“BATIK” สสนแหงแดนใต Batik’s colorful south of Thailand.

ณสนน แวยโซะ (Nasneen Waeyusoh)1

ฟารด วฒนบ ารง (Farid Watanabamrung)1

วรกมล ดนแดง (Worakamon Dindaeng)1

ทศนย สะแลแม (Tasnee Salaemae)1

เจะซาฟนะห มะแอ (Chesafeenah Ma-ae)1

อนส อเซง (Anas U-sing)1

บทน ำ ภมปญญา หรอ ภมปญญาทองถน เปนค าทใชกนแพรหลายทวไปในสงคมและในวงการตางๆ

ทงของรฐ องคกรพฒนาเอกชน นกวชาการและสอมวลชน นอกจากนนยงเปนค าทคาบเกยวกบค าอนๆ อกจ านวนหนง เชน ความรทองถน ความรชาวบาน ภมปญญาชาวบาน ความรพนบาน ค าเหลานอาจจะเรมใชกนอยางแพรหลายในชวงเวลาประมาณยสบปทผานมาและไดรบแรงสงเสรมผลกดนใหเหนความส าคญของทองถนและยกยองความรและวถชวตแบบทองถน มองเหนความงดงามและลมลกวถชวตของคนธรรมดาสามญ (ศราภร ณ ถลาง, 2548)

ปจจบนภมปญญาไมไดเจาะจงอยางใดอยางหนงเทานนแตยงรวมไปถงทกสงทเราใชและกระท าในชวตประจ าวนไมวาจะเปน การแตงกาย เครองอปโภคบรโภค การละเลน ฯลฯ ทกอยางลวนแลวแตมความส าคญตอการด าเนนชวตของมนษยอยางเราท งสนซงเครองแตงกาย (เสอผา) ถอวาเปนสงทมความส าคญตอมนษยอยางมากเพราะเปนปจจยสทจ าเปนอยางหนงเครองแตงกายในแตละชนชาตกมความแตกตางกนทกชาตยอมมเอกลกษณทโดดเดนและสละสลวยทยากจะลอกเลยนแบบไดเครองแตงกายไมใชแคใชปกปดเรอนรางเทานนแตยงเปนสงทอธบายลกษณะความเปนอยและความสวยงามของพนทหรอประเทศนนๆไดอยางลงตวเปนสงทใครไดเหนเปนตองหลงใหลไปตามๆกนอยางผาบาตก

1 สาขาวชาภาษาองกฤษ คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยนราธวาสราชนครนทร

ภมปญญาของภาคใตตอนใตเปนอกหนงสงทใครไดเหนลวดลายการแตงแตมสลงบนผนผาแลวกทราบโดยทวกนวาเปนศลปะของภาคใตตอนลางความสวยงามไมไดเกดเพราะความบงเอญแตหากเกดจากจนตนาการความรกในบานเกดทฝงอยในสวนลกของจตใจและความตงใจในทกๆจดทแตงแตมเขาไปทจะสะกดทกสายตาใหเหลยวมองราวกบตองมนต เหมอนดงผาบาตกททกๆจดทกๆสและเสนวาดลวนแลวแตมความส าคญทงสนน ามาซงความหลงใหลในงานรก และภมใจในอาชพ “ชางบาตก” (สมภพ อวสกล, 2549)

