligustica), Kafkas (A.m. caucasica),Esmer (A. m. mellifera), Karniyol (A. m. carnica),

Anadolu(A.m.anatoliaca),Kıbrıs (A.m.cypria)veSuriye(A.m.syriaca)arılarıyeralmaktadır.Balarısıpopulasyonlarının birbirlerinden olan farklılıklarınınbelirlenmesindemorfometrikanalizlerçokönemlibirroloynamaklaberaber,morfolojiközelliklerinkantitatifnitelikte olmaları ve poligenik kalıtım göstermeleripopulasyon genetiği çalışmalarında kullanımınısınırlandırmaktadır.Bodenheimer(1941)balarılarınımorfolojikyapılarınagöre7 farklı ekotiptebölgelereayırmış, ülkemizde bal arısı ilk defa tanımlanmıştır.Ruttner(1988)iseÜlkemizdeApismellifera’nın4türüolduğunubelirtmiştir.

Ülkemizdeperformansınetolaraktespitedilenıslah edilmiş bir arı genotipi, genetik kaynaklarımızıne şekilde kullanacağımız bilinmediğindengeliştirilememiştir. Ayrıca arı üreticileri verimli vegenotipiktanısıtamyapılmışbirarıgenotipineihtiyaçduymakta bununla beraber mevcut kaynaklarımızınbölgeleredağılımıkonusundagenişolarakplanlanmış,fikir üretecek bir çalışmaya rastlanmamıştır.Mevcut çalışmalarda gen kaynaklarımızın bölgeseldağılımından ve zenginliğinden söz edilmiş ancakbu çalışmalar oldukça eski ve bilgi-sınırlı olançalışmalardır. Bu sebeple Ülkemizde arı ıslahı içinaltyapısınıoluşturacakmateryalinvarlığıvetaşıdığıgenlerin belirlenmesi hususunda bilgi noksanlığıyaşanmaktadır. Şu ana kadar, ana arı üreticilerisadece fenotipik olarak “ekotipe benzer” şeklindearı genotipleri tanımlanmış olup bunlarda daperformans testleri ileri düzeyde ve standart haldesağlanamamaktadır.Balarılarındacontroledilemeyençiftleşmedavranışı, ticari anaarı satışları veyoğungöçerarıcılıknedeniylegenetickarışıklıklarınortayaçıktığı düşünülmektedir. Yapılan çalışmalarda,bunların kontrolünün zor olduğu görülmekte ve budurum ıslah işlemini zorlaştırmaktadır. Bu genetikkarışımlarınboyutlarıvebölgeselolarakeldebulunan,ırkolarakifadeedilengenotipleringenetikpotansiyelve genetik karışma durumları bilinmemektedir.Yapılan çalışmalarda bölgesel nitelikte kalmakta vesorunlara çözüm üretmekte yetersiz kalmaktadır.Elimizde mevcut olan genetik kaynakların durumubilinmeden ıslah işlemine girişmek kontrolsüz birüretime doğru seyir ortaya koymaktadır. Bölgeselgenetik kaynakların korunarak bölgelere uygun arıgenotiplerinin ortaya konulması ancak elimizdekikaynakların durumunun bilinmesiyle netlikkazanacaktır.

Moleküler Genetik Çalışmalar

Morfolojik yapılarındaki farklılıklara göresınıflandırılan arılar üzerindeki çalışmalar, sonyıllarda çeşitli moleküler metotlarla doğrulanmaya


5çalışılmıştır. DNA temelli tekniklerden mtDNA veDNAmarkörteknikleri,bualandaenetkilimetotolarakkullanılmakta, mtDNA temeline dayalı çalışmalardaRFLP tekniği, bal arılarındagruplaşmasağlanmasınarağmen çalışılan lokusların az olması çalışmalarısınırlandırılmıştır (Francketal.,1999;2000a). DNAmarkör temeline dayalı teknolojilerde ilk kullanılanteknik RAPD (Random Amplified Polymorphic DNA)olup300denfazlalokuskromozomlardatanımlanarakharitalanmıştır (HuntandPage,1994;1995).Ancak,dominantkalıtımgöstermelerivetekrarlanabilirliğindesıkıntılarolmasısebebiylekullanımısınırlıkalmıştır.

Son yıllarda DNAmarkör temelli çalışmalardamikrosatelit (SSR) tekniği çok yaygın kullanım alanıbulmuştur. Tekrarlanabilir bölgelerde allel değişiminikodominantilişkiolarakortayakoyanmarkörler,genomboyunda farklı kromozomlara ait tanımlamaları bitki,hayvanveböceklerdegenişkullanımalanıbulmuştur(GentlesandKarlin,2001;Kati,2001).Mikrosatelitlerieldeetmeküzere5klonlamaişlemigerçekleştirilmiş,bunların 4 ü Estoup et al., (1993) tarafındantanımlanmıştır. Bu metotlarda Apis mellifera’nın alttürlerini DNA sı ve BAC kütüphanelerinde klonlamayöntemi ile plasmidlerde çoğaltılması, sekanslamaveya prob sekanslarla karşılaştırılması işlemiyleüretilmişlerdir.Bununlailgilidetaylıbilgihttp://www.inapg.inra.fr/dsa/microsat/microsat.htm adresindeverilmiştir. Bu şekilde Apis mellifera’ya ait 552markör geliştirilmiş ve bunun tam listesi MolecularEcological Notes Veri tabanında yayınlanmıştır. Bulisteninoluşturulmasındaçeşitlimikrosatelitmarkörleryayınlarda kullanılmıştır (Rowe et al., 1997; Haberland Tautz 1999; Evans, 2000; Green et al., 2001).Solignac et al., (2003) tarafından 552 mikrosatelitpopulasyonlarda test edilmiş ve Afrika, batı Avrupaileİtalyanarılarınınkarşılaştırılmasındayüksekorandavaryasyona rastlanılmıştır. Gençeşitliliği frekanslarısırasıylaAfrika için0,76;Avrupa için0,46ve İtalyaiçin 0,33 olmuştur. Çalışmada farklı poulasyonlardavaryasyon gösteren farklı lokuslar tespit edilmiştir.Bu çalışmadaBatıAvrupa ve İtalyan arıları birbirineyakınakrabaolduğudüşünüldüğündengençeşitliliğide Afrika ırkına göre düşük olmuştur. Kromozomüzerindeki lokusların çalışılmasında lokus sayısı velokusdakiallel sayısınınher ikisideayırımdaoldukçaetkili olduğu bu araştırmalarda ortaya çıkmıştır.Bu çalışma sonuçları, ülkemiz arı genotipleri ilekarşılaştıranbirçalışmayarastlanmamıştır.

SNPtekniğiiseçeşitlitürlerinorijininibulmakiçinkullanılan biyoteknolojik tekniklerden birisidir. AncakarıgenotiplerindeATbölgelerinin zenginolduğundan(%71) sekanslama sırasında metilasyondankaynaklanan hatalar ortaya koymaktadır (Ashburner

and Kyriacou, 2006). Yaklaşık olarak 1 milyonunüzerinde SNP marköre sahip arı genotipindeözellikle yakın akraba olan ıslah populasyonlarınıntanımlanmasındadahaçokkullanılmaktadır(Whitfieldet al., 2006; Zayed andWhitfield, 2008;De LaRuaet al., 2009). Ancak, SSR markörler varyasyongösteren populasyon çalışmalarında SNP’e tercihedilmektedir (Schlötterer and Hitchhinking, 2003,Schlötterer, 2004). SNP markörlerinin genomboyunca en fazla mutasyon gösteren bölgelerininbelirlenmesiarıgenotiplerinindahahassasçalışılmasıiçin gerekmektedir. DNA dizilimi karşılaştırılmasınagöre değerlendirilen SNP markörler, genomdafonksiyonel bölgelerin belirlenmesiyle yapılacakıslah çalışmalarında önemli seçici markörler olarakgörülmektedir.

Arı Gen Kaynakları

Ülkemizçeşitli bitki, hayvangenkaynaklarınınmerkezi olduğu gibi arı genotipleri bakımından dayukarıdakibilgilerışığındagenmerkezidurumundadır.Bununsonucuolarakfarklıolduğudüşünülenbalarısıırklarıülkemizdeyeralmıştır (Ruttner,1988). Çeşitliaraştırmacılar tarafından Karniyol ve Suriye arısıgibi genotiplerin ülkemizde varlığı tartışılmaktadır(Kandemiretal.,2005;2006a;2006b;Palmeretal.,2000; Kence, 2006;Güler et al., 1999). Ülkemizdekibal arısı gen kaynaklarının sınırlarının belirlenmesive bunları exsitu veya insitu olarak yetiştirilmesigen kaynaklarının korunması açısından önemlidir.Bununla ilişkin en önemli belge Kafkas Arı Irkınıntescillenmesi olmuştur.Bununla ilgili tescil standartıgeliştirilmiş olup 2004/39 nolu Yerli Hayvan Irk veHatlarının Tescili Hakkında tebliğde yer almıştır(www.basbakanlık.gov.tr/eskiler/2004/12/20041212.htm). Ülkemizdeki diğer arı ırklarının varlığı üzerindeçeşitli araştırmalar yapılarak yeni haplotipler tespitedilmiştir (Yıldız et al., 2005; Özdil et al., 2006;Kandemiretal.,2006a;Ivanovaetal.,2004;Ivginetal., 2004).Ülkemizde çeşitli bölgelere yönelik olarakbalarısıpopulasyonlarınınmikrosatelitlerbakımındantanımlanmasıyönündeçeşitliaraştırmalaryapılmıştır(Estoup et al., 1995; Kence ve ark., 2003; Boduret al., 2004 ve 2007). Bu araştırmalar, iki yöndenönemli görülmektedir; birincisi ülkemizin bal arısıgen kaynağı bakımından zengin olduğunu, ikincisiayırımdakullanılanmikrosatelitmarkörlerinaraştırmayapılan bölgelerde ayırım yapmadaki başarısıdır. Bubaşarı allel sayısının fazlalığı ve dolayısıyla genetikçeşitliliğin fazla olduğunun bir göstergesi olarakdeğerlendirilmektedir. Yapılan bütün bu araştırmalarışığı altında ülkesel bal arısı genotip haritasınınçeşitliliğingörselortayakonmasıbakımındanönemlibiradımolarakgörülmektedir.


6

Arı Islahı ve Tescil

Ülkemizin en önemli sorunlarından birisi dearı ıslahıyla ilgili gelişmelerin sınırlı kalmasıdır. Arııslahıçalışmaları,anaarılarınçiftleşmelerinincontroledilememesi, suni tohumlamanın güç olması gibinedenlerlezorolmaktadır.Ülkemizdeyerliveyöreseltesciledilenarı ırkınınvarlığı ıslahedilmişanlamınıtaşımamaktadır. Arı genotiplerine ait Tescil işlemi,Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından28150sayıve22aralık2011tarihliresmigazetedeyayınlanan Evcil Hayvan Genetik KaynaklarınınTesciline ilişkinyönetmeliğegöreuygulanmaktadır.BuyönetmeliğegöreyüreselveyerlievcilhayvanlarınTescil sahibi Bakanlıktır. Ancak, yönetmeliğin ilgilimaddesinegöregerçekvetüzelkişilerintescilalmasıiçinçeşitli ıslahuygulamaları ile oluşturulansaf vemeleztipler,hat,ekotipvehibritlerhakkındabilimselbelge, makale ve genotipi geliştiren tarafındanonaylanarak ve gerekli formları doldurarak GenelMüdürlüğebaşvurmasıgerekmektedir(http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2011/12/20111222-7.htm). Bu başvuruyu takiben Hayvan GenetikKaynaklarKomitesitarafındanTescilsüresinceadayarı genotipi ve pedigrili yetiştiricilik uygulamaları,beyanlar ve genotipin devamlılık hususlarıKomite tarafından yetkilendirilen uzman kişilercedenetlenir. Tescil işlemi sonrasında fenotipik vegenotipik niteliklerini devam ettirmek, bu özellikleriyönündenbirörnekolmakvebuözelliklerinidöllerinegeçirebildiği bilimsel olarak tespit edilerek ıslahürününeaitişlemgerçekleşmişolmaktadır.

Tescil,Islahişlemlerinegeçmedenevvelarıilemorfolojikkriterlerinbelirlenmesivestandartolarakbölgede yetiştirilen standart arı genotiplerindenmorfolojikolarakenazbirkarakteryönünden farklıve üstün olması veya DNA testi ile bu farklılığınbelirtilmesi gereklidir. Geliştirilen arı genotip hattıbu özelliklerini sonraki generasyonlarda devamettirmeli ve yeknesak bir fenotip sergilemelidir. Buişlemlerinbelirlenmesi içinuzmankişiler tarafındanarının bir sezon içerisinde test edilmesi gereklidir.Islahedenkişininıslahettiğiarıgenotipinikorumaklayükümlüolmasıveelinde tutmaklasorumluolmasıgereklidir. Islah çalışmalarında ise ilk yapılacakişlem, ülkemizde yerli kaynakların potansiyelinigörmekten geçmektedir. Ülkemiz arısınınbölgelere göre sınıflandırılması ve performanslarınıbelirlemeden yapılan uygulamalar ıslah işleminibaşarısızlığa sürükleyecektir.Bunedenleelimizdekiarı gen kaynaklarını bölgesel olarak test ederekgerekli bilgileri toplamamız gereklidir. Bu işlemleriyaparken arı genotiplerinin belirlenmesi, taşıdıklarıgen bilgilerine de sahip olmak için moleküler

çalışmalardan faydalanılmalıdır. Islah edilenmateryallerin ana – baba ebeveynlerini koruyarakyapılan ana arı üretimin kontrolü yine molekülertekniklerle sağlanmalıdır. Arı ıslahında ülkemizdeen önemli kriterler; yüksek verim ve hastalık ilezararlılara dayanıklılıktır. Bunu başarmak için genişadaptasyonkabiliyetinesahiparıgenotiplerini ıslahetmekgereklidir.

Islah için takip edilecek ikinci yol, verimligörülen kolonileri akrabalı yetiştirme yaparakgenetik dengeyi kontrol altına almakdır.Bunların yetiştirilmesinde suni tohumlamadanfaydalanılmaktadır (Haberl ve Tautz, 1998). En aziki farklı bu şekilde yetiştirilen üstün performanslıarı kolonileri arasında melezleme yaparak melezazmanlığından faydalanmak mümkündür(Ruttner,1972). Bu şekilde oluşturulan koloniler hat olarakisimlendirilir.Hatlar,melezlenecekisebunlardanbirierkek koloni olarak kullanılır. Bu tip hatlara parenthat veya ebeveyn adı verilmektedir. Bunlardanortaya çıkan yeni genotip ise hibrit arı genotipidir.Bu tip arı genotipi homojen yapıda olup ana arıüretimi bu genotiplerden sağlanabildiği gibi verimlianaarılarlaherhangiüreticidebulunanverimlierkekarılarçiftleştirilerekverimliliksağlanabilmektedir.Buşekildearıgenotiplerinegenişadaptasyonkabiliyetidesağlanmışolmaktadır.

Islah çalışmalarının en önemli kısmı sunitohumlama ile genotiplerin melezlenmesi vekorunması aşamasıdır. Bu aşama oldukça yüksekorandaişçiliğegerekduyulmaktaveıslahişlemindeana arı üretimini sınırlandırmaktadır. Bu işleminazaltılması yoluyla yapılan uygulamalar arıcılığabüyükyönverecektir.

Arı genomunda ıslahında DNA dizilemeteknolojinin kullanılması bu konuda birçokbiyoinformatik bilginin kullanılarak sonucagidilmesi emek ve zaman bakımından büyük biravantaj sağlayacaktır. Maalesef ülkemizde bugünekadar tüm genom analizi yapılmış bir arı ırkımızolmadığı gibi karşılaştırma yapacak biyoinfromatikveri tabanımızda yoktur. Özellikle transkriptombölgelerde yapılacak işlemler bu konuda birçoksorunakısayöndençözümsağlayacaktır.Bu işlemancak yeni nesil generasyon cihazları vasıtasıylayapılacakgenomdizileme ile ilgiliSNPharitalarınınbelirlenmesiylegerçekleşebilir.Bilinenbirgenomilekarşılaştırmayapılarakgenotiplerinıslahındailerlemekaydedilebilir.Arı ıslahındaaraçolarakkullanılacakbuişlemsayesindearıgenotipleriistenilenözelliklerdoğrultusunda gerekli biyoinfromatik bilgilerleyönlendirilebilir. Dünyada arı genomu üzerindeyapılanaraştırmalarbuyönekaymaktadır.


7

Sonuç

Ülkemizdebulunanarıgenkaynaklarıbirçokfarklıgentaşıdığıiçinçokkıymetlidir.Diğer tarafdan bu kadar zengin genetikkaynak içerisinden ıslah edilmiş bir arıgenotipini bulunmaması da ülke için büyükbirkayıpdır.Islahişlemi,genotiplereaitgenişbirvaryasyoneldeedilmesivebuvaryasyonukullanılarakiçlerindenenverimligenotiplerinseçilmesine dayanmaktadır. Bu varyasyonoluşturulmasında ya melezlemelerden veyagen kaynaklarından faylanılmaktadır. Dahaönceıslahedilmemişbirpopulasyondaıslahyapmakoldukçakolaydır ancakeldeedilenebeveylerindekorunmasıokadarönemlidir.Son yıllarda kullanılan biyoteknolojikyöntemlerin uygulanmasıyla ebeveynlertakip edilebilmekte ve korunabilmektedir.Özelliklekarakterlerikontroledengenleriaitbilgilerin ıslah edilmemiş populasyonlardaçok çeşitli oranda bulunması ülke için bukonudabüyükbirkazançdır.

Arı genotiplerinin değerlendirilmesi,ıslah edilen bir genotipin ortaya konulmasıanlamını taşımaktadır. Islah işlemi zor biruygulama yöntemi olmakta ve ıslah edilenarı ebeveynlerinin korunması konusundayüksek teknolojilerden faydalanılmasıgerekmektedir. Arı genotiplerini ıslahındaen çok kullanılan biyoteknolojik yöntemlermoleküler genetik uygulamaları ve sunitohumlamadır. Her iki biyoteknolojikyöntemarıgenotipleri içerisindeseleksiyonileenperformanslı arı ırkınınseçilmesi içingenetik kaynaklardan faydalanmaya ihtiyaçduymaktadır.Ülkemizinarııslahıkonusundaçalışmaları oldukça yeni olmakla beraber,ilerlemelerçoğunluklamorfolojikkriterlerdekideğişimebağlıkalmaktadır.

KaynaklarAkkaya,H.;Alkan,S.,2007.BeekeepinginAnatoliafromtheHittitestothepresentday.JournalofApiculturalResearch,46(2):120-124.Al-Otaibi,S.A.2008.Geneticvariabilityinmite-resistanthoneybeeusingISSRmolecularmarkers.ArabJ.Biotech.,Vol.11,No.(2):241-252.Ashburner,MveKyriacou,C.P.2006.Gettingabuzzoutofthebeegenome.GenomeBiology,7:239.Bodenheimer,F.S.1941.StudiesonthehoneybeeandbeekeepinginTurkey,MerkezZiraatMücadeleEnstitüsü,Ankara,NumuneMatbaası,İstanbul.Bodur,Ç,Kence,M,Kence,A.2004.GeneticstructureandorigindeterminationinhoneybeepopulationsofAnatolia,FirstEuropeanConferenceofApidology,Udine,p.40.Bodur,Ç,Kence,M,Kence,A.2007.Geneticstructureofhoneybee,ApismelliferaL.(Hymenoptera:Apidae)populationsofTurkeyinferredfrommicrosatelliteanalysis.J.Apic.Res.46(1)50-56.DelaRúa,P,R.Jaffé,R.Dall’Olio,I.MuñozandJ.Serrano.2009.Biodiversity,conservationandcurrentthreatstoEuropeanhoneybees.Apidologie,Volume40,Number3.EstoupA.,SolignacM.,HarryM.,CornuetJ.M.1993.Characterizationof(GT),and(CT)microsatellitesintwoinsectspecies:ApismelliferaandBombusterrestris,NucleicAcidsRes.21,1427–1431Estoup,A.,C.Tailliez,J.-M.CornuetandM.Solignac,1995.Sizehomoplasyandmutationalprocessesofinterruptedmicrosatellitesintwobeespecies,ApismelliferaandBombusterrestris(Apidae).Mol.Biol.Evol.12:1074–1084.Evans,J.D.2000,MicrosatellitelociinthehoneybeeparasiticmiteVarroajacobsoni.MolecularEcology,9:1436–1438.FAOSTAT,FoodandAgricultureOrganizationofUnitedNations,FAOSTAT-Agriculture(http://faostat.fao.org).FAOSTAT,2009.FoodandAgricultureOrganizationofUnitedNations,FAOSTAT-Agriculture(http://faostat.fao.org).FranckP.,H.Coussy,Y.LeConte,M.Solignac,L.GarneryandJ.-M.Cornue.1999.Microsatelliteanalysisofspermadmixtureinhoneybee.InsectMolecularBiology.8(3),419–421Franck,P,Garnery,L,Solignac,M,Cornoet,J.M.2000.MolecularconfirmationofalineageinhoneybeesfromtheNearEast.Apidoligie,31:167-180.GentlesAJ,KarlinS.2001.Genome-scalecompositionalcomparisonsineukaryotes.GenomeRes.11:540-546.GreenCL,FranckP,OldroydBP.2001.CharacterizationofmicrosatellitelociforTrigonacarbonaria,astringlessbeeendemictoAustralia.MoleclarEcologyNotes,1,89–92Güler,A.2006.BalArısı(Apismellifera)OndokuzmayısÜniversitesiZiraatFakültesiYayınlarıDersKitabıNo:55Güler,A.,Bacaksız,D.,2003.Türkiye’dearıcılığaaktarılandestekvekaynaklar.TeknikArıcılık82:12-18.Güler,A,Kaftanoğlu,O,Bek,Y,Yeninar,H.1999.Türkiye’dekiçeşitlibalarısı(Apismellifera)ırkveekotiplerininmorfolojikkarakterleraçısındanilişkilerinindiskriminantanalizyöntemiilesaptanması.TUBİTAK,DOĞA23,337-344.Güler,A.,Demir,D.2005.BeekeepingpotentialinTurkey.BeeWorld86(4):114-119.HaberlM,TautzD1999.Tri-andtetranucleotidemicrosatellitelociinhoneybees(Apismellifera)—asteptowardsquantitativegenotyping.MolecularEcology,8,1358–1360.Haberl,MveTautz,D.1998.Spermusageinhoneybees.BehavioralEcologyandSociobiology,42(4):247–255.Hunt,G.J,PageReJ.R.1995.Linkagemapofthehoneybee,Apismellifera,basedonRAPDmarkers.Genetics139:

1371–1382.Hunt,G.J.andR.E.Page,1994.Linkageanalysisofsexdeterminationinthehoneybee(Apismellifera).Molec.Gen.Genet.244:512–518.Ivanova,E,Ivgın,R,Kence,M,Kence,A2004.GeneticvariabilityinhoneybeepopulationsfromBulgariaandTurkey,FirstEuropeanConferenceofApidology,Udine,p.45.Ivgın,R,Bilgen,G,Kence,M,Türkumut,L.2004.GeneticanalysisofhoneybeeofVanregioninTurkeywithRAPDmethod.FirstEuropeanConferenceofApidology,Udine,p.45.Kandemir,I,Kence,M,Kence,A.2005.Morphometricandelectrophoreticvariationindifferenthoneybees(Apismellifera)population.Genet.Molec.Biol.29,885-890.Kandemir,I,Kence,M,Sheppard,W.S,Kence,A.2006a.MitocondrialDNAvariationinhoneybee(ApismelliferaL.)populationfromTurkey,J.Apic.Res.45(1),33-38.Kandemir,I,Pinto,M.A,Meixner,M.D,Sheppard,W.S.2006b.Hinf-IdigestionofcytocromeoxidaseIregionisnotadiagnostictestforA.m.Lamarckii,Genet.Molec.Biol.29(4),747-749.KattiMV,RanjekarPK,GuptaVS2001.Differentialdistributionofsimplesequencerepeatsineucaryoticgenomes.MolecularBiologyandEvolution,18,1161–1167.KenceA.2006.GeneticdiversityofhoneybeesinTurkeyandtheimportanceofitsconservation,U.BeeJ.6,25–32.Palmer,M.R,Smith,D.R,Kaftanoğlu,O.2000.Turkishhoneybees;geneticvariationandevidenceforafourthlineageofApismelliferamtDNA.TheJournalofHeredity.91:42-46.Rowe,D.J,T.E.Rinderer,J.A.Stelzer,B.P.Oldroyd,andR.H.Crozier.1997.Sevenpolymorphicmicrosatellitelociinhoneybees(Apismellifera).Insectessoc.44,85–93.RuttnerF.1988.Biogeographyandtaxonomyofhoneybees.Springer,Berlin.Ruttner,F,1972.Controlledmatingandselectionofthehoneybee.Apimondia,1972,LunzAmRuttner,F.1992.NaturgeschichtederHonigbienen.Ehrenwirth,München.Germany.357pp.SchlöttererChristian.Hitchhiking.2003.Mapping--functionalgenomicsfromthepopulationgeneticsperspective.TrendsGenet.19(1):32–38Schlötterer,2004.TheEvolutionOfMolecularMarkers—JustAMatterOfFashion?.NatureReviewsGenetics5,63-69Sheppard,W.S.;Arias,M.C.;Grech,A.AndMeixner,M.D.1997.Apismelliferaruttneri,anewhoneybeesubspeciesfromMalta.Apidologie28:287-293.Sheppard,W.S.andMeixner,M.D.2003.Apismelliferapomonella,anewhoneybeesubspeciesfromCentralAsia.Apidologie34:367-375.SolignacM,VautrinD,LoiseauA,MougelF,BaudryE,EstoupA,GarneryL,HaberlM,CornuetJ-M.2003.Fivehundredandfiftymicrosatellitemarkersforthestudyofthehoneybee(ApismelliferaL.)genome.MolecularEcologyNotes,3,307–311WhitfieldC.W.,BehuraS.K.,BerlocherS.H.,ClarkA.G.,JohnstonJ.S.,SheppardW.S.,SmithD.R.,SuarezA.V.,WeaverD.,TsutsuiN.D.2006.ThriceoutofAfrica:Ancientandrecentexpansionsofthehoneybee,Apismellifera,Science314,642–645Yıldız,M.A,Ozdil,F,Gençer,H.V.2005.TheevaluationofTurkishhoneybeepopulationsbyusingmitocondrialDNAPCR-RFLPmarkers.ProoceedingsofXIV.NationalBiotechnologyCongress,31August-02September2005,Eskişehirp69-73.ZayedA.,WhitfieldW.C.2008.Agenome-widesignatureofpositiveselectioninancientandrecentinvasiveexpansionsofthehoneybeeApismellifera,Proc.NatlAcad.Sci.USA105,3421–3426.


8 İnsan ve Hayvan SağlığındaArı Ürünlerinin Kullanılması

Cevat NİSBETPeria TABATABAEİ

Deniz AKER Ondokuzmayıs üniversitesi

Veteriner FakültesiBiyokimya Anabilim Dalı, Samsun

İnsanoğluasırlardırarıvearıürünlerinitedaviamacıylakullanmaktadır.Günümüzdeise apiterapi adı verilen bu yöntem ilemodern tıbba destek olduğu ve bilimselaraştırmalarınsonuçlarınadayandığındantıpdünyasında genel kabul görmüştür. Ve hızlıbir gelişme göstermektedir (Nisbet, 2010).Bal arısı ürünlerinden özellikle bal, polen,arı sütü, propolis, arı zehri ve arı ekmeğibileşikleriinsanvehayvansağlığındayaygınolarakkullanılmaktadır.

Bal, arıların çiçekteki nektar veyabitkiler üzerinde yaşayan bazı canlılarınürettikleri salgılardan topladıkları veenzimatik olarak değişikliğe uğratıppeteklere depoladıkları tatlı bir maddedir.Doğada saf üretildiği şekliyle besleyicideğeriyüksekolanbal,değişikbileşiklerdenoluşan yaklaşık 180 madde içermektedir.Saf balın en önemli bileşenlerini yaklaşık%80 düzeyindeki monosakkaritler ( fruktoz,galaktoz)vedisakkaritlerdenoluşanşekerlerteşkil etmektedir, bunu yanısıra % 18-19’usu,aminoasitler,vitaminler(biotin,nikotinikasit, folik asit, pantotenik asit, piroksidin,tiamin, vs.), enzimler (diyastaz, invertaz,glikozoksidazvekatalaz)vemineralmadde(potasyum,demir,magnezyum,fosfor,bakırve kalsiyum) içermektedir (Whıte, 1978;Şahinler, 2001). Bal, içerdiği glukonik asit,bütirik asit, asetik asit, formik asit, laktikasit,süksinikasit,malikasit,sitrikveokzalikasitlergibiorganikasitlernedeniyleortalama3,9 PH (3.4–6.1)’ya sahip olup, asidik birgıdadır (Özmen, 2006). Bal içeriği oldukçadeğişkendir ve toplanan nektar botanikkaynağına, mevsim, coğrafyaya ve toprakverimliliğine,yağışvediğerbirçokçevreselfaktöre göre değişmektedir (Anklam, 1998;Oddo, 2004; Güler, 2007; Nisbet, 2009;Khalil, 2010). Bu nedenle arı ürünlerininkimyasalözellikleriçevrekalitesiiledoğrudanilişkilendirilmiştir(Staniskiene,2006;Nisbet,2009; Şahinler, 2004; Nisbet, 2009). Arılarfarklıtürçiçeklerdenpolenleritopladığıgibibubitkibünyesindebulunankimyasalmaddeleridebal içeriğineaktarmaktadırlar.Budurumbalınşifalıetkisinideetkilemektedir,diğerbirdeğişletümballartedavideaynıetkiyesahip

değildir(Nisbet, 2010). Balın tedavi edicimekanizması (antioksidan, antibakteriyelve antiinflamatuar, antitümör) üzerinepek çok çalışma yapılmıştır (Ahamed,2007; Bogdanov, 1997). Özellikle bakteriüzerine inhibe edici etkiye sahip olduğudeğişik çalışmalar ile ortaya konulmuştur(Subrahmanyan, 2001; Bogdanov, 1997).Bunuyanısırainsanveveterinerhekimliğindeiyileşmeyen kontamine ve maddi kayıplıyaraların tedavisinde önerilmiştir (Ghaderi,2004., Nisbet,2010., Naemi,2008; Lusby,2002;;Molan,1999).Balınyarayıiyileştirmemekanizması; yangısal ödemin azaltılması,yara bölgesine makrofajların çekilmesive buna bağlı yaranın temizlenmesi, ölüdokuların atılımının hızlandırılması, lokalolarak hücresel enerji kaynağı sağlanması,sağlıklı granülasyon dokusu oluşturmasıve yara üzerindeki protein tabakasınıkoruyucu bir etkisinin olması şeklindedir(Çelimli, 2004; Subrahmanyam, 1999;).Balın antimikrobiyal etkisinin, sahip olduğuyüksek ozmolarite, düşük rutubet, düşükPH ve glukoz oksidaz aracılığı ile enzimatikolarak üretilen hidrojen peroksit (H2O2)ve flavonoidler ve fenolik asitten gibi bazıkimyasal madde içermesine bağlı olduğubildirilmektedir (Whıte, 1966; Chırıfe,1982; Molan, 2000; Nisbet 2010). Ayrıcaiçeriğinde benzilalkol, 1,4-dihidroksibenzen,terpenler ve 2-hidroksibenzoikasit gibimaddelerin varlığı, düşük protein içeriği vedüşük redoks potansiyeline sahip olmasıda balın antimikrobiyal özelliğine katkıdabulunmaktadır. Balınantibakteriyelözelliğiyanı sıra korneal ödem rahatsızlıklarına iyigeldigibildirilmiştir(Mansour,2002).Ballarıantitümorajanolarakdakullanılmıştır(Gribel,1990;Biswal,2003).Baldayüksekseviyedeantioksidan mevcuttur ve vücudu üretilenoksijen radikallerinden korurlar. Bu yüzdenorganizma metabolizması ürünü olarakoluşanserbestradikallerekarşıgünlükolarakantioksidan besinlerin alınması son dereceönemlivegereklidir.Ballar içerdikleriçeşitlifitokimyasallar(vitaminler,enzimler,organikasitler vs) nedeniyle doğal bir antioksidankaynağıdırlar.(kesic,2009;Frankel,1998).


