ANKARA ÜNİVERSİTESİ BİLİMSEL ARAŞTIRMA PROJESİ...

1

EK-11

ANKARA ÜNİVERSİTESİ

BİLİMSEL ARAŞTIRMA PROJESİ

KESİN RAPORU

Nar Şarabında Antioksidan Fenolik Bileşenlerin Belirlenmesi

Prof. Dr. Rahmi Ertan ANLI

Araş. Gör. Mustafa Bayram

Uzman Nilüfer Vural

Uzman Nevzat Konar

Başlama Tarihi 08/2009

Bitiş Tarihi 07/2010

Rapor Tarihi 10/2010

Ankara Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri

2010

2

İÇİNDEKİLER

I. Projenin Türkçe ve İngilizce Adı ve Özetleri …………………………………… 3

II. Amaç ve Kapsam …………………………………………………………………. 4

III. Materyal ve Yöntem ……………………………………………………………… 5

III.1. Nar Şarabı Üretim Prosesi ……………………………………………………. 6

III.2. Genel Asitlik Tayini …………………………………………………………. 6

III.3. Refraktometrik Yöntemle Kurumadde Tayini ……………………………… 6

III.4. Yoğunluk Tayini ………………………………………………………………. 7

III.5. İndirgen Şeker Tayini ………………………………………………………… 7

III.6. Uçar Asit Analizi ……………………………………………………………… 7

III.7. Alkol Tayini …………………………………………………………………… 7

III.8. Toplam fenolik madde tayini ………………………………………………... 7

III.9. Fenolik Dağılımın Belirlenmesi ……………………………………………… 7

III.10. Antioksidan Aktivitenin Belirlenmesi ……………………………………… 8

III.11. Antosiyaninlerin Saptanması ……………………………………………….. 8

III.12. İndirgen Şeker Tayini ………………………………………………………..8

III.13 Duyusal Analiz …………………………………………………………………8

III.14. İstatistik Değerlendirme ……………………………………………………..9

III.15. HPLC koşulları ………………………………………………………………9

IV. Analiz ve Bulgular ………………………………………………………………. 9

V. Sonuç ve Öneriler ………………………………………………………………. 18

VI. Kaynaklar…………………………………………………………………………20

3

I. Projenin Türkçe ve İngilizce Adı ve Özetleri

Nar Şarabında Antioksidan Fenolik Bileşenlerin Belirlenmesi

Determination of Antioxidant Phenolic Compounds of Pomegranate Wine

ÖZET

Bu çalışmada Mersin bölgesinden gelen Hicaz narından meyve şarabı üretim koşulları

incelenmiş ve Nar şarabının fenolik bileşimi üzerinde çalışılmıştır. Şarapların suda çözünen kuru

madde, toplam asitlik, toplam fenolik bileşikler, toplam antosiyanli bileşikler, toplam antioksidan

kapasitesi, alkol, uçar asit gibi kimyasal anlizleri yanında, HPLC yardımıyla bazı antioksidan

fenolik bileşiklerin dağılımı da analiz edilmiştir.

Elde edilen sonuçlara göre Nar şaraplarında toplam asitlik 15.552-16.132, uçar asitlik ise 0.391-

0.494 arasında saptanmıştır. Taze sıkılmış nar sularında ve şaraplarda fenolik bileşiklerden gallik

asit, kateşin, protokatekuik asit, klorogenik asit, kafeik asit, ferulik asit, p-kumarik asit ve o-

kumarik asit saptanmıştır. Nar şıralarında ve şaraplarının hepsinde gallik asit ve kateşin sırasıyla en

fazla bulunan fenolik bileşikler olarak saptanmıştır. Ayrıca, antioxidant ve antiradikal özelliği güçlü

olduğu öngörülen nar şaraplarında DPPH değeri serbest radikal aktivite belirlenmiştir.

Anahtar kelimeler : nar şarabı, HPLC,fenolik bileşenler, antioksidan, antiradikal aktivite

ABSTRACT

In this study, differents type of pomegranate wine production were realised in micro vinification

scale by using “Pomegranete of Hicaz” from Mersin. The produced wines were compared each other

according their chemical and phenolic and antioxidant properties.

As a chemical analysis water soluble dry matter, acidity, density, alcohol content, volatile acidity

and indivudual phenolic compounds were analysed. Total titratable acidity ranged between 15.552 and

16.132 g/L, and total volatile acid ranged between 0.391 and 0.494 g/L in pomegranate wines.

Phenolic compounds identified in freshly prepared pomegranate juices and wine. The gallic acid,

protocatechuic acid, chlorogenic acid, caffeic acid, ferulic acid, o- and p-coumaric acids and catechin

were determined with HPLC. According to the research result; the amounts of gallic acid and catechin

was the highest phenolic compounds in pomegranate juice and wine. The antioxidant and antimicrobiel

properties of were also determined.

4

Key words : Pomegranade wine, HPLC, phenolics, antioxidant properties, antiradical activity

II. Amaç ve Kapsam

Sağlık alanında yapılan bilimsel çalışmalar antioksidan fenolik bileşenlerin kardiovasküler,

serebrovasküler ve kanser hastalığını önleyici özelliklere sahip olduğunu göstermiştir (Hertog ve ark.,

1997a,1997b). Fenolik bileşenlerin bu olumlu etkisi serbest radikalleri bağlayarak ortamdan

uzaklaştırmasıyla açıklanmaktadır. (Gil ve ark. 2000 )Özellikle son yıllarda yapılan bilimsel

araştırmalarda meyvelerin sağlık üzerindeki olumlu etkileri üzerinde durulmuştur. Nar; ülkemizde ve

dünyada bu yönüyle en popüler meyvelerden biri olarak dikkat çekmiştir. Nar meyvesinin antioksidan

özelliği içerdiği antosiyaninler ve glikozidleri yanında (Du ve ark.,1975) çekirdeğinden gelen zengin

elagitanen ve gallotaninlerden ileri gelmektedir (Nawwar ve ark. 1994; Gil ve ark.2000).

Meyve şarapları üretimi çok eski yıllardan beri yapılmakta olup, batı ülkelerinde 6. yüzyıldan beri

bilinmektedir. Dünyada en yaygın olan meyve şarapları elma şarabı (cider), armut şarabı (perry) ,

portakal şarabı sayılabilir. Bununla birlikte dünyada farklı meyve şaraplarının üretimi yapılmaktadır

Meyve şaraplarını üzümden üretilen şaraplara göre en önemli farkı genellikle şeker düzeylerinin üzüme

göre daha düşük olması ve bu nedenle bu ürünlere şeker katımı yapılabilmesidir. Ayrıca, asit

düzenlemesi gibi uygulamalar meyve şarapları üretiminde yasal olarak yer almaktadır (Fidan ve Anlı,

2000).

