Andrzej_Zybertowicz-W uscisku tajnych sluzb.pdf

W UCISKUTAJNYCH S U B

1 ________i

1 * L M l

m

m

1 t t H

Oi

* ------------------------^ - *

1 fc. M w W

EZ1

LU t t t1 _________ M

I ( 'U H K K O M t M /A 1 I

M KI \ n I lO \ | NOMI \ k l \ I I Uc lU \

Andrzej Zybertowfcz

W U C IS K U

TAJNYCH SUB

UPADEK KOM UNIZM U

I UKAD POSTNOM ENKLATUROW Y

N ie je s t atw o p rzy j praw d bardzo oddalon o d tego obrazu w iata, z ktrym nasze um ysy s osw ojone.

Projekt okadki: M arcin Dybowski

1993 W YDAW NICTW O ANTYK i ANDRZEJ ZYBERTOWICZ

W ydanie pierw sze Nakad 10 .000

GRUPA KONSERW ATYW NA ANTYK, WYDAWNICTWO ANTYK PISMO KONSERW ATYSTW ANTYK (zaoene w podziemiu w 1985) MARCIN DYBOW SKI, 0 5 -8 0 6 KOMOROW , ul. KLONOWA 10A TEL/FAX : W arszaw a 580359

SPIS TRECI

PODZIKOWANIA 6

WSTP 7Pi twierdze &Zadanie ksiki,.odbiorca i autor 10Rozumowanie w skrcie 11Sedno lustracji i dekomunizacji 12Czy tylko paranoicy i ludzie chorzy z nienawici wierz w spiski? 13

CZ I: SUBY SPECJALNE I SAMOLIKWIDACJA KOMUNIZMU 19 Na okrgo 19Okrgy St6 odwrt kontrolowany 20Trzy rodzaje zabezpiecze interesw nomenklaturowych 31

Zabezpieczenia polityczne 31Zabezpieczenia ekonomiczne 32Zabezpieczenia agenturalne 46

Kontrwywiad wojskowy jako bezpieka 52Czy subtelne odcienie gier operacyjnych? 57

Sprawa Lecha Wasy 57Przypadek Adama Michnika 65

CZ U: SUBY SPECJALNE I UKAD POSTKOMUNISTYCZNY 73 Pastwo przearte agentur 73

Niepokojce pytania. Zbierzmy rozsypane klocki! 73Prywatni detektywi 82Kto DZI chroni tajemnice PRL-u? 84Czwarta wadza komu suy? 88Kierunek niemiecki 93Wschodnie wiatry 95.

Radzieckie suby specjalne w PeeReLowskim pastwie 96 Agentury wschodnie dzi 103Sprawa legnicka 106Gwaranci wpyww Moskwy? 109

Czym jest i jak funkcjonuje ukad postkomunistyczny w Polsce? 110 Problem bezpieczestwa pastwa 125

Niektre zasady obsadzania stanowisk o szczeglnym znaczeniu dla pastwa 130

CZ ffl: DO PRZODU PROPOZYCJE 133Problem lustracji 133

Kto i dlaczego jest pizeciw lustracji/dekomunizacji? 134Argumenty przeciw lustracji 138Argumenty na rzecz lustracji 140O dopenianiu si lustracji i dekomunizacji 150

Dekomunizacja problem do rozwaenia 150Istota dekomunizacji 153Definicja nomenklatury 153

W yczenia z dekomunizacji 155Uzasadnienie dekomunizacji 156

Co naleaoby zrobi PRZED lustracj i dekomunizacj? 158Jak dekomunizowa? 159

Czy dekomunizacja oznaczaaby odpowiedzialno zbiorow? 160 Potrzeba budowy suby specjalnej od podstaw 163Fina 166

ANEKS I: STRUKTURA MSW I MON (LATA OSIEMDZIESITE) 167M inisterstwo Spraw Wewntrznych 167Ministerstwo Obrony Narodowej 173

ANEKS II: NOTATKA METODOLOGICZNA 177Operacyjne a procesowe ustalanie faktw 178

UYTE SKRTY I WYKAZ WYKORZYSTANYCH CZASOPISM 180

Ksik powicam swemu Ojcu.