9Balların ayrıca antioksidan kaynağı olarak glukozoksidaz, fenolikasitler, flavonoidler,askorbikasitlervekarotinoidlerbildirilmiştir(Khalil,2010;Mamary,2002).Antioksidanlar çeşitli kanser hastalıklarına, kalp-damarhastalıklarına,sindirimsistemihastalıklarına,inflamatuarhastalıklarınavenörolojikdejeneratifhastalıklarınakarşıkullanılmıştır (Khalil, 2010; Kesic, 2009; Molan 2000;Kasianenko,2002).

Propolis bal arıları tarafından çeşitli bitkilerinyaprak, kozalak, kabuk, tomurcuk ve filizlerindentoplanan, reçineli ve mum kıvamında olan birmaddedir. Arılar bu maddeyi kovanın delik veçatlaklarınıkapatmada,peteklerinintamirinde,çeşitliarıhastalıklarındankolonininkorunmasında,petekgözlerinindezenfeksiyonunuvekovanagirenyabancımateryallerinetkisiz halegetirilmesindekullanılmaktadırlar (Kumova,2002). Propolisin, flavonoidler, hidroksiflavononlar,fenolikasitveesterleri,terpenoidler,steroidler,benzoikasit ve türevleri, sinamik asit ve türevleri, kafeik asit,apigenin,alifatikveterpenhidrokarbonlar,aminoasitler,mineralleri, hetero aromatik bileşikleri ve inorganikbileşikler gibi 20 den fazla çeşitli kimyasal bileşikleriçerdiğibelirtilmiştir(Lotfy,2006;Parolia,2011;Kumova,2002).Propolisinbukarmaşıkkimyasalyapısıtoplandığıbölgeninbitkiseldeseninegöredeğişmektedir. İçerdiğibuyapıpropolisekuvvetliantioksidan,antiviralveantibakteriyelözellikkazandırmaktadır(Lotfy,2006;Parolia,2011;Kumova,2002).Antimikrobiyalveantiinfalamatuaraktivitesi (Sicili,2005; parolia, 2011; Gardjeva,2007),antifungal (Isla,2012; Gardjeva,2007; Martines,2002;Ozcan,2004), antiviral (Ito,2001;Amoros,1992),antiülser (Barros,2008,lemos,2007), antitümör(Lotfy,2006;Liao,2003; Luo,2001;Kimoto,200;Teerasripreecha, 2012; Borges, 2011) gibi biyolojikyapılar üzerine propolisin etkisi konusunda pek çokçalışmamevcuttur.

Arı sütü larva ve ana arının beslemek için işçiarılarınhypofarangialvemandibulerbezlerindeüretilenbir maddedir (Hashimoto,2005).Arı sütünün yaklaşık%12-15protein,7.3mg/g,aminoasitler(metionin,lösin,lizin,valin,fenil-alanin,treonin,triptofan,izolösin),panteikasit,asetilkolin,10-HDA(10-Hydroxy-2DecanoicAcid),sepaninasit,%10-12karbonhidrat,%3-7lipid,vitaminlerve çeşitli mineral madde içermektedir (Guo, 2007).Arı sütüsahipolduğuyüksekbileşikli içeriğinedeniylebirçok farmakolojik aktiviteye sahiptir.Bunedenlepekçok biyolojik aktivite gösterdiği bildirilmiştir. Yapılançalışmalardaarısütünün;nörogenikaktivitesi (Zamanı,2012;Hashimoto,2005;morita,2012),anti tümör (Karadeniz,2011;Tamura,1987;Izuta, 2009), antimikrobiyel(Tseng, 2011; Boukraa, 2009),antihypertensive(Tokunaga, 2004; Takaki-Doi, 2009) aktivite, kankolesterolüveşekerdüzenliyeci(Guo,2007;Münstedt,2009)veanti-inflammatuaretki(Kohno,2004;Yanagita,

2011),antioxidan(Nakajima,2009;Silici,2010;Cemek, 2010), immunmodulator (Okamoto,2003;şimşek, 2009; Gasic,2007; Sugiyama,2012) ve östrojenik (Suzuki,2006) aktivite gösterdiğibildirilmiştir.

Arı zehri işçi arıların zehir bezlerinde sentezlenipdepolandığıbirmaddedir.Komponentlerdenhiyaluronidazve fosfolipaz, asit fosfomonoesteraz, glukozidaz,fosfolipaz enzimleri, histamin, dopamin, noradrenalin,fosfolipidler, şekerler, amino asitler gibi maddeleriçermektedir (Nisbet,2010; Kang2002). Bu kimyasaliçeriği apiterapide yaygın olarak kullanılmaktadır. Arısütünün özellikle immunoterapide (Seppala, 2012),Karciğer hastalıkların tedavisinde (Park, 2010),antitümör (Huh, 2010;Son, 2007; Jang, 2003; Moon,2007),antiinflamatuar(Kwon,2001;Baek,2006;Moon,2007), etkisi, artrit tedavisi (Nisbet, 2010; Lee, 2005;Kang, 2002) ve analjezik (Kim, 2005; Lee, 2004) gibibiyolojikaktiviteleriüzerineyapılanaraştırmalarönplanaçıkmaktadır.

Polen çiçekli bitkilerin erkek ürememateryalidir.Değişikrenklerdebulunanpolenarılartarafındankovanıngıda ihtiyacınıkarşılamak için toplanmaktadır.Bitkidenbitkiyedeğişenbileşimyaklaşık%10-15su,%20protein,,% 30-60 Karbonhidrat, amino asitler, % 6 yağ asitleri(39% linolenic, 20% palmitic and 13% linoleic acids;),flavonoid,Karotenoidler,terpenler,12denfazlavitamin,mineralve10denfazlaenzimesahiptir(Ishikawa,2009;Maruyama, 2010 Quian,2008; Attia,2011). Arı polenigıdamaddesi olarak kullanılmasınınyanı sırabin yıldırgeleneksel tedavide de kullanılmıştır. Günümüzde degelenekseltıpalanındakullanılmayadevamedilmektedir.Polen taşıdığı flavonoid nedeniyle anti inflamatuar(Shoskes, 2002., Maruyama, 2010), mast hücrelerinaktivitesiniinhibeederekantialerjiketkiyesahipolduğu(Ishikawa, 2009; Kempuraj, 2005), immunomodulatoretki (bogdavov, 1994;Wang, 2005), ovaryumhormonfonksiyondüzenleyicisi(Kloesartova,2012)büyümevegelişmeperformansartırıcı(Attia,2011;Turner,2006),antioksidan etki (Leja, 2007; Saric, 2009),sindirimsistemigelişimivefonksiyonsağlayıcısı (Wang,2007;Bovera, 2009), anti kanser( Wu, 2007; Yang, 2006),anti fungal (Ozcan, 2004),anti ageing (Liu,1990) etkisiolduğu,yapılanaraştırmalarlaortayakonulmuştur.

Arı ve arı ürünlerinin kullanımı tıp ve veterinerhekimliği dışında diş hekimliğinde de kullanılmaktadır.Özellikle ağız ve diş eti enfeksyonlarına karşı vedentin hassasiyetinin giderilmesine yönelik pek çokçalışma mevcuttur. Sonuçlar bu ürünlerin periodontalhastalıklara,ağrınınazaltılmasına,ağızülserlerigibibazıağız problemlerine iyi geldiği göstermektedir(Yılmaz,2009; Sonmez, 2005; Ozan,2007; Martines, 2002;Yanagita,2011;Toker,2008).


10 Arı ve arı ürünlerinin şifalı özellikleriniyazdığımız bu yazıda önemli bir hususun göz ardıedilmemesi gerekir. Bu husus da; her arı ürünününşifalıolmadığıdır.Çünküİnsanvehayvansağlığındakullanılanherbirarıürünü taşıdığıdeğişikkimyasalmaddenedeniylefarklıözellikkazanmaktadır.Ürünlerarasında bu farklılığın yanı sıra aynı çeşit ürünlerarasında da bu farklılık yaşanmaktadır (Nisbet,2009).Diğerbirdeğişlearıürünününkimyasalözelliğibitkiden bitkiye, bölgeden bölgeye pek çok faktörebağlıolarakdeğişiklikgöstermektedir.Bunedenlearıürünlerininkimyasalözellikleribitkiveçevrekalitesiile doğrudan ilişkilendirilmektedir (Ardalı, 2009;Staniskiene, 2006). Bitki kaynağı ile ilişki olaraken iyi örneğini orman gülü balı veya rhododendronbal için verebiliriz. Bu bal taşıdığı Andromedotoxinnedenliyefazlasızehirleyicivezararlıdır(Onat,2011).Çevresel faktör örneği ise arıların; bitkilerin toprak,suvehavakirliliğindendolayı aldıkları kalıntıyı balaaktarmasıdır (Ardalı,2009). Yapılan çalışmalarda

caddekenarlarındayerleştirilenkovanlardaağırmetaltespitedilmiştir(Nisbet,2013).Budadoğrudanbalıngıda kalitesini düşürerek halk sağlığı açısından riskoluşturmaktadır (Güler,2007). Yani arı ürünlerininyapımında bitki kaynağı ve yetiştirilen bölgeninçevreselözelliklerininbelirtilmesininsağlıklıbirürününeldeedilmesindezorunluhalegetirilmesigerektiğinigöstermektedir. Arı ürünlerinin kullanılmasındaönemli bir husus da bu ürünlerin oluşturabileceğibazı yan etkilerinin olmasıdır. Örneğin arı zehrininalerjikriskinedeniyle(Celikel,2006)bazıcanlılardakullanılması anaflaktik şok ve sitotoksik riski taşır(Nishikawa,2011; Rueff, 2008). Alerjik insanlardaözellikle de çocuklarda polen kullanılmasının ciddisağlık problemlerini meydana getirdiği bildirilmiştir(Tucak, 2005). Tüm bu risk olasılıkları göz önündebulundurulduğunda arı ve arı ürünleri ile tedaviişlemlerinin mutlaka deneyimli hekimler tarafındanyapılmasıgerekliğiortayakonulmaktadır.

Kaynaklar:1. AmorosM,SımoesC.M.O.,GırreL.(1992)SynergıstıcEffectofFlavonesandFlavonolsAgaınstHerpesSımplexVırusType1ınCellCulture.ComparısonwıthTheAntıvıralActıvıtyofPropolısJournalofNaturalProakcts,55(12):1732-1740.2. AhamedMandSiddiquiMK.(2007)Lowlevelleadexposureandoxidativestress:currentopinions.ClinChimActa,.383(1-2):57-64.3. Anklame.(1998)ReviewoftheAnalyticalMethodstoDeterminetheGeographicalandBotanicalOriginofHoney.FoodChemistry,63,549-62,4. ArdalıY.,NisbetC.,GülerA.,YarımGF.,CenesizS.(2009)İnvestigationoftheUseofHoneyBeesandHoneytoAsesPesticideResidues,5thBlackSeaBasinConferenceOnAnalyticalChemistry,Fatsa-Ordu/Turkey,211-212.AttiaYA.,Al-HanounA.,El-DinAE.,BoveraF.,ShewikaYE.(2011)EffectofBeePollenLevelsonProductive,ReproductiveandBloodTraitsofNZWRabbits.JAnimPhysiolAnimNutr(Berl),95(3):294-303.5. BaekY.H.,HuhJ.E.,LeeJ.D.,.ChoiD.Y,ParkD.S.(2006)Anti-nociceptiveEffectandTheMechanismofBeeVenomAcupuncture(Apipuncture)onİnflammatoryPaininTheRatModelofCollagen-inducedArthritis.MediationbyAlpha2-adrenoceptors.BrainRes,1073–1074:305–310.6. BarrosMP.,LemosM.,MaistroEL.,LeiteMF.,SousaJP.,BastosJK.,AndradeSF.(2008)EvaluationofAntiulcerActivityofTheMainPhenolicAcidsFoundinBrazilianGreenPropolis.JEthnopharmacol,120(3):372-7.7. BiswalBM.,ZakariaA.,AhmadA.NM.(2003)TopicalAplicationofHoneyinTheManangementofRadiationMucositis.SupportCareCancer,11(4):242-248.8. Bogdanov,S.(2006)Contaminantsofbeeproducts.Apidologie37:1-18.9. BorgesKS.,BrassescoMS.,ScrideliCA.,SoaresAE.,ToneLG.(2011).AntiproliferativeEffectsofTubi-BeePropolisinGlioblastomaCellLines.GenetMolBiol,34(2):310-4.10. BoukraâL.,MeslemA.,BenhanifiaM.,HammoudiSM.(2009)SynergisticEffectofStarchandRoyalJellyAgainstStaphylococcusAureusandEscherichiaColi.JAlternComplementMed,15(7):755-7.11. Bovera,F.;Urso,S.;DiMeo,C.;Tudisco,R.;Nizza,A.,(2009)AModeltoAssessTheUseofCaecalandFaecalinoculatoStudyFermentabilityofNutrientsinRabbit.JournalofAnimalPhysiologyandAnimalNutrition,93:147–156.12. CelikelS.,KarakayaG.,YurtseverN.,SorkunK.,KalyoncuAF.(2006)BeeandBeeProductsAllergyinTurkishBeekeepers:DeterminationofRiskFactorsforSystemicReactions.AllergolImmunopathol(Madr),4(5):180-4.13. ÇelimliN.(2005)KediveKöpeklerdeYaraSağıtımındaBalKullanılması,Vet.Cer.Der,11(1-2-3-4):10-14.14. CemekM.,AymelekF.,BüyükokuroĝluME.,etal.(2010)ProtectivePotentialofRoyalJellyAgainstCarbonTetrachlorideİnduced-toxicityandChangesinTheSerumSialicAcidLevels.FoodandChemicalToxicology,48(10):2827–2832.15. Chırıfej.,ScarmatoGA.,HerszageL.(1982)ScientificBasisForUseofGranulatedSugarinTreatmentofİnfectedWounds.Lanced,1,560-1.16. GardjevaPA.,DimitrovaSZ.,KostadinovID.,MurdjevaMA.,PeycheLP.,LukanovLK.,StanimirovaIV,AlexandrovAS.(2007)AStudyofChemicalCompositionandAntimicrobialActivityofBulgarianPropolis.FoliaMed(Plovdiv,49(3-4):63-9.17. GasicS.,VucevicD.,VasilijicS.,AntunovicM.,ChinouI.,ColicM.(2007)EvaluationofTheİmmunomodulatoryActivitiesofRoyalJellyComponentsinvitro.ImmunopharmacolImmunotoxicol,29(3-4):521-36.18. GribelN.,PashinskiiVG.(1990)TheAntitumorPropertiesofHoney.VaporOnkol,36(36):704-709.19. GulerA.,BakanA.,NisbetC.,YavuzO.(2007)Determinationofimportantbiochemicalpropertiesofhoneytodiscriminatepureandadulteratedhoneywithsucrose(SaccharumofficinarumL.)syrup.FoodChemistry,105,1119–1125.20. GuoH.,SaigaA.,SatoM.,MiyazawaI.,ShibataM.,TakahataY.,MorimatsuF.(2007)RoyalJellySupplementationİmprovesLipoproteinMetabolisminHumans.JNutrSciVitaminol(Tokyo),53(4):345-8.21. HashimotoM.,KandaM.,IkenoK.,HayashiY.,NakamuraT.,OgawaY.,etal.(2005)OralAdministrationofRoyalJellyFacilitatesmRNAexpressionofglialcellline-derivedneurotrophicfactorandneurofilamentHinthehippocampusoftheadultmousebrain.BiosciBiotechnolBiochem,69:800–805.22. HuhJE.,BaekYH.,LeeMH.,ChoiDY.,ParkDS.,LeeJD.(2010)BeeVenomİnhibitsTumorAngiogenesisandMetastasisbyİnhibitingTyrosinePhosphorylationofVEGFR-2inLLC-tumor-bearingMice.CancerLett,292(1):98-110.23. IshikawaY.,TokuraT.,UshioH.,NiyonsabaF.,YamamotoY.,TadokoroT.,OgawaH.,OkumuraK.(2009)Lipid-solubleComponentsofHoneybee-collectedPollenExertAntiallergicEffectbyİnhibitingIgE-

mediatedMastCellActivationinvivo.PhytotherRes,23(11):1581-6.24. IslaMI.,DanturY.,SalasA.,DanertC.,ZampiniC.,AriasM.,OrdóñezR.,MaldonadoL.,BedascarrasbureE.,NievaMorenoMI.(2012)EffectofSeasonalityonChemicalCompositionandAntibacterialandAnticandidaActivitiesofArgentinePropolis.DesignofATopicalFormulation.NatProdCommun,7(10):1315-8.25. ItoJ.,ChangFR.,WangHK.,etal.(2001)Anti-HIVActivityofMoronicAcidDerivativesandTheNewMelliferone-RelatedTriterpenoidİsolatedfromBrazilianPropolis.JNatProd,64:1278-81.26. IzutaH.,ChikaraishiY.,ShimazawaM.,MishimaS.,HaraH.(2009)10-Hydroxy-2-decenoicAcid,AMajorFattyAcidfromRoyalJelly,İnhibitsVEGF-inducedAngiogenesisinHumanUmbilicalVeinEndothelialCells.EvidBasedComplementAlternatMed,6(4):489-9427. JangMH.,ShinMC.,LimS.,HanSM.,.ParkHJ,ShinI.,.LeeJS,KimKA.,KimEH.,KimCJ.(2003)BeeVenomİnducesApoptosisandİnhibitsExpressionofCyclooxygenase-2mRNAinHumanLungCancerCellLineNCI-H1299.J.Pharmacol.Sci.,91:95–104.28. KangSS.,PakSC.,ChoiSH.(2002)TheEffectofWholeBeeVenomonArthritis.AmJChinMed,30(1):73-80.29. KaradenizA.,SimsekN.,KarakusE.,YildirimS.,KaraA.,CanI.,KisaF.,EmreH.(2011)TurkeliM.,RoyalJellyModulatesOxidativeStressandApoptosisinLiverandKidneysofRatsTreatedwithCisplatin.OxidMedCellLongev,2011:981-793.30. Kasianenko,VI.,SeleznevaE.,MarkarovaNV.(2002)EffectofWarmandColdHoneySolutionsonAcid-FormingFunctionofTheStomach.ArticleinRussian,31. KempurajD.,MadhappanB.,ChristodoulouSetal.(2005)FlavonolsİnhibitProinĝammatoryMediatorRelease,İntracellularCalciumionLevelsandProteinKinaseCThetaPhosphorylationinHumanMastCells.BrJPharmacol,145:934–944.32. KesicA,MazolovicM,CrnkicA,CatovicB,HadzidedicSandDragosevicG.(2009)InfluenceofL-ascorbicacidcontentonTotalantioxidantactivityofBeehoney.EurJSciRes.,32(1):95–101.33. KimHW.,KwonYB,HanHJ.,YangIS.,BeitzAJ.,LeeJH.(2005)Anti-nociceptiveMechanismsAssociatedwithDilutedBeeVenomAcupuncture(Apipuncture)inTtheRatFormalinTest:İnvolvementofDescendingAdrenergicandSerotonergicPathways.Pharmacol.Res,51:183–188.34. KimotoT.,Koya-MiyataS.,HinoK.,etal(2001)PulmonaryCarcinogenesisİnducedbyFerricNitrilotriacetateinMiceandProtectionfromİtbyBrazilianPropolisandArtepillin.C.VirchowsArchiv,438:259-70.35. KhalilMI.,.SulaimanS.A.,BoukraaL(2010)AntioxidantPropertiesofHoneyandItsRoleinPreventingHealthDisorder.TheOpenNutraceuticalsJournal,2010,3,6-16.

36. KohnoK.,OkamotoI.,SanoO.,AraiN.,IwakiK.,IkedaM.,KurimotoM.(2004)RoyalJellyİnhibitsTheProductionofProinflammatoryCytokinesbyActivatedMacrophages.BiosciBiotechnolBiochem,68(1):138–145.37. KolesarovaA.,BakovaZ.,CapcarovaM.,GalikB.,JuracekM.,SimkoM.,TomanR.,SirotkinAV.(2012)ConsumptionofBeePollenAffectsRatOvarianFunctions.JAnimPhysiolAnimNutr(Berl),9.38. KumovaU.,KorkmazA.,AvcıBC.,CeyranG.(2002)ÖnemliBirArıürünü;Propolis.UludagBeeJournal,10-23.39. KwonYB.,Kang,M.S.Han,H.J.BeitzA.J.Lee.J.H.(2001)VisceralAnti-nociceptionProducedbyBeeVenomStimulationofTheZhongwanAcupuncturePointinMice:RoleofAlpha(2)adrenoceptors.Neurosci.Lett,308:133–137.40. LeeJD.,KimSY.,KimTW.,.LeeSH,YangHI.,LeeDI.,.LeeYH.(2004)Anti-inflammatoryEffectofBeeVenomonTypeIICollagen-inducedArthritis,Am.J.Chin.Med,32:361–36.41. LeeJY.,KangSS.,KimJH.,BaeCS.,ChoiSH.(2005)Inhibitoryeffectofwholebeevenominadjuvant-inducedarthritis.,19(4):801-5.42. LejaM.,MareczekA.,WyzgolikG.,Klepacz-BaniakJ.,Czekon´skaK.(2007)AntioxidativePropertiesofBeePolleninSelectedPlantSpecies.FoodChemistry,100:237–240.43. LemosM.,deBarrosMP.,SousaJP.,daSilvaFilhoAA.,BastosJK.,deAndradeSF.(2007)BaccharisDracunculifolia,TheMainBotanicalSourceofBrazilianGreenPropolis,DisplaysAntiulceractivity.JPharmPharmacol,59(4):603-8.44. LiaoHF.,ChenYY.,LiuJJ.,etal.(2003)InhibitoryEffectofCaffeicAcidPhenethylEsteronAngiogenesis,Tumorİnvasion,andMetastasis.JAgricFoodChem,51:7907-12.45. LiuX,LiL.(1990)MorphologicalObservationofEffectofBeePollenonİntercelluraLipofuscininNIHMice.ZhongguoZhongYaoZaZhi,15(9):561-578.46. LotfyM.(2006)BiologicalActivityofBeePropolisinHealthandDisease.AsianPacificJournalofCancerPrevention,7.22-3147. LuoJ.,SohJW.,XingWQ.,etal.(2001)PM-3,ABenzo-Gamma-PyranPerivativeİsolatedfromPropolis,.İnhibitsGrowthofMCF-7HumanBreastCancerCells.AnticancerRes,21:1665-71.48. MamaryMA.,MeeriA.,HaboriM.(2002)AntioxidantActivitiesandTotalPhenolicsofDifferentTypesofHoney.NutritionResearch,22,1041-1047.

49. MansourMA.(2002)EpithelialCornealOedemaTreatedwithHoney.ClinicalandExperimentalOpthalmology,30:141-142.50. MartinsRS.,PéreiraESJr.,LimaSM.,SennaMI.,MesquitaRA.,SantosVR.(2002)EffectofCommercialEthanolPropolisExtractonTheinVitroGrowthofCandidaAlbicansCollectedfromHIV-SeropositiveandHIV-SeronegativeBrazilianPatientswithOralCandidiasis.JOralSci,44(1):41-8.51. MaruyamaH,SakamotoT,ArakiY,HaraH.(2010)Anti-inflammatoryEffectofBeePollenEthanolExtractfromCistussp.ofSpanishonArrageenan-inducedRatHindPawEdema.BMCComplementAlternMed,10.30.52. MolanPC.(1996)HoneyasAnAntimicrobialAgent.BeeProducts.3:27–37.53. MoonDO.,ParkSY.,LeeKJ.,HeoMS.,KimKC.,KimMO.,LeeJD.,ChoiYH.,.KimGY.(2006)KeyRegulatorsinBeeVenom-inducedApoptosisareBcl-2andCaspase-3inHumanLeukemiaU937CellsThroughDownregulationofERKandAkt.Int.Immunopharmacol,6:1796–1807.54. MoritaH.,IkedaT.,KajitaK.,FujiokaK.,MoriI.,OkadaH.,UnoY.,IshizukaT.(2012)EffectofRoyalJellyİngestionforSixMonthsonHealthyVolunteers.NutrJ,21:11-77.55. MünstedtK.,BargelloM.,HauenschildA.(2009)RoyalJellyReducesTheSerumGlucoseLevelsinHealthySubjects.JMedFood,12(5):1170-2.56. NakajimaY.,TsurumaK.,ShimazawaM.,MishimaS.,HaraH.(2009)ComparisonofBeeProductsBasedonAssaysofAntioxidantCapacities.BMCComplementAlternMed,9:4.57. NisbetO.,NisbetC.,YarimM.,GulerA.,OzakA.(2010)EffectsofThreeTypesofHoneyonCutaneousWoundHealing.WOUNDS,22(11):275–283.58. NisbetO.,OzakA.,YardimciC.,NisbetC.,YarimM.,BayrakK.,SirinS.(2012)Evaluationofbeevenomandhyaluronicacidintheintra-articulartreatmentofosteoarthritisinanexperimentalrabbitmodelResearchinVeterinaryScience93(2012)488–493.59. NisbetC.,GülerA.,CiftciG.,YarımGF.(2009)theinvestigationofproteinprophileofdifferentbotanicoriginhoneyanddensitysaccharose-adulteratedhoneybySDS-PAGEmethod.KafkasÜniv.Vet.Fak.dergisi,15(3):443-446.60. NishikawaH.,KitaniS.(2011)GangliosidesİnhibitBeeVenomMelittinCytotoxicitybutnotPhospholipaseA(2)-inducedDegranulationinMastCells.ToxicolApplPharmacol,1;252(3):228-36.61. OkamotoI.,TaniguchiY.,KunikataT.,etal.(2003)MajorRoyalJellyProtein3ModulatesİmmuneResponsesinvitroandinvivo.LifeSciences,73(16):2029–204562. OnatFY.,YegenBC.,LawrenceR.,OktayA.,OklayS.(2011)MadHoneyPoisoninginmanandRat.ReviwesonEnvironmentalHealth,(1):3-10.63. Oddolp.,Bogdanovs.(2004)DeterminationofHoneyBotanicalOrigin:ProblemsandIssues,Apidologie,35,2-3.64. OzanF.,PolatZA.,ErK.,OzanU.,DeğerO.(2007)Effectofpropolisonsurvivalofperiodontalligamentcells:newstoragemediaforavulsedteeth.JEndod,33(5):570-3.65. OzcanM.,UnverA.,CeylanDA.,YetişirR.(2004)InhibitoryEffectofPollenandPropolisExtracts.Nahrung,48(3):188-94.66. Ozemenn.,AlkınE.(2006)TheAntimicrobialFeaturesofHoneyandtheEffectsonHumanHealth,UludagBeeJournal,4,155-60,67. ParkJH.,KimKH.,KimSJ.,LeeWR.,LeeKG.,ParkKK.(2010)BeeVenomProtectsHepatocytesfromTumorNecrosisFactor-alphaandActinomycinD.ArchPharmRes,33(2):215-23.68. ParoliaA.,ThomasM.S.,KundabalaM.,MohanM.(2010)PropolisandİtsPotentialUsesinOralHealth.InternationalJournalofMedicineandMedicalSciences,2(7):210-215.69. QuianWeiL.,KhanZ.,WatsonD.G.,FearnleyJ.(2008)AnalysisofSugarsinBeePollenandPropolisbyLigandExchangeChromatographyinCombinationwithPulsedAmperometricDetectionandMassSpectrometry.JournalofFoodCompositionandAnalysis,21:78–83.70. RuëffF.,PrzybillaB.(2008)Venomimmunotherapy.SideeffectsandefficacyoftreatmentHautarzt,59(3):200-5.71. ŞahinlerN,SahinlerS,GülA.(2001)Hatayyöresiballarınınbileşimibebiyokimyasalanalizi.MKUZiraatFakültesiDergisi6:93-108.72. SaricA.,BalogT.,Soboc´anec,S.;Kusˇic,B.;Sˇverko,V.;Rusak,G.;Likic,S.;Bubalo,D.;Pinto,B.;Reali,D.;Marotti,T.(2009)AntioxidantEffectsofFlavonoidfromCroatianCystusİncanusL.richBeePollen.FoodandChemicalToxicology,47:547–554.73. SeppäläU.,FranceseS.,TurillazziS.,MonetiG.,ClenchM.,BarberD.(2012)InSituİmagingofHoneybee(ApisMellifera)VenomComponentsfromAqueousandAluminumHydroxide-adsorbedVenomİmmunotherapyPreparations.JAllergyClinImmunol,129(5):1314-1320.74. ShoskesDA.(2002)PhytotherapyinChronicProstatitis.Urology,60:35–37.75. SiliciS.,EkmekciogluO.,KanburM.,DenizK.(2010)The

ProtectiveEffectofRoyalJellyAgainstCisplatin-inducedRenalOxidativeStressinRats.WorldJournalofUrology,29(1):127–132.76. SiliciS.,KoçN.,MutluSarıgüzelF.,SağdıçO.(2005)MouldİnhibitioninDifferentFruitJuicesbyPropolis.ArchivFürLebensmittelHygiene,56(4):87-90.77. SonDJ.,LeeJW.,LeeYH.,SongHS.,LeeCK.,HongJH.(2007)TherapeuticApplicationofAnti-Arthritis,Pain-releasing,andAnti-cancerEffectsofBeeVenomandİtsConstituentCompounds.Pharmacol.Ther.,115:246–270.78. SonmezS.,KirilmazL.,YucesoyM.,YucelB.,YilmazB.(2005)TheEffectofBeepropolisonOralPathogensandHumanGingivalFibroblasts.JournalofEthnopharmacology,102:371–376.79. StaniskieneB.,MatuseviciusP.,BudreckieneR.(2006)HoneyasanIndicatorofEnvironmentalPollution.Environmentalresearch,EngineeringandManagement,2(36):53-58.80. SubrahmanyamMA.(1998)AProspectiveRandomizedClinicalandHistologicalStudyofSuperficialBurnWoundHealingwithHoneyandSilverSulfadiazine.Burns.24(2):157–161.81. SugiyamaT.,TakahashiK.,MoriH.(2012)RoyalJellyAcid,10-Hydroxy-trans-2-DecenoicAcid,asAModulatorofTheInnateImmuneResponses.EndocrMetabImmuneDisordDrugTargets,1;12(4):368-76.82. SuzukiKM.,IsohamaY.,MaruyamaH.,YamadaY.,NaritaY.,OhtaS.,ArakiY.,MiyataT.,MishimaS.(2008)EstrogenicActivitiesofFattyAcidsandASterolİsolatedfromRoyalJelly.EvidBasedComplementAlternatMed,5(3):295-302.83. ŞimşekN.,KaradenizA.,BayraktaroğluAG.(2009)EffectsofL-carnitine,RoyalJellyandPomegranateSeedonPeripheralBloodCellsinRats.KafkasUniversitesiVeterinerFakultesiDergisi,15(1):63–69.84. Takaki-DoiS.,HashimotoK.,YamamuraM.,KameiC.(2009)AntihypertensiveActivitiesofRoyalJellyProteinHydrolysateandİtsFractionsinSpontaneouslyHypertensiveRats.ActaMedOkayama,63(1):57-64.85. TamuraT.,FujiiA.,KuboyamaN.(1987)AntitumorEffectsofRoyalJelly.NihonYakurigakuZasshi,89(2):73-8086. TeerasripreechaD.,PhuwapraisirisanP.,PuthongS.,KimuraK.,OkuyamaM.,MoriH.,KimuraA.(2012)ChanchaoCInVitroAntiproliferative/CytotoxicActivityonCancerCellLinesofACardanolandCardolEnrichedfromThaiApisMelliferaPropolis,30:12-27.87. TokunagaKH.,YoshidaC.,SuzukiKM.,MaruyamaH.,FutamuraY.,ArakiY.,MishimaS.(2004)AntihypertensiveEffectofPeptidesfromRoyalJellyinSpontaneouslyHypertensiveRats.BiolPharmBull,27(2):189-92.88. TsengJM.,HuangJR.,HuangHC.,TzenJT.,ChouWM.,PengCC.(2011)FacilitativeProductionofAnAntimicrobialPeptideRoyalisinandİtsAntibodyViaAnArtificialOil-bodySystem.BiotechnolProg,27(1):153–161.89. TucakZ.,PeriskićM.(2005)EffectofHoneybeeBroods(Queen-BeeDifferentLineage)MovingonDiseaseDevelopmentatVariousBeehiveTypesandAllergyReactionCauseinHumans,29(1):337-40.90. TurnerKK.,NielsenBD.,O’ConnorCI.,BurtonJL.(2006)BeePollenProductSupplementationtoHorsesinTrainingSeemstoİmproveFeedİntake:APilotStudy.JAnimPhysiolAnimNutr(Berl),90(9-10):414-20.91. WangJ.,JinGM.,ZhengYM.,LiSH.,WangH.(2005)EffectofBeePollenonDevelopmentofİmmuneOrganofAnimal.ZhongguoZhongYaoZaZhi,30(19):1532-6.92. WangJ.,LiS.,WangQ.,XinB.,WangH.(2007)TrophicEffectofBeePollenonSmallİntestineinBroilerChickens.JMedFood,10(2):276-80.93. WhıteJW.(1966)InhibineandGlucoseOxidaseinHoney:AReview.AmericanBeeJournal,106,214-6.94. Whıte,JW.(1978)Honey,AdvancesinFoodResearch,24,287–374.95. WuYD.,LouYJ.(2007)ASteroidFractionofChloroformExtractfromBeePollenofBrassicaCampestrisİnducesApoptosisinHumanProstateCancerPC-3Cells.PhytotherRes.,21(11):1087-91.96. YanagitaM.,KojimaY.,MoriK.,YamadaS.,MurakamiS.(2011).OsteoinductiveandAnti-inflammatoryEffectofRoyalJellyonPeriodontalLigamentCells.BiomedRes,32(4):285-91.97. YilmazN.,NisbetO.,NisbetC.,CeylanG.,HoşgörF.,DedeD.(2009)BıochemıcalEvaluatıonoftheTherapeutıcEffectıvenessofHoneyinOralMucosalUlcersBosnıanJournalofBasıcMedıcalScıences,9,290-295,98. YangXP.,WuMC.(2006)StudyonTheAntitumorEffectofRapeBee-pollenPolysaccharideinTumorBearingMice.ActaNutrSin,28:160–162.99. ZamaniZ.,ReisiPi.,AlaeiH.,PilehvarianA.(2012)EffectofRoyalJellyonSpatialLearningandMemoryinRatModelofStreptozotocin-İnducedSporadicAlzheimer’sDisease.AdvBiomedRes,1:26.