Diğer yandan nar dünyanın en eski kültür bitkilerindendir. Güçlü antioksidan özelliklere sahip bu

meyve, Californiya’nın San Joaquin vadisinde meyve bahçeleri arasında sınır ağacı olarak ekilir. Şıra

ve sofralık şarap içim uygun asitlikte olduğundan bu bölgede meyve şarabı olarak üretimi oldukça

önemlidir. Kaliforniya’daki uygulamada narın şekeri düşük olduğundan 21-22 ballinge kadar şeker

katılır. Saf maya ve 100 mg/L SO2 katılarak “claret” tipi şarap eldesi için fermente ettirilir. Ayrıca,

şekerli fermantasyon ya da kısmen fermente olmuş şıranın fortifikasyonu ile tatlı şarap üretilir.şarap

fermantasyondan sonra hızla berraklaşır.siyah üzüm şarabına göre daha çabuk olgunlaşır. Ayrıca,

Güney Fransa ve İspanya’da da Nar şarabı üretimi yapılmaktadır.

Ülkemizde nar yaygın tüketilen meyvelerden olmakla birlikte, şarap üretiminde endüstriyel

ölçekte kullanılmamaktadır. Nar suyu ve fenolikleri üzerinde bilimsel çalışmalar bulunsa da,

dünyada nar şarabı üzerinde çok kısıtlı, ülkemizde ise bilimsel çalışma bulunmamaktadır. Bu

projede, Mersin yöresinden getirilen Hicaz narları laboratuar ortamında farklı koşullarda

mikrovinifikasyon yöntemi ile şaraba işlenmesi ve elde edilen şaraplarda toplam fenolik madde

miktarı ve fenolik maddelerin dağılımı ve antioksidan kapasitenin incelenmesi amaçlanmıştır.

5

Çalışmada, nar şarabının antioksidan aktivitesi kendi şırası ve yaygın olarak tüketilen üzüm

şarabı ile farklı literatür değerlerine göre karşılaştırılmış ve nar şarabının ne kadar güçlü bir

antioksidan özelliğe sahip olduğu araştırılmıştır. Proje çıktısı olarak öngörümüzde belirtmesek de,

yukarıda belirtildiği gibi üzerinde çok yetersiz bilgi olan nar şarabı üretim prosesi ortaya

konulmaya çalışılmış ve ortaya çıkarılmıştır.

III. Materyal ve Yöntem

Çalışmada, 2009 hasat döneminde Ankara Ünivesitesi Ziraat Fakültesi Meyve Suyu İşletmesine

Mersin bölgesinden kasalı olarak getirilen 90 kg Hicaz Narı kullanılmıştır. Nar örnekleri işletmede

öğrenciler tarafından danelenmiş ve sıkma işlemi işletmeye ait paketli preslerde gerçekleşmiştir.

Nar şırasında öncelikle öksele değeri ölçümü yapılmış ve başlangıç ökselesi olan 68 º Ö, şeker

katımı ile 90 º Ö ‘ye tamamlanmıştır. Fermantasyon başlangıcında şıraya % 5 (30 ppm) düzeyinde

SO2 (sülfür anhidrit) ilave edilmiştir.

Elde edilen nar şırası örneklerinde üç farklı prosesse göre şarap üretimi gerçekleştirilmiştir : A-

Şıranın Doğrudan maserasyunu (22-14 ºC), B- Şıra + Nar Çekiderği (22-24 ºC), C-Şıra+Nar

Çekirdeği + Enzim Uygulaması (22-24 ºC).

Hicaz narı şarabı üretiminde başlatıcı kültür olarak S.cerevisiae (SIHA WET-136-Geisenheim)

kuru aktif maya kültürü % 2 oranında kullanılmış ve fermantasyon başlığı takılmış 5 litrelik cam

damacanalarda mikrovinifikasyon kontrollü olarak sürdürülmüştür. Şaraplarda gündelik ölçümlerle

fermantasyon gidişi öksele kontrolü ile izlenmiştir. Hicaz narı şırası başlangıç ökselesi olarak

yukarıda da belirtildiği 90º ökseleye şeker katımı ile ayarlanmıştır. Ancak, duyusal test amacıyla

her üç farklı şarap örneğine 17 g/L (dömi sek), 34 g/L (yarı-tatlı) şeker içerecek düzeyde şeker

katımı yapılmıştır. Fermentasyon şaraplarda şeker düzeyi 2 g/L altına düşene dek sürdürülmüştür.

Diğer yandan, fermantasyon süresi 10-12 gün arasında gerçekleşmiş, analizler duyusal test

haricinde orijinal (90 öksele) örneklerle gerçekleştirilmiştir. Her bir örnek iki paralel ile çalışılmış

ve her bir şarap örneği için aşağıda belirtilen analizler üç paralel olarak yapılmıştır. Kimyasal

analizler ve HPLC analizleri Anakara Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Gıda Mühendisliği

Bölümü laboratuarlarında gerçekleştirilmiştir.

6

III.1. Nar Şarabı Üretim Prosesi

Nar

↓

Kabukların ayrılması

↓

Presleme

↓

Şıra (68 ºOksele)

↓

Şeker katımı (90 ºOksele)

Maya katımı (%2) → ↓

SO2 katımı (30 ppm) → Fermentasyon& Maserasyon(22-24 ºC)

↓

Tortudan ayırma (separasyon)

↓

Stabilizasyon (0-2 C)

↓

Filtrasyon

↓

Şişeleme

Şekil 1. Nar şarabı üretimi akış şeması

III.2Genel Asitlik Tayini

Genel asitlik, Kourkoutas ve ark. (2002)’nın yöntemi modifiye ederek tayin edilmiştir.

III.3Refraktometrik Yöntemle Kurumadde Tayini

Kimyasal özelliklerden suda çözünebilir kuru madde miktarı Anonim, 1986’ ya (TS 4890) göre

yapılmıştır.

7

III.4Yoğunluk Tayini

Şıranın yoğunluğu, Fidan, (1975)’ e göre tayin edilmiştir.