PODZIKOWANIA

Zgodnie z dobrym obyczajem planowaem podzikowa tutaj sporej gromadce moich znajomych, kolegw i przyjaci za rady, materiay i innego rodzaju pomoc, jak otrzymaem podczas pracy nad t ksik. Sporzdziwszy wstpny wykaz tych osb, zrozumiaem jednak, e ujawnibym w ten sposb znaczn cz moich kontaktw i zaplecza yciowego.

Jeli gwna linia rozumowania przyjta w niniejszej pracy jest suszna, to krok taki byby przedwczesny instytucje chronice prawa obywateli w naszym kraju s jeszcze zbyt wte bym mg pozwoli sobie na pen przejrzysto. Dlatego te rezygnujc z wymieniania poszczeglnych osb (wsparcie i zachta ze strony kilkorga z nich byy naprawd kluczowe) wszystkim skadam w tym miejscu podzikowania serdeczne.

Wyjtek uczyni dla nieformalnego studenta Katedry Socjologu UMK, Piotra Korzestaskkgo, ktrego pomoc przy poszukiwaniach bibliograficznych znacznie przypieszya moj prac.

Dzikuj te moim informatorom i konsultantom ludziom porednio i bezporednio zwizanym ze subami specjalnymi ktrzy powicali mi swj czas, mimo i nie zawsze sympatyzowali z moimi pogldami.

Andrzej Zybertowicz

WSTP

Nie kademu dana jest aska niewiedzy1

Nie zgadzam si, e wrd wspczesnych sporw o Polsk, spr o lustracj i dekomunizacj (dalej - LiD) jest w istocie mao wany i ma charakter zastpczy. Moim zdaniem, naley do sporw podstawowych. Szale w tym sporze nie zostay jednak wypenione argumentami naleycie. Dlatego te rachunki ewentualnych spoecznych korzyci i strat zwiazanych z LiD obarczone s duym bdem. Zadaniem tej ksiki jest zrwnoway szale tego sporu, przedstawi rachunek strat i korzyci w peniejszy i bardziej systematyczny sposb ni dotd czyniono.

Kady ma prawo dokona swojego rachunku i uzna, e LiD przyniesie wicej szkd ni korzyci. Ksik t napisaem, gdy odnosz wraenie, e wielu z przeciwnikw LiD dokonao rachunku niepenego. Posiadaj oni do wraliwoci moralnej, by rozumie spoeczne koszty przeprowadzenia LiD, ale brak im wiedzy o zakulisowych mechanizmach ycia publicznego, by mogli uwiadomi sobie jakie koszty ponosimy rezygnujc z tych przedsiwzi. Staraem si tutaj obraz tych kosztw zarysowa (cz. I i II ksiki).

Z drugiej strony staraem si pokaza, e LiD mona zaplanowa i przeprowadzi w sposb cywilizowany i ograniczony. Innymi sowy, e jej ofiarami nie musz by miliony bogu ducha winnych szarych obywateli jak przedstawiaj to niektrzy przeciwnicy tych LiD (cz. HI).

Kady moe pozosta pizy swym zdaniu. Prosz jednak by sprbowa przeanalizowa te kwestie raz jeszcze.

A poza tym... To jest KSIKA PYTA. Pyta, ktre powinny by stawiane dociekliwie, konsekwentnie (nawet natarczywie) przez parlamentarzystw, rodki masowego przekazu i spoeczne instytucje kontrolne. Pyta, na ktre odpowiedzi powinny dostarcza: policja, prokuratura, sdy i suby specjalne.Pyta, na ktre samotnie pracujcy badacz w wikszoci przypadkw nie jest w stanie odpo

i Poetka, ktrej im ienia zapom niaem .

8 Wstp

wiedzie. Odpowiedzie w sposb uzasadniony, udokumentowany, moliwy do sprawdzenia przez innych badaczy. Obszar dziaa sub specjalnych, ze swej natury tajnych, poddaje si penetracji naukowej dopiero po latach gdy ujawniane s archiwa, a twrcy i wiadkowie zdarze ju nie boj si mwi.

Kopot w tym, i wskazane instancje publiczne nie wywizuj si ze swych powinnoci.

Kopot i w tym, e wydarzenia spoeczne, procesy, rozgrywajce si na naszych oczach i niekiedy przy naszym uczestnictwie, maj te swj wym iar ukryty. Celowo skrywany przed tymi, ktrzy nie s dopuszczani do gry. Badacz np. socjolog pized tym wymiarem aktualnego ycia spoecznego musi w zasadzie skapitulowa. W sposb naukowo uzasadniony nie da si na ten temat wiele powiedzie.