11

Oğuzhan ULUCANGeçit Kuşağı Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, Eskişehir

Bal Arılarının Besin MaddesiGereksinimleri Balarılarınınhercanlıgibiyaşamlarınıdevam ettirebilmeleri, ihtiyaç duyduklarıbesin maddelerini alabilmelerine bağlıdır.Arıların besin maddesi ihtiyaçları vebeslenmenin önemi konularında çok çeşitliaraştırmalaryapılmıştır.Balarılarınınihtiyaçduydukları besin maddeleri; karbonhidrat,protein,vitaminler,mineraller,yağvesudur.Arılar ihtiyaçlarıolankarbonhidratlarınektarve tatlı salgı kaynaklarından sağlarkengeriye kalan tüm besin madde ihtiyaçlarınıkarşılayan tek besin kaynağı polendir. Yaşlıarılarınhayattakalabilmeleriiçinkarbonhidratve su yeterli iken, petek gözünden yeniçıkmış arıların dokularının, salgı bezlerininve iç organlarının gelişebilmesi için poleninmutlaka diyetlerinde yer alması gerekir(Standiferveark.1978).

Karbonhidratlar

Karbonhidratlararılarınenerjiihtiyacınıkarşılar ve erişkin bir bal arısının hayattakalabilmesi için günde yaklaşık 4 mgkullanılabilir şekere ihtiyacı vardır (Barkerve Lehner 1974). Bal arıları karbonhidratgereksinimleriniçiçekvesalgınektarlarındankarşılarlar. Nektardaki toplam şeker içeriğiçiçeğin türüne, havaya, iklime, yıla, gününsaatlerine,havadakivetopraktakinemebağlıolarak%4ile%60arasındaveyadahayüksekorandadeğişiklikgösterir (Shuel1975).Balarıları %30–50 şeker ihtiva eden nektarlarıtercihederler(Waller1972).Genellikle%15den daha az şeker ihtiva eden nektarlarıtoplamazlar (Wykes, 1952). Nektardaşekerdenbaşkaazmiktardaorganikasitler,mineraller, vitaminler, enzimler, esansiyelyağlar gibi nitrojenli ve fosforlu maddelerilenektaraaromaverenvebunektarlardanyapılan ballara özel değer kazandıran diğerbazımaddelerbulunur(Beutler1953).

Arılarınhazırşekildealdıklarışekerler,genelliklenektarlardabulunanglikoz,fruktozvesakkarozveyabasuradabulunanmelizitozve maltozdur. Karbonhidratlar ve ilgilibileşenler test edildiğinde bal arılarına tatlıgelen7şekerikullandıkları,tatlıbulmadıklarışekerlerin, çok az ya da hiç besinsel değertaşımadığı belirlenmiştir (Frisch 1965).

Bal arıları tatlı şekerlerden, glukoz, fruktoz,sakkaroz,maltoz,trehalozvemelezitozu;tatlıolmayanlardan ise arabinoz, xyloz, glaktoz,cellobioz, raffinoz, mannitol ve sorbitolutüketirlerkenrhamnoz,fucoz,mannoz,rerboz,laktoz,malibioz,dulcitol,erythritolveinositolgibi şekerleri tüketmemektedir (Doğaroğlu2004).

Her ne kadar bal arıları birçokşekerdenfaydalansada,sindirimiçinuygunenzimlerdenyoksunolanbazışekerlerzehirliveyayararsızolabilir.Balarılarınazehirliolanşekerlere;mannoz,laktoz,galaktozverafinozörnekgösterilebilir.Özelliklemannozoldukçazehirlidir ve tüketildikten sonraki birkaçdakikaiçindebalarısınıöldürür.Hemlaktozhem de rafinoz, bal arılarına verildiğindearıların yaşam süresini azaltır (Barker veLehner1974).

Bal arılarına serbest seçim şansısunulduğunda çeşitli şekerlere karşı kesinbir tercihleri olduğu gözlemlenmiştir. Arılarçoktan aza doğru sakkaroz, glukoz, maltozve früktozu tercih ederken, bu şekerlerinkarışımıekbiretkiyaratmamıştır.Sakkarozen çok tercih edilen şeker olurken, yapaybirçiçektenşerbetalmaseçimiverildiğindearıların en az tercih ettiği glukoz olmuştur(Waller1972).

Proteinler

Proteinler, canlılarda hücre yapısınıntemel organik maddeleridir. Bal arılarındaproteinler larvaların gelişimi ve erginbireylerin kaslarının, salgı bezlerinin vediğer organlarının yapımı ve gelişimi içinkullanılmaktadır. Bal arıları için tek doğalprotein kaynağı polendir (Schmidt 1997,Pernal ve Currie 2001). Bal arılarında,koloninin gelişmesinde kuluçka faaliyetiönemli bir rol oynamaktadır. Larvanıngelişiminisağlayabilmesi içinproteinceçokzengin olan işçi arıların hypopharyngealve mandibular bezlerinden salgıladıklarıbir salgıyla (royal jelly) beslenmelerigerekmektedir. Bu salgının salgılanabilmesiiçin genç işçi arılar bolca polen tüketmekzorundadır. Polen, yalnızca yavru besinisalgılanması için önemli olmayıp, aynı


12zamanda genç arıların dokusal gelişimlerinitamamlamalarıiçindeçokönemlidir(HrassniggveCrailsheim1998).

Gelişmesini tamamlayarak petek gözdenyeni çıkmışbir işçi arının%13’ü,5günlükbir işçiarınınise%15,5’iproteindenoluşmaktadır.Bir işçiarı kuluçkadan çıkıncaya kadar 3.21mg nitrojeneihtiyaç duyar ve bu yaklaşık 145 mg poleneeşdeğerdir.Yinepetekgözdençıktıktansonraki5gün içerisinde bal arılarında nitrojen içeriği başta%93,karında%76vegöğüste%37’yeulaşır(EltonveHerbert1997).

Arılargelişmelerisırasındavücutdokularındabesinmaddelerinidepolarlarvekıtlıkdönemlerindebubesinlerikullanırlar.Özellikleyavruyetiştirmekteolangençarılarpolenkıtlığıolandönemlerde,karındokularından %19 azot ve vücut genelinden %62thiaminyitirirler(Doğaroğlu2004).

Bal arılarınınnormalbir şekildegelişimlerinisağlayabilmeleri için gerekli protein miktarı,bu proteinin amino asit içeriğine göre değişimgösterir.Balarılarıesansiyelolaraktanımlanan10amino asiti (arginin, histidin, lösin, isolösin, lisin,metiyonin, fenilalanin, treonin, triptofan ve valin)dışarıdangıdalarlaalmakzorundadırlar.Prolin,glisinve serinin gibi esansiyel olmayan amino asitlerbüyüme için önemli değildir. Bal arıları tarafındantoplanan polenler esansiyel amino asitlerintamamını içermektedir (Doğaroğlu 2004, Genç veDodoloğlu2002).

Birbalarısınınerginhalegelebilmesiiçinihtiyaçduyduğu protein gereksinimini orta büyüklükteki10adetpolenyükükarşılayabilmektedir.Güçlübirkoloniyıldayaklaşık200binyavruyetiştirebilmesiiçinenaz20kgpoleneihtiyaçduymaktadır(EltonveHerbert1997).

Su Gereksinimi

Su bal arılarının hayatta kalmaları içinvazgeçilmezdir. Bal arılar suyu çevrede bulunansu kaynaklarından veya nektardan sağlarlar. Su,kristalize olmuş balın sulandırılması, yavru gıdasıüretimi, kovan içi sıcaklığın ayarlanması için vehücrelerdeki metabolik aktiveler için mutlakagereklidir. Genel olarak su kovana getirildiği günkullanılmakta ve gözlerde depolanmamaktadır(Genç ve Dodoloğlu 2002). Su verilme koşulu ilekafes içerisinde 2 haftadan çok yaşayabilen anaarı susuz kaldığında 3–4 gün dayanabilmektedir(Doğaroğlu2004).

Doull (1976) normal kuluçka gelişimi içinuygunnemoranınıaraştırdığıçalışmasında,normalyumurtlama için en uygun nem oranını %90 ile%95arasındaölçmüştür.Nemoranı%100ve%80olduğu zaman larva sayısında önemli bir düşüşolmuştur. %50 nemlilikte ise sadece yumurtaların%29’unormallarvaolurkennemoranı%50’ninaltınadüştüğünde yumurtalardan hiç larva çıkmamıştır(EltonveHerbert1997.

Koloninin su tüketimi, koloninin gücüneve havanın sıcaklığına göre değişmektedir. Balarısı kolonileri kuluçka yetiştirme dönemindegünde 200 gramdan daha fazla suya gereksinimduyar.Yıllıksumiktarı ise, toplanannektardakisuhesabakatılmazsa,20kgcivarındaolduğutahminedilmektedir(Nelson1983).

Vitamin Gereksinimi

Vitaminlerin, yaşayan organizmalarınbüyüyüp gelişmesi için besinlerle belirli oranlardaalınması gerekmektedir (Genç ve Dodoloğlu2002). Bal arıları tarafından toplanan polen sudaeriyenvitaminlerbakımındanzengin,yağdaeriyen


13vitaminlerbakımındanisefakirdir(RoulstonveCane2000).Ayrıca polen, böcekler için esansiyel olanBkompleks vitaminlerini (niyasin, biotin, pantotenikasit, riboflovin, folikasit, tiaminvepridoksin) içerir.(Krell 1996). Pantotenik asit, riboflovin ve tiamininarısütüsalgıbezleriningelişmesindeetkisininbüyükolduğubelirtilmiştir(HerbertveShimanuki1978).

YağdaeriyenAveKvitamininyavruetkinliğiüzerineetkisinibelirlemekamacıylayapılançalışmada,AveKvitamini içerendiyetlerlebesleneninkuluçkamiktarını2katartırdığıbelirlenmiştir.AynısonuçAveyaKvitaminiayrıayrıverildiğindedegörülmüştür(Elton ve Herbert 1997). B komplek vitaminlerdenriboflavin, tiamin ve pantotenik asidin bal arılarınınyavru gıda bezlerinin gelişmesinde gerekli olduğusaptanmıştır(HerbertveShimanuki1978).

CvitamininbalarılarınaetkisivebalarılarınınC vitaminine ihtiyacı henüz açıklığa kavuşmamıştır.PolendebulunanCvitaminidepolamasırasındahızlaoksidasyona uğrar ve polenin tazeliğini yitirmesi ileC vitaminin içeriği değişir. C vitamini bakımındandengeliveeksikdiyetlebeslenenişçiarılartarafındanüretilen arı sütündeki C vitamini içeriğinde önemlibir fark görülmemiştir (Elton ve Herbert 1997). Balarıları tarafından toplanan polenlerdeki C vitaminiiçeriği çiçeğin kaynağına vemevsime göre değişir.Polendeki C vitamini ile kuluçka üretimi arasındahiçbirilişkibulunmamıştır(Herbertveark1985)

Bal arısı kolonilerinin yoğun nektar akımınadaha güçlü ve sağlıklı bir arı populasyonu ilegirebilmeleri için erken ilkbaharda özellikle vitaminkatkılı şurup ile beslenmelerinin son derece yararlıolduğusaptanmıştır(Kumova2000).

Mineral Gereksinimi

Arılar mineral ihtiyaçlarını polen, nektar vesudan karşılarlar. Polen yaklaşık olarak %2,9–8,3oranındamineralmadde içerir. Fosfor vepotasyumarılardaenfazlabulunanminerallerdir.Fakatkalsiyum,magnezyum,sodyumvedemirmiktarıçokdahaazdır.Arılar, gerek duydukları tuzu da rektumdan yenidenabsorbeederler.Buyolla sağlanan tuzmuhtemelenarı vücudunda ozmotik basıncın korunması içinkullanılır(GençveDodoloğlu2002).

Aşırı derecede mineral bal arılarına zehirliolabilir ve tuz içeriği %1’i aştığında normalde balarılarına çekici gelen sakkaroz bile tüketilmez.Basuradavarolanmineraltuzlarınınbalarılarınazararverdiğiniveerginyaşamsüresindeazalmayanedenolduğunubulmuştur(EltonveHerbert1997).

Yağ Gereksinimi

Yağlarbesinkıtlığıdurumundakullanılmaküzerearıların vücutlarında depolanan besin maddeleridir.Hücrezarınınfonksiyonlarınıveyapısalbütünlüklerinisağlamak için kullanılan yağ; başkalaşım, büyümeve üreme için gereklidir.Normal şartlar altında yağgereksinimi polen tüketimiyle karşılanır. Polendekiyağ içeriği, bitki türlerine bağlı olarak %1 ile %20arasındadeğişir.Kuruağırlıkbazındaiseyağlarçoğupolende %4-6 arası yoğunlukta bulunur (Elton veHerbert1997).

Bal arıları çoğu diğer böcekler gibi normalgelişimveüreme için diyetlerinde sterollere ihtiyaçduyarlar.Sterollerinbirtürünün(kolesterol),balarılarıiçin gerekli olduğu bilinir. Bal arıları kolesterol vediğersterollerisentezleyememelerinedeniylenormalgelişimleri için diyetlerinde bunları almaları gerekir.Polenvearısütündebulunan24methylenekolesterolanaarıveişçiarıdokularındakibaşlıcakolesteroldür.Kolesterolsentezi için24methylkolesterolkullanılır(GençveDodoloğlu2002).

KaynaklarBarker,R.J.andLehner,Y.1974.İnfluenceofdietonsugarsfoundbythin-layerchromatographyonthoracesofhoneybees,J.Exp.Zool.188:157–163Beutler,R.1953.Ruth,Neetar-BeeWorld,34.106–116,128–136,156–162Doğaroğlu,M.2004.ModernArıcılıkTeknikleri.AnadoluMatbaaveAmbalajSan.Tic.Ltd.Şti.İstanbul5,63,95–105,273-276s.Elton,W.andHerbert,Jr.1997.Honeybeenutrition,Ed.Graham,J.M.,TheHiveandTheHoneyBee,DadantandSonsInc.Hamilton,İllinois,p:197-233.Frisch,K.V.1965.TanzspracheundOrientierungderBienen.Springer-Vergel,Berlin,p.578Genç,F.veDodoloğlu,A.2002.ArıcılığınTemelEsasları.AtatürkÜniv.ZiraatFak.Yayınları.No:72–74.94.111–115.156.254s,ErzurumHerbert,E.W.Jr.andShimanuki,H.1978.Effectsofthiamine-orriboflavin-deficientdietfedtonewlyemergedhoneybees,ApismelliferaL.Apidologie9:341–348HerbertE.W.,VandersliceJ.T.,HiggsD.J.1985.EffectofdietaryvitaminClevelsontherateofbroodproductionoffreefiyingandconfinedcoloniesofhoneybees,Apidologie16,385–394Hrassnigg,N.andCrailsheimK.1998.Theİnfluenceofboodonthepollenconsumptionofworkerbees.JournalofİnsectPhysiology,44,393-403.Kumova,U.2000.BalArısı(ApismelliferaL.)

KolonilerindeFarklıBeslemeYöntemlerininKoloniGelişimiveBalVerimiÜzerineEtkilerininAraştırılmasıHayvansalÜretimDergisiSayı4155–64sNelson,D.L.1983.Honeybeesandthermoregulation–areview.Can.Beekeeping11:31–33Pernal,S.F.andCurrie,R.W.2001.Theinfluenceofpollenquaalityonforagingbehaviorinhoneybees(ApismelliferaL.).Springer-Verlag51(1):53-68RoulstonT.H.,CaneJ.H.2000.Pollennutritionalcontentanddigestibilityforanimals,PlantSyst.Evol.222,187–209.Schmidt,L.S.,J.O.Schmidt,1997.MedicalOverconcern;WhataretheRealAllergicandHealtyRisksfromBeeProductsandApitherapy.InternationalCoferenceon:BeeProduct:Properties,ApplicationsandApitherapyP:43.Israel.Shuel,R.V.1975.Theproductionofnectar.InTheHiveandHoneyBeeDadantveSons,Inc.,p.p265-282Standifer,L.N.,Moeller,F.E.,KauffeldN.M.Herbert,E.W.andShimanukiH.,1978.SupplementalFedingOFHoneyBeeColonies.UnitedStatesDepartmentofAgricultureİnformationBullettinNo.413,8p.Waller,G.D.1972.Evaluatingresponsesofhoneybeestosugarsolutionsusinganaftificialflowerfeeder.AnnEntomol.Soc.Amer.65.857–862Wykes,G.R.1952.AnlnvestigationoftheSugarsPresentintheNecarofFlowersandVariousSpeciesNew.51,210–215


14Güneş Enerjisi Destekli Sistemlerle Baldan Suyun Mekanik Yolla Uzaklaştırılması

Mithat AKGÜN1

Ömer YILMAZ2

1 Ordu Üniversitesi, Meslek Yüksek Okulu,

Makine ve Metal Teknolojileri Bölümü2 Arıcılık Araştırma İstasyonu MüdürlüğüGıda Teknoloji ve Apiterapi Bölümü, Ordu

Çiçekten nektarın alınmasındantüketiciye gelinceye kadar geçen zamanzarfında arı, arıcı, paketleyici ve satıcıolmaküzereçeşitli evrelerdengeçmektedir.Nektar çiçekten alınıp peteğe getirildiğindenemi bölgeden bölgeye, çiçekten çiçeğedeğişmektedir. Balın arı tarafından enzimkatılarak işlenmesinin yanında nemininde optimum seviyeye düşürülmesi balınraf ömrü ile birlikte ekşime olmaması içinönemlidir.

Doğu Karadeniz bölgesinde balsezonunda havadaki nem miktarının fazlaolması dolayısıyla bölgenin bal nektarı olanakasya, orman gülü, ıhlamur ve kestanebalındaki su içeriği oldukça fazladır. İçAnadoluveDoğuAnadolubölgelerindenemaz olsa da çiçekten nektarın alındığındakinembozulmayıönleyecekdüzeydenfazladır.

Nektarın bala dönüşümü için hemfiziksel hem de kimyasal değişime ihtiyaçvardır.Fizikseldeğişimsuyununazaltılması,kimyasaldeğişimdenektarşekerisakarozunenzimlerleglikozvefrüktozaindirgenmesidir.Bölgeninnemdurumunabağlıolarak, balınsuoranının istenilenseviyeleredüşürülmesiuzun zaman almaktadır. Dolayısıyla busüre zarfında arı getirdiği balın birmiktarınıyemektedir. İklimdeğişikliğinebağlı olarakbal sezonunun kısalığı dikkate alındığındabalın arıdan kimyasal değişim tamamlanırtamamlanmaz hasat edilmesi bal üreticileriiçinçokönemlidir.

Günümüzdebalpaketlemetesislerindebalın suyu santrifüj yöntemiyle istenilendüzeyeindirilmekteolup,ısıtmaenerjisiiçinçokmaliyetliolanelektrikkullanılmaktadır.Butesislerdebal,büyükdepolarda(10-20ton)bir iki-gün belirli sıcaklıklarda bekletilmesiile balda bulunan sumiktarı azaltılmaya vebalın raf ömrü uzatılmaya çalışılmaktadır.Bu yöntem çok yüksek enerji maliyetine,baldadoğalkokuve renkdeğişiminesebepolmaktadır.

Yapılan bu çalışma, balın kimyasal

değişimi bittikten sonra fiziksel değişimin(suyun uzaklaştırılması, balın kurutulması)mekanik olarak yapılmasını kapsamaktadır.Bunun için kurutma hızı ve sıcaklığınsağlanabilmesi içingüneşenerjidesteklibirhavalı kurutma sistemi tasarlanmış, balınsuyubusistemdeenazenerjiilealınmıştır.

2. Yapılan Çalışma

Yapılan çalışma iki aşamalıdır.Birinci aşama güneş enerji destekli nemalma sisteminin tasarımı ve imalatıdır.Tasarlanarak üretilen sistemin resmi Şekil1’deverilmişolup; sistemhavalı tipgüneşkolektörü, hava hızının ayarlandığı fan,balın suyunun alındığı doğal akışlı panel vesıcaklıkölçmesistemlerindenoluşmaktadır.Sıcaklıklar; güneş kolektörünün girişinden,çıkışından ve nemi alınan balın içerisindenolmaküzereüçnoktadanölçülmekte vebirprogram aracılıyla bilgisayar ortamına anlıkolarakaktarılmaktadır.

İkinci aşama sistemin verimliliğinintestedilmesidir.BuaşamadasistemYozgatili Sorgun ilçesi Kabaklı Köyüne taşınmışolup, 400 koloniye sahip gezgin arıcıAli AKGÜN’ÜN arılığına yerleştirilmiştir.Seçilen arılıkta ballığa çıkmış kovanlara,kabartılmışboşmumlarişaretlenerekakşamyerleştirilmiştir.Birincigünakşamvebeşincigün akşam işaretli çerçeveler çıkartılarakballarsağılmışveOrduArıcılıkAraştırma’dailk tahlilleri yapılmıştır. Birinci gün hasatedilen balın ve beşinci gün hasat edilençiçek balının değerleri aşağıda verilmiştir.Ancak arının yeterince enzim ekleyebilmesiiçin yapılan sadece bu çalışmada beşgünlük numuneler üzerinde olmuş, nemalma sıcaklığı literatürde verilen balınısıtmada bozulmayacağı sıcaklığının(50 oC)altındatutulmuştur.Kurutucuhavaüçfarklıdebide ayarlanmıştır. Beş günlük bal nemalma paneline üstten debisi ayarlanarakverilmekte, panel boyunca kendi eğimiyleakan balın üzerinden ters yönlü olarakhavalı güneş panelinde şartlandırılan hava

1.Giriş


15

geçirilmiştir.Busıradabaldabulunanfazlasukütletransferiile havaya geçmekte ve nemli artırılmış hava sistemdendışarıya kısmen atılmaktadır.Deneyler balın istenilen nemmiktarına gelindiğinde sonlandırılmıştır. Her bir çalışmasonunda elde edilen ballar tahlil edilmiştir. Yapılan nemalma işleminin uygunluğunu karşılaştırmak için kovanlarayerleştirilenvearınınkuruttuğusırlanmışbal20günsonrahasat edilmiş ve tahlilleri yapılmıştır. Hem şartlandırılmışhava ile suyu uzaklaştırılmış hem de arının suyunuuzaklaştırdığı ballar Türk Gıda Kodeksinde uygun balınözellikleriilekarşılaştırılmıştır.

Balınnemalmapanelindeakmadebisideayarlanaraksistemingünlükişlemekapasitesi,birimm2içinçıkarılmıştır.Nemalmasisteminden(panel)balınakmaresmiŞekil2’deverilmiştir.

3. Sonuçlar ve İrdeleme

Şartlandırılmış havada(T<50oC) nemi alınan bal vearıdan 5 günlük iken hasat edilen balın tahlil sonuçları ileTürkGıdaKodeksinegörebaldaistenenözelliklerTablo1.’deverilmiştir.

Tablodan görüldüğü gibi; uygun sıcaklıkta kütletransferi yapıldığında %25,38 olan nem içeriği yaklaşık%14.78’ e düşürülmüş ancak balın özellikleri Türk GıdaKodeksineuygunluğunukorumuştur.

Yapılanbuçalışmailebalüreticileritarafındanerkensağımdaoluşanekşime,çokerkenkristalleşmeveyoğunlukfarkındandolayışişelenmişbaldagörülenfarklırenkvefazoluşumları önlenmiş, balın raf ömrü hiçbir katkımaddesikatılmadanuzatılmıştır.

Balın suyunun uzaklaştırılması çok az enerji ilesağlanmış,buküçücüksistemle300kg-bal/günnemalmakapasitesineulaşılmıştır.Budeğerortaölçekligezginarıcı(200-300koloni)içinuygunbirgünlükbalalmakapasitesidir.Böylecearıcıbalınıerkenhasatederekkolonibaşınayıllıkbalüretiminiartırmışolacaktır.

Teşekkür:

Yapılançalışmadabizeyolgösterenvetahlillerimiziyapan Ordu Arıcılık Araştırma İstasyonu Müdürlüğüpersoneline, arılığında çalışmamıza destek olan gezgin arıcı AliAKGÜN’eteşekkürederim.

Kaynaklar1.2005/49,TürkGıdaKodeksiBalTebliği2.www.aricilik.gov.tr

Tablo1. Beş günlük çiçek balının kütle transferine bağlı olarak bal özellikleri

Kurutma Hava Hızı (m/s) - 1.4 - İlk nem % 25.38 25.38 - Son Nem % - 14.78 max. % 20Sakoroz % 2.49 3.36 max. % 5İnvert Şeker % 70.31 66.34 min. %60HMF 10.4 6.1 max. 40Kül % 0.3914 0.2761 max % 0.6PH 3.96 4.17 3,7- 4,5Asitik 11.3 9.6 max. 50

Analizler 5 Günlük Nem alma öncesi

5 Günlük Nem alma sonrası

Türk Gıda Kodeksi (Çiçek Balı)

Resim1.Güneşenerjidesteklibalnemalmacihazı.

Resim2.Nemalmapanelindebaldankütletransferiningerçekleşmesi.


16

Hayvan beslenmesinde yeşil vekuru ot olarak değerlendirilen önemli yemkaynaklarından korunga; köklerindekiyumrucuklarlaazotu,bolmiktardaoluşturduğukök kalıntıları ile organik maddeyi toprağakazandırarak ıslah etmekte, kuvvetli köksistemi ile erozyonu önlemektedir. Bitkihayvan beslenmesinin yanında cezp ediciçiçekleriilearıcılıkaçısındanönemlibirnektarve polen kaynağıdır. Bal arısı (Apis mellifera L.) korungadan nektar ve polen alırken aynızamanda bitkide tozlaşmayı da sağlar. Budurum bitkilerle böcekler arasında meydanagelen mutualizmin en güzel örneklerindenbiridir.

Tarla tarımı içerisinde korungabitkisinin ekimmiktarındaki artış, hayvanlarasağladığı kaliteli kaba yemle birlikte, doğalortamda var olan böceklerin özellikle debal arılarının beslenmesini sağlayacaktır.Korungayı sadece hayvan yemi olarak değilaynızamandabalarılarıiçinarımerasıolarakda değerlendirmek, arı popülasyonlarınınçoğalmasınıveekosistemindengelibirşekildedevametmesinisağlayacaktır.

Anahtar Kelimeler: Bal, Bal arısı, Korunga,Polinasyon,Polen

The ImportanceOf Saınfoın (Onobrychis sp.)CultıvatıonForBeekeepıng

Abstract

An important forage source, sainfoinwhichisusedasafreshanddryhayinanimalnutrition,preventserosionwithitsstrongrootsystem because it gives azote and organicsubstance to soil with its nodules and rootresidues,soitbreedsthesoil.Besidesfeedinganimals, sainfoin is an important source ofpollen and nectar for beekeeping thanks tohaving attractant flowers. When honey bee(Apis mellifera L.) gets nectar and pollenfrom sainfoin, at the same time it providespollination in plant. This situation is one ofthe best example ofmutualism, that occursbetweenplantsandinsects.

Inceasingtheplantingofsainfointhatiscultivatedinfieldarea,providesnutritionwithits quality roughage, for insects especially

honey bee. Sainfoin is not only used as aforage crop other than this, to consider itas bee rangeland provides bee populationrisesandcontinuationoftheecosysteminabalancedway.

Key Words: Honey, Honey Bee, Sainfoin,Pollination,Pollen,

Giriş

Korunga, sulu veya kıraç arazilerdeyetiştirilebilen ve ülkemiz ekolojik koşullarınaçok iyi uyum sağlamış, değerli bir yembitkisidir. Tüm çiftlik hayvanları tarafındanyeşilvekuruolarakiştahlatüketilmeözelliğinesahiptir(Özbek,1996).Korungaülkemizdetekbaşınaçayırvemeraihtiyacınıkarşılayabileceközellikleresahipolup,buözelliklerindendolayıülkemizde hayvan yetiştiricileri tarafındanönemivedeğerioldukçaiyibilinmektedir(Elçiveark.,1987).

Erozyonamaruzkalanmeyilliarazilerde,korunga tarımı yapılarak elde edilen ürünühayvancılıkta değerlendirmek, birim alandansağlanan faydayı yüksek düzeye çıkarmakmümkündür. Böylece parasal açıdan iyi birgelir sağlanabileceği gibi korunganın derinkök yapısıyla erozyonu önleyici özelliğindende yararlanılır. Bu özelliği korunganın kökleriyüzeyde olan kültür bitkileriyle iyi bir şekildedönüşümlü olarak kullanılabileceğini degöstermektedir.Ayrıcakorungabitkisihavanınazotunu bağlayarak toprağın azot yönündenzenginleşmesine yardımcı olduğu için özelbirdeğeresahiptir.Korunganınkökkalıntıları,toprakta organik madde biriktirdiğinden(Tutkun, 1997), toprak ıslahına da yardımcıolmaktadır(Açıkgöz,1995).