ประวตควำมเปนมำ ค าวาบาตก “Batik” หรอ ปาเตะ เดมเปนค าในภาษาชวาใชเรยกผาทมลวดลายทเปนจด ค าวา “ ตก ” มความหมายวา เลกนอย หรอจดเลกๆมความหมายเชนเดยวกบค าวาตรตก หรอ ตารตก ดงนนค าวาบาตกจงมความหมายวาเปนผาทมลวดลายเปนจดดางๆ แหลงก าเนดของผาบาตกมาจากไหนยงไมเปนทยต นกวชาการชาวยโรปหลายคนเชอวามในอนเดยกอน แลวจงแพรหลายเขาไปในอนโดนเซยอกหลายคนวามาจากอยปตหรอเปอรเซย แมวาจะไดมการคนพบผาบาตกทมอายเกาแกในประเทศอน ทงอยปต อนเดย และญป นแตบางคนกยงเชอวา ผาบาตกเปนของดงเดมของอนโดนเซย จากการศกษาประวตความเปนมาของผาบาตกจงสามารถสรปไดวา ผาบาตกมแหลงก าเนดทระบไมแนชดแตพบมากในประเทศอนโดนเซย โดยเรมมาจากการท าผาบาตกของสตรในวง แลวแพรหลายไปสประชาชนทวไป ในปจจบน ถาเปนบาตกทเขยนดวยมอถอวาเปนบาตกชนสง มราคาแพง จงท าใหเกดการเลยนแบบผาบาตกดวยเทคโนโลยสมยใหม สามารถท าใหเกดเทคนคในการท าลวดลายใหดคลายกบผาบาตก แตจรง ๆ แลวเปนการพมพแบบสกรนและไมเปนทนยมเทากบผาบาตก สวนการท าผาบาตกของไทยนน นยมท ากนเปนงานฝมอ หรอทเรยกวา บาตกเพนททเขยนดวยมอ ซงมเอกลกษณแตกตางกบศลปะบาตกของชาตอน ผาบาตกหรอผาปาเตะ เปนค าทใชเรยกผาชนดหนงทมวธการท าโดยใชเทยนปดสวนทไมตองการ ใหตดสและใชวธการแตม ระบาย หรอยอมในสวนทตองการใหตดส ผาบาตกบางชนอาจจะผานขนตอน การปดเทยน แตมส ระบายสและยอมสนบเปนสบๆครงสวนผาบาตกอยางงายอาจท าโดยการเขยนเทยนหรอพมพเทยนแลวจงน าไปยอมสทตองการ (สรพชญ เหลองสวรรณ, 2553)

ววฒนำกำรกำรท ำผำบำตกในอนโดนเซย การท าผาบาตกในระยะแรกคงท ากนเฉพาะในหมชนช นสงหรอท าเฉพาะในวง แตกมผใหความเหนขดแยงวา นาจะเปนศลปะพนบานใชกนเปนสามญ ผทท าบาตกมกจะเปนผหญงและท าหลงจากวางจากการท านาใน ครสตศตวรรษท 12 ประชาชนชวาไดปรบปรงวธการท าผาบาตก แกไขวธการผสมส แตทงน ววฒนาการมาจากความรดงเดม ในครสตศตวรรษท 13 การท าผาบาตกผกขาดโดยสลตาน และถอวาการท าผาบาตกเปนศลปะในราชส านก โดยมสตรในราชส านกเปนผผลต ผาบาตกในยคนเรยกวา “ คราทอน ” (Kraton) เปนผาบาตกทนยมเขยนดวยมอ (Batik tulis) แตเมอผาบาตกไดรบความนยมมากขนและมลกคามากมาย การท าผาบาตกกไดขยายวงกวางขนการผกขาดโดยครอบครวสลตานกสนสดลง ศลปะการท าผาบาตกไดแพรหลายไปสประชาชนโดยทวไป

ผาบาตกในระยะแรกมเพยงสครามและสขาว ในศตวรรษท 17 ไดมการคนพบสอน ๆ อก เชน สแดง สน าตาลสเหลอง สตางๆ เหลานไดมาจากพชทงสน ตอมากรจกผสมสเหลาน ท าใหออกเปนสตางๆ ภายหลงจงมการคนพบสมวง สเขยว และสอนๆ อกในระยะตอมาปลาย ศตวรรษท17ไดมการสงผาลนนสขาวจากตางประเทศเขามา นบเปนการกาวหนาในการท าผาบาตกอกกาวหนง โดยเฉพาะเทคนคการระบายสผาบาตก เพราะเรมมการใชสเคมในการยอม การระบายสซงสามารถท าใหผลตผาบาตกไดจ านวนมากขนและไดพฒนาระบบธรกจผาบาตกจนกลายเปนสนคาสงออก