Nie jestem jednak jedynie pracownikiem uniwersytetu, jestem te obywatelem. I jako obywatel uwaam, e s sprawy, o ktrych milczenie przynosi wicej szkody ni formuowanie nawet nie w peni uzasadnionych domysw, przypuszcze i podejrze. W ielu rzeczy nie mona udowodni (zwaszcza w danym miejscu i czasie). Nie znaczy to jednak, i nie wolno o nich mwi. Wprost przeciwnie mwi trzeba. Zwaszcza, gdy wrd dotychczasowych wypowiedzi na tematy poruszane w tej ksice tak wiele jest naiwnoci, przeinacze, przemilcze, czy zwykych cynicznych kamstw.

W ksice tej uzasadniam tez, i ze wzgldu na sposb odejcia Polski od system u komunistycznego, na naszym yciu publicznym ciy obecnie silny ukad starych powiza i zalenoci, ukad stanowicy podstawowy zator polskiej demokracji. Bez zlikwidowania tego ukadu, a przynajmniej bez istotnego osabienia go, proces budowy nowoczesnej gospodarki rynkowej nie moe si powie.

Pi twierdze

1. Gwnym wytumaczeniem faktu, i w Polsce, a prawdopodobnie i w innych krajach bloku radzieckiego2, komunici oddawali wadz w sposb pokojowy, jest wbudowanie w proces transformacji wielu zabezpiecze ich interesw ekonomicznych i politycznych.

2 W skazuje s i , i niew iele brakowao, by zdym isjonow any ju szef wywiadu STA SI, M arcus W olt stan na czele NRD-owskiej rewolucji, zob. np. K azim iera Pytko, Agenci* w ystpi, W prost, nr 18, 05.05.91, s. 20-1.

2. Zabezpieczenia te powoduj, i pastwo polskie jest obecnie sparaliowana przez liczne, pasoytnicze ukady nieformalne w znacznej mierze o charakterze agenturalnym pochodzenia nic tylko krajowego i nie tylko wschodniego.

3. Jednym z niezbdnych warunkw powodzenia naszych przeksztace ustrojowych jest ujawnienie i przecicie tego elementu dziedzictwa poprzedniego systemu jakim s tajne powizania zarwno wewntrz spoeczestwa, jak i w relacjach Polski ze wiatem zewntrznym3.

4. Rdzeniem tych powiza jest ukad postkomunistyczny. Nie jest on, rzecz jasna, odpowiedzialny za cale obecne zo, jest jednak rodzajem wirusa, ktrego istnienie w obrbie organizmu spoecznego sprzyja rozprzestrzenianiu si dalszych schorze i uniemoliwia skuteczn walk z nimi. Jego istnienie u- atwia wchodzenie do tkanki spoecznej innego rodzaju pasoytw, w tym co trzeba przyzna czciowo ju pochodzenia solidarnociowego i swoicie kapitalistycznego.

5. Aby jaw ni powizania stanowice o sile ukadu postkomunistycznego niezbdna jest lustracja, a aby je przeci dekomunizacja. Twierdz, e bez mdrze zaprojektowanych i przeprowadzonych lustracji i dekomunizacji nie zdoamy upora si z budow zdrowej gospodarki rynkowej i demokratycznego pastwa prawa.

Zaznacz od razu, e celem lustracji i dekomunizacji nie ma by naprawianie krzywd moralnych lub urzeczywistnianie sprawiedliwoci dziejowej. Potrzeb LiD analizuj z perspektywy bezpieczestwa pastwa i jego zdolnoci do realizowania skomplikowanych zada okresu przejciowego* Interesuje mnie nie rozrachunek z przeszoci, lecz warunki w jakich odbywa si budowa naszej przyszoci.