Korunga tüm bu bitkisel avantajlarınaek olarak arıcılık için çok iyi bir potansiyeloluşturması ilediğertarımsalkazançlarınçoküstünde yarar sağlamaktadır (Tutkun, 1997).Çünkükorunga,balarılarınınnektarvepolentoplamakamacıileençokziyaretettiğibaklagilyem bitkilerinden birini oluşturmaktadır(Avcıoğlu,1977).

Korunga bitkisi çiçeklerinde bulunanbolmiktardakibalözüveçiçektozusayesindekaliteliarımeralarındanbirinioluşturduğundan

Korunga (Onobrychis sp.) Yetiştiriciliğinin Arıcılık Açısından Önemi

Metin DEVECİ1

Recep SIRALI2

Şeref CINBIRTOĞLU3

1Ordu Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü, ORDU

2Ordu Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü, ORDU

3Arıcılık Araştırma İstasyonu Müdürlüğü, ORDU

Özet


17(Yüksek ve ark, 2002), çeşitli bölgelerimizde arıcılıkyapanlarındakolaylıklayetiştirebileceğibirbitkiözelliğinitaşımaktadır(Elçi,2005).

Nitekim ülkemizin çeşitli yörelerinin ballarınınbazı tüketicilerimiz tarafından oldukça fazla miktardatercihedilmesininnedeni,oyörelerdekorungabitkisininfazlacayetiştiriliyorolmasıdır(Çelik,1988).

Kendine has bir döllenme mekanizmasına sahipolankorungaçiçeklerindeözelliklebalarılarınınmekaniketkileri sonucu tozlaşma gerçekleştiğinden, tohumverimindeki artışlar da bal arıları sayesinde mümkünolmaktadır(Avcıoğlu,1977).

Bu makalede, bal arıları için önemli bir balözüve çiçektozu kaynağı olan korunga bitkisinin orijini,ülkemizdeki yayılım alanı, çiçeklerinin yapısı, tozlaşmavedöllenmeözellikleriiletohum,balözü,çiçektozuvebalverimleriüzerindedurulmuştur.

Korunganın Orijini

Korunga (Onobrychis viciifolia Scop. Syn.Onobrychis Sativa Lam.), Angiospermae (kapalıtohumlular)’nın Dicoytledonae (iki çenekliler) sınıfı,RosalestakımınınLeguminosae(Baklagiller)familyasınınpapilionoidaealtfamilyasıiçindeyeralmaktadır(Yüksekveark.,2002).

Elçi (2005)’nin, Vavilof (1950)’tan bildirdiğinegöre, Küçük Asya’nın iç kısımları yani Orta Anadolu,Transkafkasların tamamı, İran ve Türkmenistan’ınyüksek kısımları korunganın gen merkezi olarakgösterilmektedir. Dünyada 160 civarında korungatürü olduğu bilinmektedir. Türkiye’de ise 52 korungatürü bulunmakta olup, bu türlerin 27 tanesi (% 51.9)endemiktir(Avcı,2010).

Ülkemizin Doğu Anadolu yüksek yayla bölgeside gen merkezlerinin düğüm noktası durumundaolduğundan bu bölgede de korunganın oldukça çeşitlitiplerine rastlanmaktadır. Bitkiye adı geçen bölgede“görüngen”yada”koringa”dadenmektedir(Elçi,2005).

Korunganın Ülkemizde Yayılım Alanı

Çokyıllık,kurağa(yıllıkortalamasıcaklığı200–750mmolan)veözelliklesoğuğaçokdayanıklı,birçokkültürbitkisininyetişemediği kireçli vekuru, kıraç topraklarındeğerlendirilmesi içinkorunganınkullanılmasıonunçokönemlibirözelliğidir(Elçi,2005;Altınveark.,2005).

Kayalıklar, meşelikler, nadasa bırakılan tarlalar,yolkenarları,maki,step,kumluarazilerde2000metreyekadar yetişir (Sorkun, 2008). Korungadan en iyi verimpH’ı6–7.5olantopraklardaneldeedilir(Sorkun,1995).

Ülkemizin Doğu İllerinde oldukça geniş ekimalanına sahiptir. Korunga, Doğu Anadolu da Ağrı,Ardahan,Kars,Erzurum,Erzincan,Gümüşhane,Bayburt,Siirt,Bitlis,Batman,Muş,Hakkâri,Van,Elazığ,Malatya,Kahramanmaraş gibi merkezlerimizin bulunduğu

bölgelerdeyetişir.OrtaAnadolu’dadakorungayabirçokyerlerderastlanır.Sivas,Yozgat,Kırşehir,Niğde,Konya,AnkaraveÇankırıçevrelerindebulunur.TarımİşletmeleriGenelMüdürlüğününAltınova,Gözlü,Ulaş,Malya,Polatlıgibiçiftliklerindeyoğunolarakkorungayetiştirilmektedir(Elçi,2005).

Korunga Çiçeklerinin Yapısı

Korunganın çiçek yapısı baklagil yem bitkilerineait familyanıngenelözelliklerini taşımaktadır (Avcıoğlu,1977). Çiçeklerinin göz alıcı renkte ve büyük olması,çiçeksalkımlarınınbitkininüstbölgesindebulunmasıveçiçeklerinde fırlatma (tripping) olayının gözlenmemesikorungayı arıcılık açısından oldukça önemli kılmaktadır(SerinveTan,1996).

Çiçekler, bitki sapı ile yaprak sapı arasından,yani yaprak koltuğundan çıkan uzun saplar üzerindebulunur. Bu saplara çiçekler kısa saplar ile bağlanır.Çiçek topluluğu sık salkım şeklindedir. Bir salkımda5–80 kadar çiçek bulunur. Taç yapraklar pembe,mor,beyazveyasarırenkteolabilir.Çiçeğinenönemliparçasıkayıkçık taçyaprağıdırve iki taçyaprağınınbirleşmesiileoluşmuştur.Dişiorganileerkekorganlartopluluğubutaçyaprağınıniçindebulunur(Elçi,2005).Taç(corolla)veçiçeğiendıştansaranboruşeklindekiçanak(calyx)tüpükısaolduğundanvepetallerserbestbulunduğundanarılarınnektaralmasıkolayolmaktadır(Avcıoğlu,1977).

Korunganın çiçek morfolojisi, arının çiçeğekonmasıveüzerindeçalışmasıbakımındançokelverişlidurumdadır.Arılarınvücutyapısıdakorungaçiçeğindekiustaca çalışma tarzına çok uygundur. Bir ıslahçınınbaşaramayacağıkadarmükemmelbirustalıkla,çiçeğinkayıkçığınakonanarı,onugeriyedoğrukendiağırlığıilebükerek,tozlanmaişiniçoknazikolankorungaçiçeğinizedelemedenbaşarmaktadır.Buişlemiçokkısazamandagerçekleştiren bal arıları korunga melezlemesinde dekullanılabilmeözelliğinesahiptir(Elçi,2005).

Korunganın Tozlaşma ve Döllenme Özellikleri

Korunga diğer baklagiller gibi, yabancıdöllenmeye gereksinim duyan bir bitki türü olup,tozlaşmagenelliklebalarısı(ApismelliferaL.)tarafındangerçekleştirilmektedir(Özbek,1996).

Bitkilerdekitozlaşmagörevininyaklaşıkolarak%80’ninbalarılarıtarafındangerçekleştirilmesinekarşın(Tutkun,2006), Kırgızistan’ın Issık Gölü Bölgesinde yapılançalışmada korunga (Onobrychis viciifolia) çiçeklerininpolinatör böcekler tarafından ziyaret sıklığının sırasıylabal arısında (Apis mellifera L.) % 84.7, bambusarısında (Bombus sp.) % 5.6, yaban arılarında % 4.1,eşekarısında% 2.8 ve diğer böcek türlerinin katkısınınise% 2.8 oranında olduğu tespit edilmiştir (Karavaevaveark.,1975).

Diğer bir literatür bildirişine göre de korungabitkisindehâkim tozlayıcınınbal arıları olduğu, kendine


18döllenmeoranının%25,yabancıdöllenmenin ise%75olduğu bildirilmektedir (Tutkun, 2006). Ancak kendinedöllenendişiorganıntohumbağlamaolasılığıazalmakta,oluşacak döllerde verim ve diğer özellikler açısındangerilemegözlenmektedir(Avcıoğlu,1977).

Korungagibiçiçeklerigösterişlirenklereveönemliölçüde fazlabalözünesahipbitkilergenelliklesabahları,öğleden evvel çok yoğun bir şekilde arılar tarafındanziyaret edilmektedir. Bunun en önemli sebebi, öğledenönce genellikle rüzgârın olmayışı ve çiçeklerin bütüntazeliği ve gösterişinin tozlayıcılar için hazır olmasıdır(Er,1995).

Birbirine yakın olan yonca ve korunga tarlalarındaarı faaliyeti incelendiğinde, bal arılarının korungabitkisinidahaçoktercihettiğiveçiçeklenmesüresincefaaliyetleriniaksatmadansürdürdüklerisaptanmıştır.Budurum,balarısınınkorungaiçiniyibirpolinatörolduğunugöstermektedir(Çelik,1988).

Bal arısının ziyaret ettiği bitkiler arasındaözellikle Doğu Anadolu’da korunganın birinci sırayıaldığı gözlenmiştir (Özbek,1996). Rusya’da sürdürülençalışmalardaKafkasarıırkınınkorungaiçineniyitozlayıcıolduğutespitedilmiştir(Özbek,1992).

Toplam 60 bitki türünün olduğu bir alanda 32bitki polinatör böcek türleri tarafından ziyaret edilmişve korunga (Onobrychis viciifolia)’nın 3430 ziyaretlepolinatörlertarafındanençokziyaretedilenbitkiolduğugözlemlenmiştir(Ebelingveark.,2008).

Bal arısı, korungayı yüksek oranda ziyaretetmektedir. Bir korunga tarlasında birim alandaki arısayısı, çevredeki arılı kovan miktarı ve bu kovanlarınkorunga alanına yakınlığına bağlı olarak artmaktadır.Civardaki kovan sayısı artıkça korungayı ziyaret edenarı sayısının da yükseldiği belirlenmiştir (Özbek veYıldırım,1996;Bogoyavlensky,1975).

Özbek (1992), Mel’nichenko (1970)’ye atfen,tozlaşmaya gereken önem verildiğinde ürün artışınınkorungada%35–40olduğunubelirtmekte,budüzeydekiürün artışının gübreleme ve sulama gibi diğer tarımsalgirdilerlesağlanamayacağıvurgulanmaktadır.

Korunganın Tohum Verimi

Yabancıdöllenmeyegereksinimduyanbubitkide,kendinedöllenmesonucu,genetikbazınedenlerletohumverimi düşmekte, bir çiçeğin kendi çiçek tozları iledöllenmesiyerinebaşkabitkilerdekiçiçeklerintozlarıiledöllenmesi gerekmektedir. Bunu da en iyi başaranlarınbalarılarıolduğubelirtilmektedir(Avcıoğlu,1977).

Korunga bitkisi yabancı döllenmeye gereksinimduyduğu için iyi kalitede tohum elde edilebilmesi,ancak tozlaşmanın optimum düzeyde olduğu zamangerçekleşebilmektedirÖzbek,1996).Korungadatohumüretimi amacıyla bal arılarının tozlaşma hizmetindenyararlananbitkilerinbaşındagelmektedir(Sammatarove

Avitabile,1998).

Bir korunga çiçeği salkımındaki çiçeklerin enfazla % 50’sinin tohum bağlayabildiği belirtilmektedir(Bogoyavlensky, 1955). Bu nedenle korunga tohumuüretimi için çiçeklenme zamanında çevreye arılıkovanlarınkonulması,tohumtutmaoranınıartırmaktadır(Tutkun,1997).Bunedenle1dekarkorungalığa1kovanarıkonulmasıtohumüretimiaçısındansondereceyararlıolacaktır(TanveSancak,2009).

Korunganın tohum hasadı salkımın alt tarafındabulunan meyvelerin koyu kahverengiye dönüştüklerizamanyapılır.Korunganıntohumverimidekara50–100kg arasında değişmektedir. Tohum hasadında gecikmetohumların dökülmesine neden olmaktadır (Tıknazoğlu,2009).

Korunganın Balözü ve Çiçektozu Verimi

Korunga bitkisinin bol miktarda nektar ve polenüretmesivebalarılarınınbukaynaklarakolaycaulaşması,taç yapraklarının renginin çekici olması korunganınarıcılık açısından mükemmel bir bitki olduğunu ortayakoymaktadır(Çelik,1988).

Ekilmesinin ikinci yılında çiçek açan korunga(Aksoy,2011),NisanayındanHaziranayısonunakadarsüren uzun sayılabilecek bir çiçeklenme döneminesahiptir (Tutkun,2006).Çiçekleri günboyuncaözelliklesabahları açmakta ve salkımda çiçeklenme alttanyukarıya doğru gerçekleşmektedir. Çiçeklenme dönemi2-3haftadevametmektedir(BoscaveHejja,1963).

Korunga, uygun iklim koşullarında kısa dönemde bolnektarverenbirkaçbitkidenbiridir(GençveDodoloğlu,2011). Bu bitkinin nektar akışı çiçeklenme olduktansonra14–15gündevameder.Nektarsalgısıeniyi22–250C’lerarasındagerçekleşir(Tutkun,2006).

Arılığa 200–300 metre yakınlıkta bulunan birkorunga tarlasında bal arısı yoğunluğundan dolayıyürümeningüçleştiği,herçiçeksalkımındabirbalarısınınolduğubusayınınikiye,hattaüçeçıktığıbelirtilmektedir(Özbek,1996).Zirabalarısıhiçbirzamannektarvepolenyönünden zengin olmayan bitkiye yoğun bir şekildeyönelmemektedir. Bitkinin salgıladığı nektar miktarı venektardakişekeroranıilearıziyaretiarasındabelirginbirilişkimevcuttur(ÖzbekveYıldırım,1996;Bogoyavlensky,1975). Korunganın salgılandığı nektar miktarı davaryeteye,iklimkoşullarınaveuygulanantarımtekniğinegöredeğişimgöstermektedir(Bogoyavlensky,1975).

Korunga çiçeklerindeki nektar sakaroz, glukozve fruktozbakımındanoldukça zengindir (SerinveTan,1996). Bu özellikleriyle de arıların tercih ettiği tümözellikleresahiptir.Yapılanaraştırmalar,korunganektarıiçerisindeki şeker miktarının en az % 3, en çok % 70arasında değişim göstermesine karşın ortalama % 55olduğu bildirilmektedir (Sönmez,1995; Tutkun, 2006;GençveDodoloğlu,2011),


19 Korunganın polen verimi de yüksektir (Tutkun,2006). Korunganın en önemli polen akış dönemi Mayısayından Ağustosa kadar olan dönemdir (Valle, 1996).Çiçektozununrengikoyuturuncukahverengindedir(Öder,2006).

Korunganın Bal Verimi

Birçok araştırıcı, balarısının iyi bir korungatozlayıcısı,korunganındaçok iyibirbalbitkisiolduğunuvurgulamakta ve korungadan yapılan balın kalitesininde yüksek olduğunu belirtmektedirler (Özbek,1996). Pekçokaraştırıcıbaklagilyembitkilerininçiçeklerin tüpünde(corolla)bulunannektarın,kaliteliballarınkaynağınıteşkilettiğinikabuletmektedir(Avcıoğlu,1977).

Dubbs(1968),Amerika’nınMontanaeyaletindeEskikorunga çeşidiyle yaptığı çalışmada korunga parselininkenarınakonulankovanlarınçiçeklenmebaşlangıcıiletamçiçeklenmearasındakiağırlıkartışının%76.2olduğunuvebuartışınbaldankaynaklandığınıbelirtmiştir.

Dubbs(1968)’agöre,balüretimibakımındanEskikorungaçeşidinin Orta Montana’daki durumunu anlamak için19 dönümlük korunga parselinin kenarına çiçeklenmedönemindeyerleştirilenikiarıkovanından30ile65kgbaleldeedilmiştir.

Balüretiminde4dönüme70–80binarımevcutlugüçlübir kovanyerleştirilmesi tavsiyeedilmesinekarşın(Tutkun, 2006), Amerika’nın Montana koşullarında balüretimiamacıylabirdekarkorungaalanınayerleştirilen2kovanarınınyetersizolduğubildirilmiştir(Dubbs,1968).

Bir dekar korunga 9–40 kg civarında kadarmükemmelkalitedebalverir(Aksoy,2011;Öder,2006).Korunga,balında%41.89glikoz,%50.26fruktoz,%0.43sakaroz bulunur. Bal rengi genelde açık sarı olup, tadıoldukça güzel ve kokuludur (Sorkun,1995). Korunganınbazıtürleriisebeyazrenkliveçokincezerreciklerhalindekristalizeolanbalveriminesahiptir(Şenocak,1988).

Sonuç

Korungaileilgiliyapılanbirçokçalışmabitkininhemhayvanlarınhemdearılarınbesinihtiyacınıkarşılamasındabüyükbirönemesahipolduğunugöstermektedir.Sonuçolarakbitkidendahafazlayararlanmakiçin;

-Tarlatarımıiçerisindeekimoranınıartırmak,

-Ekim nöbetine koyarak nadas alanlarını azaltmak,toprağın erozyonla yok olmasını önlemek, toprağı ıslahederekverimliliğiniartırmak,

-Meraların ıslahında karışıma girecek bitkiler arasındakorungayayervermek,

-Korunga ekimini artırmak için devlet tarafından verilendesteğinartırılmasınısağlamak,

-Bitkinin ekim alanının artışı ile hem bal hem de tohumverimini artırmak, öncelikli hedeflerimiz arasında yeralmalıdır.

Bitkilerle böcekler arasındaki karşılıklıyararlanmailişkisiniartırmakveekosistemindengedekalmasınısağlamakiçin,arılarınnektarvepolenkaynağıolarakfaydalandığıbitkileregerekenönemivermeliyiz.

KaynaklarAçıkgöz,E.,1995.YemBitkileri.UludağÜniv.Yay.No:7–025–0201.456sayfa.Bursa.Aksoy,F.,2011.BallıBitkilerII.ArıcılıkAraştırmaDergisi.Sayı5,sayfa32–33.Ordu.Altın,M.,Gökkuş,A.,Koç,A.,2005.ÇayırMeraIslahı.TarımveKöyişleriBak.Çayır-MeraYemBitkileriveHavzaGeliştirmeDaireBaşkanlığı.MartMatbaası.Sayfa40-41.Ankara.Avcı,S.,2010.Türkiye’deDoğalOlarakYetişenYabaniKorunga(Onobrychissp.)TürlerininToplanmasıveMorfolojikÖzelliklerininBelirlenmesi.DalıDoktoraTezi.AnkaraÜniversitesiFenBilimleriEnstitüsü.TarlaBitkileriAnabilimDalı.332sayfa.Ankara.Avcıoğlu,R.,1977.BaklagilYembitkisiTohumluğuÜretimindeArıcılığınÖnemi.BatıAnadolu1.ArıcılıkSemineri(26–27Aralık1977).EgeBölgeZiraiAraştırmaEnstitüsü-TarımsalAraştırmaGenelMüdürlüğüYayınNo:13/19.Sayfa73–82.Menemen-İzmir.Bosca,I.,Hejja,S.,1963.Dataonfertilizationinsainfoin(OnobrychisviciifoliaScop.).Novenythermeles.12(2):132-142.Bogoyavlensky,G.S.,1975.Themultiplicityofvisitstosainfoinbyhoneybeesamditsimportancefortheyieldofseeds.Proc.3rdInt.Sym.Pollination(May15th-18th,1979).Suppl.Apic.2:121–127.Prage.Bogoyavlensky,G.S.,1955.BeesandSainfoin.Pchelovodstvo.32:10-14.Moskva.Çelik,N.,1988.YemBitkileriTohumÜretimindeArıcılığınYeriveÖnemi.MarmaraBölgesi1.ArıcılıkSemineriBildirileri(10–11Şubat1988).Sayfa14–20.Bursa.Dubbs,A.L.,1968.SainfoinasaHoneyCrop.SainfoinSymposium(December12th-13th).MontanaStateUniversity.USA.Ebeling,A.,Klein,A.M.,Schumacher,J.,Weisser,W.W.,Tscharntke,T.,2008.Howdoesplantrichnessaffectpollinatorrichnessandtemporalstabilityofflowervisits?.Oikos117:1808-1815.Elçi,Ş.,Kolsarıcı,Ö.,Geçit,H.H.,1987.TarlaBitkileri.AnkaraÜniv.ZiraatFak.Yay.No:1008.273sayfa.Ankara.Elçi,Ş.,2005.BaklagilveBuğdaygilYemBitkileri.TarımveKöyişleriBakanlığı.Sayfa223–258.Ankara.Er,C.,1995.TarlaBitkileriÜretimindeArılarınRolü.”TürkiyeII.TeknikArıcılıkKongresi(8–9Şubat1994).Ankara”.T.C.ZiraatBankasıKültürYayınlarıNo:28.Sayfa159–164.Ankara.Genç,F.,Dodoloğlu,A.,2011.ArıcılığınTemelEsasları.AtatürkÜniversitesiZiraatFakültesiOfsetTesisi.YayınNo:341.386sayfa.Erzurum.Karavaeva,R.P.,Kazakbaeva,B.K.,Fil’chenko,A.P.,Mandycheva,L.T.,1975Pollinatorsofcultivatedsainfoininthecis-Issyk-Kul’area.EntomologicalinvestigationsinKirgizia.Volume10.:EntomologicheskieissledovaniyavKirgizii.Öder,E.2006.UygulamalıArıcılık.MetaBasımMatbaacılıkHizmetleri.Sayfa165–169.Bornova-İzmir.Özbek,H.,1992.Balarısı(ApismelliferaL.)’nınBitkilerinTozlaşmasındaKullanılması.DoğuAnadoluBölgesi1.ArıcılıkSemineri(3–4Haziran1992).AtatürkÜniv.Zir.Fak.OfsetTesisleri.Sayfa30–47.Erzurum.Özbek,H.,1996.Korunga(OnobrychissativaLam.)TohumuÜretimindeArılarınYeriveÖnemi.Türkiye3.Çayır-Mer’aYemBitkileriKongresi(17–19Haziran1996).Sayfa429–433.Erzurum.Özbek,H.,Yıldırım,E.,1996.KorungayıZiyaretEdenArı(Hymenoptera:Apoidea)Türleri.Türkiye3.EntomolojiKongresi(24–28Eylül1996).Sayfa10.Ankara.Sammataro,D.,Avitabile,A.,1998.TheBeekeper’sHandbook.ThirdEdition.CornellUniv.Press.Usa.(Çeviri:H.Vatansever,ÖzkanMatbaacılıkSan.Tic.Ltd.Şti.2004.Sayfa339–348.Ankara).Serin,Y.,Tan,M.,1996.BaklagilYemBitkileri,AtatürkÜniversitesiZiraatFakültesiDersYayınlarıNo:190.115sayfa.Erzurum.Sorkun,K.,1995.Türkiye’ninÖnemliNektarKaynağıOlanKültürBitkileriveBalPotansiyelleri.TürkiyeII.TeknikArıcılıkKongresi(8–9Şubat1994).T.C.ZiraatBankasıKültürYayınlarıNo:28.Sayfa134–145.Ankara.Sorkun,K.,2008.Türkiye’ninNektarlıBitkileri,PolenleriveBalları.PalmeYayınları:462.Sayfa208–210.Ankara.Sönmez,R.,1995.ArıcılıktaKaliteliNektarVerenBallıBitkilerinÖnemi.TeknikArıcılık.Sayı49.Sayfa18–21.Ankara.Şenocak,K.,1988.ModernArıcılık.222sayfa.İstanbul.Tan,M.,Sancak,C.,2009.Korunga(OnobrychisviciifoliaScop.).YemBitkileriCiltII.TarımveKöyişleriBak.TarımsalÜretimveGeliştirmeGen.Müd.Sayfa337-352.İzmir.Tıknazoğlu,B.,2009.YemBitkileriTarımıveSilajYapımı.SamsunTarımİlMüdürlüğüYayını.36sayfa.Samsun.Tutkun,E.,1997.ÖnemliBirNektarBitkisi:Korunga.TeknikArıcılık.Sayı56.Sayfa16–17.Ankara.Tutkun,E.,2006.ArıcılıkTekniği.ÖnderMatbaacılıkLtd.Şti.320sayfa.Kızılay-Ankara.Valle,G.D.1996.Sainfoin.Lupinella.RivistadiApicoltura.Vol.4No.6.pp.11-16.Yüksek,T.,Sarıyıldız,T.,Tüfekçioğlu,A.,Kalay,H.Z.2002.Korunga(OnobrychisviciifoliaScop.)BitkisininGümüşhaneTarımveHayvancılığıAçısındanİrdelenmesi,GümüşhaneveYöresininKalkınmasıSempozyumu,BildirilerKitabıCiltII,616–626,23–25Ekim,Gümüşhane.

Bu çalışma 3. Muğla Arıcılık ve Çam Balı Kongresinde Poster Bildiri olarak sunulmuştur.


20Kafkas Arı Irkının Gen Kaynağı Olarak Önemi ve Irkın Özellikleri

Muhsin KARA Abdurrahman KARA

Erdoğan SEZGİN

Doğu Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, Erzurum

Özet

Dünyadaki arı gen kaynaklarımerkezlerinden birisi konumunda olanAnadolu coğrafyasının önemli arı genkaynaklarından biri de Kafkas arısıdır. Dağtipibuırkınönemlibirvaryetesidir.DağtipiKafkasarısındarenksiyahtır.Biçim,büyüklükve kıl örtüsü bakımından karniyol arılarınabenzerler.Vücutyapısıortairilikteinceuzun,karınincedir.Kitinkoyuesmerrenktedir.Kılörtüsüdahaaçıkgridir. İşçiarılarınkılrengikurşuni gridir, erkek arların göğüslerinin kılrengisiyahtır.DağtipiKafkasarıırkınıntümabdomen halkaları siyahtır. En uzun dilli arıırkıolup,diluzunlukları6,7–7,2mm’dir.Kıluzunluklarıkısa(0,30–0,40mm)vekılörtüsüsiyahtır.

Kafkas arısının (Apis MelliferaCaucasıca) ana vatanı Orta Kafkasya’nınyüksek vadileri (Gürcistan, Azerbaycan veKuzey Kafkaslardır) olarak bilinir. Türkiyede yayılma alanı, Kuzey Doğu Anadolu’da Kars, Ardahan ve Artvin illerine kadaruzanmaktadır.

ArdahaniliPosofilçesivetümköyleridahilveArtviniliBorçkaİlçesinebağlıCamilihavzasındabulunan6köyKafkasarı ırkınınfarklı ekotiplerini barındırdığı için Tarımve Köyişleri Bakanlığı, Tarımsal ÜretimiGeliştirmeGenelMüdürlüğü2000Yılındabirgenelge ile bu bölgeleri Kafkas Arı Irkı İçinizolebölgeilanetmişvekorumaaltınaalmışve Gen Kaynaklarının Yerinde Muhafazası“projesi kapsamında Kafkas Arı Irkı (ApisMellifer Caucasica Garbasthov) yerindemuhafazasıçalışmalarıdevemetmektedir.

Proje kapsamında her iki bölgedetoplam 6960 koloni koruma altına alınmışolup, bu kolonilerde ırkın yetiştirici elindemuhafazaçalışmalarısürdürülmektedir.

Anahtar kelimeler: Kafkas arısı, yerindekoruma,genkaynağı

Abstract

OneoftheimportanthoneybeegeneresourcesofAnatolia,oneofthegenereourcecentersintheWorld,istheCaucasianHoneyBee.Mountain type isan importantvariantof this bee breed. It is black coloured andsimilartotheCarniolbeesregardingshape,size and hair cover. The body ismoderatestructured,slimandlongasabdomenisthin.Chitinisdark.Haircoverisblack.Haircolourof worker bees is livid grey as chest haircolourofdronesisblack.Allabdominalringsareblackcoloured.Ithasthelongesttongueamong the all honey bee breeds. Tonguelength varies between 6,7-7,2 mm. Hairlengthisshortandvariesbetween0,30-0,40mm.ItisknownthathomelandofCaucasianBee (Apis mellifera Caucasica) is uppervalleysofmid-Caucasia(Georgia,AzerbaijanandnorthernCaucasus).Itsdistributionareais extended to Kars, Ardahan and Artvinprovincesinnorth-easternAnatoliaofTurkey.TheareaincludingPosofdistrictofArdahanprovince and its all villages and 6 villagesof Camili basin in Borçka district of Artvinprovinceishousingdifferentecotypesofthisbreed. So, this areawas isolated for geneconservationofCaucasianBeebyMinistryofAgricultureandRuralAffairs in2000. In-situconservationstudiesforCaucasianBee(ApismelliferaCaucasicaGarbasthov)havebeencontinuingundertheIndigenousGeneResourcesConservationProjectwithatotalof6960coloniesinon-farmconditions.

Keywords: Caucasian Bee, in-situconservation,generesource

Giriş

Arıcılık dünyada yapılan en eskitarımsal uğraşlardan birisidir. Arılarınyeryüzünde elli milyon yıldır bulunduğuve arıcılık tarihinin insanoğlunun mağarayaşamı sürdüğü on bin yıl öncesine kadaruzandığı bilinmektedir. Arı ürünleri tarih


21boyunca insanlar tarafından doğallığından şüpheduyulmayan, sevilerek tüketilen, sağlık korumaamaçlıdakullanılanürünlerolmuştur.(Dadant1984,Gürelveark.2004)

Arı yetiştiriciliğinin eski Mısır’da başladığıMezopotamya, Anadolu ve Avrupa’nın arıcılığıngelişimsürecindeönemliyertuttukları;17.yüzyıldaisegöçmenler ileyenidünyaülkelerinetaşındığıvebugün kutuplar dışında tüm yerleşim alanlarındayapıldığıbilinmektedir.(Fıratveark.2000,)

Anadolu, arkeolojik bulgulara göre, arınınve arıcılığın bulunduğu en eski kara parçalarındanbiridir. İklim çeşitliliği ve topoğrafik yapısı sonucuoluşankapalıbölgelernedeniyleülkemizdemorfolojikve fizyolojik karakterler bakımından genotipler-ekotipler bulunmaktadır. Bu çeşitliliğe ülkemiziçevreleyenülkelerdeyaşayanarıpopülasyonlarınında etkisi kaçınılmazdır. Nitekim, Kars, ArdahanbölgelerindeKafkas,DoğuAnadoluve içbölgelerekadar uzanan geniş bir alanda İran. Trakya, BatıKaradeniz’de İtalyan ve Güneydoğu Anadolu’daSuriye arı ırklarının etkilerinden söz edilmektedir.Ayrıcaülkemizdeuygulananyoğungezginci,arıcılıkiledegenotiplerinyerdeğiştirmeleriveetkileşmelergenetik varyasyonu artırmaktadır.(Karacaoğlu veark1992)

Anadolu’nun kendine özgü topoğrafik yapısı,çiçeklenmenin farklı bölgelerde yılın değişikdönemlerindegerçekleşmesi,Türkiye’yiarıcılık içinuygun bir ekolojiye sahip kılmaktadır. Nitekim arıgen merkezlerinden biri sayılan Türkiye, 5 milyonkoloni varlığı ile Çin’den sonra dünyada ikinci,yaklaşık70bintonbalüretimiile4.vekovanbaşına14kgbalverimiile8.sıradayeralmaktadır.Türkiyekm2’ye düşen koloni sayısı bakımından oldukçayüksek bir değere sahiptir. Bu nedenle başta balolmak üzere arıdan elde edilen ürünlerin üretiminiartırmada koloni başına verimi artırma hemen tekseçenek olarak değerlendirilmelidir (Anonim2006)(Güler2006)

Saf Irklar

Balarısı ırk bakımından ya saftır ya damelezdir. Dünyada yaygın olanak Kafkas, Karniyol,İtalyangibisafırklarbulunmaktadır.(İnci1995)

Saf ırk olarak vasıflandırılan arılar; hemdünya üzerindeki orijinal olarak bulundukları bölgeitibarı ile hem de fizyolojik vemorfolojik özelliklerinedeni ile diğer ırklardan ayrılırlar. Saf ırklar türiçerisindeki bireylerden oluşan birimlerdir. Ortakvücutözelliklerine sahiptirler.Bal arısı ırkları doğalseleksi yon sonucu oluşmuşlardır. Tek örnektirler.Her ırk doğal çevresine uyum sağlamıştır. Eski

SovyetlerBirliğiTarımBakanlığı´nıntüzüğünegöre“Bir ırkın kabul edilebilmesi için, aynı menşeli vedış görünümleri aynı olan arıların oluşturduğu, enaz20.000arıkolonisininbenzerbiyolojikveüretimkarakterlerini taşımasıgerekir.Bunlarındört kuşakboyunca başka ırklarla kan bağı bulunmamalıdır.”denilmektedir.