III.5 İndirgen Şeker Tayini

İndirgen şeker tayini Yavuzeser (1989)’a göre belirlenmiştir.

III.6 Uçar Asit Analizi

Uçar asit tayini, yarı mikro metotla yapılmıştır (Aktan ve Kalkan, 2000).

III.7 Alkol Tayini

Şarabın alkol derecesi, Yavuzer, (1989)’a göre tayin edilmiştir.

III.8 Toplam fenolik madde tayini

Fenolik tayini Folin-Ciocalteu ve indis yöntemleri kullanılarak spektrofotometrik olarak tayin

edilmiştir (Negro ve ark., 2003).

III.9 Fenolik Dağılımın Belirlenmesi

Nar şarabında analiz edilmesi düşünülen gallik asit, protokatekuik asit, kateşin, klorogenik asit,

kafeik asit, p-kumarik asit, ferulik asit, o-kumarik asit gibi fenolik bileşikler Poyrazoğlu ve ark.

(2002)’ye göre tayin edilmiştir.

III.10 Antioksidan Kapasite ve Antimirobiyal Aktivitenin Belirlenmesi

Şaraplarda antioksidan kapasite ve antimikrobiyel aktivite belirlenmiştir.

-Antioxidan kapasite

Antioksidan kapasite Randox kiti kullanılarak belirlenmiştir. (Randox kit :catalog no. NX2332, Randox

Laboratories Ltd., Cremlin, U.K). Tayin 2,2’-azinodi’nin (3-ethylbenzthiazoline sulfonate, ATBS)

perksidaz (metmyoglobin) ve H2O2 ile inkübasyonu ile ABTS+ radical katyonun oluşturulması esasına

dayanmaktadır. Bu tayinde karşılaştırama sıvı fazda Trolox (6-hydroxy-2,5,8-tetramethyl chroman-2-

carboxylic acid) standardı ve suda çözünür vitamin E analoguna karşı yapılmıştır. Uygulamada 980 µL

of ABTS+ solutions ve 20 µL nar şarabı (suda 1:50 ‘lik çözelti) hazırlanmıştır. Ölçüm

spektrofotometri’de 600 nm absarbans’ta yapılmıştır. (Miller ve ark. 1993; Anlı ve Vural, 2009)

8

-Toplam Antioksidan aktivite(DPPH)

Nar şaraplarında antioksidan kapasite spektrofotometre ile DPPH yöntemi ile belirlenmiştir. 0.1 mM

1,1-dipenyl-2-picryllhydrazol (DPPH) şarap numunesi ile (1:10) oranında karıştırılmıştır.

Absorbansataki değişim 517 nm’de ölçümlenmiştir. Absorbans değerindeki azalış, yaklaşık % 5’lik

dimetil sufoxide içindeki progallol solusyounda % 100 radikal bağlanmaya kariılık gelmektedir (Sezer

ve ark., 2007)

III.11 Antosiyaninlerin Saptanması

Toplam antosiyanin tayini Anonymous (1998)’e spektrofotometrik olarak yapılmıştır.

III.12 İndirgen Şeker Tayini

İndirgen şeker tayini, Carrez çözeltileri ile rengi giderilen ve durultulan şaraplarda Luff-Schoorl

yöntemine göre yapılmıştır (Anonymous, 1998).

III.13 Duyusal Analiz

Şarap örneklerinde duyusal 7 panelistin katılımıyla OIV (Uluslar arası Bağ ve Şarap Ofisi) tarafından

geliştirilen ve önerilen 20 puan üzerinden pozitif puanlama sistemine göre gerçekleştirilmiştir

(Yavuzer, 1988;Crettenand, 1999). Tadımda kör tadım (Örnekler kapatılıp numaralandırılarak) yöntemi

uygulanmış ve sonuçların değerlendirilmesinde ise yine OIV tarafından önerildiği gibi baştan ve

sondan ekstrem değerler çıkartılarak ortalama alınmıştır. Panelistlerin şarap bilimi ve tadım

konusunda deneyimli olmalarına özen gösterilmiştir.

Çizelge III. 13. Duyusal analiz kriterleri Crettenand (1999)

Puan

Aralığı

Görünüm ve

Buke 0-5

Ön buru 0-5

Kokusal yapı 0-5

Denge ve Uyum 0-5

Toplam 0-20

9

III.14. İstatistik Değerlendirme

Sokal ve Rolf (1985)’e göre gerçekleştirilmiştir.

III.15. HPLC koşulları

Ekipman: Simadzu Theromo Finnigan instrument, PDA (Photo Diode Array Detector), Surveyor

Autosampler , Surveyor LC Pump (Quaternary gradient), Wakosil II C18RS kolon (5 µm-25x4.6 mm

I.D) Rhedodyne enjeksiyon sistemi (7725 i) , 25 µL loop.

Gradient Elüsyon : A solusyonu (formik asit/su (5/95), B solusyonu (Metanol)

% 15 Solvent B 0-5 dak, % 15-30 Solvent B 15 dak, % 30-50 Solvent B 10dak, %50 Solvent B, sabit

10 dak., %50-15 Solvent B 10 dak.

Akış hızı : 1 ml/min

Kolon sıc : 22.5 ºC

III.15.1.Numunelerin HPLC’ye hazırlanması

Nar suları ve şarapları (1:1) oranında saf su ile seyreltilerek, 0.45 mm millipore filtreden

geçirilerek HPLC’ye enjekte edilmiştir.

IV. Analiz ve Bulgular

IV.1 Genel Asitlik Analizi

Örneklerin toplam asit miktarları Tablo IV.1’de verilmiştir

Çizelge IV.1 Nar şıralarında genel asitlik tayini

Örnek Toplam Asit (g/L sitrik asit)

Şıra

Nar Şırası 15.936

Şıra+Çekirdek 16.128

Şıra+Çekirdek+Mayşe

Enzimi

16.128

Şarap




Enzimi

15.936

n : 3

Hicaz narının tanelenip preslenmesinden sonra elde edilen şırada titrasyon asitliği 15.936g/L olarak

görülmekte, şıraya çekirdek ve mayşe enzimi ilave edilmiş örnekte ise 16.128g/L civarındadır. Onur,

10

(1988)’a göre hicaz çeşidinin asitliği %1-2 arasında olduğu için mayhoş nar olarak

sınıflandırılmaktadır. Ünal ve ark.(1995) 120 çeşit nar üzerinde yaptıkları çalışmada titrasyon

asitliğinin 0.2-5.52 g/100 ml arasında değiştiğini bildirmişlerdir. Nar şıralarından elde edilen şarapların

asitliğinde çok fazla değişme olamamış, sadece nar şırasından elde edilen şarapta genel asitlik

15.552g/L olarak saptanmıştır.