3 Powtarzam w tym punkcie jedn z tez raportu dla prem iera Jana Olszewskiego, opracowanego pod koniec maja 9 2 przez Wydzia Studiw gabinetu m inistra SW , opublikowanego w TS (nr 27,03.07.92, s. 4-5). Pouczajce m ogoby si okaza przeledzenie, ja k na ogoszenie tego wanego materiau zareagoway rodki masowego przekazu dla niektrych, w tym dla GW , w ogle nie zaistnia. Potwierdzeniem autentycznoci tego dokumentu jest zamieszczona w Trybunie" informacja, i Grupa posw [z komisji zajmujcej si sposobem wykonania przez min. Antoniego M acierewicza uchway lustracyjnej AZ] zamierza wnioskowa o zbadanie, kto podj decyzj o zdjciu klauzuli najwyszej tajnoci (tajne spec. znaczenia) ze sporzdzonego w jednym e^em plarzu , tylko dla premiera Olszewskiego, raportu o stanie bezpieczestwa pastwa, ktry w caoci wydrukowa jeden z tygodnikw zw izanych z obozem prawicowym. Dokument ten, jak zezna przed komisj Piotr W oydechow ski, zosta opracowany w Biurze Analiz MSW i dorczony wycznie prezesowi Rady Ministrw. N ie sporzdzono nawet kopii dla potrzeb archiwum MSW (nr 155, wyd. 4, 04-05.07.92, s. 3).

10 Wstp

Zadanie ksiki, odbiorca i autor

Nie jest to ksika skierowana do osb wyznajcych postaw typu: w sprawie spiskw, lustracji i dekomunizacji mam ju wypracowan opini, zatem prosz nie zawraca mi gowy faktami!.

Chciabym, by moje argumenty przekonay ludzi przeciwstawiajcych si idei LiD z powodw intelektualnych i moralnych. By trafiy do tych, ktrzy kierujc si swoim rozpoznaniem sytuacji (a nie interesami) uwaaj np., i rzecznicy LiD hoduj bezpodstawnym, paranoicznym wizjom spiskowym. By przekonay tych, ktrzy sdz, e LiD musi przynie wicej szkd, krzywd i zamieszania ni poytku.

Oczywiste, e sporo z przytoczonych niej faktw mona rozmaicie interpretowa take cakiem inaczej, ni uczyniem to tutaj. Namawiam jednak czytelnikw, by sprbowali odrzuci (choby tymczasowo) swoje dotychczasowe pogldy, oceny i niekiedy uprzedzenia, by sprbowali zastanowi si: a moe jest inaczej, ni si to dotychczas wydawao, a moe rzeczy maj si tak wanie, jak zostay tutaj przedstawione...

Do sformuowania przedstawionych twierdze dochodziem stopniowo, analizujc proces oddawania wadzy przez PZPR i uwzgldniajc nowo udostpniane informacje o funkcjonowaniu sub specjalnych PRL. Opieraem si na oglnej wiedzy o funkcjonowaniu systemu komunistycznego i na pewnej orientacji co do zasad dziaania tajnych sub, posikujc si przy tym teoretyczn wiedz socjologiczn o mechanizmach ycia spoecznego. Przedstawione dalej ujcie, to efekt spojrzenia w perspektywie tej wiedzy na liczne rozproszone informacje obecnie ujawniane. To prba znalezienia sensownego wzoru w chaosie zdarze, uoenia mozaiki z wielu kamykw rozrzuconych w rozmaitych miejscach i dotd jak si wydaje przez nikogo w sposb caociowy nie poukadanych. Innymi sowy, jest to przedsiwzicie z zakresu biaego wywiadu: na podstawie ujawnionych wczeniej (w wikszoci) faktw, staram si uchwyci kryjce si za nimi podskrne prdy, niejawne siy, zamysy i sojusze. Gromadz w jednym miejscu informacje zazwyczaj rozproszone i pizez to bagatelizowane. Kojarzfakty i wysuwam przypuszczenia.

Obraz sytuacji naszego kraju jaki rysuje ten tekst moe przeraa. Jednak w adnym stopniu nie moe to by argumentem na rzecz lub przeciwko jego prawdziwoci. O tym niech decyduje zgodno z uznanymi ju faktami, spjno logiczna analizy, a take i przede wszystkim to, czy przedstawione tu

Wstp 11

twierdzenia wyjaniaj wiele zdarze i procesw trudnych do zrozumienia bez ich pomocy.

Autor niniejszej pracy nie jest zwizany z adn z si politycznych ani ze sferami andarmeryjnymi. Nie jest uczestnikiem naszego ycia politycznego, lecz jedynie obserwatorem. Jego wiedza pochodzi z wieloletnich studiw i obserwacji wasnych, przepuszczonych przez filtr zainteresowania zakulisowymi aspektami ycia spoecznego. Zapytany o system wartoci, z ktrym sympatyzuj, wska, i model demokratycznego pastwa prawa uwaam za osignicie kulturoweo znaczeniu uniwersalnym4.