Apis Mellifera Caucasica bir ırktır. Bu ırkınorijinalolarakbulunduğubölgeKafkasyaDağlarıdırve bu ırkın kendisine özel ve diğer ırklardan farklıolduğunu belirten fizyolojik vemorfolojik özellikleribulunmaktadır.(İnci1995)Anon,2008./1

Bal arıları (Apis mellifera L.) yeryüzündeçok değişik ekolojik koşullara uyum göstermişolup; morfolojik, fizyolojik ve davranış özellikleribakımından geniş bir varyasyon göstererekbirbirinden farklılıklar ve her ırk içerisinde değişikekotipler ortaya çıkmıştır (Rutner.1988)(Dodoloğluveark2004)

Bal arılarında tanımlama ve sınıflandırmaçalışmalarındakullanılankaraktersayısıgünümüzde42’ye kadar çıkmaktadır. Buna karşın birçokaraştırıcı,herarıırkıvetipindeelealınmasıgerekenkarakter sayısının değişebileceği ileri sürmektedir.Du Praw’a (1965) göre, ön kanat hücrelerinde 13açıve2uzunlukölçümüileırktanımlamasıgüvenilirbiçimdeyapılabilmektedir.(Karacaoğluveark1992)

Türkiye’de son yıllarda mevcut balarısıpopülasyonlarının çeşitli morfolojik fizyolojik vedavranış özellikleri itibari ile tanımlanmasınayönelik çalışmalar yapılmaktadır. (Fıratlı veark.,1992,Dülger C.,1997) Fakat arı ıslahına temeloluşturması gereken bu tip çalışmalar programlıbir ıslah çalışması çerçevesinde yürütülememektedolayısıyla da bu yönde yapılan araştırmalarpopülasyonların tanımlanmasından öteyegidememektedirler. Yapılan çalışmalarda saptanan


22orijinalgenotiplergöçerarıcılığınetkisiilezamanlakaybedilmektedirler.(Dodoloğluveark.2004)

Türkiyedeki Arı ırklarını kanat damaraçılarından yararlanarak birbirinden ayırımve sınıflanmasını diskiriinant analiz yöntemiuygulanılarak doğrulukla saptayabilmişlerdir.(Rutner 1986) Kanat damarlanma şekil ve açılarınıAnadolu arı genotiplerinin ve özellikle Kafkas vekorniyolırklarınınayırımvetanımlanmasındaönemliolduklarınıvurgulamıştır.(Gülerveark.2004)

Kafkas Arı Irkının Türkiye’deki Varlığı ve Gen Kaynağı Olarak Önemi

Apis mellifera caucasica Gorb’un anavatanı Trans Kafkasların dağlık bölgesinde KuzeyKafkasyadır. (Karacaoğlu ve ak.1992) .(İnci 1995)(Gençveark.2003)Alpatov(1948),yaptığıbiyometrikçalışmalarla Kafkasya’da .A.m. caucasıca’nınbirçok lokal formu bulunduğu sonucuna varmıştır.(Karacaoğluveak.1992)

Ülkemizde bazı izole bölgeler hariç arıpopülasyonlarında görülen varyasyon nedeni ilebelirgin bir arı ırkından söz etmek oldukça güçtür.Türkiye’de arı populasyonlarının tanımlanmasınayönelik ilk çalışma Buttel-Reepen tarafından Egeve Marmara Bölgesi arıları üzerine yapılmış vebuarılarınKıbrısarısının(A.m.cyprica),Suriyearısı (A.m.syriaca) ve Yunan arısı (A.m. cecropia)melezleriolduğuilerisürülmüştür.(Dodoloğluveark2004)

Bodenheimer’in(1942)Kafkasarısınınaltgeçitbölgesi olarak adlandırdığı Doğu anadoluda A.m.remipes’in oluştuğundan söz etmesi gösterilebilir.Bodenheimer çalışmasında ayrıca Anadolu’dafarklı tipte arıların bulunduğu 6 bölge saptamıştır.Bu arıları; Kuzeydoğu’da Dağ Kafkas arısı (A.m.caucasicaGorb.),ElazığyöresindeSarıTrans-kafkasarısı(a.m.remipes),OrtaAnadolu’daA.mremipes’eçokbenzeyenOrtaAnadoluarısı, İtalyanveSuriyearıları arasında değişim gösteren Batı-Anadoluarıları,geriyekalantiplerideAnadoluarısıileKafkas,Sarı Trans ve Suriye arılarının ara formları olaraksınıflandırmıştır.(Doğaroğluveark.2008)

Ülkemizde gün geçtikçe yaygınlaşan göçerarıcılık Anadolu arı populasyonundaki genetikvaryasyonu büyük ölçüde değiştirmektedir.Türkiye’deki hakim genotipin, ulaşım imkanlarınınçok zor olduğu bölgelerin orijinal arıları dışında,bütünbölgeselırklarınkarışımındanmeydanageldiğibelirtilmektedir. (Fıratlıveark.1992)(Dodoloğluveark.2004)

Kafkas arısının Türkiye’de varlığı literatüregeçmiştir. HalenRusya sınırları içerisinde varlığınarastlanmaktadır.Kafkasarısınınburalardakivarlığıikitürlüizahedilmektedir.

1.Kafkasdağlarınacoğrafiyakınlığımünasebeti ileKafkasarısınındoğalolarakbuyöredebulunması.

2. 1890 yıllarından sonra Rus yönetiminde kalanbu yörelere Kafkas arısını Rus arıcıların getirmişolmaları.

Dünyaca tanınan ve dünyanın beş kıtasındayayılmış olan bu arı, verimliliği ve soğuk iklimedayanıklılığı ile bilinen en üstün arı ırklarındanbirisidir. Kafkas arasının davranışları, fizyolojik vemorfolojik özellikleri pek çok araştırıcı tarafındanaraştırılmışvebuözelliklerortayakonulmuştur.(İnci1992.,İnci1995)

Kafkas arısının (Apis Mellifera Caucasıca)Türkiye de yayılma alanı Kuzey Doğu Anadolu’ daKars,ArdahanveArtvinillerinekadaruzanmaktadır.(Anon2004) Ardahan ve Artvin İlleri tamamendışarıdan arı girişine kapatılmış olup, Ardahan iliPosof ilçesi ve tüm köyleri ile Artvin ili BorçkaİlçesinebağlıCamilihavzasındabulunan6köyKafkasarı ırkının farklı ekotiplerini barındırdığı için Tarımve Köyişleri Bakanlığı, Tarımsal Üretimi GeliştirmeGenel Müdürlüğü 2000 Yılında bir genelge ile bubölgeleriKafkasArıIrkıİçinizolebölgeilanetmişvekorumaaltınaalmıştır.

Tarımsal Araştırmalar Genel MüdürlüTarafından Evcil Hayvan Genetik KaynaklarınıKoruma Projesi ile Kafkas Arı Irkı, 2008 Yılındanberi Hayvancılığın Desteklenmesi Kararnamesikapsamında halk elinde koruma ve geliştirmeyealınmıştır.

GenKaynaklarınınYerindeMuhafazası“projesikapsamındaKafkasArıIrkı(ApisMelliferCaucasica)yerinde muhafazası çalışmaları devem etmektedir.Proje kapsamında her iki bölgede 136 yetiştiricielinde toplam 8107 koloni koruma altına alınmışolup,bukolonilerdeırkınyetiştiricielindemuhafazaçalışmalarısürdürülmektedir.

ArıgenmerkezlerindenbirisayılanTürkiye’deArıcılıkbuülkeinsanınınçokeskibirgeleneğidir.Arıürünlerini tüketme alışkanlığı da hiç azalmamıştır.(Fıratlıveark.2000)Arıgenkaynakalarındanbirisinioluşturan Kafkas arı ırkının bulunduğu yörelerdekifarklı ekotiplerinin korunması ve bunların ıslahedilmesi bölge ve Ülkemiz arıcılığının geleceğiaçısındanönemlidir.


23Kafkas Arısının (Apis mellifera caucasica Gorbatshov)Özellikleri

Türü : BalArısı(ApismelliferaL.).

Irkı :KafkasArısı(Apismelliferacaucasica).

Apis mellifera caucasica Gorb’un ana vatanıTransKafkaslarındağlıkbölgesindeKuzeyKafkasyadır.Alpatov (1948), yaptığı biyometrik çalışmalarlaKafkasya’da,Apismelliferacaucasıca’nınbirçoklokalformu bulunduğu sonucuna varmıştır.(Karacaoğlu veak.1992)Gençveark.2003)(GülerA.2006)(DoğaroğluM.1999)

Yurdumuzdaki yayılışı:

Türkiye’de Doğu Anadolu yaylalarında veKafkasya sınır bölgelerinde saf veya melez olarakrastlanmaktadır.) Genç ve ark.2003) Kuzey DoğuAnadolu’da Ardahan ve Artvin illerine kadaruzanmaktadır.(Anon.2004)

Kafkas ırkının dağ ve ova tipi olmak üzereiki tipimevcuttur. Dağ Kafkas ırkı (A.m. caucasicaGorbatshov),grirenkliKafkasarısıolup,AlpKarniyolarılarınabenzerler,EsmerDağKafkasarısıdahaküçükyapılıdır ve daha fazla propolis taşır. Kafkas ırkınınova tipi olan Sarı Ova Kafkas arısı (A. m. remipesGerstöcker) diye bilinen ova tipi Kafkas arıları daKafkasya’nınalçakarazilerineuyumsağlamıştır.Dağtipidahaçoktercihedilir.(Gençveark.2003)

Morfolojik Özellikler:

Dağ tipi KafkasArısı(ApismelliferaCaucasicaGarbasthov);Kafkasya’nınyüksekrakımlı,kışlarıuzunvekarlıbölgelerineadapteolmuştur.Biçim,büyüklükve kıl örtüsübakımından karniyol arılarınabenzerler.(DoğaroğluM.1999).(Gençveark.2003)Vücutyapısıortairilikteinceuzun,karınincedir.

Kitin koyu esmer renktedir. Kıl uzunluğu kısaolup(0,30–0,40mm),KılÖrtüsü(Tomentum)geniştir,Karniyol arılarna göre daha açık gridir. İşçi arılarınkıl rengi kurşuni gridir, erkek arların göğüslerinin kılrengisiyahtır.DağtipiKafkasarıırkınıntümabdomenhalkaları siyahtır. Fakat birinci abdominal halkalarüzerinde kahverengi benekler görülebilir. (DoğaroğluM.1999).(Gençveark.2003)(Anon.2004)

DilUzunluğu,6.7–7.2mmolup,Enuzundillibalarısıdır.BunedenleKafkasarılarıderintüplü(nektarıderinde olan) çiçeklerden daha iyi yararlanırlar.(DoğaroğluM.1999).(Gençveark.2003)(Anon.2004)

Adam (1983), gri vücut tüyleri ve uzun dilleriile Kafkas ırkının Karniyol’e benzediğini fakat fazlapropoliskullanarakesmerpetekvepetekaralarınakilit

yaptıklarıbuözelliklerdenötürüKarniyol’denayrıldığınıbelirtmektedir.(Karacaoğluveak.1992)

Tregobov(1926)veGorbachev(1928);yinebuırkınnektarkaynaklarınınkıtolduğuyervedönemlerdediğer ırklardan daha verimli olduğunu bildirmektedir,(Bilashvd.1976).Crane (1979),bu ırkınuzundillerisayesinde kısa dilli arıların ulaşamadığı derin tüplüçiçeklerden daha fazla yararlandığını ve değişikkompozisyonda bal ürettiğini ileri sürmektedir.(Karacaoğluveak.1992)

KübitalİndeksOrtadüzeydeolup,1.7–2.2(2.16±0.31)’dir.T3+T4Genişliği :4.547±0.118mm,ÖnKanatUzunluğu :9.319±0.183mm,ArkaBacakUzunluğu :8.296±0.180mm,Metatarsusİndeksi :57.68±2.10,Tomentumİndeksi :2.79±0.4tür.(Anon2004)Davranış ve Fizyolojik Özellikleri

Kafkas ırkı arıların başta gelen özelliklerindenbirisi de petek üzerinde çok sakin olmalarıdır. Güçlükoloniler oluştururlar; fakat baharda yavaş gelişmegösterdikleri için maksimum koloni gücüne yazortasındaulaşırlar,(Vinogrodova1976).AyrıcabuırkınvemelezlerininoğulvermeeğitimlerinindüşükolmasıKafkasarısınınüstünözelliklerindendir.(Karacaoğluveak.1992). (Doğaroğlu M.1999). (Genç ve ark.2003),(Anon.2004)Koloniningelişmesürecindeanaarıbirgünde 1100–1500 yumurta yumurtlayabilmektedir.1günlükanaarınınağırlığı90mg,çiftleşmemişanaarınınağırlığı180mg,çiftleşmişanaarınınağırlığı200mg’dır.(Anon2008/1)

Hırçınvesokucuolmayıpçokuysaldırlar.Kolonikontrolünden en çok 1-2 saat sonra oluşan yenidüzene uyum sağlayarak normal çalışma düzeninegeçerler.BazıAvrupa ırklarındabudurumancak2-3gündegerçekleşir.(Gençveark.2003).

Yüksekdüzeydepropolistoplarlarvekullanırlar,sonbahardakovangirişindeküçükbirdelikbırakırlar.Nosema hastalığına duyarlı olduklarından kuzeybölgelerde kışlama özellikleri iyi değildir. (DoğaroğluM.1999),(Anon.2004)A.Y.Ç.nekarşıdiğerstandartarıırklarındandahadayanıklıdırlar.(Abushâdy,1960)

Yağmacılıkveşaşırmaeğilimleriyüksektir.Uzundili oluşları nedeniyle yonca ve benzeri derin tüplübitkiler için iyibir tozlayıcıdırlar.Kışazayıfkadrolarlagiren Kafkas arılan düzgün petek örerler ve sırlarlar.Peteksırlarıkoyurenkteveiçbükeydir.Balverimleriyüksektir.Kış için fazlabaldepoederler. (DoğaroğluM.1999) (Genç ve ark.2003), (Anon.2004), yiyecekdepolarınıçokiyikorurvetutumlukullanırlar.


24Diğer Özellikleri:

Üçgülden çok iyi yararlanır. Düşük sıcaklıktave elverişsiz iklim koşullarında çalışabilir. Düzensiz-köprü petek yapma eğilimi vardır. Petek gözlerinisırlarkenbalvesırarasındahavaboşluğubırakmadığıiçinpeteklibalıkoyuvenemlibirgörünümesahiptir.),(Anon.2004)

ÇokdeğerliözellikleresahipolanKafkasanlarıdünyanınheryerindehibridyetiştirmedeyaygınolarakkullanılmaktadır.Kafkasarılarıbirinciveikinci,dünyasavaşları arasında Rusya’dan batıya ithal edilerekdiğeresmerırklarlaveözelliklekendisineçokbenzeyenKarniyolarılarıilemelezlenmişlerdir.Rusya’dabuırküzerindeyoğunçalışmalaryapılmaktadır.Amerika’daİtalyan arısıyla ve diğer anlarla yapılan melezlemeçalışmalarından iyi sonuçlar alınmıştır. (Genç veark.2003)

Kafkas arısı, ABD’nin kuzey eyaletlerinde,Kanadada, Orta ve Kuzey Avrupa ülkelerinde,Rusya’nın hemen her yerinde, Çin’de, Mançuryave Moğolistan’da, Orta Asya cumhuriyetlerinde vesoğuk iklime sahip diğer bazı ülkelerde başarı ilekullanılanenönemliarıırkıdır.(Anon2008/2)

Türkiye’de Ardahan ve Artvin illerinde izolebölgeoluşturularakkorumayaalınmışvekorunmasıhususunda devlet tarafından bölge üreticilerine ekdestekverilmesifevkaladebirgelişmedir.

Ekonomik değeri bilinen tescil edilmiş tekstandart arı ırkı olması nedeniyle Kafkas arısının,genkaynağınınkorunması,doğalgelişmeortamındadahadetaylıolarakincelenmesi,ekotiplerininortayaçıkarılması, ıslah çalışmalarının yapılması bölgeve Ülkemiz arıcılığının gelişmesinde büyük katkısağlayacaktır.

KAYNAKLARAnonim,2004.http://rega.basbakanlik.gov.tr/Eskiler/2004/12/20041212.htmAnonim2006.DokuzuncuKalkınmapılanı2007-2013)HayvancılıkÖzelİhtisasKomisyonuRaporu2006Ankara.http//www.abveteriner.org.Anonim,2008./1http://www.tarim.gov.tr/uretim/Aricilik,Ana_Ari_Yetistiricilik.htmlAnonim,2008./2http://www.macahelas.com/Proje/KafkasArisi.htmAbushâdy,A.2.(1960)Racesofbees.TheHiveandtheHoneyBee.DadantandSons(s.11,20).Alpatov,V.V.,1948,Theracesofhoneybeesandtheiruseinagriculture(inRussian)SirediPrirody4.1-65.,BODENHEIMER,F.S.1942.Türkiye’deBalArısıveArıcılıkHakkındaEtüdler.AnkaraMrk.Zir.Müc.Ens.NumuneMatbaası.İstanbul.179S.Bilash,G.D.,Makarov,I.I.,Sedikh,A.V.(1976)ZonaldistributionofbeeracesinUSSR.Symposiumonbeebiology.Moscow-1976(134-142)Crane,E.(1979)Honeyfromotherbees.İn“Ridhererer.BeeGeneticsandBreeding”AkademicPressİnc.London.Pp235-254.Dadantcc.1984TheHiveandTheHoneyBeeDadantandSons,Hamiltonİllions,DodoloğluA.,GençF.,KafkasveAnadoluBalarısı(ApismellitensL.)IrklarıileKarşılıklıMelezlerininMorfolojikÖzellikleri4.UlusalZootekniBilimKongresi01-03-2004Isparta,cilt1,SözlüBildiriler.DOĞAROĞLUM.,UygurŞ.Ö.,2008.TÜRKİYEBALARISIEKOTİPLERİNİNTÜRKİYEARICILIĞIAÇISINDANÖNEMİhttp://www.uludagaricilik.org.tr/dergi/2008/2008-2/balarisi.pdfDuPraw,E.,1995TheRecognationandhandilingofhoneybeesipecimentinnonlinneantaxonomyJ.Apic.Res.4(2):71-84.DülgerC.,KafkasOrtaAnadoluveErzurumBalarısı(ApismellitensL.)GenotiplerininErzurumkoşullarındakiperformanslarınınbelirlenmesiveMorfolojiközellikleri(DoktoraTez)AtatürkÜniversitesiFenBilimleriEnstitüsü,ZootekniAnabilimDalıErzurum1997.FıratlıÇ.,BudakM.E.,1992.Türkiye’deçeşitlikurumlardayetiştirilenanaarılarileoluşturulanBalarısı(ApismellitensL.)kolonilerininfizyolojikmorfolojikvedavranışfarklılıklarınınaraştırılmasıTUBİTAKVAAG-795NoluKesinProjeRaporu,Ankara(1992)PP:1.117.FıratlıÇ.,GençF,KaracaoğluM,GençerH.v.TürkiyearıcılığınınKarşılaştırmalıAnaliziSorunlar-Öneriler,TMMOBZiraatMühendisleriOdasıV.TürkiyeZiraatMühendisliğiTeknikKongresi2.cilt,17-21Ocak2000,MilliKütüphane,Ankara.GençF.,DodoloğluA.,2003ArıcılığıntemelEsasları,DersKitabı.AtataürkÜniversitesiZiraatFakültesiOfsettesisiErzurum-2003Gobaçhev,K.A.,1928Kabaklıtapinskiepchely.OputnajapasekaNr.8-9Tula.Alınmıstır.Blas,G.D.Makarov,I.I.veSedikh,A.V.,1976ZonalDistributionofbeeracesinUSSR.Symposiumonbeebbiolgy.Moscow.134-142.GülerA.BalarısıOndokuzMayısÜniversitesiZiraatFakültesiDersKitabıNo:55.Samsun2006GülerA.,BekY.,GüvenH.,ArslanS.2004Kafkas(ApismelliferaCaucasica)veKarniyol(A.m.carnica)ArıIrkılarınınmorfolojikayırımındaKanatOrganınınÖnemi.4.UlusalZootekniBilimKongresi01-03-2004Isparta,cilt1,SözlüBildiriler.GürelF.,GösteritA.,2004,ArıcılığınEtikAçıdanDeğerlendirilmesi4.UlusalZootekniKongresi01-03Eylül2004Isparta.KaracaoğlluM.,FıratlıÇ.1992ArdahanİzoleBölgeArılarınınbazıMorfolojikÖzellikleriİnciA.,1992.TKVEntegreArıcılıkProjesininIslahveAnaarıÜretimiçalışmaları.DoğuAnadoluI.ArıcılıkKongresi.AtatürkÜniv3ersitesiZiraatFakültesi1992İnciA.,1995TürkiyearıcılığınınDamızlıkSorunuVeÇüzümüArıcılıktaDamızlıksorununedir.TürkiyeII.TaknikArıcılıkKonresiRutner,F.,BiogeographyandTaxonomiyofHoneyBees,Springen,Verlag,Berlin1988,PP:293Rutner,F.(1988)BiogeographyandTaxonomiyofHoneyBees,Springen,Verlag,Heidelberg.Germany,284pp.Tregubov,V.I.,1926BarbaszasukhoivprecehelovodstvenayugheUkraine.PasekaNo.63-6.Alınmıstır.Blash,G.D.Makarov,I.I.veSedikh,A.V.,1976ZonalDistributionofbeeracesinUSSR.Symposiumonbeebbiolgy.Moscow.134-142.Vinogrodova,V.M.,1976.İnfluenceofcaucasianbee.SymposiumonbeebiologyMoscow.229-232.www.tarimsal.com/yerliirklar/yerliirklar.htm


25Ordu ve Giresun İli Arı Yetiştiricilerinden Toplanan Kestane Ballarının Biyokimyasal Yapılarının İncelenmesi

Dilek KABAKCI1

Melek ÇOL2

Ümit KARATAŞ1

Gökhan AKDENİZ1

Ömer YILMAZ1

Fazıl GÜNEY1

1 Arıcılık Araştırma İstasyonu Müdürlüğü, Ordu2 Ordu Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi, Ordu

Balın kimyasal bileşimindeki farklılıklarçeşitli biyokimyasal özellikleri ile ortayaçıkmaktadır ve balın kalitesi büyük ölçüdeduyusal, kimyasal, fiziksel ve mikrobiyolojikkarakterleriilebelirlenir.BuçalışmakapsamındaOrduveGiresunillerindentoplanankestanebalnumunelerinin biyokimyasal özellikleri (nem,kül,invertşekervesakkaroz,diastazaktivitesi,hidroksimetil furfural (HMF), elektrikseliletkenlik, asitlik), içeriği ve iller arasındakifarklılıklar incelenmiştir. Çalışmada, her ilden5’er adet olmak üzere toplam 10 adet balnumunesi 200 gr’lık cam şişelerde toplanmışveanalizedilinceyekadardaodasıcaklığında(22 °C ) muhafaza edilmiştir. Yapılan analizsonuçlarınagöreeldeedilenHMF,invertşeker,sakkaroz, kül, iletkenlik, nem, diastaz, asitlik,değerleriortalamaolarakOrduilindesırasıyla;4,9624mg/kg,%61,7800,%1,9506,%0,4360,0,836 mS/cm-1, %17,4584, 8,3157, 21,0520meq/kg, 1,3304 ppm, 0,1243 ppm, 9,6904ppm, 17,4297 ppm, 212,3265 ppm, 11,3376ppmve0,0400ppmdir.Giresunilindesırasıyla;7,6123mg/kg,%59,2321,%1,1104,%0,3978,1,2005mS/cm-1,%16,0234,9,3266,14,0614meq/kg, 1,9596 ppm, 0,2267 ppm, 14,6513ppm, 24,3498 ppm, 284,1329 ppm, 9,7430ppmve0,0260ppmolaraktespitedilmiştir.

Analizler sonucunda, her iki ildende alınan kestane ballarının, TSE 3036 Balstandardında belirtilen tüm kriterlere uygunolduğubelirlenmiştir.

Anahtar kelimeler: Bal, BiyokimyasalÖzellikler,KestaneBalı,MineralMaddeler

Giriş

Bal, çiçeklerin nektarından elde edilenyadabitkilerincanlıkısımlarınınveyabitkilerincanlıkısımlarınıemenböceklerinsalgılarındanüretilen maddelerin bal arıları tarafındantoplanması, dönüştürülmesi ve kendilerineözgü maddelerle birleştirilmesi sonucu oluşurve arı kovanı içerisinde olgunlaşıncaya kadarsaklanır (Mendes ve ark., 1998). Bu çokdeğerli ve doğal doygun şeker çözeltisininbileşimi, bitki tipi, iklim, çevre koşulları vearıcınınkatkısındakifarklılıklaragöredeğişiklikgöstermektedir (Anklam, 1998; Azeredo veark.,2003).

Bal yaklaşık olarak %80 karbonhidrat(%35 glukoz, %40 fruktoz ve %5 sukroz) ve%20suiçerenmükemmelbirenerjikaynağıdır.Aminoasitler, vitaminler, mineraller, enzimler,organikasitlervefenolbileşiklerigibi180denfazla madde içermektedir. Ayrıca bal eldeedildiği kaynağına göre çiçek balı ve salgıbalıolmaküzere ikiyeayrılmaktadır.Salgıbalıbitkilerin veya bazı böceklerin salgılarından;çiçekbalıda,kestane,ıhlamur,pamuk,yoncave narenciye gibi çiçeklerin nektarlarındanelde edilmektedir (Anonim, 2000). Çiçekballarından biri olan kestane balı, Fagaceacefamilyasının Castanea cinsine ait ağaçlardanelde etmektedir. Kestanenin bilinen 13türü genellikle kuzey yarım kürenin değişikbölgelerine yayılmıştır. Türkiye’de Karadeniz,Marmara ve Ege Bölgelerinin ormanlıkalanlarında Castanea Sativa Mill türü doğalolarakyetişmektedir(Subaşı,2004;Özkarakaş,2008). Kestane balı diğer ballara oranla içpiyasadaçokkısasüredealıcıbulabilmektedir.Özellikle tadı, rengi ve aroması ile diğerballardan daha kolay ayırt edilebilmektedir(Kolaylı ve ark., 2006). İspanyanın kuzeyve güney bölgelerinde yapılan çalışmadafarklı coğrafik orijinlerden alınan kestane balıörneklerinin aroma ve tat açısından önemlifarklılıklar gösterdiği bildirilmiştir (Castro-Vázquez ve ark., 2010). Yine yapılan başkaçalışmalarda,Kestanevefundagibikoyurenkballarınesansiyelelementmiktarınınaçıkrenkliballardandahayüksekolduğutespitedilmiştir(Bogdanov ve ark., 2007; Gonzalez-Miret veark.,2005).AynışekildeKüçükveark.,(2007),yapmış oldukları çalışmada Doğu KaradenizBölgesinden toplanan kestane ve orman gülübalları ile Doğu Anadolu Bölgesi’nde geven,kekik ve diğer dağ çiçeklerinin oluşturduğufloradan temin edilen bal örneklerini in vitrobiyolojikaktivitelerivebazıkimyasalözellikleriaçısından karşılaştırmışlardır. Çalışmanınsonucunda kestane ballarının yüksek fenolikve mineral madde içeriğine sahip olduğubelirlenmiştir.

Balın kimyasal bileşimindeki farklılıklarçeşitli biyokimyasal özellikleri ile ortayaçıkmaktadır (Bogdanovveark.,1999)vebalınkalitesibüyükölçüdeduyusal,kimyasal,fiziksel

Özet


26vemikrobiyolojikkarakterleriilebelirlenir.Baldailgiçekenbaşlıca kriterler; diastaz aktivitesi, elektriksel iletkenlik,sakkaroz, serbest asitlik ve 5-hidroksimetilfurfuraldehit(HMF), kül ve nem içerikleridir (Gomes ve ark., 2010).Dünya çapında farklı bölgelerden elde edilen ballarınkarşılaştırılmalıbiyokimyasalyapısıoldukçayoğunolarakçalışılmıştır(Azeredoveark.,2003;Finolaveark.,2007;Ouchemoukh ve ark., 2007). Bu doğal kompleks gıdamaddesi hemen hemen tüm ülkelerde üretilmekte vegıdaolarakyaygınbir şekilde kullanılmaktadır (Mendesveark.,1998).

Balın kalitesine etki eden kriterlerden biri olanHMF, asidik ortamda heksoz dehidrasyonuyla veyamaillardreaksiyonuylaoluşur(Tosiveark.,2002).HMFiçeriği bal örneklerinin tazeliğinin değerlendirilmesindekullanılır. Çünkü taze balda HMF değeri hemen hemenyok ya da çok düşük iken ısıtılan, uygun olmayanşartlardamuhafazaedilenyadainvertşekerkarıştırılmışbaldayüksektir.Depolamayabağlıolarakdeğişenenzimaktivitesi ve renk gibi parametreleri kontrol etmedenöncebalıntazeveısıtılmamışolduğukontroledilmelidir.BalınpH,mineral içeriğive toplamasitlikgibikimyasalözellikleri de HMF içeriğini etkilemektedir. OrganikasitlerinbulunmasıvesuaktivitesinindüşüklüğüdeHMFüretiminidestekler(AjlouniveSujirapinyokul,2010).Gıdaile ilgili olarakhazırlananbelgeye (CodexAlimentarius.,2001) göre maksimum HMF konsantrasyonu tropikalolmayan bölgelerden elde edilen ballar için 40 mg/kg,tropikalbölgelerdeneldeedilenballariçinise80mg/kgolarakbelirlenmiştir.

Balın elektrik iletkenliği mineral tuzlarının,organik asitlerin ve proteinlerin konsantrasyonuylaoldukça ilişkilidir. Bu parametre farklı bitki örtüsünesahip bölgelerden alınan bal örneklerinin farklılıklarınındeğerlendirilmesinde oldukça önemlidir (Terrab ve ark.,2002).Buyüzdenrutinbalkontrollerindesıklıklakullanılır.Kül içeriği bal örneklerinin coğrafik ve botanik (çiçek,karışık, şerbet balları) orijinin belirlenmesinde kullanılanönemli bir kriterdir (Kahraman ve ark., 2010). Hasatişlemleri,arıcınıntekniklerivearınınbeslenmesüresindeüzerinde bulunduğu floradan topladığı materyaller balınküliçeriğinietkilemektedir(Finolaveark.,2007).