IV.2 Refraktometrik Yöntemle Kurumadde Tayini

Örneklerin refraktometrik yöntemle kurumadde miktarları Tablo IV.2’de verilmiştir.

:

Çizelge IV.2 Şıra ve şaraplarda refraktometrik yöntemle kurumadde tayini

Örnek Kuru Madde (%)

Şıra (A)

Nar Şırası 14.52



Enzimi

14.53

Şarap (B)

Nar Şarabı (Klasik) 2.8

Şıra+Çekirdek Uygulaması 3.1


Enzimi Uygulaması

3.1

n : 3

Narın tanelenip preslenmesinin ardından yapılan analizlerinde nar şırasının kuru madde miktarı

%14.52, nar şırasına sadece çekirdek ilave edilmiş olanda yine %14.52, nar şırasına çekirdek ve mayşe

enzimi ilave edilmiş olanda %14.53 olarak saptanmıştır. Şıraların şaraba işlenmesinden sonra şekerin

alkole dönüşümünden dolayı suda çözünür kuru madde miktarlarında belirgin bir düşüş meydana

gelmiştir. Nitekim, değerler şarap örneklerinde 2.8-3.1 sınırlarına gelmiştir.

Bilisli ve Cevik (1997) narın suda çözünür kuru madde içeriğinin %14.5 ile %16.7 aralığında

değistiğini bildirmişlerdir.

IV.3 Yoğunluk Tayini

Şıranın yoğunluğu, Tablo IV.3’de verilmiştir

11

Çizelge IV.3 Şıra ve şaraplarda yoğunluk tayini

Örnek Yoğunluk (g/L)

Şıra

Nar Şırası 1.168



Enzimi

1.168

Şarap

Nar Şarabı 0.994

Şıra+Çekirdek Uygulaması 0.993


Enzimi Uygulaması

0.994

N : 3, Sonuçla

IV.4 Uçar Asit Analizi

Örneklerin uçar asit analizlerinin sonucu Çizelge IV.4’te verilmiştir.

Çizelge IV.4 Uçar Asit analizi

Şarap Uçar Asit (g/L asetik asit)

Nar Şarabı (klasik) 0.494

Şıra+Çekirdek uygulaması 0.391

Şıra+Çekirdek+Mayşe Enzimi uyg. 0.408

n : 3

Çizelge IV.5. İndirgen Şeker Analizi

Şarap İndirgen şeker (g/L)

Nar şarabı klasik 1.8


Şıra+Çekirdek+Mayşe Enzimi uyg. 1.69

IV.6 Alkol Tayini

Örneklerin alkol tayinlerinin sonucu Çizelge IV.5’te verilmiştir.

Çizelge IV.6 Alkol Tayini

Şarap Alkol Miktarı (% v/v)

Nar Şarabı (Klasik) 11.8

12



Enzimi uygulaması

11.7

n : 3

IV.7 Toplam Fenolik Madde Tayini

Örneklerin toplam fenolik madde analizlerinin sonucu Çizelge IV.6’da verilmiştir.

Çizelge IV.7 Toplam fenolik madde tayini

Örnek Toplam Fenolik Madde

(mg/L gallik asit)

Şıra




Enzimi

2232.14

Şarap

Nar Şarabı 1803.10



Enzimi Uygulaması

1845.32

n : 3

Nardan elde edilen şıralarda yapılan toplam fenolik madde analizlerinde şıraya çekirdek ve

mayşe enzimi ilave edilmiş örnekte en fazla fenolik madde tespit edilmiştir. En az toplam fenolik

madde ise sadece nar şırası kullanılarak elde edilen şırada elde edilmiştir. Ancak aradaki farklar çok

fazla önemsenecek düzeyde değildir. Nar şarapları da şıraya benzer özellikler göstermiş olup en fazla

fenolik madde şıraya çekirdek ve mayşe enzimi ilave edilmiş örnekte 1845.32mg/L miktarında

saptanmıştır.

Toplam fenolik madde miktarının, çeşide ve presleme yöntemlerine göre değişmekle beraber

550 ve 3200mg/L arasında bulunduğu Vardin ve Fenercioğlu, (2003) yaptıkları çalışma da

belirtmişlerdir.

Benli ve Fenercioğlu, (2005), Hicaz nar suyunda toplam fenolik miktarını 1703.64 mg/L olarak

saptamışlardır.

Karadeniz ve ark., (2005), narın toplam fenolik bileşik içeriğini 2408 mg/kg olarak

saptamışlardır.

Sezer ve ark. (2007) yaptıkları çalışmada nar şarabında ve kırmızı şarapta toplam fenolik bileşik

13

miktarını belirlemişlerdir. Kırmızı şarapta toplam fenolik madde miktarı 815mg/L iken nar

şarabında bu miktar 4850mg/l olarak bulunmuştur. Bununla birlikte literatirdeki değerler

incelendiğinde fraklı üzümlerdenden üretilen farklı kırmızı şarapların içerdiği toplam fenol

miktarının genellikle 1000-2500 mg/L aralığında değişebildiği görülmektedir (Anlı ve Vural,

2009). Buradaki farklılıklar kuşkusuz çeşit, iklim toprak yanında proses farklılığı ile de

açıklanabilir. Ancak, nar şarabının en az kırmızı üzüm şaraplarının maksimum düzeyinde toplam

fenol içerdiği sonucuna varılabilir. Nar şaraplarının toplam fenolik bileşenleri farklı ürünlerle

karşılaştırıldığında da oldukça üst düzeyde olduğu görülmektedir. Örneğin, yapılan bir araştırmada

yeşil çayda 1029 mg/kg toplam fenol saptanmıştır (Gil ve ark. 2000). Nardaki düzey, bu miktarın

ortalama iki katıdır.

IV.8 Fenolik Dağılımın Belirlenmesi

Örneklerin fenolik maddelerinin dağılımının sonucu Çizelge IV.7’da verilmiştir.