Rozumowanie w skrcie

Problem : dlaczego tempo i sposb upadku komunizmu byy zaskoczeniem dla wszystkich: w rwnym stopniu dla ludzi starego systemu, dla najlepszych fachowcw-sowietologw jak i dla opozycjonistw? Dlaczego nastpio co, co niemal wszystkim wydawao si nie do pomylenia? Dlaczego ludzie kontrolujcy sprawny jeszcze aparat pastwa, oddali wadz bez walki?

Odpowied, i polscy komunici oddali wadz, oddali cay swj potnie rozbudowany aparat przemocy w cudze rce, bo...bo tak naprawd te rce zostay zwizane, bo w pewnym zakresie nie byy to wcale cudze rce, niedawno jeszcze uznana zostaaby jedynie za paradoksaln. Dzisiaj, traktowana bywa jako prowokacja polityczna.

Komunizm by systemem dziejowo unikalnym, gdy idzie o rol tajnych sub w jego standardowym, codziennym funkcjonowaniu. Okaza si te nietypowy pod innym wzgldem: grupa panujca wykorzystaa tworzone przez tajne policje moliwoci dziaania, aby pynnie, niemal bezbolenie zaadoptowa si do radykalnej zmiany ustroju.

Komunistyczna nomenklatura zarwno przed oddaniem wadzy, jak i w trakcie jej przekazywania, zbudowaa szereg zabezpiecze swych podstawowych interesw. Zabezpieczenia te dla potrzeb niniejszych rozwaa podzielimy na trzy rodzaje: polityczne, ekonomiczne i agenturalne. Te ostatnie postawimy w centrum uwagi.

4 Por. M artin Krygier, Rzdy prawa: kulturowe osignicie o znaczeniu uniwersalnym , RP, 1990, nr 12, s. 50-3.

12 Wstp

Sedno lustracji i dekomunizacji

Jeden ze sztandarowych argumentw przeciwnikw LiD gosi, e najwaniejsze s nie sprawy polityczne, ale problemy gospodarcze5. Argument ten tylko na pierwszy rzut oka moe wyda si trafny. Wystarczy si pizez chwil zastanowi, by zrozumie, i susznoci jest w nim tyle, ile w tezie, e w samochodzie to nie kierowca jest najwaniejszy, ale silnik Jasne, i bez silnika auto nie pojedzie, ale nietrudno domyli si, jak daleko samochd dojedzie, gdy kierowc dosignie atak padaczki. Silnik jest tu odpowiednikiem gospodarki, a kierowca pastwa. Pastwa, ktre wanie przeprowadza niezmiernie zoon transformacj gospodarcz.Pizecie to od polityki, czyli od jakoci instytucji pastwa bezporednio (cho nie wycznie) zaley to, co dzieje si z gospodark.

Gwny zamys LiD, ujty teraz w sposb maksymalnie zwarty (spraw t podejmuj bliej w cz. ID), rozumiem nastpujco:

1. We wspczesnych krajach demokratycznych istnieje zestaw funkcji publicznych, newralgicznych dla bezpieczestwa pastwa, ktre powinny by obsadzane tylko przez osoby speniajce specjalne warunki i podlegajce specjalnym procedurom sprawdzania.

2. Warunki te i procedury zmniejszaj ryzyko naraenia bezpieczestwa pastwa na szwank przez jego funkcjonariuszy.

3. W przypadku sprawdzania, czy dana osoba warunki te spenia, nie jest stosowana zgodna z podstawowymi reguami praworzdnoci zasada dom* niemania niewinnoci. W uyciu jest natomiast zasada dmuchania na zimne: jeli tylko powstaj uzasadnione podejrzenia, i dana osoba ze wzgldu na swoj biografi moe by podatna na szanta, przekupstwo czy sympatie ideowe w stosunku do wrogw pastwa, uznaje si, i osoba ta funkcji z danej listy stanowisk peni nie moe.

4. Istot LiD winno by:a/ czasowe poszerzenie wykazu owych stanowisk orazb/ tak samo czasowe zaostrzenie kryteriw jakie, spenia musz osoby,

ktre pragn obejmowa takie stanowiska.Generalnym uzasadnieniem niezbdnoci zastosowania tych dwch zabiegw:

poszerzenia listy stanowisk oraz zaostrzenia kryteriw w porwnaniu do sy

5 Zob. np. M aria Szczuka, Gdzie lustracji sze..., GP, n r 220, wyd. 03, 18.09.92, s. i .

Wstp 13

tuacji wystpujcych w ustabilizowanych demokratycznych pastwach prawa jest obecna sytuacja pastwa polskiego.