Balın nem içeriği saklama sırasındafermentasyon ve partikül oluşumuna karşı kararlılığınındeğerlendirilmesine katkı sağlayan oldukça önemli birfaktördür(SinghveBath,1997).Farklınemiçeriği,hasatmevsimine, kovanda olgunluğa ulaşma derecesine, vebitkinin nem içeriğine bağlıdır (Finola ve ark., 2007).Ayrıca,buparametredekideğişikliklerbalınbileşimineveeldeedildiğibölgeninflorasınadayanmaktadır(Malikaveark.,2005)veyıldanyıladeğişmektedir.Nemiçeriğirafömrünüveişlemekarakteristiklerinibelirlemesisebebiyleoldukçaönemlibirparametredir.

Balın pH sı yaklaşık olarak 4 tür (Ouchemoukh,2007). Bal pH sı ekstraksiyon ve depolama sırasındaki

şartlardan etkilenir ve balın kıvamını, kararlılığını ve rafömrünüetkiler(Conti,2000).BalınpHdeğerimevcutolançeşitliaminoasitlerinveminerallerintamponlamaetkilerinedeniyleserbestasitlikiledoğrudanilişkilideğildir(Abu-Tarboushveark.,1993).Bakterilerinnötralveılımlıalkalikoşullarda büyümesine karşın maya ve küflerin asidikşartlarda(pH=4,0–4,5)iyibüyüyebilmesi,bazikşartlardaise iyi büyüyememesi kuşkusuz pH değerini muhtemelmikrobiyalbüyümeninbelirlenebilmesiiçinkullanılışlıbirgöstergehalinegetirmiştir(Conti,2000).

Diastaz baldaki doğal enzimlerdendir (Gomes veark., 2010). Diastaz gibi enzimler balın biyolojik değeriaçısından önemli rol oynar (Ünal ve Küplülü, 2006).Diastaz aktivitesindeki değişiklik gıda kaynaklarındakisukroz içeriği, nektar akış hızı, ürünün floral orijini vearının yaşı gibi bir çok faktöre bağlıdır (Özcan ve ark.,2006).Yükseksıcaklıklaramaruzkalmaveuzundepolamasüresidiastazıinaktifhalegetirir(ÜnalveKüplülü,2006).Balın botanik orijni şeker içeriği ile ilişkilidir çünkükarbohidratlar balın katı kısmının %95 ini oluşturur(Dag ve ark., 2006). Özellikle fruktoz ve glukoz olmaküzere indirgenmiş şekerler (invert şeker) balın başlıcabileşenidir(Mendesveark.,1998).Baldakiyükseksukroziçeriğiçoğukezbalınerkenhasatedildiğianlamınagelirçünküsukrozuntamamınıninvertazetkinliğiileglukozvefruktoza dönüştürülmemesinin bir sonucudur (Küçük veark.,2007).

Bubilgilerışığındabuçalışmada,OrduveGiresunillerinden toplanan kestane ballarının biyokimyasalyapılarınınincelenmesiamaçlanmıştır.

Materyal ve Metot:

Çalışmada materyal olarak kullanılmak üzereOrdu ve Giresun illerinin her birinden 5’er adet olmaküzeretoplam10adet200gramlıkkestanebalıörnekleritemin edilerek analiz yapılıncaya kadar cam şişelerdemuhafaza edilmiştir. Biyokimyasal analizler nem,HMF, invert şeker, sakkaroz, kül, pH, asitlik, elektrikseliletkenlik, diastaz aktivitesi TS 3036 Bal standartına;Anonim (2000), Bogdanov (2002) ve Anonim (2005)’e göre, mineral maddeler ise (Na, Ca,Mg, K, Fe, Cu,Mn)atomikabsorbsiyonspektrofotometresikullanılarakNMKL(NordicCommitteonFoodAnalysis)esasınagörebelirlenerekArıcılık Araştırma İstasyonunu,Arı ÜrünleriAnalizveKalıntıLaboratuvarındayapılmıştır.

İstatistiki Analizler:

Araştırmadan elde edilen verilere normallik testi(Kolmogrow-Smirnov testi) ve varyans homojenlik(Levenetest)testiuygulanmıştır.YapılantestsonuçlarınagöreverilernormaldağılışgösterdiğindenillerarasındakifarklılıklarıortayakoymakiçintekyönlüvaryansanaliziveDuncan çoklu karşılaştırma testi yapılmıştır. Çalışmadakullanılan tüm istatistiksel değerlendirmeler SPSSİstatistik20paketprogramıkullanılarakyapılmıştır.


27Bulgular ve Tartışma

Buçalışmada,OrduveGiresunillerindentoplanankestane balı örnekleri HMF, invert şeker, sakkaroz, kül,iletkenlik,nem,diastazsayısı,asitlikyönündenincelenmişolupsonuçlaraşağıdakitablodaözetlenmiştir.

Farklıillerdentoplananbalörneklerininbiyokimyasalverilerinin ortalamaları TSE 3036 Bal Standardındabelirtilenkriterlereuygunbulunmuştur.

HMF: Hidroksi Metil Furfural ballarda kaliteölçütlerinden biridir. HMF, balda karbonhidratların ısılişlem görmesi sonucu oluşmaktadır. Yüksek sıcaklıkişlemlerinde heksoz dehidrasyonu HMF oluşumunayol açmakta olup, yüksek asitlik mevcudiyetinde HMFoluşumu artmaktadır. Düşük sıcaklıklarda isemaillard reaksiyonu sonucu HMF oluşmaktadır(Gökmen,2007).

Araştırmada kullanılan kestane ballarınınOrduveGiresunillerindekiortalamaHMFdeğerleri,4,9624-7,6123mg/kg,arasındadeğişmekteolup,ikiilindeortalaması%6.2873mg/kgolduğutespitedilmiştir.Varyansanaliziileincelendiğinde,farklıillerde HMF içerikleri arasında farkın önemliolduğu bulunmuştur (P<0,05). Literatürdekikestane balları ile karşılaştırdığımızda, Polat(2007), yaptığı çalışmada kestane ballarınınortalamaHMFdeğerini 3,26-7,48mg/kg, Küçükveark.,(2007)iseortalamaHMFdeğerini28,6mg/kgolaraktespitetmişolupçalışmamızdaeldeedilensonuçlardanoldukçayüksekbulunmuştur.

İnvert Şeker Oranı: Çalışmamızda kestaneballarının invert şeker içeriği iki ilde de %61,7800-%59,2321arasında değiştiği ve ortalama %60,5060olduğu belirlenmiştir. Bununla beraber iki ilde de invertşekerdeğeribakımından istatistikiolarak farklılıkönemlibulunmamıştır(P>0,05). Aynı zamanda Polat (2007),yaptığıçalışmadakestaneballarınıninvertşekeriçeriğini%66,05-%73,82 Küçük ve ark., (2007) ise invert şekeriçeriğini%66,8olarakbelirlemişolupçalışmamızayakındeğerlerbulmuşlardır.

Sakkaroz Oranı: Araştırmada iki ildende toplanan kestane ballarının sakkaroz değeri%1,9506-%1,1104arasında değişmekte ve ortalaması%1,5305 olarak bulunmuştur. Ayrıca analiz sonucundaOrduveGiresunilleriarasındasakkorozdeğeribakımındanistatistikiolarakönemlifarklılıkbulunmamıştır(p>0,05).MevcutbulgularımızdakisakkarozoranıDevillersveark,(2004)veHorroun(2006)’nınbildirdiği%0,250ve%0,49sonuçlardanyüksekçıkmıştır.

Kül: Hasat işlemlerinin ve arıcılık tekniklerininistenilen düzeyde yapılıp yapılmadığının en iyigöstergelerinden biri kül oranı ile anlaşabilmektedir(Yardibi,2008).Aynızamandaküldeğeribaldakimineralmadde içeriğini temsil etmekte ve koyu renkli ballardadahayüksekmiktardabulunmaktadır.

Araştırmadakiküldeğerlerindeikiildedeistatistikiolarak farklılık bulunmamıştır (p>0,05). İllerin ortalamakül değeri %0,4360-%0,3978 arasında belirlenmiş oluportalama % 0,4169 olarak tespit edilmiştir. Mevcutbulgularımız Küçük ve ark., (2007) ve Polat (2007), ileuyumlubulmuşolupKüçükveark.,yaptıklarıçalışmadakestanebalınınkül içeriğini%0,50olarak, Polat (2007),ise%0,34-%0,49olaraktespitetmiştir.

Elektriksel iletkenlik: Balın elektriksel iletkenliğimineralmaddelerin içeriğine bağlıdır. Balın elde edildiğibitki kaynağı ile içerdiği kül oranının belirlenmesindekullanılanbirözelliktir.Balınasitliğiveküliçeriğiarttıkçaelektrikseliletkenliğideartmaktadır(Yücel,2008).

Çalışmada tespit edilen elektriksel iletkenliğe aitdeğerlerOrduveGiresunillerindeortalama1,018mS/cm-1olarak tespit edilmiştir ve istatistiki olarak iller arasındafarklılık bulunmuştur (p<0,05). Çalışmada elde edilenortalama elektriksel iletkenlik Devillers ve ark., (2004)vePolat(2007)’ınbildirmişolduğu1308µs/cm,1057ve1172µS/cmdeğerlerindenoldukçadüşükbulunmuştur.

Nem: Balın stabil kalabilmesi ve mayafermentasyonu sonucu bozulmaya direncini gösterenkalite kriteri balın su içeriğidir (Bogdanov, 2002). Balınsuyüzdesinindüşükolmasıonunolgunluğunugösterirvebunagöredeuzunsürebozulmadansaklanabilir(Erdoğanveark.,2004).

Çalışmadaki kestane ballarının nem içerikleriOrdu ve Giresun illerinde ortalama %16,7409 olarakbelirlenmiştir ve iller arasında istatistiki olarak farklılıkbulunmamıştır (p>0,05). Bununla birlikte araştırmabulgularımıza benzer şekilde kestane ballarıyla ilgiliyapılandiğerçalışmalardanemmiktarınıDevillersveark.,(2004) %18,79, Polat (2007), %18,56-%18,60, Horroun(2006),%17,36veKüçükveark.,(2007)ise%19,7olarakbulmuşlardır.

Diastaz Aktivitesi: Diastaz sayısı önemli kaliteölçütlerindenbiriolup,balıntazeliğininbirişaretivenekadarvehangikoşullardadepolandığınındabirgöstergesidir.Bunedenleballarınuzunsüredepolanmasıvebalınısıtılmasıdiastazaktivitesiniolumsuzetkilemektedir.Baldadiastaz

BİLEŞİM ORDU GİRESUN Max. Min. Ort. Max. Min. Ort.

HMF 6,96 2,97 4,9624 ± 1,57b 9,61 5,72 7,6123 ± 1,53ab

INVERT SEKER 63,76 59,76 61,7800± 1,56ab 61,11 57,21 59,2321± 1,54b

SAKKAROZ 3,90 0,95 1,9506± 1,19ab 2,07 0,07 1,1104± 0,95b

KÜL 0,53 0,40 0,4360± 0,05ab 0,60 0,20 0,3978 ± 0,15b

ILETKENLİK 0,85 0,81 0,836 ± 0,15ab 1,45 0,98 1,2005 ± 0,97a

NEM 19,46 15,40 17,4584± 1,59 18,00 14,00 16,0234± 1,57

DİASTAZ 10,30 6,46 8,3157± 1,53a 11,20 7,32 9,3266± 1,51a

ASİTLİK 23,00 19,11 21,0520 ± 1,55ab 16,04 12,11 14,0614 ± 1,55b

(a,b; p<0,05)


28kaybı istenmeyen bir durumdur. Ancak balda çokyüksek düzeyde bulunmasıda istenmemektedirçünkü yüksek düzeyde bulunması, yüksek asitoluşumuna neden olmaktadır. ( Tolon, 1999;ŞahinlerveGül,2004).

Çalışmada kestane ballarının diastazaktivitesi Ordu veGiresun illeri arasında istatistikiolarak farklı bulunmamıştır(p>0,05). Diastazaktivitesi 8,3157–9,3266arasında değişmeklebirlikte ortalama 8,8211 olarak bulunmuştur.MevcutbulgularımızPolat(2007), ileuyumluolup,Polat (2007), yaptığı çalışmada kestane balınındiastaz aktivitesini 17,9 olarak bulmuştur. Bunakarşın, Devillers ve ark., (2004), Küçük ve ark.,(2007)veHorroun (2006) iseyaptıkları çalışmadadiastaz aktivitesini sırasıyla 23,29, 17,7 ve 9,93olarakbelirlemişolup,çalışmamızdakideğerlerdenyüksekçıkmıştır.

Asitlik: Balın asitliği, mikroorganizmalarakarşıstabilitesiniartırır(HışılveBörekçioğlu,1986).

Balda yüksek asit değerlerinin tespit edilmesiise zamanla fermentasyona uğradığını, sonuçtaalkolünbakteriyeletkilerleasetikasitedönüştüğünügöstermektedir(Erdoğdu,2008).

Çalışmadaki iki ilden elde edilen balnumunelerinin asitlik değerleri arasında istatistikiolarak farklılık bulunmuştur (p<0,05). Asitlikdeğerleri 14,0614 meq/kg-1, 21,0520meq/kg-1 arasındadeğişmeklebirlikteortalama17,5567meq/kg olarak belirlenmiştir. Mevcut araştırmada eldeedilen bulgulara benzer olarak, Devillers ve ark.,(2004) yaptıkları çalışmada kestane balının asitlikdeğerini 12,20 meq/kg olarak tespit etmişlerdir.Buna karşın, Polat (2007), yaptığı çalışmadakestaneballarınınasitlikdeğerini32,5meq/kg-39,0meq/kg,Horroun(2006),34,96meq/kgveKüçükveark.,(2007)ise36,7meq/kgolarakbulmuşlardır.Bubulgular,mevcutçalışmadaeldeedilenbulgulardanoldukçayüksekçıkmıştır.

Sonuç olarak; yapmış olduğumuzçalışmada, Ordu ve Giresun illerinden toplanankestane ballarında yapılan biyokimyasal analizlersonucundanem,invertşeker,sakaroz,diastaz,küldeğerleri bakımından farklılık bulunmamıştır. Bunakarşın incelenenkestaneballarınınHMF, iletkenlikve asitlik değerlerinin sonuçları istatistiki olarakönemlibulunmuştur.

Kaynaklar:Abu-Tarboush,H.,Al-Kahtani,H.,El-Sarrage,M.,1993.Floraltypeidentificationandqualityevaluationofsomehoneytypes.FoodChem.46,13–17.Ajlouni,S.,Sujirapinyokul,P.,2010.HydroxymethylfurfuraldehydeandamylasecontentsinAustralianhoney.FoodChem.110,1000–1005.Anklam,E.,1998.Areviewoftheanalyticalmethodstodeterminethegeographicalandbotanicaloriginofhoney.FoodChem.63,549–562.Anonim,2000.Baltebliği.TurkGıdaKodeksi(TebliğNo:2000/39).Ankara.Anonim,2005.TürkGıdaKodeksiYönetmeligi.BalTebligi.TebligiNo2005/49.ResmiGazete17.12.2005/26026.Bogdanov,S.,(2002).HarmonisedMethodsofTheInternationalHoneyCommission,1–62.Azeredo,L.da.C.,Azeredo,M.A.A.,DeSouza,S.R.,Dutra,V.M.L.,2003.ProteincontentsandphysicochemicalpropertiesinhoneysamplesofApismelliferaofdifferentfloralorigins.FoodChem.80,249–254.Bogdanov,S.,Lüllmann,C.,Martin,P.,vonderOhe,W.,Russmann,H.,Vorwohl,G.,Oddo,L.P.,Sabatini,A.G.,Marcazzan,G.L.,Piro,R.,Flamini,C.,Morlot,M.,Lheretier,J.,Borneck,R.,Marioleas,P.,Tsigouri,A.,Kerkvliet,J.,Ortiz,A.,Ivanov,T.,D’arcy,B.,Mossel,B.,Vit,P.,1999.Honeyquality,methodsofanalysisandinternationalregulatorystandards:reviewoftheworkoftheInternationalhoneycomission.Mitt.Lebensm.Hyg.90,108–125.Bogdanov,S.,Haldimann,M.,Luginbühl,W.,Gallmann,P.,2007.Mineralsinhoney:environmental,geographicalandbotanicalaspects.J.Apicult.Res.46,269–275.Castro-Vázquez,L.,Díaz-Maroto,M.C.,deTorres,C.,Pérez-Coello,M.S.,2010,Effectofgeographicaloriginonthechemicalandsensorycharacteristicsofchestnuthoneys.FoodRes.Int.43,2335-2340.CodexAlimentarius.,2001.RevisedCodexStandardforHoney,CodexSTAN12–1981,Rev.1(1987),Rev.2.Dag,A.,Afik,O.,Yeselson,Y.,Schaffer,A.,Shafir,S.,2006.Physical,chemicalandpalynologicalcharacterizationofavocado(PerseaamericanaMill.)honeyinIsrael.Int.J.FoodSci.Tech.41,387–394.Devillers,J.,Morlot,M.,PhamDelegue,M.H.,Dore,J.C.,2004.Classificationofmonofloralhoneysbasedontheirqualitycontroldata.FoodChemisry,86:305-312.Erdoğan,Y.,Dodoloğlu,A.,Zengin,H.,(2004).FarklıÇevreKoşullarınınBalKalitesiÜzerineEtkileri.4.UlusalZootekniBilimKongresi,223–227,Konya.

Erdoğdu,A.T.,2008.TürkGıdaKodeksineGöreBal.http://www.gıdasanayii.comFinola,M.S.,Lasagno,M.C.,Marioli,J.M.,2007.MicrobiologicalandchemicalcharacterisationofhoneysfromcentralArgentina.FoodChem.100,1649–1653.Gomes,S.,Dias,L.G.,Moreira,L.L.Rodrigues,P.,Estevinho,L.,2010.Physicochemical,microbiologicalandantimicrobialpropertiesofcommercialhoneysfromPortugal.FoodChem.Toxicol.48,544–548.Gonzalez-Miret,M.L.,Terrab,A.,Hernanz,D.,Fernandez-Recamales,M.A.,Heredia,F.J.,2005Multivariatecorrelationbetweencolorandmineralcompositionofhoneysandbytheirbotanicalorigin.J.Agr.FoodChem.53,2574–2580.Gökmen,V.,(2007).AnalysisofHMFByHPLC.CostAction927TrainingSchool.BuildingSkillsontheAnalysisofThermalProcessContaminantsinFoods,Ankara.Gül,A.,Şahinler,N.,2004.Balınyapısınavekalitesineetkiedenfaktorler.IV.UlusalZootekniBilimKongresi.1-3Eylul2004.Isparta.Hardisson,A.,Rubio,C.,Martin,M.,Alvarez,R.veDiaz,E.,2001.MineralCompositionoftheBanane(Musaacuminata)fromtheIslandofTenerife.FoodChem.153-161.Haroun,M.I.,2006.Türkiye’deÜretilenBazıÇiçekveSalgıBallarınınFenolikAsitveFlavonoidProfilininBelirlenmesi.AnkaraÜniversitesiFenBilimleriEnstitüsüDoktoraTezi.Ankara.Hışıl,Y.,Börekçioğlu,N.,(1986).BalınBileşimiveBalaYapılanHileler.Gıda,11(2):79–82.Kahraman,T.,Buyukunal,S.K.,Vural,A.,SandıkcıAltunatmaz,S.,2010.Physico-chemicalpropertiesinhoneyfromdifferentregionsofTurkey.FoodChem.123,41–44.Kasapoğlu,N.,2006.KaradenizBölgesindeÜretilenBallarınMineralİçeriklerininKarşılaştırılması.KaradenizTeknikÜniversitesiFenBilimleriEnstitüsüKimyaAnabilimDalı.Yükseklisanstezi.Trabzon.Kolaylı,S.,Küçük,M.,Ulusoy,E.,Sarıkaya,A.O.,Karaoğlu,Ş.,Duran,C.,2006.KestaneveÇiçekBallarınınAntioksidanveAntimikrobiyalYöndenKarşılaştırılması.KaradenizTeknikÜniversite,Fen-EdebiyatFakültesi,KimyaBölümü,Trabzon.Küçük,M.,Kolaylı,S.,Karaoğlu,Ş.,Ulusoy,E.,Baltacı,C.,Candan,F.,2007.BiologicalactivitiesandchemicalcompositionofthreehoneysofdifferenttypesfromAnatolia.FoodChem.100,526–534.Malika,N.,Mohamed,F.,Chakib,E.,2005.Microbiologicalandphysico-

chemicalpropertiesofMoroccanhoney.Int.J.Agr.Biol.7,773–76.Mendes,E.,Brojo,P.E.,Ferreira,I.M.P.L.V.O.,Ferreira,M.A.,1998.QualityevaluationofPortuguesehoney.Carbohyd.Polym.37,219–223.Ouchemoukh,S.,Louaileche,H.,Schweitzer,P.,2007.PhysicochemicalcharacteristicsandpollenspectrumofsomeAlgerianhoneys.FoodControl18,52–58.Özcan,M.,Arslan,D.,Ceylan,D.A.,2006.Effectofinvertedsaccharoseonsomepropertiesofhoney.FoodChem.99,24-29.Özkarakaş,İ.,2008.KestaneTarımı.EgeTarımsalAraştırmalarEnstitüsü35661Menemen,00İzmir.0http://www.kestanearastirmagrubu.com/arastirmalar/genel/kestanetarimi.htmlPolat,G.,2007.FarklıLokasyonveOrijinlereSahipBallarınReolojik,FizikokimyasalKarakteristikleriveMineralİçeriklerininBelirlenmesiYüksekLisansTeziGıdaMühendisligiAnabilimDalı.Konya.Singh,N.,Bath,P.K.,1997.QualityevaluationofdifferenttypesofIndianhoney.FoodChem.58,129–133.Subaşı,B.,2004.KestaneSektörProfili.İstanbulTicaretOdası.EtütAraştırmaŞubesi.Terrab,A.,Díez,M.J.,Heredia,F.J.,2002.CharacterizationofMoroccanMonofloralhoneysbytheirphysicochemicalcharacteristics,FoodChem.79,373–379.Tolon,B.,1999.Muğlaveyoresicamballarınınbiyokimyasalozellikleriuzerinebiraraştırma.Doktoratezi,E.U.FenBilimleriEnstitüsü.Tosi,E.,Ciappini,M.,Re´,E.,Lucero,H.,2002.Honeythermaltreatmenteffectsonhydroxymethylfurfuralcontent.FoodChem.77,71–74.Ulusoy,E.,2005.Türkiye’ninBazıYörelerindeKestaneveÇiçekBallarınınAntioksidanAktiviteleriVeMineralİçeriklerininKarşılaştırılması.KaradenizTeknikÜniversitesiFenBilimleriEnstitüsüKimyaAnabilimDalı.Yükseklisanstezi.Trabzon.Ünal,C.,Küplülü,Ö.,2006.ChemicalqualityofstrainedhoneyconsumedinAnkara.AnkaraÜniv.Vet.Fak.Derg.53,1–4.Yardibi,M.F.2008.TekirdağYöresindeÜretilenAyçiçeğiBalarininBaziBiyokimyasalÖzelliklerininBelirlenmesi,YüksekLisansTeziNamikKemalÜniversitesi,Tekirdağ.Yucel,B.,2008.Cambalıileilgiligenelozellikler.1.UluslararasıMuğlaArıcılıkveCamBalıKongresi.25-27Kasım2008.Muğla.

Bu çalışma 3. Muğla Arıcılık ve Çam Balı Kongresinde Poster Bildiri olarak sunulmuştur.


29Bal Arıları (Apis mellifera L.)’nda Yapay Tohumlama veTürkiye Arıcılığı İçin Önemi

Bal arılarında ırklar arasında ve aynıırk içerisindeki koloniler arasında büyük birvaryasyon bulunmaktadır. Yani çeşitli arı ırkve hatlarında pek çok morfolojik, fizyolojikve davranış farklılıkları görmek mümkündür.Bu nedenle arı ıslahı çalışmaları sonucundakısa sürede genetik ilerleme sağlanabilmekteve kolonilerin verimleri arttırılabilmektedir.Genetikilerlemeisebüyükölçüdeebeveynlerinseçimine bağlıdır. Ana arı yetiştirilecekkoloniler ile bu ana arılarla çiftleşecek erkekarıların yetişeceği kolonilerin kontrollü olarakçiftleştirilmeleriseleksiyonetkinliğiniarttıracakvegenetikilerlemeyisağlayacaktır.

Arılarda doğal çiftleşme, çiftleşmeuçuşuna çıkan ana arıların havada ortalama8-10 erkek arı ile çiftleşmesi suretiyleolmaktadır.Çiftleşmeaçıkhavadaolduğu içinanaarı ileçiftleşenerkekarılardenetimaltınaalınamamaktadır.Balarısııslahındaanaarılarınseçimi ne kadar isabetli olursa olsun, anaarılarlaçiftleşecekerkekarılardenetlenemediğisüreceamacaulaşılamamaktadır.Çiftleşmeleridenetlemek ya izole çiftleşme bölgelerioluşturarak ya da yapay tohumlama tekniğiile mümkündür. Ana arılar erkek arı kaynağıkoloniler dışında diğer kolonilerin girişine izinverilmeyen 10 km çapındaki izole bölgelerdeerkek arılar ile çiftleştirilmektedirler. İzolebölgeler genellikle adalar ve yüksek dağvadilerindeoluşturulmaktadır.Nevar ki doğalkoşullar altında yaşayan yabani kolonileriizole bölgelerden uzaklaştırmak olanaksızdırve tam izolasyonun sağlanması çoğu zamançok güçtür. Diğer yandan izole bölgelerdekiserbestçiftleşmelerdeerkekarılarıbireyolarakbilmek ve seçilmiş erkek arılarla ana arılarınçiftleşmesinisağlamakolasıdeğildir.

Denetimli çiftleştirme uygulayan vegenetikıslahçalışmasıyapılanyerlerdeyapaytohumlamagüvenilirvesağlıklıtekyöntemdir.Böylece ana arının bıraktığı yumurtalardanmeydana gelen koloninin genotipi tam olarakbilinebilmektedir. Bal arılarının yapay yoldantohumlanmasında temel işlem, öteki hayvantürlerindeolduğugibi,erkekbireydenözelaraç-gereçveyöntemlerlealınanspermanın,niteliğibelirlendiktensonraanaarınınüremeorganınayineözelaraç-gereçyardımıylataşınmasıdır.

Yapay Tohumlamanın Gelişimi

Ana arıların bir araç yardımıylatohumlanmasıkonusundakiçalışmalar,Huber’in 1814 yılında kıldan yapılmış bir fırça ilesemeni vajinaya aktarmayı başarmasıylabaşlamıştır. Ancak ana arıların yapay olaraktohumlanmalarıileilgilimodernteknikler1926’daDr.Watson’ungeliştirdiğibirşırıngaileerkekarıdan sperma toplayıp bunu bir mikroskopaltında ana arıya enjekte etmesinden sonragelişmiştir. Nolan, bir şırınga geliştirmiş veanestezikolaraketerkullanımınıbaşlatmıştır.

Watson ve Nolan’ın vajina valfinibilmemeleri yumurta kanallarına semeninenjeksiyonunu tam olarak başaramamalarınave dölleme başarısının düşmesine nedenolmuştur. H. H. Laidlaw, 1932’de çiftleşmeuçuşundan dönen ana arılarda diseksiyonyapmış ve ana arıların hepsinde yumurtakanallarının semenle dolu olduğunu, yapaytohumlama girişiminde bulunulan ana arılarınyumurta kanallarının ise semen içermediğinive vajina valfinin ana yumurta kanalınıtamamen tıkadığını saptamıştır. Laidlaw,1934’ de bir sonda yardımıyla vajina valfiniiterekanaarınınyumurtakanallarınabaşarıylasemeni enjekte edebilmiştir. Bu çalışma ileyapay tohumlamanın başarılabilmesi içintemel kuralın semeni vajina valfinin ilerisineboşaltmakolduğukanıtlanmıştır.

Mackensen 1936 yılında Nolan’ ıncihazınıgeliştirerekdahamodernbirtohumlamacihazıhalinegetirmiştir.Mackensen, Laidlaw’ın tohumlama esnasında anestezik olarakkullandığı CO2’ i tohumlamadan sonra en azbir gün arayla iki kez uyguladığında, yapaytohumlanmış ana arıların doğal çiftleşenanalar gibi erken yumurtlamaya başladıklarınısaptamıştır.

Kaftanoğlu ve Peng adlı araştırıcılar,1980ve1982yıllarındakiçalışmalarıylaerkekarılardanmikroskop kullanmadan kısa süredefazla miktarda sperma toplamak için yeni biryöntem(WashingTechnique)geliştirmişlerdir.Bu buluşların ışığı altında çeşitli ülkelerdebirçokaraştırmacıtarafındanyapaytohumlamatekniğivetohumlamaaletlerininfarklımodellerigeliştirilmiştir. Bugün yaygın olarak kullanılan

Ş. Ömür UYGURGıda, Tarım ve Hayvancılıkİzmir İl Müdürlüğü Hayvan Sağlığı, Yetiştiriciliği ve Su Ürünleri Şubesi

Giriş


30yapaytohumlamaaletleri;Mackensen,Laidlaw,Ruttner,Schneider,FresnayeveSchleyaletleridir.

Ana Arıların ve Erkek Arıların Hazırlanması

Yapay tohumlamada kullanılacak ana arılar, arısütüüretengençişçiarılarıfazlaolankuvvetlikolonilerdeyetiştirilmeli,herbirkoloniyeotuzdanfazlalarvatransferiyapılmamalıdır.Yetiştirilenanaarılarınkaliteliolmasıiçintransfer edilecek larvaların 0-24 saatlik yaşta olmasınaözen gösterilmelidir. Daha yaşlı larvalardan üretilenanaarılarındahaufak,yumurtalıktakiovariolsayılarınındaha az ve spermatecha çapının daha küçük olduğuaraştırmalarsonucubulunmuştur.

Yapay tohumlama ve ıslah çalışmaları içinyapılananaarıyetiştiriciliğinde9mmçapındakianaarıyüzüklerineçift aşılama (doublegrafting)yaparakdahakaliteliveiricüsselianaarılareldeedilebilir.Anaarılarınkolonilere verilmelerindeki güçlükleri ortadan kaldırmakiçin henüz çıkmamış kapalı ana arı gözleri içerisindekiana arılar anasız çiftleştirme (ruşet) kolonilerineyerleştirilebilirler. Çiftleştirme kolonilerinde en az 2-3çerçeveyi kaplayacak kadar işçi arı bulunmalıdır. Anaarının uçmasını ve doğal olarak çiftleşmesini önlemekiçinarınınbirkanadıkesilmeli,kovanıngirişdeliğinebiranaarıızgarasıyerleştirilmelivethoraxbirboyaileveyanumara ile işaretlenmelidir. Döllenmemiş 5-15 günlükyaştakianaarılarayapaytohumlamauygulanabilir.Fakatyapaytohumlamaiçinenuygunyaşçıkıştansonraki6-7.günlerdir. Altı günlükten daha genç ana arıların üremeorganlarıvedokularıhenüzçokzayıftırve15günlüktendaha yaşlı olanlarda ise dokuların esnekliği azalmıştır.Bunedenleyaşlı analarınyapay tohumlanmasındabazıgüçlüklerlekarşılaşılmaktadır.Anaarılar20-30günlükolduklarındaise,yumurtalıklarıgelişipgenişleyerekyapaytohumlanmalarıçokzorlaşmaktadır.