ใน ป ค.ศ.1830 ชาวยโรปไดเลยนแบบผาบาตกของชวาและไดสงมาจ าหนายทเกาะชวาและในป ค.ศ.1940ชาวองกฤษไดพยายามเลยนแบบใหดยงข น เพอสงมาจ าหนายในเกาะชวาเชนเดยวกนตงแต ครสตศตวรรษ ท 19 เปนตนมา ไดมการท าเครองมอในการพมพผาบาตก โดยท าเปนแมพมพโลหะทองแดง ซงเรยกวา “ จบ ” (Cap) ท าไหสามารถผลตผาบาตกไดรวดเรวขนตน ทนกถกลง ทดแทนผาบาตกลายเขยนแบบด งเดม การท าผาบาตกดวยแมพมพกอใหเกดผลตภณฑพนเมองในลกษณะของอตสาหกรรมในครวเรอน ประชาชนกเรมท าผาบาตกเปนอาชพมากขน การผลตผาบาตกจากเดมทเคยใชฝมอสตรแตเพยงฝายเดยว เรมมผชายเขามาชวยในกระบวนการผลต โดยเฉพาะการพมพเทยนและการยอมส ส าหรบการแตมสลวดลายยงใชฝมอสตรเชนเดม (สกณา สระทองหม, 2555)

ควำมส ำคญของผำบำตก

เปนการน าเอาภมปญญาทองถนมาวาดใหเกดลวดลายจนเกดความเปนเอกลกษณแบบใหมและบงบอกถงความเปนตวตนของทองถนโดยน าเอาสงทโดดเดนนน มาวาดลงบนผนผาใหเปนรปแบบเฉพาะของทองถนนนๆ และยงเปนการสรางรายไดเพอพฒนาชมชน ผลของการน าไปใชงาน คณสมบตของผาบาตก คอ ความไมเหมอนใคร เปนผาทมหนงเดยวสามารถน ามาใชงานไดมประโยชนมากมาย หลากหลายและไมใชแคเปนเพยงเสอผาหรอแคผาเชดหนาเทานน แตยงสามารถท าใหเปนกระเปา เปนทใสกระดาษทชช และอกมากมายแตกวาจะไดมานน กตองใชเวลานานพอสมควร เราจงถอเปนความส าคญและเปนเอกลกษณเฉพาะของผาบาตกนนเอง

ผำบำตกในประเทศไทย บาตกในประเทศไทยในประเทศไทย มการท าผาบาตกเปนอตสาหกรรมกนมานานแลว มการผลต

ในหลายจงหวดทางภาคใต เชน ยะลา ปตตาน สงขลา นราธวาส และในภาคกลาง เชน กรงเทพมหานคร นอกจากนยงมการผลตผาบาตกตามสถานททองเทยวทมชอเสยง เชน ภเกต เกาะสมย เชยงใหม พทยา เปนตน แตการแพรหลายของผาบาตกนนเรมเขามาทางจงหวดชายแดนภาคใต โดยไดรบอทธพลมาจากมาเลเซย ซงมาเลเซยเองกไดรบอทธพลมาจากอนโดนเซยอกทอดหนงคนไทยรจกผาบาตกในลกษณะของ “ผาพนหรอผาปาเตะพน” โดยเรยกตามวธนง คอ พนรอบตว ค าวา “โสรง” กมาจากภาษาอนโดนเซยเชนเดยวกน หมายถง ผานง คนในทองถนภาคใต เรยกบาตกวา “ผาปาเตะ” หรอ “ผาบาเตะ” สวนคนรนเกาเรยกผาปาเตะ

ทไมไดผลตในประเทศไทยวา “ผายาวอ” หรอ “จาวอ” (Java)ซงหมายถง ผาชวาและเรยกชอตามลกษณะของผาเปนภาษาพนเมองชายแดนภาคใต 4 ชนด คอ

1. จาวอตเลส (Java Tulis) ใชเรยกผาบาตกทใชเทคนคการเขยนเทยนดวยจนตงตลอดทงผน 2. จาวอตเก (ผาชวากระบอกไมไผ) ใชเรยกชอผาปาเตะท มคณภาพดชนหนง เนอดเบาบาง

และผาผนหนง ๆ สามารถมวนไดเพยง 1 ก ามอเทานน 3. จาวอบอเละ ซงหมายความวา ผาพนชวา ใชเรยกผาบาตกทมความยาวต งแต 3.5 – 4 หลา