S dwie gwne skadowe tej sytuacji. Po pierwsze, cigle jestemy w trakcie odzyskiwania niepodlegoci, w trakcie uwalniania si od wpyww obcego mocarstwa, ktrego imperialne ambicje przetrway rozpad ZSRR, mocarstwa, ktre zachowao, jak wiele wskazuje licznych niejawnych reprezentantw swoich interesw w naszym kraju. Po drugie, odzyskiwanie niepodlegoci, bdce zarazem procesem budowy struktur majcych suy POLSKIEMU faktycznie pastwu, czy si z gruntown przemian gospodarki, co skokowo zwiksza stopie zagroe (w tym ryzyko utraty suwerennoci gospodarczej take wobec rnych instytucji Zachodu) i wymaga, jakie stoj przed naszym modym pastwem.

Nie wystarczy tu standardowa ostrono. Lekarstwem na tak sytuacje musi by U D przejciowe pozbawienie byych funkcjonariuszy partyjnego, na- miestniczego pastwa oraz ich tajnych wsppracownikw (dalej - TW) prawa do penienia funkcji, dziki ktrym mona, korzystajc z pastwowych zasobw, wywiera daleko idcy wpyw na bieg spraw publicznych. Jest to zastosowanie normalnych zasad ocbreny racji stanu w warunkach nienormalnych.

Przedstawiony w tej ksice obraz procesu oddawania wadzy przez PZPR jak i zarysowany stopie agenturalnego zagroenia Polski uzasadniaj moim zdaniem zastosowanie takiego rozwizania.

Problemem technicznym cho o nj wyszej doniosoci moralnej jest takie opracowanie procedury LiD, by jej ostrze nie cio na olep i by nie wymachiwano nim zbyt szeroko, by szkody nie przerosy korzyci.

Czy tylko paranoicy i ludzie chorzy z nienawiciwierz w spiski?

P o lity k a n ie sk a d a s i w y c zn ie z k n u cia ,a le k n u cie je s t je j n ie d a jc y m s i u su n sk a d n ik ie m .

Polityczne kompetencje Andrzeja Gwiazdy nie s dla mnie przekonujce. Ma on jednak sporo racji* gdy komentujc swoj sugesti, i cz opozycji zostaa przez wadze niejako wyhodowana, stwierdza: Nie jestem zwolennikiem mafijnej teorii historii, ale jestem przeciwnikiem nieuwzgldniania dziaania mafii przy rozpamitywaniu.historii. Mafie miay na histori duy wpyw i nie zauwaanie tego byoby takim samym bdem, jak tumaczenie wszystkich procesw historycznych dziaaniem mafii. A na pewno w systemie totalitarnym mona pla

nowa znacznie cilej i na znacznie duszy czas, ni w systemach demokratycznych

W tym punkcie opinia Gwiazdy jest na pewno sensowniejsza ni twierdzenie Adama Michnika, i ,Jeli kto na serio wieizy w spiskow teori dziejw, to- ju nie ma znaczenia, czy bd to agenci komuny, ydzi, masoni, homoseksualici czy filatelici. To jest wiara, ktra moe si zaama, ale nie podda si racjonalnym argumentom. Dlatego z tym dyskutowa si nie da. Jeli kto wic wierzy, e ludzie, ktrzy przy 'okrgym stole byli po stronie opozycyjno-solidarnociowej na przykad Lech Wasa, Tadeusz Mazowiecki, Bronisaw Geremek, Lech i Jarosaw Kaczyski, Alojzy Pietrzyk, Jan Olszewski, mona by dugo jeszcze wymienia - jeli kto wierzy, ze byli oni agentami komuny, ktrym komuna tajemnie przekazaa wadz, tak jak przekazuje si klucz do garsoniery, to mona tylko wspczu. To nie warte jakiejkolwiek dyskusji.To po prostu gupie7.