Çizelge IV.8 Nar şıralarda ve şaraplarında bazı fenolik maddelerin dağılımı

Şıra (mg/L) Şarap(mg/L)

Nar Şırası Şıra+Çekirdek Şıra+Çekird

ek+Mayşe

Enzimi

Nar Şırası Şıra+Çekirdek Şıra+Çekirdek+

Mayşe Enzimi

Gallik asit 6.77 ± 0.0123 6.84± 0.0324 6.98± 0.0562 6.11± 0.0345 6.20± 0.0763 6.18± 0.0678

Protokatekuik 0.44± 0.0234 0.48± 0.0376 0.48± 0.0187 0.35± 0.176 0.37± 0.0986 0.37± 0.0456

Kateşin 35.57± 0.0145 35.68± 0.0427 35.75±

0.0457

29.98± 0.082 30.04± 0.0238 30.11± 0.0186

Klorogenik asit 1.62± 0.0456 1.61± 0.0567 1.59± 0.0234 1.72± 0.0347 1.77± 0.0456 1.69± 0.0671

Kafeik asit 0.83± 0.0329 0.88± 0.0782 0.88± 0.0567 0.69± 0.0567 0.72± 0.0456 0.70± 0.0345

p-coumaric acid 0.22± 0.0344 0.24± 0.056 0.23± 0.0456 0.16± 0.0285 0.17± 0.0784 0.17± 0.0567

Ferulik asit 1.04± 0.0354 1.22± 0.0123 1.19± 0.0154 0.90± 0.0456 0.89± 0.0278 0.87± 0.0173

* (p<0.01)

**Aynı satırda farklı harfler ile gösterilen farklar istatistiksel olarak önemlidir.

14

Şekil 2. Nar şarabında (çekirdek +enzim uygulaması) fenol bileşenlerinin dağılımı

Nar şıralarında ve şaraplarında yapılan fenolik bileşiklerin dağılımının analizinde gallik asit miktarı en

fazla saptanan bileşiktir. Gallik asit şıraya çekirdek ve mayşe enzimi ilave edilmiş olanda 6.98g/L

olarak bulunmuştur. Kateşin ve klorogenik asit ise gallik asiti sırasıyla şıralarda ve şaraplarda takip

eden fenolik bileşiklerdir. o-kumarik asit şıra ve şaraplarda hiç saptanamamıştır.

2.5 5.0 7.5 10.0 12.5 15.0 17.5 20.0 22.5 25.0 27.5 30.0 32.5 35.0 37.5 min

-15

-10

-5

0

5

10

15

20

25

30

35

40

mAU278nm,4nm (1.00)

Gallik asit Protokataşik

catechin

Chlorogenic

Caffeic asit

Ferulik asit

asit p-coumaric asit

15

Poyrazoğlu ve ark., (2002), yaptıkları araştırmada nar şırasındaki en önemli fenolik bileşikleri gallik

asit ve kateşin olarak saptamışlardır.

Swansitang ve ark., (1999), nar meyve suyundaki fenolik bileşiklere bakmışlar ve bunun sonucunda

gallik asidi 3.49mg/100g, protokateşik asidi 0.39mg/100g p-hidroksibenzoik asidi 4.23mg/100g,

vanilik asidi 2.16mg/100g, kafeik asidi 0.24mg/100g, p-kumarik asidi 10.01mg/100g ve ferulik asidi

13.95mg/100g bulmuşlardır. Nar şaraplarındaki fenol bileşenlerinin şıraya göre daha düşük düzeyde

saptanması şarap prosesi sırasında oluşabilecek olası kayıplar ile açıklanabilir. Bununla birlikte nar

şarabında antioksidan özellik gösteren fenol bileşenlerinin bazıları üzüm şarabına kıyasla daha fazla

görülmektedir.Örneğin kateşin miktarı Türk şaraplarında 20-35 mg/L düzeyinde iken (Anlı ve Vural,

2009), nar şarabı şarabı örneklerinde 30 g/L düzeyinde saptanmıştır. Dolayısıyla kateşin miktarı

bakımından nar ve üzüm şarapları benzerlik göstermektedir. Ferulik ve kafeik asit miktarları

bakımından bir değerlendirme yapıldığında ise nar şarabının bu bileşenler bakımından üzüm şarabına

kıyasla kısmen daha düşük değerlere sahip olduğu görülmektedir(Anlı ve ark. 2008). Üzüm

şaraplarında kafeik asit miktarı 1.5-4 mg/L düzeyinde, ferulik asit 0.50-0.85 mg/L iken, çalışmada nar

şaraplarında sırayla 1.0 mg/L ve 0.70 mg/L düzeyinde kalmıştır.

IV.9 Antioksidan Aktivitenin Belirlenmesi

Çizelge IV.9 Nar şaraplarında AC ve DPPH

ACª (mmol/L)

DPPH (%)

Şıra

Nar Şırası 25.2 52.11

Şıra+Çekirdek 26.3 55.43

Şıra+Çekirdek+Mayşe Enzimi 26.2 55.84

Şarap

Nar Şarabı 23.6 43.25

Şıra+Çekirdek Uyg. 23.7 46.20

Şıra+Çekirdek+Mayşe Enzimi

Uygulaması

23.9 46.56

AC : Antioksidan kapasite, n : 3

Nar şaraplarında antioksidan kapasite(AC) ve antioksidan aktivite (DPPH) belirlenmiştir

(Çizelge IV). AC değerlerine bakıldığında nar şaraplarının yüksek düzeyde antioksidan kapasiteye

sahip olduğu görülmektedir. Değerler literatür verileri ile kıyaslandığın üzüm şarabına göre daha

yülsek bulunmuştur. Yapılan bir çalışmada Türkiye’de üretilen farklı kırmızı şaraplarda AC

16

değerlerinin 15.8-22.6 mmol/L arasında değiştiği belirlenmiştir (Anlı ve Vural, 2009). Elde edilen

değerler bu değerlerin üzerindedir.

Karadeniz ve ark., (2005), elma, ayva, armut, nar gibi meyvelerin antioksidan aktivitesini

belirlemişlerdir. Meyveler arasında nar % 62.7 ile en yüksek antioksidan aktiviteye sahip meyve olarak

saptamıştır.

Sezer ve ark. (2007) nar şarabı ile üzüm şarabını antioksidan activiteyi bakımından kıyaslamışlar

ve elde ettikleri verilere göre DPPH ile C.Sauvignon kırmızı şarabında % 33.7 bulurlarken, nar

şarabında bu değer % 39.5 değerine ulaşmıştır. Benzer şekilde, çalışmamızda da nar şaraplarının DPPH

yöntemi ile yapılan antiokisdan aktiviteleri % 43.25-46.56 arasında değişmiştir.