เปนลกษณะของผาทไมเปนตะเขบผาใหตดกนเปนถงแตใชวธนงแบบพนรอบตวบางแหงเรยกผาชนดนวา ผาบาตกพน

4. จาวอซอแย ผาชวาตราดอกจก เปนผานงทมคณภาพด มตราดอกจกเปนเครองหมายการคา และเปนทนยมกนมากในหมชาวไทยทมฐานะด

ชาวไทยมสลม โดยเฉพาะในจงหวดชายแดนภาคใต รจกการท าผาบาตก โดยไดรบเทคนคมาจากมาเลเซยและไดตงโรงงานผลตเปนอตสาหกรรมในครวเรอนอยใตถนบานหรอโรงงานอตสาหกรรมขนาดกลาง ซงมคนงานระหวาง 50 – 100 คน แบงหนาทการผลตออกเปนแผนก ๆ ลวนแตอยในจงหวดนราธวาสเสยเปนสวนมาก โดยเฉพาะทอ าเภอสไหงโก-ลก ผาบาตกในชวงป พ.ศ. 2510 – 2522 เปนชวงทม ยอดการจ าหนายสงสดในปจจบนบาตกลายเขยนไดรบการพฒนาและแพรหลายมาก ท าใหสามารถผลตผาไดหลายรปแบบกวาเดม และสามารถขายไดราคาทดกวาบาตกพมพ ท าใหโรงงานอตสาหกรรมผาบาตก ในภาคใตหนมาผลตผาบาตกลายเขยน เกดการแขงขนในตลาดโดยแสดงลกษณะงาน รปแบบและเอกลกษณของตนเอง จนผาบาตกบางชนกลายเปนจตรกรรมทมราคาสงกวาทวไปมาก ผาทนยมท ากนมาก ไดแก ผาโสรง ผาชน และเครองนงหมตาง ๆ เชน เสอผาส าเรจรป เปนตนสวนเทคนคการท าผาบาตกในประเทศไทยไดมการท าผาบาตก 4 วธ คอ

1. บาตกลายพมพดวยแมพมพโลหะ ไม และเชอก และน าไปยอม 3-4 ครง 2. บาตกลายเขยน คอ เขยนเทยนลงบนผา น าไปยอม อาจมการปดทยนเพอเกบส และยอมอก 1 – 2

ครง 3. บาตกลายเขยน และระบายส เปนการเขยนเทยนบนผา แลวระบายสทวทงผน 4. บาตกกนเทยน ลดส ของจงหวดล าพน (Krabibatik, 2554)

ควำมแตกตำงของผำบำตก ความแตกตางขนอยก บลวดลายของแตละจงหวด เชน จงหวดกระบ มลวดลายเยอะและแตกตาง

ออกไปเปนลายของทองถนทตดกบชายทะเลจงนยมท าเปนลวดลายปลา ดอกไม สวนบางจงหวดมลวดลาย ทนอยแตสวยงาม เชน จงหวดนราธวาส จงหวดสงขลา นยมท าลวดลายดอกไม และเรอกอและทเปนสญลกษณประจ าจงหวดของจงหวดนราธวาส

ภาพท 1 ผาบาตกลายปลา ภาพท 2 ผาบาตกลายดอกไม ทมา : (อดศร กตโคสร, 2556 ) ทมา : (อมณ อาย, 2558)

วสดอปกรณกำรท ำผำบำตก 1. ผำ (FABRIC) ผาทใชท าผาบาตกควรเปนผาททอจากเสนใยธรรมชาตและมเนอบางในปจจบนนยมใชทงผาชนด เนอบางจนถงเนอหนาขนอยกบความตองการของผท าไดแก ผาซนฟอรไรด ผาลนน ผาไหม ผาแพรเยอไม เปนตน

2. ส (COLOUR) สทใชในงานบาตกมหลายชนด ทนยมใชในปจจบนเปนสยอมผาประเภทยอมเยนละลายน าไดและมองเหนสโดยตรง โดยมากมกจะอยในกลมสรแอคทฟเนองจากใชสะดวกและมกระบวนการไมยงยาก