Czy tak trudno dostrzec, e pomidzy przekonaniem, i w wanych wydarzeniach historycznych spiski odgrywaj rol decydujc8, a tez, i spiski nie odgrywaj w historii adnej istotnej roli, jest szeroka przestrze moliwoci porednich? Ze faktyczna historia rozgrywa si wanie gdzie w tej strefie rodka? I cho nie sposb dyskutowa z kim, kto za kadym zwrotem historycznym wszy ydowskie manipulacje i gotw jest wedug swych kryteriw kadegouzna za yda, to m ona przecie zbada zasadno tezy Gwiazdy, i W 1989 roku jaw ni funkcjonariusze partii przekazali (...) swoje oficjalne stanowiska bo nie wiadomo czy wadz tajnym wsppracownikom, ktrzy kontynuujc ich polityk, zapisywali j ju na konto opozycji9.

Nieprawdopodobne wydaje si, by TW mogy by wszystkie wymienione przez Michnika osoby. Z drugiej strony, nie widz jakichkolwiek racjonalnych powodw, aby wyklucza z gry moliwo, i wiadomymi agentami (lub niewiadomie manipulowanymi pomocnikami komunistw) byli niektrzy reprezentanci strony spoecznej przy Okrgym Stole. To jest po prostu problem do zbadania, a nie kwestia wspczucia czy gupoty.

atwo zarzuca innym spiskowe widzenie wiata, gdy samemu niewiele si wic o zakresie, metodach i moliwociach dziaania wspczesnych sub specjalnych, o ich wpywie na sfer polityki. Skoro w gr wchodz suby tjne,

6 Gwiazda m iae racj, z Andrzejem Gwiazd rozmawiaa W iesawa Kwiatkowska, Gdynia1990, W ydawca: Z P Sopot, s. 70.

i Rozmowa Iwony Jurczenko, Pi, nr 37, 12.09.92, s. 7.8 Podobnie definiuje spiskow w izj dziejw historyk, Janusz Tazbir w ksice Protokoy md

rcw Syjonu. A utentyk czy falsyfikat, W arszawa 1992, Interlibro, s. 9*10.)9 Rozmowa Zdzisawa Zarycznego, Pi, nr 37, 12.09.92, s. 7.

Wstp 15

tego rodzaju niewiedza jest w pewnym sensie naturalna. Nie moe jednak by6 ona usprawiedliwieniem dla osb kategorycznie wypowiadajcych si na tematy,o ktrych nie posiadaj wystarczajcej wiedzy.

Analizy spoecznej nie moe paraliowa lk przed zarzutem o wyznawanie spiskowej wizji dziejw. Na tym wiecic spiski istniej. Istniej organizacje zdolne do tajnych, zakrojonych na szerok skal przedsiwzi. Kontrola wybranych procesw spoecznych w wymiarze"lokalnym nie rzadko si udaje. Od wiekw istniej pastwa, ktre ukrytymi drogami oddziauj na rozwj wydarze w innych krajach. Agent wpywu to nie jest pojcie wynalezione przez autorw powieci sensacyjnych. Machinacje rnej skali s obmylane i wcielane w ycie. Bez dziaa spiskowych pewne zdarzenia przebiegayby inaczej. Nie ma powodw, by powana analiza spoeczna stronia od odpowiedzi na pytanie, na czym polega owo inaczej.

Czy nie jest przejawem naiwnoci podejcie zaprezentowane w sejmowym przemwieniu Jana Lityskiego (UD): wiat wizji, ktry usiowali nam narzuci wykonawcy rzekomej woli Sejmu, to wiat mrocznych czynw, wszechogarniajcej obecnoci tajnej policji, w ktrym nikt nie jest wolny od podejrze, kady moe by oskarony, osdzony i skazany w kapturowym procesie (...) Twrcy tego wiata wierz w istnienie tjemnych si poruszjcych niewidzialn siatk agentw (podkr. AZ)10.

Drogi Panie Pole: siy te nie s ani cakiem tajemne, ani ich agenci zupenie niewidzialni. Mona ustali ich rzeczywiste istnienie i charakter. Te mroczne siy to m.in.dziedzictwo systemu, z ktrym i Pan si zmaga. Czy tak trudno wycign wnioski ze sw pierwszego niekomunistycznego ministra spraw wewntrznych, Krzysztofa Kozowskiego, ktry przyzna, i Statystycznie rzecz biorc, mona z ca niemal pewnoci stwierdzi, e w kadym rodowisku dziaali ludzie zwizani z tajnymi subami I. Czy dzisiaj powinnimy uwierzy, i kilkadziesit tysicy funkcjonariuszy sub specjalnych zajmowao si jedynie pozoro