Yapay tohumlamanın sağlıklı birşekilde yürütülebilmesi için eşeyselolgunluğa ulaşmış erkek arıların eldebulunması zorunludur. Erkek arıyetiştiriciliği mevsimsel olup hermevsim her kolonide istenildiği kadarveistenenyaştaerkekarıbulunmaz.Bunedenle ana arı yetiştiriciliği ile erkekarı yetiştiriciliği belli bir ortak programdahilinde yapılmalıdır. Erkek arıların 24gündeerginhalegeldiklerive14gündecinsel olgunluğa eriştikleri göz önünealınırsa erkek arı yetiştiriciliğine yapaytohumlama yapılacak tarihten en az 40gün önce başlanması gerekmektedir. Yapaytohumlama çalışmalarında kullanılacak erkek

arılar, ya kovan içerisindeki petekler üzerindenveyakovanıngirişdeliğiönündenyakalanaraktoplanır.

Toplananerkekarılarenazkendileriileeşitsayıdakiişçiarıilebirliktebirkafeseyerleştirilereksaklanabilirler.İşçiarı katkısının amacı erkek arıların beslenmelerinin ve

ısınmalarınınsağlanmasıdır.

Şırınganın Hazırlanması ve Spermanın Toplanması

Şırınganın hazırlanmasında çeşitli fizyolojiksıvılar kullanılmaktadır. Bunların içerisinde en yaygınkullanılanları; Ringer solusyonu: (NaCI: 0,85 gr ; KCI:0,025gr;CaCI2:0,03gr;glukoz0,50grvedamıtıksu100ml.),Kievsolusyonu:(trisodyumsitrat-2-hidrat:0,30gr;damıtıksu100ml.)veserumfizyolojik(NaCI:0,85gr;damıtıksu100ml.)solüsyonlarıdır.Sterizeedilmişbusolüsyonlara%0,25oranındaantibiyotik(streptomycin)katılarak bakterilerin üremeleri önlenmelidir. Şırıngaadaptörü hazırlanan bu sıvı ile doldurulduktan sonraşırınga iğnesi adaptöremonte edilir. Şırınganın kontroldüğmesi saat yönündeçevrildiğinde fizyolojik solüsyonşırınganın ucuna yönelir, ters yönde çevrildiğinde isesolüsyongeriçekilerekbirvakumoluşturur.Buvakumileerkekarısemenişırıngayaçekilmişolur.

Semen Toplama

Eşeysel olgunluğa erişmiş erkek arıların thoraxısağelinişaretvebaşparmaklarıileabdomeninucuhafifsıkıştırılarakve thoraxıokşanarakejakülasyonsağlanır.Ejakülasyondan sonra semen ortaya çıkmazsa, semençıkana kadar abdomene yanlardan okşama ve hafifbaskı uygulanmalıdır. Başarılı bir ejakülasyondan sonrakrem renkli semen ve beyaz renkli mukos sıvısı penisboynu üzerinde görülür. Semenmukos üzerine ince birtabakahalindeyayıldığındanzamangeçmedenşırıngayaçekilmelidir. Semen toplanırken şırınga ucunun mukossıvısınadeğmemesineveşırıngayamukosçekilmemesinedikkatedilmelidir.Mukossıvısı,kıvamlıdırveşırınganınucunu tıkayabilir.Hersemen toplamadaşırıngada8-10mm3semensıvısıtoplanıncayakadartoplamaişleminedevamedilir.

Ana Arıların Yapay Tohumlanması

Toplanacak ana arının yapay tohumlama aletineyerleştirilmesi içinönceanaarıbirucukapalıgerilemetüpüneitilir.Gerilemetüpündeilerleyenanaarıkapalıucaulaştıktan sonra geriye dönerken ana arı tutucusununtutucuborusugerilemetüpüilebirleştirilirveanaarınınabdomeninin son 5-6 segmentinin tutucu borudançıkması sağlanır. Karbondioksit tüpündengelenhortumiçisudolubirkabadaldırılarakgazıngelişhızıayarlanır.Karbondioksit geliş hızı, suda oluşturduğu kabarcıklarınsayılabilecek şekilde olmasıdır. Karbondioksit tüpündengelen ince plastik hortum ana arı tüpüne bağlanarakana arının yapay tohumlama işlemi süresince baygınvaziyette kalması sağlanır. Ventral ve dorsal kancalaryardımıyla ana arının iğne çemberi mikroskop altındaaçılır. Şırınganın ucu vajina girişinden vajinaya, oradanvajinal valfi geçerek lateral oviducta ulaşıncaya kadaryavaşçavedikkatlicehareketettirilir.Şırınganınkontroldüğmesi saat yönünde hafif çevrildiğinde semensütunu hareket etmezse uç geri çekilmeli ve yenidendenenmelidir. Eğer enjeksiyon sırasında şırıngadaki


31semen sıvısı kolayca hareket ediyor ve şırınga ucuetrafındaherhangibirtaşmagörünmüyorsaenjeksiyonbaşarıyla tamamlanmıştır. Semen başarıyla enjekteedildikten sonra CO2 gazı vanası kapatılır. Ana arıkancalardankurtarılır ve tutucuborudançıkartılır.Anaarı kendine gelmedenmarka yapıştırılır, kanadı kesilir(kliplenir). Ana arı kendine geldikten sonra işçi arılartarafından bakımının sağlanması için alındığı kovanageriverilir.

Yapay Tohumlamada Dikkat Edilecek Hususlar

Yapay tohumlamada dikkat edilecek en önemlihusus hijyen şartlarının sağlanmasıdır. Hijyenikkoşulların sağlanması ve bunların sürekliliği esastır.Tohumlamayapankişinin, yapay tohumlamacihazınıntüm parçalarının, tohumlama yapılan yerin temiz vehijyenik olması bir zorunluluktur. Mikroorganizmabulaşığı;anaarınınhastalanmasınaveölmesinenedenolur.

Yapay tohumlama sırasında ana arının enfeksiyona yakalanması genellikle şu nedenlerden kaynaklanır:

1.Sementoplamasırasındaenjektörucununerkekarıdışkısıiletemasetmesi.

2.Tohumlamasırasındaanaarınındışkısınıboşaltması.

3.Sterilolmayanaletveekipmanınkullanılması.

4. Şırınga ucu, dorsal ve ventral kancalar ile fizyolojiksıvınınkontaminasyonu.

Yapay tohumlama işleminden sonra önce ellersonra enjektör ucu, ana arı tüpü, dorsal ve ventralkancalarınyıkanıptemizlenmesigerekmektedir.

Yapay tohumlamada diğer önemli bir husus,tohumlama bittikten sonra kafese alınarak kovanageri verilen ana arının sperminin spermatekasına 24saat içinde tümüyle geçişini sağlamak için, ananınkısa sürede serbest bırakılarak işçi arılarla temasınınsağlanmasıgerekmektedir.

Yapay Tohumlamanın Pratikte Kullanımı

Yapılan çalışmalarda yapay tohumlamaile döllenen ana anların doğal olarak çiftleşen kızkardeşlerinden yaşama gücü, kuluçka üretimi ve balverimiyönündenfarklıolmadıklarıbelirlenmiştir.Yapaytohumlamanın uzun yıllardan beri uygulanmasınave geliştirilmesine rağmen uygulamada dünyadaistenilenhıza vebaşarıyahenüzulaşamamıştır. Yapaytohumlama uygulayıcılarını bulmadaki güçlük, süreklimikroskop ile çalışma zorunluluğu, sperm toplamave döllemede karşılaşılan diğer güçlükler, yapaytohumlamaçalışmalarınınyaygınlaşmasınısınırlamıştır.Anaarıyetiştiricilerininanaarılarıyapaytohumlamailedöllemesivepazarlamasıbugünkükoşullardaekonomikolmadığıgibiböylebiruygulamayetiştiricilikaçısındandaönemlibiravantajsağlamamaktadır.Ancakarııslahı

çalışmalarında çiftleştirmenin kontrol altına alınması,yağmurlu, rüzgarlı ve soğuk günlerde de laboratuvarortamındabuyönteminuygulanabilirolmasıvebazıarıırklarının,mevcutgenetik stoklarının vemutasyonlarlaelde edilen genetik materyalin muhafazası vekorunabilmesikonununöneminidahadaarttırmaktaveyöntemivazgeçilmezbiraraçhalinegetirmektedir.

Balarılarında Yapay Tohumlamanın Türkiye Arıcılığı İçin Önemi

Ülkemizde son yıllarda yaygın olarak uygulanangezginci arıcılık ve yoğun bir şekilde kullanılan ziraimücadele ilaçları nedeniyle arıcılar kolonilerini sık sıktaşımaktalarvegittikleriyerlerdebölmeyaparakkolonisayılarını artırmaktadırlar. Uzun yıllardan beri doğalseleksiyon ile çeşitli ekolojik koşullara adapte olmuşbölgesel arı ırkları diğer bölgelerden gelen arılarınerkekleriyle çiftleşmekte ve ırk özellikleri yavaş yavaşkaybolmaktadır.Bubölgeselırklarınkorunmalarıancakanaarılarınaynı ırktanerkekarılarlayapaytohumlamayöntemiyle döllenmesiyle sağlanabilir. Eğer bir yapaytohumlamaorganizasyonukurulmaz vegenmerkezlerioluşturulmazisekısabirzamansonratümbölgeselırklarveekotiplerbirbirinekarışacaktır.

Arıcılığı gelişmiş ülkelerde yapay tohumlama,Pedigrili damızlık ana arı üretiminde ve arı ıslahıçalışmalarında kullanılmaktadır. Bal verimi yüksekhatlar, Amerikan yavru çürüklüğü ve diğer bazıhastalık ve parazitlere dayanıklı hatlar, tüm hibrit arıyetiştiriciliği çalışmaları yapay tohumlama sayesindegerçekleşmiştir. Amerika Birleşik Devletlerinde yeterliolan stokları Güney Amerikadan gelen Afrika arılarınakarşıkorumakamacıylayapaytohumlamaprogramlarıgeliştirilmekte ve özel servisler kurulmaktadır. Yineaynı şekilde bal arısı paraziti Varroa jacobsoniyekarşı savaşımda yapay tohumlama ile fizyolojik vedavranışsalolarakparazitedayanıklıhatlargeliştirilmeyeçalışılmaktadır. Ülkemizde de üç farklı bölgede kolonigelişmehızını,hastalıklaradayanıklılığı,yaşamagücünüvebalveriminiartırmakamacıylaülkeselbir“Balarısııslahı projesi” yürütülmektedir. Proje kapsamındaüretilenanaarılarınçiftleştirilmesindeyapaytohumlamatekniğikullanılmaktadır.

KaynaklarAkyol,E.,Şahinler,N.K.,1995.Balarılarındayapaytohumlamanınuygulanması.TeknikArıcılık.Sayı:49.Cobey,S.,2009.InstrumentalinsemininationofhoneybeeQueens.UludağArıcılıkDergisi.9(4):140-149.Güler,A.,2006.Balarıları(ApismelliferaL.)’ndayapaytohumlamaveTürkiyeiçinönemi.OMÜZiraatFak.Dergisi.21(3):370-378.Laidlaw,H.H.1978.Instrumentalinseminationofhoneybeequeens.DadantandSons,Hamilton,USA.Uygur.Ş.Ö.,2004.Balarıları(ApismelliferaL.)’ndayapaytohumlama.HayvansalÜretim45(2):39-42.


32 Propolisin Biyolojik Önemi

Ceren YAVUZ1Ömer ERTÜRK2

Adnan SARIKAYA1

1Amasya Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Biyoloji Bölümü, Amasya

2Ordu Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Biyoloji Bölümü, Ordu

İlk kez Yunanlılar tarafından keşfedilenpropolis, çok eski zamanlardan beri özellikletıpta çeşitli amaçlar için kullanılmaktadır.EskiYunanyazıtları,bumaddenin iltihaplananyaralar ve çürüklerde kürler halinde ‘doğal birantibiyotik’ gibi kullanıldığını belirtmektedir.Antik Roma’da yara üzerine konulan lapabenzeri bir karışımınyapımındada kullanıldığıbelirtilmiştir(Crane,1999;Ghisalberti,1979).

Propolis; arıların bitki filiz vetomurcuklarındantopladığı,kovanıngirişdeliği,kırıkveçatlaklarınıkapattığıantibakteriyal(Otaveark.,2001;Sforcinveark.,2000),antiviral(Amoros ve ark., 1992; Kujumgiev ve ark.,1999),antifungal(Oliveiraveark.,2006;Özcanve ark., 2003), antioksidan (Russo ve ark.,2002) özelliklere sahip, sarıdan kahverengiyekadar değişen renkte, yapışkan ve reçinemsibir maddedir (Ghisalberti, 1979; Karacaoğlu,1997).

Propolisin yaklaşık %55’inin balzamve reçineden, %30’unun balmumundan,%10’ununaromatikyağlardanve%5’inindearıpolenindenoluştuğubilinmektedir.Kalan%5’likkısmıise,flavanoitler,aminoasitler,Bvitamini,bünyesinde barındırdığı organik bileşikler veminerallerdenoluşmaktadır(Silici,2003).

Arılar, propolisi genellikle kavak,meşe,kayın, okaliptus ağaçları ve çalılıklardantoplarlar.Arılar,bitkilerdentopladığıreçinemsibu maddeyi arka ayaklarıyla kovana taşırlar.Arıların arka bacaklarında taşıdığı propolis,kovanda ancak diğer arıların yardımı ileboşaltılabilir.Arılarpropolisikovanındiptahtası,çerçeve kenarları ve giriş deliği arkasındabiriktirirler ve daha sonra propolisi balmumuve bazı sindirim salgılarıyla karıştırarak kovaniçindekullanırlar(Ghisalberti,1979;Kumovaveark.,2002).

Arılar bir canlı öldüğünde bedenindebozulmalar olabileceğini ve ortaya çıkanmaddelerin kovandaki canlılara zararverebileceğini bilmektedirler. Ayrıca, bubozulmayı önlemek için ölen canlının özel birkimyasal işleme tabi tutulması gerektiğininde farkındadırlar. Bu nedenle, arılar kovaniçerisindeöldürdüklerivedışarıtaşıyamayacakkadar büyük olan böcekleri propolislekaplayarakbirnevimumyalamaişlemiyaparlar(Weinsteinveark.,2005).

Propolisindiğerkullanımyeri isekovaninşasıdır. Arılar kovandaki çatlak ve delikleri

bumaddeilesıvarlar.Ayrıcasıcaklığınyüksekolduğu bazı volkanik arazilerde peteklerinerimemesi için, petek ham maddesi olanbalmumuna reçine ekleyerek balmumunundayanıklılığını artırdıkları da gözlenmiştir(Sorkunveark.,2001).

Kovan içerisinde değişik alanlardakullanılan propolisin toplanması ve taşınmasısırasında, arılar arasında tam bir iş bölümüvardır.Propolis taşıyanarınınkovanadönüşü,polen taşıyan bir arınınkinden daha farklıdır.Polen taşıyıcısı yükünü koymak için boş birhücre arar. Propolis taşıyıcısı ise, hemen bumaddeyeihtiyaçduyulanalanagider.İşçiarılarbu maddeye ihtiyaç duyduklarında hemenbu maddenin yanına gider ve gereken kadarmaddeyi torbanın içerisinden alırlar. Dahasonra balmumu ile karıştırarak yapışkan birtutkalhalinegetirirler(Crane,1999;Ghisalberti,1979;Kumovaveark.,2002).

Arıcılar, propolisi kovandan kazıyaraktoplar.Butoplamaişleminigenelliklebalıhasatettikten sonra yaparlar. Toplama sırasındapropolisebirmiktarbalmumukarışır.Propolisişlenmek üzere fıçıların içerisinde işletmeleregönderilir. Eğer çok fazla balmumu ihtivaediyorsa yıkanmak için soğuk suya konur,böylece propolise karışmış balmumlarıgiderilebilir. Kalan propolisler, daha sonrapaslanmaz çelikten yapılmış kafesler üzerindeaçıkhavadakurutulurlar.Eğerpropolisiniçindebalmumu azsa, propolis doğrudan doğruya%95’lik etanol içerisinde çözülür. Böylecearılarınkopmuşvücutparçaları,tahtayongalarıvediğeryabancımaddelergiderilir.Çoksayıdakimyasal maddeden yapılmış olan propolisiniçindekileri ayırmak ise oldukça zordur. Onuniçin propolis önce etanolde çözülür, çözünenmaddeler etanole geçtikten sonra alkoluzaklaştırılır (Crane, 1999; Ghisalberti, 1979;Karacaoğlu,1997;Popravko,1978).

Propolisin, immün sistemi uyararakhastalıklara karşı vücudun doğal direncininartmasınavevücudunkuvvetlenmesinenedenolduğunainanılmaktadır(Sforcin,2007).Başlıcaetkileri arasındamikrop arındırıcı (antiseptik),mantarlara karşı (antimikotik), bakteriüremesini durdurucu (bakteriyostatik), lokalolarak damarları daraltıcı faktör (astringent),kasgevşetici (spazmolitik),sinirhassasiyetiniazaltıcı (anestezik) ve oksitlenmeyi veyamoleküllerdekibozulmayıazaltıcı(antioksidan)özellikleri sayılabilir. Propolisin eskiden beri


33yaraları iyileştirmesinde, dokularınyenilenmesindefaydalıolduğu,yanıklarıntedavisinde, nörodermatitlerde, bacakülserlerinde,sedefhastalığındakullanıldığırapor edilmiştir (Sforcin ve Bankova,2011). Romatizma ve eklem burkulmasıdurumlarında tedavi edici olarak, ağızyıkama preparatlarının içine katılarak,diş macunu olarak, ağız iltihaplarınınve diş etlerinin tedavisinde kullanıldığıkaydedilmektedir. Propolis ayrıca dişaralarını temizlemeye yarayan mumluiplik yapımındakullanılır (Parolia veark.,2010).

Propolisin etanol ekstresininkaraciğervemesanedekikanserlihücreleridönüşüme uğrattığı ve gelişmeleriniönlediğibulunmuştur.Buhücreöldürücüetkiyi sağlayan maddeler, propolistenizole edilen kuersetin, kafeik asit veklerodanditerpenoittir.Propolisinhamsteryumurtalıkkanserihücrelerinivefaredekisarkoma tipi tümör hücrelerinin hücrebölünmesinidurdurduğudabulunmuştur.Ayrıcagöğüs,cilt,kolonveböbrekkanserigibi, insanvehayvantümörhücrelerindeöldürücü etkileri de tespit edilmiştirPropolisten izoleedilenArpetilin-C, insanmidekanserivegırtlakkanserihücreleriilefare kolon kanseri hücrelerinde öldürücüetki göstermiştir. Ayrıca içeriğindebulunankafeikasitveesterlerisayesindetümör oluşumu sırasında, tümörhücrelerinin primer yerleşim yerlerindenvücudun diğer kısımlarına taşınmasınaneden olan metastaz ve anjiyogenezolarakadlandırılanyenidamaroluşumunuönlediğiyapılançalışmalarlagösterilmiştir(Lotfy,2006).

Propolisiniçeriğindeençokbulunanmaddeler,flavonoitlerveantioksidanlardır.Serbestradikallerdiğerfaktörlerlebirliktekalpdamar rahatsızlıklarında, romatizma,kanser, diyabet, Parkinson ve Alzheimerhastalıklarında hücre yaşlanmasındansorumludurlar. Antioksidanlar serbestradikalleriindirgemeözelliğinesahiptirler,böylece lipitleri korurlar ve C vitaminigibi diğer bileşiklerin oksitlenmesini veyıkılmasını engellerler. Oksidadif yıkım,karaciğer fonksiyonlarının azalmasınaneden olur. Fareler üzerinde yapılandeneyler, propolis ekstrelerinin karaciğerhücrelerini yıkıma karşı koruduğunugöstermiştir(Russo,2002).

Farelerüzerindeyapılandeneylerdepropolisin immün tepkiyi tetiklediği debelirlenmiştir (Dimov ve ark., 1991).Araştırıcılarpropolisekstresinin, insandabağışıklık fonksiyonlarına bağlı olarakmakrofajları aktive ettiğini (Orsi ve ark.,2005), farelerde antikor oluşumunutetiklediğini (Sforcin ve ark., 2005) vesitokinlerimeydanagetirendiğerbağışıklıkhücrelerini aktive ettiğini göstermişlerdir(Pagliarone, 2009). Propolisin HIV-1replikasyonunu engellediği ve immuntepkileridüzenlediğibelirlenmiştir(Gekkerveark.,2005).

Farelerde yoğunlaştırılmış propolisekstresinin, kan basıncını düşürdüğü,sakinleştirici etki yarattığı ve serumglikoz oluşumunu sağladığı bulunmuştur(Fuliangveark.,2005).Propolistebulunandehidroflavanoitlerin kılcal damarlarlarıkuvvetlendirdiği de belirlenmiştir(CastaldoveCapasso,2002;Lotfy,2006).

Propolisörneklerindebitkiselkaynağabağlıolarak150-200bileşikveyakimyasalsaptanmıştır.Bunlardanbazıları:

• Flavonoidler:Kılcaldamarlarıngeçirgenliğiniazaltır,ateşdüşürücü,antimikrobiyalözellikveantioksidanözellikgösterir.

• Krizin: Tümörhücretoksitesi,Helicobacterpyloritedavisi.

• Apigenin: Gastrikülseriniyileştirilmesi.

• Quercetin:Hystaminopexicaktivitesi,antiviralaktivite,kılcaldamarlarıngüçlendirilmesi,antitümoralaktivite.

• Kempferide: Spazmolitikaktivite,mikroorganizmalarınasitdirencinekarşıetki.

• Ermani: Antimikotikaktivite.

• Galagin:Bakteriostatik,antimikrobiyalveantimikotikaktivite.

• Pinochembrin:Bakteriostatik,antifungalveantikandidalaktivite,lokalanestezikaktivite,antimikrobiyalveantimikotikkullanım.

• Pinobanksin:Antimikrobiyalveantimikotikaktivite.

• Pinobanksin-3-acetate:Antimikrobiyalveantimikotikaktivite.

• Pinostrobin:Lokalanestezikaktivite.

• Flavan-3-ol’ler:Kılcaldamarlarıngüçlendirilmesi.

• Luteolin: Antiviralaktivitevegastrikülserintedavisi.

• Artepilin C:Antitümoralaktivite.

• Eriodictyol:Kalpyetmezliğiniiyileştiricietki,akutkalpyetmezliğiniönleyicietki.

• Pinosylvin: Antimikrobiyalveantimikotikaktivite.

• Benzoik asit:Bakteriosatikvebakterisitetki,balzamikveantiseptikaktivite.

• Cinnamik asit:Anti-Staphylococcusaureusaktivite.

• Kaffeik asit: Antiviralveantibakteriyalaktivite,ateşdüşürücüetki.

• Methyl caffeate:Tümörbaskılayıcıaktivite.

• Prenly caffeate: Gizlikontakallerjen.

• Diterpenoit of clerodon:Antitümoralaktiviteveantibakteriyalaktivite.

• Uçucu bileşikler:Antimikrobiyalaktiviteveateşdüşürücüetkileresahiptir(Lotfy,2006).

KaynaklarAmoros,M.,Sauvager,F.,Girre,L.veCormier,M.,1992.Invitroantiviralactivityofpropolis.Apidologie,23,231-240.Castaldo,S.veCapasso,F.,2002.Propolis,anoldremedyusedinmodernmedicine.Fitoterapia,73,1-6.Crane,E.,1999.Historyofotherproductsfrombees.In:Theworldhistoryofbeekeepingandhoneyhunting,GeraldDuckworthandCoLtd,London,545-553.Dimov,V.,Ivanovska,N.,Manolova,N.,Bankova,V.,Nikolov,N.vePopov,S.,1991.Immunomodulatoryactionofpropolis:Influenceonanti-infectionsprotectionandmacrophagefunction.Apidologie,22,155–162.Fuliang,H.U.,Hepburn,H.R.,Xuan,H.,Chen,M.,Daya,S.veRadloff,S.E.,2005.Effectsofpropolisonbloodglucose,bloodlipidandfreeradicalsinratswithdiabetesmellitus.PharmacologicalResearch,51,147-152.Gekker,G.,Hu,S.,Spivak,M.,Lokensgard,J.R.vePeterson,P.K.,2005.Anti-HIV-1activityofpropolisinCD4(+)lymphocyteandmicroglialcellcultures.JournalofEthnopharmacology,102,158–163.Ghisalberti,E.L.,1979.Propolis:Areview.BeeWorld,60,59-84.Karacaoğlu,M.,1997.Propolisinyapısıvekullanımı.TeknikArıcılık,57,18-25.Kujumgiev,A.,Tsvetkova,I.,Serkedjieva,Y.,Bankova,V.,Christov,R.vePopov,S.,1999.Antibacterial,antifungalandantiviralactivityofpropolisofdifferentgeographicorigin.JournalofEnhnopharmocology,64,235-240.Kumova,U.,Korkmaz,A.,Avcı,B.C.veCeyran,G.,2002.Önemlibirarıürünü:Propolis.UludağBeeJournal,2,10-23.Lotfy,M.,2006.Biologicalactivityofbeepropolisinhealthanddisease,TheAsianPacificJournalofCancerPrevention,7,22-31.Oliveira,A.C.P.,Shinobu,C.S.,Longhini,R.,Franco,S.L.veSvidzinski,T.I.E.,2006.Antifungalactivityofpropolisextractagainstyeastsisolatedfromonychomycosislesions.MemóriasdoInstitutoOswaldoCruz,101,493-497.Orsi,R.O.,Sforcin,J.M.,Funari,S.R.veBankova,V.,2005.EffectsofBrazilianandBulgarianpropolisonbactericidalactivityofmacrophagesagainstSalmonellathyphimurium.InternationalImmunopharmacology,5,359-368.Ota,C.,Unterkircher,C.,Fantinota,V.veShimuzu,M.T.,2001.AntifungalactivityofpropolisondifferentspeciesofCandida.Mycoses,44,375-378.

Özcan,M.,Ceylan,D.A.,Unver,A.veYetişir,R.,2003.Türkiye’ninçeşitlibölgelerindensağlananpolenvepropolisekstratlarınınantifungaletkisi.UludağBeeJournal,3,27-34.Pagliarone,A.C.,Missima,F.,Orsatti,C.L.,Bachiega,T.F.veSforcin,J.M.,2009.PropoliseffectonTh1/Th2cytokinesproductionbyacutelystressedmice.JournalofEthnopharmacology,125,230–233.Parolia,A.,Thomas,M.S.,Kundabala,M.veMohan,M.,2010.Propolisanditspotentialusesinoralhealth.InternationalJournalofMedicineandMedicalSciences,2,210-215.Popravko,S.A.,1978.Chemicalcompositionofpropolis,itsoriginandstandardization.In:Aremarkablehiveproduct:Propolis.ApimondiaPublishingHouse,Bucharest,15-18.Russo,A.,Longo,R.veVanella,A.,2002.Antioxidantactivityofpropolis:Roleofcaffeicacidphenethylesterandgalanging.Fitoterapia,73,21-29.Sforcin,J.M,2007.Propolisandtheimmunesystem:Areview.JournalofEthnopharmacology,113,1–14.Sforcin,J.M.veBankova,V.,2011.Propolis:Isthereapotentialforthedevelopmentofnewdrugs?JournalofEthnopharmacology,133,253-260.Sforcin,J.M.,Fernandes,J.A.,Lopes,C.A.M.,Bankova,V.veFunari,S.R.C.,2000.SeasonaleffectonBrazilianpropolisantibacterialactivity.JournalofEnhnopharmocology,73,243-249.Sforcin,J.M.,Orsi,R.O.veBankova,V.,2005.Effectsofpropolis,someisolatedcompoundsanditssourceplantonantibodyproduction.JournalofEthnopharmacology,98,301–305.Silici,S.,2003.Aresearchonsomeantimicrobialandpharmacologicalpropertiesofpropolis.Ph.D.Thesis,UniversityofCukurova,InstituteofNaturalandApplied,DepartmentofAnimalScience,Adana.Sorkun,K.,Suer,B.veSalih,B.,2001.DeterminationofchemicalcompositionofTurkishpropolis,ZeitschriftfürNaturforschung,56,666-668.Weinstein,S.A.,Teixeira,E.,Negri,G.veMessage,D.,2005.OriginandchemicalvariationofBrazilianpropolis.EvidenceBasedComplementaryandAlternativeMedicine,2,33–38.


34Makedonya ArıcılığınınGenel Yapısı Makedonya, doğal bitki örtüsü vebal arısı ırklarının çeşitliliği, uygun coğrafikyapısıvefarklıiklimkoşullarınasahipolmasınedeniyle arıcılık açısından önemli birpotansiyele sahiptir. Yaklaşık 70 bin kolonivarlığıveyıllıkbintonbalüretiminesahiptir.Kovanbaşınabalüretimiortalama15kg/yılolup,buverimmiktarıdünyaortalamasından(22kg)dahadüşüktür.Baldışındakidiğerarıürünlerininüretimideyeterlidüzeydedeğildir.Makedonya arıcılığının bal paketleme,pazarlama koşulları, teknik bilgi ve damızlıkmateryalkullanımıgibibazıönemlisorunlarıbulunmaktadır. Bu makalede, Makedonyaarıcılığının genel yapısı ortaya konularak,sürdürülebilir bir arıcılık için bazı çözümönerilerisunulmuştur.

Anahtar kelimeler: Arıcılık, Makedonya,Makedonyaarıcılığı,arıcılıkpotansiyeli

The General Structure of Macedonian Beekeeping

Abstract

Macedonia has an important beekeeping potential with natural plant cover and honey bee races diversity, suitable geographical structure and different climate conditions. Macedonia has over 70 thousands beehives and thousands tons/year honey production. The annual honey production average is 15 kilograms per colony and this quantity rate is lower from the world average (22 kg). Also, the production of other bee product except honey is not sufficient. Beekeeping of Turkey has some important problems such as honey packing, marketing conditions, technical knowledge and using breeding material. In this review, the general structure of beekeeping of Macedonia was described and some suggestions were presented for sustainable beekeeping.

Key Words: Beekeeping, Macedonia, beekeeping of Macedonia, beekeeping potential

Giriş

Makedonya Cumhuriyeti, Avrupakıtasının güneydoğusunda 25.713 km2yüzölçümüne ve 2milyon civarında nüfusa

sahip, nüfusu Makedon, Arnavut, Türk vediğerhalklardanoluşançokdinlivekültürlüküçükbirBalkanülkesidir.

Arıcılık sektörü, ülke gayri safimilli hâsılasına, istihdama, ticarete vekırsal ekonomiye sağladığı katkılarlaMakedonya ekonomisinde önemli bir yeresahiptir. Makedonya’nın arıcılık alanındakikarşılaştırmalı üstünlükleri verimli topraklar,bol işgücü, uygun flora koşulları ve birçokfarklı arıcılık ürününün üretilmesine olanaksağlayan ve ülkenin farklı bölümlerindehüküm süren ve değişik özellikler göstereniklimyapısıdır.

40 ve 42 derece kuzey coğrafienlemleri arasında yer alan Makedonya,Akdeniz ikliminden karasal geçiş ikliminesahiptir. Buna göre ülkenin kuzey ve içkesimindeki vadi ve ovalarda ılımlı karasal,güney kesiminde ise Akdeniz geçiş iklimihükümsürmektedir.

Ortalama yükseklikleri 1.200metrenin üzerindeki dağlık kesimler de dağikliminin etkisi altındadır. Ayrıca, ülkenindeğişik yörelerine dağılmış olan meyveplantasyonlarıilefarklıyüksekliktekiyaylalararıcılıkiçinuygunortamoluşturmaktadır.

Makedonya’nın iklim ve bitkiçeşitliliğine ilişkinmevcutekolojikkoşulları,ülkegenelindevejetasyonperiyoduboyuncagerçekleştirilen arıcılık çalışmalarına uygunortamsağlamaktadır

Tarımın önemli bir dalı olan arıcılık,dünyada birçok ülkede olduğu gibiMakedonya’nın kırsal kalkınmasında daönemli rol oynamaktadır. Ülkenin kırsalkesiminde ek gelir sağlamak amacıylageleneksel olarak yapılan arıcılık faaliyetisonyıllardaanagelirkaynağıolmayolundaönemligelişmelergöstermektedir.