3. เทยน (CANDLE) เทยนทใชเขยนผาประกอบดวยข ผ งมากเทยนจะเหนยว ถาผสมพาราฟนมากเทยนจะเปราะ หรออาจใชเทยนผสมส าเรจทมจ าหนายอยท วไปกได

4. ปำกกำเขยนเทยน (JANTING) เปนเครองมอส าหรบใชเขยนลวดลายเทยนลงบนผา มขนาดแตกตางกนทงเสนเลกเสนกลาง และเสนใหญหรออาจใชแปรงทาเลกเกอรแบงเปนซกๆ จมเทยนเขยนลายบนผากไดแตวธนใชจะไดเสนใหญไมสามารถเขยนลายทละเอยดได

5. กรอบไม (WOOD FRAME) เปนกรอบไมสเหลยมมหลายลกษณะ ใชส าหรบขงผาในเวลาเขยนผาในเวลาเขยนเทยน

6. พกน (PAINTBRUSH) พกนส าหรบระบายสใชไดทงชนดกลมและชนดแบนควรเตรยมไวหลายขนาด 7. ภำชนะผสมส (COLOUR MIXER) อาจใชถวยพลาสตก ถวยแกว ถวยสแตนเลส แลวแตตองการและควรใหมปรมาณเพยงพอทจะใชงาน

8. โซเดยมซลเกรต (SODIUM SILICATE) ใชส าหรบทาบนผา เพอใหสตดทนนาน (Souvenir, 2559)

ขนตอนกำรท ำผำบำตกเพนทส

การท าผาบาตกโดยวธการเพนทลวดลายไดตามตองการ เพราะเราสามารถระบายสไดหลายสลง ผาผนเดยวกนสะดวกและรวดเรวกวาวธยอม ชวยใหเกดความสวยงามแปลกตาขนม ขนตอนดงน

1. กำรออกแบบลวดลำย กอนปฎบตงานทกครงควรมการออกแบบลวดลายและก าหนดกลมสทจะใชใหเหมาะสมกบชนงาน แลวใชดนสอเขยนผารางลวดลายลงบนผาเตรยมไว

2. กำรเขยนลวดลำย เปนขนตอนส าคญของการท าผาบาตก การเขยนเทยนทดสงผลใหขนตองการลงสสมบรณข น เทยนทเขยนผาตองซมทะลผาดานหนาและดานหลงจงจะสามารถกนสยอมได เราน าผาท รางลวดลาย ไวแลวน นมาขงบนกรอบไมแลวใชเครองมอเขยนเทยนตกน าเทยนเขยนลงบนผาตามลวดลายน น จนเสรจ (ส าหรบผทมความช านาญกไมจ าเปนตองรางลวดลายไวกอน สามารถเขยนเทยนลงบนผาไดเลย)

3. กำรระบำยสลงบนผำ ผสมสยอมเตรยมไวแลวใชภกนจมสระบายลงบนผาอยางระมดระวง อยาใหสซมเลอะไปในบรเวณ ทไมตองการจะท าใหเกดขอบกพรองในงานไดเมอสทระบายแหงสนทดแลวจงทาดวยโซเดยมซลเกรต ใหทวผาทงไวประมาณ 1-2 ชวโมง

4. กำรตมละลำยเทยน เปนขนตอนสดทายของการท าผาบาตก โดยน าผาททาเคลอบดวยโซเดยมซลเกรตไปลางน า ขณะลางน าจะมสสวนเกนจ านวนหนงละลายออกมากบน าจงตองหมนเปลยนน าอยเสมอ ขยผาเบาๆ จนน าทซกผาใสไมน าอางใสน าพอประมาณต งไฟใหน าเดอดเตมผงซกฟอกและโซดาแอสเลกนอย แลวน าผาท ล า ง โซ เ ด ยม ซ ล เก รตแลวน น ลงตม เพ อล ะลา ย เท ยน จน เท ยนละล ายออกหมด จงน ามาซกน าจนผาสะอาดกจะไดผลงานผาบาตกเพนทสทสวยงาม