IV.10 Toplam Antosiyanin Analizi

Örneklerin toplam antosiyanin analizlerinin sonucu siyanidin-3-glikozit cinsinden Çizelge

IV.9’da verilmiştir.

Çizelge IV.10 Toplam antosiyanin tayini

Örnek Toplam Antosiyanin(mg/L )

Şıra




Enzimi

243.80

Şarap

Nar Şarabı 90.17

Şıra+Çekirdek Uyg. 88.14


Enzimi Uyg.

97.52

n : 3

Nar şıralarında yapılan toplam antosiyanin analizlerinde en yüksek antosiyanin miktarı çekirdek

ve mayşe enzimi ilaveli nar şırasında (243.80 mg/L) saptanmıştır. bu miktar önemli oranda düşerek

çekirdek ve mayşe enzimi ilaveli şıradan elde edilen şarapta bu miktar önemli oranda düşerek 97.52

mg/L olarak bulunmuştur. Toplam antosiyanin miktarındaki bu düşüşün şarap yapımı sürecinde

antosiyanların bir kısmının proses gereği uzaklaşması ile açıklanabilir.

Özkan (2002) nar sularında antosiyanin konsantrasyonunun genellikle 10-700mg/L arasında

değiştiğini bildirmişlerdir. Benli ve Fenercioğlu, (2005), yaptıkları çalışmada nar suyunda toplam

antosiyanin miktarını 117.95mg/L olarak saptamışlardır.

17

Sezer ve ark. (2007) yaptıkları çalışmada nar şarabının ve kırmızı şarabın toplam antioksidan

aktivitesini belirlemişler ve sırasıyla antioksidan aktiviteyi % 39.5, % 33.7 olarak

saptamışlardır.

IV.11. Duyusal değerlendirme

Çizelge IV.11. Şarap Örneklerinin Duyusal Analizle Değerlendirmesi ( 20 puan üzerinden

kapalı tadım)

Şarap Örneği Tadım

Sırası Görünüm ve Buke 0-5

Ön Burun -Zerafet -Zenginlik 0-5 Puan

Kokusal -Meyvemsilik -Zenginlik -Denge 0-5 Puan

Denge/ Uyum 0-5 Puan

Alınan Puan

Nar Şarabı 1 (Klasik)

01 4 4 3 4 15

Nar Şarabı 1 (Şıra+Çekirdek)

02 3 4 4.5 4 15.5

Nar Şarabı 1 (Şıra+Çekirdek+Enzim)

03 4 4.5 4 4.0 16.5

Nar Şarabı 2 (Klasik- dömi sek)

04 3.5 4 4.5 4.5 16.5

Nar Şarabı 2 (Şıra+Çekirdek-dömisek)

05 3.5 3.5 4.5 4 15.5

Nar Şarabı 2 (Şıra+Çekirdek+Enzim-dömisek)

06 4 4 4 4 16

Nar Şarabı 3 (Klasik-yarı tatlı)

07 3 4 4.5 5 16.5

Nar Şarabı 3 (Şıra+Çekirdek+yarı ıtatlı)

08 4 3.5 4 4 15.5

Nar Şarabı 3 (Şıra+Çekirdek+Enzim*Yarı tatlı)

09 4 4 4 4 16

* -Sek şaraplar : 2.4 g/L indirgen şeker ** Alkol : 11.8 (% v/v)

-Dömi-sek şarap : 17.4 g/L indirgen şeker

-Yarı tatlı şarap : 35 g/L indirgen şeker

*** hesaplama ekstrem notlar atılarak yapılmıştır.

18

Duyusal analizimizde önce sek, sonra dömi sek en son aşamada da yarı tatlı olarak nitelediğimiz

şarapların değerlendirmesi yapılmıştır. Tatlı şaraplarda beğenisini şeker oranının yüksekliğinin

doğrudan etkilediği görülmüştür.

Sonuçlar genel olarak değerlendirildiğinde; nar şarabı örneklerinde enzim uygulamasının klasik

şarabın duyusal özellikleri üzerinde genel anlamda olumlu rol oynadığı görülmektedir. Çizelge IV10

incelendiğinde nar şaraplarında enzim uygulamasının özellikle renk kalitesini iyileştirdiği saptanmıştır.

Nitekim; klasik uygulama nar şarabında da görsel değerler bakımından mayşe enzimi katılan örneklerin

daha yüksek puanla değerlendirildikleri görülmüştür. Diğer özellikler olarak kokusal ve tatsal değerlere

incelendiğinde yine benzer şekilde mayşe enzimi katılmış örnekler yapısal olarak da daha güçlü ifade

vermektedirler. Bu durum, bu şarapların toplam fenol içeriklerinin zenginliğiyle açıklanabilir (Çizelge

04IV).

Klasik uygulamada enzim uygulaması yapılan örneklerin toplam puanlarının diğerlerinden daha

yüksek olduğu, dolayısıyla örneklerin daha fazla beğeni kazandığı anlaşılmaktadır. Bu nedenle, duyusal

açıdan genel bir değerlendirme yapıldığında nar şarabı üretiminde enzim uygulamasının doğru bir

tercih olduğu kanısına varılabilir. Ayrıca, sadece (şıra + çekirdek) örneklerinde de özellikle tatsal ve

denge kriterleri açısından yüksek notla örneklerin değerlendirildiği ve bu örneklerin ikincil olarak

beğeni kazandıkları sonucuna varılabilir. Doğrudan şıra dan üretilen ilk örneklerin ise kokusal açıdan

daha zengin, aromatik yapısı güçlü özellik gösteren örnekler olduğu söylenebilir (Çizelge IV10).

.

Tadımda değerlendirilen örnekler genel olarak değerlendirildiğinde; Genel olarak bir

değerlendirme yapılırsa; duyusal nitelikler açısından nar şarabının 15-16.5 puan aralığında notlandığı

ve tadımcılar tarafından beğeni kazanan örnekler olduğu söylenebilir. Şaraplar şeker oranları göz önüne

alınarak değerlendirildiğinde nar şaraplarında tatlılığın özellikle klasik örneklerde başarılı olduğu, buna

karşın yüksek şekerin özellikle çekirdekten gelen yüksek düzeydeki burukluk yapısıyla bağdaşmadığı,

bu nedenle tatlı şarabın daha çok klasik yöntemle uygulanmasının daha yerinde olduğu sonucuna

varılabilir.