Kovan Varlığı ve Bal Üretimi

Makedonya Cumhuriyetinde 2000ve2005yılları arasındamevcutarılı kovan,toplambalüretimivekovanbaşınaortalamabal verimine ilişkin değerler tablo 1’deverilmiştir.

Recep SIRALIOrdu Üniversitesi, Ziraat Fakültesi,

Zootekni Bölümü, Ordu

Özet


35

Arıcılıkaçısındanönemliülkelerinkolonisayılarıdikkate alındığında Makedonya’da mevcut kolonivarlığınınazolduğugörülür.Ancaktoplamyüzölçümünegöre kovan sayısı incelendiğinde 1 km2’ye düşenkovanın2.6adetolduğugörülür.Arıcılıktasözsahibiolan Amerika’da bu değer 0.2, Çin’de 0.7, Rusya’da0.2,Etyopya’da3.8veTürkiye’deise6.4kovandır.

Makedonya Cumhuriyetinin istatistikselverilerine göre 2000–2005 yılları arasında yıllık arılıkovan sayısı ortalama 70,6 bin olarak gerçekleşmiş,bu dönemlere ait ortalama bal üretimi ise 984 tonolmuştur. Makedonya Cumhuriyetine ait arıcılıkistatistikleri,2000yılındansonraarıkovanısayısındakisürekli azalmaya karşın sondönemdebal üretimindeönemlibirartışolduğunudagöstermektedir.

İncelenen yıllara göre kovan başına ortalamabal üretimi ise düşük olup, 12.17 ila 15.61 kgarasında değişmektedir. 2005 yılındaki kovan başınaortalamabalverimi,dünyaortalamasıolan22kg’dandaha düşüktür. Buna karşılık iyi yönetilen arıcılıkişletmelerindeisekovanbaşınayıllıkverim50–60kg’akadarçıkabilmektedir.

Ancak ülke genelinde kovan başına düşenortalama bal veriminin düşük olmasında, bazı yıllaryaşananolumsuziklimkoşullarınedeniyle2–3aysürenarıcılıksezonununetkisininolduğusanılmaktadır.

Diğer Arı Ürünleri Üretimi

Makedonyaarıcılarıbalınyanısıradiğerarıcılıkürünlerini de üretmektedirler. Bal dışındaki diğer arıürünlerini üreten arıcıların oranı, arıcı başına düşenortalamayıllıküretimmiktarıvetoplamüretimmiktarıtablo2’deverilmiştir.

Arı Irkı ve Ekotipleri

Makedonya Cumhuriyeti’nin sahip olduğuarı ırkları içinde Makedonya arı ırkı (Apis melliferamacedonica),Karniyolarıırkı(Apismelliferacarnica),Avrupa (esmer) arı ırkı (Apis mellifera mellifera),

İtalyanarıırkı(Apismelliferaligustica)ve Kafkas arı ırkı (Apis melliferacaucasica)olmaküzeretoplam5balarısıırkıbulunmaktadır.

Ülkebazındamevcutfarklıfenotipiközellikleresahipanaarılarınkontrolsüz

çiftleşmelerisonucunda%50’ninüzerindedahafarklıgenetiközellikleresahipbalarısıformlarıoluşmuştur.

Makedonya-Arnavutluk sınırı boyuncaMakedonya arısı (Apis mellifera macedonica)’nındesaret (desaretica) ekotipi bulunmaktadır. Ülkeningüneyinde bulunan ve Makedonya-Yunanistan sınırıboyuncauzananKaymakçalandağlıkalanınınyerelarıekotipiolanMariovaArısı(Mariovskapçela)içinanılanyöredearıekotipininadınıtaşıyanbirkorumaveüretimmerkezikurulmuştur.

Kovan Tipi

Ülke genelinde mevcut kovanların % 38.8’iniLangostroth tipi kovan, % 30.7’sini Dadant tipikovan,%25.7’sinigeçitkovanı,%3.1’inipolentuzağıbulunduranikianaarılıFarrartipikovanve%1.7’siniisesöğütdallarındanörülüpüzerininsamanvehayvangübresikarışımıylasıvanmasıylaeldeedilensepettipiilkelkovanlaroluşturmaktadır.

Makedonya’da birbirindenoldukça farklı modern kovantiplerinin kullanımı mevcut olup,sabit arıcılık yapan meraklıarıcılar tarafından geliştirilmiş vekuluçkalığın ortadan bölünerekiki ana arılı koloniyi barındırmasısağlanan kovan tipine derastlanmaktadır.

Arıcılık İşletmelerinin Yapısı

Makedonyaarıcılarının%54.5’iarıcılığıamatördüzeydeyapmaktavebuüreticiler1–30arasındakiazsayıdakovana,üreticilerin%31.9’u ise30–100adetarası kovana sahip olup, yarı ticari amaçla arıcılıkyapmaktadır. Arıcıların sadece % 13.6’sı 100 adetinüzerindekovanasahiptir.Kovansayısıenyüksekolanbu kesim ticari amaçla arıcılıkyapmaktadır.

Yaklaşık olarak 11.000 balüreticisinin bulunduğu ülkedeolup,üreticilerinönemlibirbölümüarıcılığı amatörce ve yan gelirfaaliyeti olarak yapan arıcılardanoluşmaktadır.

Arıcıların % 83.5’i sabitarıcılık yapmakta ve sadece %

Tablo 1. Kovan Sayısı ve Bal Üretimi Değerleri*

* National Agricultural and Rural Development Strategy (NARDS) for the Period 2007-2013, s 42.

Değerler 2000 2001 2002 2003 2004 2005Arılı Kovan (Adet) 75.481 70.869 70.088 71.602 69.036 66.738

Bal Üretimi (ton) 1.087 982 853 1.026 916 1.042

Kovan Başına Verim (kg) 14.40 13.86 12.17 14.33 13.27 15.61

Balmumu 76.2 21.3 162.3Polen 29.4 1.7 4.9Propolis 19.5 1.7 3.3Arı Sütü 12.6 0.9 0.2

Tablo 2. Diğer Arı Ürünlerinin Üretimine İlişkin Değerler*

* Uzunov, A., 2005. Current Situation of Macedonian Beekeeping. Apimondia 2005, Ireland.

Toplam ÜretimMiktarı (ton)

Arıcılık Ürünleri

Arıcıların Oranı (%)

Arıcı BaşınaOrt. Verim (kg)


3616.5’i gezginci arıcılık yapmaktadır. Bu sonuçlaragöreülkedegezginciarıcılıkyaygınolmayıpüretiminbüyükkısmısabitarıcılıktansağlanmaktadır.

Diğer yandan bal arısı kolonilerinin tozlaşmaamacıyla tarım arazilerinde kullanım oranı oldukçadüşüktür. Ülke arıcılarının sadece % 2.8’i bal arısıkolonilerini tozlaşma amacıyla kullanmaktadır.Arıcılarınmeyveüreticisiçiftçilerleişbirliğiçokdüşükdüzeydedir.Tozlaşmaamacıylaişbirliğigenelolarakkişiselilişkiyedayanmaktadır.

2007yılı istatistiksel değerlerinegöre ülkedelisanslıarıcılık işletmesisayısı3,arıcılıkkonusundaihracatyapanişletmesayısıise2’dir.Makedonya’dabalişlemesiyapan12adettesisbulunmaktadır.

Arıcıların Yaş ve Bilgi Düzeyi

Makedonya arıcılarının % 10.7 gibi düşükorandakikesimi20–30arasıyaşdönemindeolup,%16.9’u30–40arasıyaşa,%29.7gibiyüksekorandakikesimi 40–50 yaşa, % 26.8’i 50–60 yaşa sahiptir.Arıcıların % 15.9 oranındaki kesimi ise 60 yaşınüzerindedir.

Ülke arıcıları arasında arıcılığa ilişkin bazıteknik bilgilerin uygulanmaya konması ve arazikoşullarındagerekliönlemlerinalınmasıkonusundakibilgi alışverişi arıcıların kendi aralarındaki dostluktemellerinedayanmaktadır.

Ana Arı Üretimi

Makedonya arıcılarının % 68.6’sı Jentercihazı, Miller yöntemi, kolonide bir ana arı varkendeğiştirmek amacıyla arıların ana arı yetiştirmesi(supersedurecells)veoğulyüksüğüileanaarıüretipihtiyacını karşılamakta, arıcıların % 31.4’ü ise anaarılarıdiğerarıcılardansatınalmaktadır.

2005 yılından bu yana MakedonyaCumhuriyetinde ana arıların seleksiyonu ve üretimiamacıyla kurulan APICENTAR isminde kayıtlı birarıcılık merkezi varlığını sürdürmektedir. Bu arıcılıkmerkezi genetik prensiplerin aracılığıyla ana arıüretimini gerçekleştirmektedir. Arıcılık merkezi heryıl700anaarıve200anaarıyüksüğüüretipsatışasunmaktadır.

Ballı Bitkiler

Toplamyüzölçümünün%37’siormanlardanveormanarazilerindenoluşanMakedonyaCumhuriyeti,AkdenizveAvro-Sibiryabitkiselcoğrafikbölgelerdenoluşmaktadır.

Makedonya Cumhuriyetinin en önemlinektar üretim kaynaklarını akasya, aküçgül, kekik,karaçalı, yumuşak gümüşçentik, kolza, adaçayı,

yonca,keçisakalı,meyvetürleri(elma,erik,şeftali,vişne ve kiraz), ayçiçeği, söğüt, kestane ve meşeoluşturmaktadır.

Ülkedeüretilenbalınönemlibölümüçoksayıdabitkideneldeedilmekteolup,üçtebiri isegenellikletek bitkiden üretilmektedir. Kalkandelen, Ohri veResnecivarıgenişarazilerikapsayanelmabahçeleri,Vardar nehrinin kaynağı kestane, Ofçabolu ovasıpamuk, tütün ve haşhaş, Jeden veMariovo dağlıkyöreleri armut ve ahlat; Şar, Korab, Pelister, Baba,Bistra,Galiçitsa,YakupitsaveKaymakçalandağlarıdadoğalfloraaçısındanoldukçazengindir.

Bal Pazarlama

Arıcıların % 57.2’si balı kendileri perakendeolaraksatmakta,%2.4’iisetoptanpazarlamaktadır.Arıcıların% 40.4’ü balı perakende ve toptan olarakdeğerlendirmektedir.Ülkedeüretilenbalın%90’danfazlakısmı içpiyasadatüketilmekte,%8’i ise ihraçedilmektedir. Bal ithalatında uygulanan gümrükvergisiise%45’tir.

Ülkede üretilen balların astronomik fiyatlarlasatışı söz konusu değildir. Ülke çapında perakendesüzmebalsatışfiyatıortalama3Avro,bazıyörelerdeise5Avrocivarındadır.Süzmebalınortalamatoptansatışfiyatı2Avrodur.Peteklibaltüketimalışkanlığıiseneredeyseyokdenecekkadarazdır.

Arıcı Örgütleri

Ülke arıcılarını çatısı altında toplayanMakedonyaArıcılarBirliği1953yılındakurulmuştur.AzsayıdaarıcınınprofesyonelolarakarıcılıkyaptığıMakedonya’da4tanebölgeselbirlikdemevuttur.

Makedonya Arıcılar Birliği; İtalya (CRIC),Almanya (GTZ), İsveç (SIDA), Amerika (USAID) veTürkiye (TİKA)’yeaitkuruluşlarla işbirliğigeliştirmişvearıcılıkalanındaçeşitliprojelergerçekleştirmiştir.

Ülkearıcılarınınyoğunolarakbulunduğuillerdetoplam 32 tane arıcılık derneği kurulmuş olup; budernekler amaçlarını, faaliyetlerini ve üye sayılarınıbildirenbazıbilgileriinternetortamındasunmuşlardır.

Makedonya Arıcılar Birliğinin şimdiye kadargerçekleştirmişolduğutoplam15sergi,festival,fuarve toplantıgibietkinliklerinanahedefiarıürünlerinisevdirmek ve arıcılığın yaygınlaşmasını teşviketmektir.

Rekabet içinde çalışmalarını sürdüren arıcıdernekleri, civardaki diğer Balkan ülkelerininarıcılıklailgilitoplantı,sergi,festivalvefuarlarınadakatılmakta, sağladıkları ilerlemeleri ve elde ettikleriürünlerintanıtımlarınıyapmayaçalışmaktadırlar.


37Arıcılık Yayınları

Makedonya’da “Melitagora” isminde 1 adetulusal ve “Matica” (Ana Arı) isminde de 1 adetbölgesel arıcılık dergileri yayınlanmakta ve arıcılığınMakedonyacoğrafyasındayaygınlaşmasıvegelişmesiiçingerekençabagösterilmektedir

Diğer yandan ses ve video kaydı ile kitapve diğer yayınların dokümantasyonu amacıyla“Arıcılık Dokümantasyon Merkezi” ismiyle 3 merkezkurulmuştur.

Arıcılık Eğitimi ve Araştırmaları

Ülkede mevcut APICENTAR ismindeki arıcılıkmerkezi, bir üretim merkezi olarak işlev görmesininyanı sıra eğitim merkezi olarak da arıcılara hizmetvermektedir.Bumerkez,ÜsküpTarımveGıdaFakültesiile işbirliğini sürdürerek arıcılara başlangıç, orta veileridüzeydearıcılıkkurslarıdüzenlemektedir.Verilenkurslarkoloniyönetimineilişkintümteorikderslerivepratikuygulamalarıiçermektedir.

Ülkede mevcut 9 tarım lisesinde ve 2fakültede arıcılık konusunda eğitim-öğretimhizmetleri sunulmaktadır.Üsküp’tekiKiril veMetodiyÜniversitesibağlıTarımveGıdaFakültesindelisansveyükseklisansdüzeyindearıcılıkeğitimiverilmektedir.Lisans düzeyindeki arıcılık eğitimi fakülteninhayvancılık,meyvecilikveekolojiktarımbölümlerindeverilmektedir.Hayvancılıkbölümündebalarısıgenetiğiveseleksiyonuiçinbiradetlaboratuarmevcuttur.

ÜsküpVeterinerfakültesindeisebaşlıcabalarısıhastalıkvezararlılarıüzerinearaştırmalaryürütülmekteve ders verilmektedir. Her iki fakülteye ait arıcılıkuygulamalarıfakültelereaitişletmelerinyanısıraözelarıcılıkişletmeleriyleişbirliğişeklindeyürütülmektedir.

Mevcut her iki fakültenin öğretim üyeleriarıcılık konusunda yaptıkları bilimsel çalışmalarıuluslararasıarıcılıkdergilerinde,fakülteyıllığında,yurtiçi ve yurt dışında düzenlenen bilimsel toplantılardasunmaktadırlar.

Arıcılık Mevzuatı

Makedonya cumhuriyetinde arıcılık sektörüneilişkin özel yasalar mevcut değildir. Ancak arıcılıksektörü ile ilgili sorunları düzenleyen çeşitli kanunlarve alt yasalar vardır. Ülkenin mevcut hayvancılıkkanunu canlı hayvan ticaretini düzenlemektedir. Bukanuna göre bal arısı kolonileri sahipleri tarafındankaydedilmekveişaretlenmekleyükümlüdürler.

Veterinerlik kanununa göre arı hastalık vezararlılarıylailgilikurumlarınuygunönlemleralmasıiçinAmerikanyavruçürüklüğüvenosemahastalıkları ilevarroavetrakeakarıgibiparazitlerhakkındamutlaka

ihbarda bulunulması gerekmektedir. Bitki korumakanunu ise arıların tarımsal ilaçlardan kaynaklananzehirlenmelerden korunmasına ilişkin bazı hükümleriiçermektedir.

Devlet Desteği

Ülkede koloni başına doğrudan devlet desteği8avroolup,anaarıseleksiyonuveüretimiamacıylakurulanAPICENTARarıcılıkmerkezindensatınalınananaarıbaşına5avrodoğrudandestek,organiküretimdesteğiolarakkolonibaşına15avrovehektarbaşınaballı bitki yetiştiriciliği için 30 avro doğrudan devletdesteğihizmetiverilmektedir.

Sonuç ve Öneriler

Makedonya arıcılarının profesyonel düzeyeulaştırılması, arıcı başına düşen kovan sayısınınartırılmasıvearıcılıküretimininamatörfaaliyettenyarıticariveticaridüzeyeyükseltilmesiiçin;

-Kontrollüveseleksiyonatabiitutulmuşgenetikmateryalkullanılmalıdır.

-Ülkeçapındayaygınballıbitkilerinvearıhastalıklarınındurumunailişkinharitaoluşturulmalıdır.

-Arıcılığa yeni başlayanmeraklı üreticilere arıcılığınpotansiyelivesunacağıimkânlarilearıcılığınönündekiengeller ve riskler gerçekleri yansıtacak bir şekildeöğretilmelidir.

-Arıcılarıngenelarıcılıkbilgisindenyoksunbulunduğuyörelerde, kovanların modernleştirilmesi ve birimkovandaneldeedilenveriminartırılmasıiçinhertürlügayretgösterilmelidir.

-Makedonya Cumhuriyetinde üretilen arıürünlerinin işleme ve paketleme tesislerinde HACCPuygulamalarınageçilmelidir

-Arıcılarınbalınyanısıraarısütü,polen,arızehiri,propolisvebalmumugibidiğerarıürünlerininüretimivepazarlanmasıkonularındabilinçlendirilmeleriherarıkolonisindemutlakagelirartışınanedenolacaktır.

KaynaklarAdıyaman,Ş.,2012.Türkiye-Makedonyaİlişkileri.BilgeAdamlarStratejikAraştırmalarMerkezineait23Şubat2012Tarihlihttp://www.bilgesam.org/tr/isimliİnternetSitesi.Anonymous,2006.MakedonyaTarımRaporu.MakedonyaTarımveSuİşleriBakanlığı.Üsküp.Anonymous,2008.UlusalTarımsalveKırsalGelişmeStratejisi2007–2013(NationalAgriculturalandRuralDevelopmentStrategy(NARDS)forthePeriod2007–2013)-MakedonyaTarımveSuİşleriBakanlığı.Sayfa42–44.Üsküp.Anonymous,2009.MakedonyaTarımveHayvancılıkÜrünleriSektörRaporu.T.C.ÜsküpBüyükelçiliğiTicaretMüşavirliği.49sayfa.Üsküp.Kiprijanovska,H.,Uzunov,A.,2008.SelidbenoPčelarenje(Tehničko-edukativnobrošura).FakultetzaZemjodelskiNaukiiHrana.21Strani.Skopje.Manov,M.,1976.GeografijanaSRMakedonija(PrirodniiSocio-GeografskiKarakteristiki).ProsvetnoDelo.Strani96–101.Skopje.Šljahov,P.1986.BeleškiodPredavanjetoPčelarstvo.ZemjodelskiFakultetpriUniverzitetotKiriliMetodij.Skopje.Uzunov,A.,2005.CurrentSituationofMacedonianBeekeeping.Apimondia2005,IrelandveII.UluslararasıArıcılıkÇalıştayıPowerPointSunumu02Eylül2010.Düzce.Uzunov,A.,Andonov,S.,2010.MacedonianHoneyBee(Apismelliferamacedonica).II.UluslararasıArıcılıkÇalıştayıPowerPointSunumu02Eylül2010.Düzce.Uzunov,A.,Andonov,S.,2010.OverwinteringofHoneyBeeColonies.II.UluslararasıArıcılıkÇalıştayıPowerPointSunumu02Eylül2010.Düzce.Uzunov,A.,Kiprijanovska,H.,2009.DiversityofHoneyBees(ApismelliferaL.)ontheTerritoryofRepublicofMacedonia.I.UluslararasıArıcılıkÇalıştayıPowerPointSunumu.2–4Haziran2009.Düzce.Zerman,D.,2005.BaldakiRekolteArtışıÜcretlereYansıtılmadı.13Ağustos2005tarihlihttp://www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=201497internetsitesi.http://sgp.undp.org/web/projects/9860/training_centre_for_breeding_of_mariovo_bee_and_production_of_organic_honey_products.html


38

“Dünyada Arı Ölümleri Ve Sebepleri İle Dünya Arıcılığında Güncel Durum Değerlendirmesi” Konulu Konferans

3.Uluslararası Muğla Arıcılık ve Çam Balı Kongresi

Kurumumuz tarafından 06-07.Kasım.2012tarihlerinde“Dünya-daArıÖlümleriveSebepleriileDün-ya Arıcılığında Güncel Durum De-ğerlendirmesi”konulukonferansdü-zenlenmiştir.Konferansa konuşmacıolarakDünyaArıcılarBirliğiBaşka-nıSn.GillesRATIAveProf.Dr.Muh-sinDOĞAROĞLUkatılmışlardır. DünyaveTürkiyearıcılığı ileOrdu İlimizinarıcılıkdurumuvearı-cılıkla ilgili yapılan araştırmalar ve

Dünyadaözellikleson5yıldamey-danagelenarıölümlerivesebeplerikonularındasunumlaryapılmıştır. 07 Kasım 2012 günüSn.Gilles RATIA, Prof. Dr. MuhsinDOĞAROĞLU,araştırmacıpersonel-lerimiz ve arıcılarımızın katıldığı birteknik toplantı düzenlenmiştir. Ku-rumumuz ile APİMONDIA arasındayapılacak işbirliği ve oluşabilecekprojeler hakkında bilgi alışverişin-de bulunulmuştur. Toplantı sonrası

arazi çalışmalarını yerinde izlemeküzere İlimiz arıcılarından Necmet-tinAKYILDIZveilimizAnaarıüreti-cilerindenNihatKORKMAZveÖzgürKORKMAZ’aaitAnaarıişletmelerin-deincelemeleryapılmıştır.

01-04.Kasım.2012 tarihlerindeMuğla-Marmaris İlçesinde dü-zenlenen 3.Uluslararası MuğlaArıcılıkveÇamBalıKongresine6adetbildiriilekatılımsağlan-mıştır. Türk ve yabancı biliminsanları tarafından Arı Sağlı-ğı, Arı Yetiştiriciliği, Çam BalıÜretim alanları ve Arı Ürünle-rinin pazarlanması konularındasunumlaryapılmıştır.Kurumumuzca yapılan bildiriler;1.KovanİçiParametrelerin(Sı-caklık ve Bağıl Nem) GerçekZamanlıTakibiveKaydedilme-siniSağlayanSistem2.Erzurum Aşkale İlçesi Güllü-dereKöyüİleSivasUlaşTarım

İşletmesindenÜretilenBallarınYapısalÖzellikleri3.BalArılarınınBitkiTercihindeEtkiliFaktörler4.Ordu,Giresun ve Yalova’danToplananKestaneBallarınınBi-yokimyasalYapılarınınİncelen-mesi5.Karaçalı (Paliurus spina-christiMiller)veAyçiçeği(He-lianthus annuus L.) BallarınınMikroskobik Yapısı ve Biyo-kimyasalÖzelliklerininKarşılaş-tırılması6.Korunga(Onobrychissp.)Ye-tiştiriciliğininArıcılıkAçısındanÖnemi

DoğuKazakistanUstKameno-gors (Öskemen) ilinde 28-31Ağustos2012tarihleriarasın-da Uluslar arası 3. Bal festi-vali16ülkenin,bakanlıklarınıntemsilcileri,bilimve işadam-larıvearıcılarınkatılımıileger-çekleştirilmiştir. Programa 29Ağustos’taBobrovkaHlu-bokovskoho bölgesindebulunanGuslyakovaMik-hail İvanoviç ‘eaitarılığıziyareti edilerek başlan-mıştır. Öskemen Tekno-loji Parkı’ndaBölge Vali-siSayınBerdybekSapar-bayev Mazhybekovych

Başkanlığındaki oturumdaMüdürümüz Feyzullak KONAKTürkiyeArıcılığıveMüdürlüğü-müzünAraştırmalarıhakkındakısa bir bilgi verdikten sonraÇam Koşnili Biyolojisi, Taşın-masıveÇamBalınınÖzellikleriisimlibirbildirisunmuştur.

Kazakistan 3. Uluslararası Arıcılık Kongresi ve Bal Festivali


39

“Yerli Arı Ekotipi” Islahı Konulu Toplantı

Acara Arıcılık Projesi

OrduArıcılıkAraştırma İstasyonuMüdürlüğü’nde22Kasım2012tarihinde“YERLİARIEKOTİPİ”ıslahıkonulutoplantıyapılmıştır. Toplantıya Tarımsal Araştırmalarve Politikalar Genel Müdür YardımcısıDr.Necati TULGAR, Hayvancılık ve SuÜrünleri Araştırmaları Daire BaşkanıDr.Bekir ANKARALI, Koordinatör KasımÖZEK, Hayvancılık Genel MüdürlüğüKanatlılar ve Küçükevciller DaireBaşkanlığından Mühendis TurgayNAMDAR, Erzurum Doğu AnadoluTarımsal Araştırma Enstitüsü MüdürüŞerafettin ÇAKAL, İzmir Ege TarımsalAraştırma İstasyonu Müdürü Yakup KARAMAN, MersinAlataBahçeKültürleriAraştırmaİstasyonuMüdürüDr.DavutKELEŞ,ArdahanKafkasArısıÜretimEğitimveGenMerkeziMüdürlüğü’nden Müdür V. Sinan AYDIN ile ıslah projesiyürütülen Enstitü/İstasyon Müdürlüklerinden araştırmacılarkatılmışlardır. Açılış konuşmasında Müdürümüz Feyzullah KONAK;Arı ıslahında başarının genetik çeşitliliğin elde edilmesineve tanımlanmasına bağlı olduğunu ve bal arılarındaekonomik önemi olan parametrelerin geliştirilmesineyönelik yapılan ıslah çalışmalarının arıcılığın en önemliunsurunu oluşturduğuna değinmiş ve bu amaçla OrduArıcılık Araştırma İstasyonu Müdürlüğü ile Erzurum, İzmirve Ardahan İllerindeki araştırma kurumlarında yürütülenÜlkeselArıcılıkProjesi “YERLİEKOTİPLERİNBELİRLENMESİVEISLAHI”altprojelerinindeğerlendirilmesi,bölgelereuygundamızlıkanaarılarınüretimininplanlanmasıveyapılabilirliği

konularındauzmanlarınkatılımıiletoplantınındüzenlendiğinibelirtmiştir. Genel Müdür Yardımcımız Dr.NecatiTULGAR ise açılış konuşmasında; genetikçeşitlilik ve flora bakımından zengin birülke olmamıza rağmen koloni başına balverimimizi niye arttıramıyoruz? Irklarımızmıyetersiz,ıslahçalışmalarımızmıyetersizyada destekleme politikalarında mı hatayapıyoruz.Tümbusorularınbirbütünolarakgözden geçirilerek bu toplantı sonundaortayakonacağınıifadeetmiştir. HayvancılıkveSuÜrünleriAraştırmalarıDaire Başkanımız Dr.Bekir ANKARALI;Toplantının çok verimli geçtiğini ve bundan

sonraki süreçte Aralık ayı içerisinde Üniversite ÖğretimÜyeleri ve TAGEM konu uzmanlarıyla yeni bir toplantıyapılarakyolharitasınınbelirleneceğinibelirtmiştir.

Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı Başkanlığı(TİKA) tarafından desteklenen “Gürcistan Acara ÖzerkCumhuriyeti’ndeKafkasArıIrkınıKorumaveArıcılığıGeliştirmeProjesi”kapsamındaMüdürümüzFeyzullahKONAKileTeknikKoordinatörŞerefCINBIRTOĞLUveZiraatYüksekMühendisiAhmet KUVANCI 14-18 Temmuz 2012 ve 24-27 Ağustos2012tarihlerindeGürcistan’daönaraştırmaincelemevearılıkolonilerintespitçalışmalarınıyapmışlardır. GürcistanAcaraTarımBakanıSayınDonariSurmanidze,SivilToplumKuruluşlarıvearıcılıkyapançiftçilerlegörüşmeleryapılmış, bal paketleme ve temel petek işleme tesisi

gezilerekbölgeninflorasıkonusundaayrıntılı incelemeraporuhazırlanmıştır.BuçalışmalaraTİKATiflisProgramKoordinatörüResul DURMAZ Başkanlığında Koordinatör Yardımcısı ÖmerÖZBEYveEgeÜniversitesiZiraatFakültesiÖğretimÜyesiProf.Dr.UygunAKSOYkatılmışlardır. Türkiye Cumhuriyeti Başkonsolosluğu ile Tarımve Köyişleri eski Bakanı aynı zamanda Kurumumuzunkurulmasında imzası bulunanRefaiddin ŞAHİN adına yapılanBatumRefaiddinŞAHİNDostlukLisesideziyaretedilmiştir.


40

2013 Yılı Kongre, Konferans ve Fuar Tarihleri

XXXXIIIInternationalApiculturalCongressKyiv29September04October201343. Uluslararası Arıcılık Kongresi

29 Eylül - 04 Ekim 2013Ukrayna

4-6Nisan2013UludağÜniversitesi

Prof.Dr.M.MeteCengizKültürMerkezi/Bursa

8-10Şubat2013

FeshaneKültürMerkeziEyüp/İstanbul

2013 Kuzey Amerika

Arıcılık Konferansı & Fuar

08-12 Ocak, 2013

Hershey®Lodge

Hershey,Pensilvanya

TheInternationalConferenceonInsectScience

(February14th-17th2013)Bangalore,India.UluslararasıBöcek Bilimi Konferansı

14-17 Şubat 2013Bangalore, Hindistan.

Announcementforth

e2013Conference

onPollinatorBiology

,HealthandPolicyat

PennStateUniversity

August14-17,2013.

Theconferencewillb

eheldatPenn

State’scampusin

UniversityPark,PA.

2013 Tozlayıcı Biyolojisi, Sağlık

ve Politikası Konferansı

Penn State Üniversitesi

14-17 Ağustos 2013

8.ULUSALZOOTEKNİ KONGRESİ5 -7 Eylül 2013ÇanakkaleOnsekizMartÜniversitesiZiraatFakültesiZootekniBölümü

14- 15 Mayıs 2013HarbiyeAskeriMüzeveKültürSitesi/İstanbul

Gıda Güvenliği Kongresi

04-07 Eylül 2013

NevşehirÜniversite

si

ARIM BALIM PETEĞİMPROJESİ

Bütçesi: 9.355.000 €

Neler Yapılacak?✔ Eğitim (Ürün özellikleri ve Pazarlama)✔ Akredite Laboratuar✔ Bal paketleme ( petek, süzme, krem, sofralık, karışım vs)✔ Polen işleme ve paketleme✔ Propolis işleme ve paketleme✔ Arı sütü işleme ve paketleme✔ Ham mum ve temel petek ünitesi✔ Pazar Ar-Ge Merkezi✔ 6 İlde Danışma büroları

Beklenen Sonuçlar✔ 80-150 kişiye istihdam,✔ Sektörde markalaşma,✔ Uluslararası arı ürünleri

değerlendirme merkezi✔ Üretim çeşitliliği sağlama ve

Apiterapi ✔ Nitelikli eleman kaynağı

oluşturma✔ Sektörde bilimsel çalışma

merkezi olma

Arıcılık Araştırma İstasyonu Müdürlüğü PK.10 / ORDUTelefon : 0 452 256 22 13 0 452 256 23 41 0 452 256 24 53Faks : 0 452 256 24 [email protected]

Ola

y O

fset

/045

2 23

3 53

71

ARAŞTIRMA fenotipik olarak “ekotipe benzer” şeklinde arı genotipleri tanımlanmış olup...

Documents

Transcript of ARAŞTIRMA fenotipik olarak “ekotipe benzer” şeklinde arı genotipleri tanımlanmış olup...