ภาพท 3 การเขยนลวดลาย ทมา : (https://www.youtube.com/watch?v=qAZdGsof-oo)

ภาพท 4 การเขยนลวดลาย ทมา : (https://www.youtube.com/watch?v=qAZdGsof-oo)

ภาพท 5 การพมพลาย ทมา : (https://www.youtube.com/watch?v=qAZdGsof-oo)

ภาพท 6 การยอมส ทมา : (https://www.youtube.com/watch?v=qAZdGsof-oo)

สรป ผาบาตก เปนผาประจ าทองถนซงคงความเปนเอกลกษณเฉพาะตวในแตละพนทของจงหวดตางๆ สะทอนถงเสนหความเปนชาวใต ผาบาตกนนมหลากหลายชนดหลายรปแบบลวดลาย ทสามารถดงดดใหนกทองเทยวหรอผสนใจหนมานยมใชกนมากขนรวมถงเปนการอนรกษใหคนในทองถนรจกคณคาและ เหนถงความส าคญในการผลตผาบาตกใหคงอยคบานคเมองตอไปและเปนมรดกตกทอดจนสรนลกรนหลาน “ บาตก ไมใชผาทดทสด ผาบาตกคอวถชวตของคนทน ลวดลายทเราถายถายทอดออกไปเกดจากภมหลงของเรา บาตกไมใชผาทมความงดงามเทานน แตคอวถชวตทสวยงาม ” (ยไนดา มะดอเระ, 2561) “ นยามค าวา “ บาตก ” ตองเกดจากเทยน จงไดเรมเขยนกาวกนเทยนขนมา เมอลางกาวออกภาพมนจงอตกระแหง เปรยบเหมอนภาคใตทมความแหงแลง จงไดเรมท าการผกเรมวาดลวดลายสวยงามโดดเดนเปนเอกลกษณเฉพาะตวสะทอนเสนหความเปนชาวใตอยางแทจรง ” (องคณา ศรสวรรณ, 2552)

ภาพท 7 นกศกษาลงพนท

ภาพท 8 นกศกษาลงพนท

ภาพท 9 สนคาท าจากผาบาตก

รำยกำรอำงอง ยไนดา มะดอเระ. (2561). ควำมส ำคญของบำตก. สมภาษณเมอวนท 2 เมษายน 2561. ณ อาวมะนาวบาตก: ต าบลบางนาค อ.เมอง จ.นราธวาส. ศราภร ณ ถลาง. (2548). เพลง ดนตร ปรศนำ ผำทอ ภมปญญำทำงดำนกำรละเลนและกำรชำง. กรงเทพฯ: ศนยมานษยวทยาสรนธร (องคการมหาชน). สกณา สระทองหม. (2555). มหศจรรยผำบำตก. สบคนเมอวนท 30 เมษายน 2561,

จาก https://sites.google.com/site/tai33bangli/phu-cad-tha. สรพชญ เหลองสวรรณ. (2553). ผำบำตก. สบคนเมอวนท 26 มนาคม 2561, จาก http://www.neutron.rmutphysics.com. สบสำยผำไทย. (2558). สบคนเมอวนท 25 มนาคม 2561, จาก https://www.youtube.com/watch?v=qAZdGsof-oo. สมภพ อวสกล. (2549). โชคบำตกศษยลงช. กรงเทพมหานคร: บรษท พรนทแอนดแพคเซอรวสไลนจ ากด. อดศร กตโคสร. (2556). รวมมตรของใต. สบคนเมอวนท 17 มนาคม 2561, จาก http://buu55mt.blogspot.com. องคณา ศรสวรรณ. (2552). นยำมบำตก. สบคนเมอวนท 12 มนาคม 2561, จาก http://www.linethaibatik.com. อมณ อาย. (2558). ผำบำตก. สบคนเมอวนท 15 มนาคม 2561, จาก http://amneearyi.blogspot.com. Krabibatik. (2554). ประวตผำบำตก. สบคนเมอวนท 2 เมษายน 2561, จาก https://krabibatik.wordpress.com. Souvenir. (2559). ภมปญญำผำบำตก. สบคนเมอวนท 13 เมษายน 2561, จาก https://souvenirbuu.wordpress.com.