V. Sonuç ve Öneriler

Sonuçlar genel olarak değerlendirildiğinde, nar şaraplarının yüksek antioksidan özellik

gösterdikleri ve yararlı fenoliklerin dağılımı bakımından da zengin ve değerli ürünler oldukları

saptanmıştır. Çalışmamızda ülkemizde henüz yeterince gelişme göstermeyen meyve şarapçılığı

bakımın da nar şarabı üretiminin doğru bir alternatif olduğu ürün sonucuna varılabilir.

Nar şarabı dünyada en yaygın olarak Kaliforniya’da üretilmekle birlikte, ülkemizin önemli bir

19

nar üretim ülkesi olması da alltenatif bir üretim yapma şansını daha yüksek düzeye

getirmektedir. Antioksidan özellikleri ile üzüm şarabından daha güçlü bir yapı gösterdiği

belirlenmiştir.

Nar şarabı çalışmasını yürütürken, kuşkusuz bu çalışmanın üzüm şarabı üretimine bir alternatif

olabileceği düşüncesiyle yola çıkılmadı. Buna karşın, renk, yapı ve tekstürel özellikler

bakımından değerlendirildiğinde şarapla özdeş birçok özellik gösterdiği ortaya çıktı. Çalışmada,

duyusal karşılaştırma dışında, nar şarabının tatlı şarap yapımı yanında (dünyadaki yaygın

uygulama) sek şarap üretiminde de oldukça ilgi çekici bir örnek olduğu ortaya konuldu.

Sonuç olarak; nar şarabı ülkemizde yeni başlayan meyve şarabı üretimi için önemli bir ürün

olma potansiyelindedir. Ancak, doğru proses koşullarının iyi tanımlanması gerekmektedir.

Çalışmada ortaya konulan proses koşulları bu konuda yol gösterebilecek özelliktedir.

Proje çıktılarına göre elde olunan sonuçları ve önerileri özetle belirtmek gerekirse :

1- Nar şarabı duyusal özellikler bakımından doğru proses koşullarında üretildiği takdirde

önemli bir meyve şarabı olarak değer kazanabilir. Meyve şarabı üreticileri ve/vaya olası

üreticiler için önerilebilir.

2- Sek ve tatlı nar şaraplarını farklı proseslerle değerlendirmek önemlidir.

3- Nar şarabı anti oksidan fenolik bileşenler bakımında önemli bir gıda ürünüdür.

Çalışmamızda özellikle, alkolle maserasyon sürecinde çok miktarda yararlı fenol bileşeni

şaraba geçmekte, dolayısıyla bazı yönlerden nar şırasına kıyasla daha zengin özellikler

göstermiştir.

4- Üzüm şarabına göre bazı antioksidan bileşenler ve toplam fenol bakımından daha zengin

olduğu saptanmıştır. Nitekim AC ve DPPH değerlerinin üzüm şarabına göre daha yüksek

değer gösterdiği saptanmıştır. Ayrıca, diğer antioksidanca zengin gıdaların birçoğundan

zengin bir toplam fenol ve antosiyanin içerdiği belirlenmiştir.

5- Nar şarabı üretiminde çekirdek ile maserasyon (bu proses proje kapsamında tarafımızdan

denenmiştir) duyusal özellikler ve fenolik zenginlik bakımından olumlu bir işleme yöntemi

olarak kabul edilmiştir. Ayrıca, enzim kullanımının işleme ve kalite üzerinde etkin olduğu

saptanıştır.

6- Nar şarabının antiosidan özellikler bakımından genel olarak kırmızı şaraplara yakın

değerler gösterdiği belirlenmiştir. Kuşkusuz, bu sonuca yalnızca bu çalışma ile ulaşmak çok

doğru bir yaklaşım olmaz. Daha uzun süreli maserasyon ve/veya proses sıcaklık parametreli

20

değiştirilerek daha net hükümlere varılabilir.

7- Nar şarabına ilişkin değerler ülkemizde ve dünyada oldukça kısıtlıdır. Çalışmamız

göstermiştir ki; nar şarabı zengin antioksidan kapasitesi fenol içeriği yanında duyusal

özellikleri bakımından da çok önemli bir meyve şarabı olarak karşımıza çıkmaktadır.

VI. Kaynaklar

1. Aktan, N., Kalkan, H., 2000, Şarap Teknolojisi.Kavaklıdere Eğitim Yayınları No:4

Ankara.

2. Anonim, 1986. Meyve ve Sebze Mamulleri Çözünür Katı Madde Miktarı Tayini.

Refraktometrik Yöntem, TS 4890, TSE, Ankara.

3. Anonymous 1998. Chaier des Travaux Pratiques. Faculté d’Oenologie, Bordeaux II,

138 p.

4. Anlı, R.E., Vural, N.2009. Antioxidant Phenolic Substances of Turkish Red Wines

from Different Wine Regions.Molecules.14, 289-297.

5. Anlı, R.E., Vural, N., Kızılet, E. 2008. An alternative methode ffor the determination of

some of the antioxidant phenolics of red wines. J. Inst. Brew. 114(3), 239–245.

6. Anlı, R.E., Vural, N. 2009.Antioxidant Phenolic Substances of Turkish Red Wines

from Different Wine Regions, Molecules, 14, 289-297.

7. Benli, H. Fenercioğlu, H. 2005. Konserve nar kalitesi üzerine dolgu sıvısı ve depolama

koşullarının etkisi. 30(1), 49-54.

5. Crettenand, J.1999. Tasting Cards in Internatinal Wine Competitions. Journal International

des Sciences de la Vigne et du Vin. Special Issue. 99-118

6. Bilisli, A., Cevik, D. 1997. Bazı Nar Çesitlerinin Dondurularak Değerlendirilmesi

Üzerine Araştırmalar. T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Tarımsal Araştırmalar Genel

Müdürlüğü. TAGEM-GY-04-M-3, Genel Yayın No:52, Çanakkale.

7. Du, C. T., Wang, P. L., Francis, F. J. 1975 Anthocyanins of pomegranate, Punica granatum. J. Food Sci., 40, 417- 418.

21

8. Davalos, A., Bartolemo, B., Suberviole, J., Gomez-Cordoves, C.2003. ORAC-

FLUORESCEIN as a Model for Evaluating Antioxidant Activity of Wines. Polish

Journal of Nutrition Sciences, 12/53, S1, 133-116.

9. Fidan, I. 1975, Şarap Analiz Yönteleri, Tekel Enstitüsü Yayınları A Serisi No: 18,

176s.

10. Fidan, I., Anlı, R.E. Özel Şaraplar. Kavaklıdere Eğitim Yayınları, no: 3, 205 s.

11. Gil, M.I, Tomas-Barberan, F.A, Hess-Pierce, B., Holcroft, D.M., Kader,

A.A.2000.Antioxidant Activity of Pomegranate Juice and Its Relationship with Phenolic

Composition and Processing. J. Agric. Food Chem. , 48, 4581-4589.

12. Hertog, M. G. L., Sweetnam, P. M., Fehily, A. M., Elwood, P. C., Kromhout, D.1997a

Antioxidant flavonols and ischaemic heart disease in a Welsh population of men. The Caerphilly study. Am. J. Clin. Nutr. 1 65, 1489-1494.

13. Hertog, M. G. L.; van Poppel, G.; Verhoeven, D. Potentially anticarcinogenic secondary metabolites from fruit and vegetables. In Phytochemistry of Fruit and Vegetables; Toma´s- Barbera´n, F. A., Robins, R. J., Eds.; Clarendon Press: Oxford, 1997b; pp 313-329.

14. Karadeniz, F., Burdurlu, H.S., Koca, N., Soyer, Y. 2005. Activity of selected fruits and

vegetables grown in Turkey, Tubitak Journal of Agricultural and Forestry. 29, 297-203.

15. Kourkoutas, A.A., Koutinas, M., Kanellaki, I., Banat, M., Marchant, R. 2002.

Continuous wine fermentation using a psychrophilic yeast immobilized on apple cuts at

different temperatures, Food Microbiology. 19, 127–134.

16. Landrault, N., Poucharet, P., Ravel, P., Gasc, F.Cross, G., and Tessiedre, P.L. 2001.

Antioxidant capacities and and phenolic levels of French Wines from Different

Varieties and Vintages. J. Agr.Food Chem., 49 (7): 3341-3348.

17. Miller, N.C., Rice-Evans, J., Davies, M.J., Gopinathan, V., Milner, A. 1993.

A novel method for measuring antioxidant capacity and application to monitoring the

antioxidant status in premature neonates. Clin. Sci., 84, 407-412.

18. Negro , C., Tommasi, L., Miceli, A. 2003. Phenolic compounds and antioxidant activity from red grape marc extracts. Bioresource Technology. 87: 41-44. 19. Onur, C. 1988. Nar. Derim. Özel Sayı, 5 (4), 176-178. 20. Özkan, M. 2002. Degradation of anthocyanins in sour cherry and pomegranate juices by

hydrogen peroxide in the presence of added ascorbic acid. Food Chemistry. 78(4), 499-504.

22

21. Poyrazoğlu, E., Gökmen, V., Artık, N. 2002 Organic Acids and Phenolic Compounds in

Pomegranetes (Punica granatum L.) Grown in Turkey. Journal of Food Composition

and Analysis. 15, 567-575.

22. Unal, C., Velioğlu, S., Cemeroğlu, B., 1995. Turk nar sularının bilesim oğeleri. Gıda.

20(6), 339-345.

23. Vardin, H., Fenercioğlu, H. 2003. Study on the development of pomegranate juice

processing technology: Clarification of pomegranate juice. Nahrung. 47, 300–303.

24. Yavuzer, 1988, Alkollü İçkilerin Genel Tanımı ve Duyusal Değerlendirme Yöntemleri,

Tekel Enstitüsü Yayınları 72s.

25. Yavuzer, 1989, Şarap Analiz Yöntemleri, Tekel Enstitüsü Yayınları A Serisi No: 18,

176s.

26. Sokal, R.R.; Rolf, F.J. Biometry. The principles and Practice of Statistics in Biological

Research, 3rd Ed.; WH Freeman & Co: San Francisco, USA, 1995; pp. 334-337.

27. Swatsitang, P., Tucker, G., Salter, A. 1999. Antioxidant in fruits. (abstract of a poster

presentation for The 8th European Nutrition Conference, Lillehammer, Norway, 17-19

June 1999). Scand. J. Nutr. 43 (2s): 51s (4-19-P).

28. Demirel Sezer, E., Delen Akçay, Y., İlanbey, B., Kalkan Yıldırım, H., Sözmen, E.

Journal of Medicinal Food. June 2007, 10(2): 371-374.

23

TEŞEKKÜR : Projemizi destekleyen Ankara Üniversitesi BAP Koordinatörlüğüne şahsım ve

proje ekibim adına teşekkür ediyorum.

Prof.Dr.Ertan ANLI

Proje Yürütücisğ

24

VII. Ekler

a) Mali Bilanço ve Açıklamaları

35.000,00 TL değerindeki sarf malzemesi proje bütçesi kapsamında Bilimsel Araştırma

Projeleri Destekleme Birimi Müdürlüğü tarafından satın alınarak proje yürütücüsüne teslim

edilmiştir.

b) Makine ve Teçhizatın Konumu ve İlerideki Kullanımına Dair Açıklamalar

Proje kapsamında alınan makine ve teçhizat Gıda Mühendisliği Bölümü Şarap

laboratuarında halen kullanılmaktadır.

c) Teknik ve Bilimsel Ayrıntılar (varsa Kesim III'de yer almayan analiz ayrıntıları)

d) Sunumlar (bildiriler ve teknik raporlar) (Altyapı Projeleri için uygulanmaz)

e) Yayınlar (hakemli bilimsel dergiler) ve tezler (Altyapı Projeleri için uygulanmaz)

NOT: Verilen kesin rapor bir (1) nüsha olarak ciltsiz şekilde verilecek, kesin rapor

Komisyon onayından sonra ciltlenerek bir kopyasının yer aldığı CD ile birlikte

sunulacaktır. Kesin raporda proje sonuçlarını içeren, ISI’ nın SCI veya SSCI veya AHCI

dizinleri kapsamında ve diğer uluslar arası dizinlerce taranan hakemli dergilerde

yayınlanmış makaleler, III. Materyal ve Yöntem ve IV. Analiz ve Bulgular bölümleri

yerine kabul edilir.

ANKARA ÜNİVERSİTESİ BİLİMSEL ARAŞTIRMA PROJESİ...

Documents

Transcript of ANKARA ÜNİVERSİTESİ BİLİMSEL ARAŞTIRMA PROJESİ...