10 W ypowied w dyskusji nad wykonaniem uchw ay Lustracyjnej; c y t za GW , nr 159, P S,08.07.92, s. 10, opuszczenie za GW . W caej tej spraw ie zagadkow e pozostaje d la m nie stanow isko Jacka Kuronia. M am na myli m.itt. jego w ystpienie telew izyjne, w ktrym uzna A ntoniego M acierewicza i Jana O lszew skiego za ludzi chorych z nienaw ici. N aw et gdyby tak faktycznie byo, to przecie sprawy lustracji nie sposb do tego personalnego w ym iaru sprowadzi. B raku rozum u zarzuci Kuroniowi nie sposb. Zych intencji nie mam pow odu mu przypisyw a. M oe uw ikany w rozwj w ydarze, straci dystans i niepotrzebnie da si ponie em ocjom ?

11 W rozm ow ie z Jerzym Jachowiczem , GW , nr 86 A , 11.04.90, s.3.12 Jan W idacki, byy w icem inister SW , zapytany, ilu funkcjonariuszy liczya policja polityczna

w PRL, mwi: T ak naprawd trudno to policzy. O koo 25 000 funkcjonariuszy liczya SB, do tego doda trzeba jeszcze zw iad W OP, piony operacyjne W SW , no i dc facto znacz cz M O ... (Czego nie pow iedzia genera K iszczak, W arszawa 1992, BGW , s. l78).T rzeba te uw zgldni ludzi wywiadu i kontrwywiadu MON (zob. niej).

16 Wstp

waniem pracy i pisaniem raportw o fikcyjnych agentach? Wrd nich byli m in. specjalici od dezinformacji czy obecnie nie przeywamy okresu nadzwyczajnego zapotrzebowania na ich umiejtnoci?

Swego czasu alianci zachodni nie przyjmowali do wiadomoci istnienia niemieckich obozw koncentracyjnych, a lewica te zachodnia nie chciaa sysze o GUagach. Czy trzeba przypomina, i dopiero gdy w ramach pie- restrojki ujawniono wiele nieznanych faktw z dziejw ZSRR, okazao si, i w porwnaniu z rzeczywistoci nawet najdziksze jak wczeniej wydawao si - wymysy fanatycznych antykomunistw nie dorastay do realnych potwornoci? Wskamy tylko na ujawnione w latach "87-88 afery uzbeckie: w ich tle setki kobiet, dla ktrych samospalenia okazay si jedyn dostpn form protestu13.Co jeszcze musi zosta ujawnione, co jeszcze musi si wydarzy, by zrozumiano do koca natur komunistycznego mechanizmu ycia spoecznego, by wycignito wnioski z faktu, i historyczna wyjtkowo tego mechanizmu polegaa m.in. na fundamentalnej roli tajnych sub w yciu spoecznym?

By moe ci, ktrzy usilnie przeciwstawiaj si uwzgldnianiu roli spiskw w historii, postpuj tak, poniewa tak gboko (cho pewno nieraz niewiadomie) zainfekowani s marksistowskim, deterministycznym widzeniem procesw spoecznych, e skonni s lekceway rol indywidualnej aktywnoci ludzkiej. Lekcewa te znaczenie wybitnych niejednokrotnie charyzmatycznych jednostek, ktrych pomysowo i sprawno w manipulowaniu innymi moe w sprzyjajcych okolicznociach (np. przy wsparciu organizacyjnym) wywiera rozgaziony wpyw na przebieg procesw spoecznych, moe ich rezultaty istotnie zmienia.

Nie ulega wtpliwoci, i bdne s obie postawy skrajne: szukanie wyjanie jedynie w naturze wielkich, systemowo okrelonych procesw, w bezosobowych mechanizmach spoecznych, podobnie jak i sprowadzanie wszystkiego do personalnych zagra, sympatii i antypatii, czy sprawnoci manipulacyjnej spiskowcw. wiat w jakim przyszo nam y, to efekt splotu obu aspektw historii: caociowych, ponadjednostkowych uwarunkowa oraz rozmaitych ludzkich raz przemylanych, raz tylko emocjami podszytych planw, przedsiwzi i ich efektw.

Rzeczywisto zjawisk spoecznych nie jest tak prosta, jak prostolinijne bywa mylenie wielu ludzi. To, co laikom moe wydawa si niezwykle skomplikown

13 Trybuna Ludu" powoujc si na Prawd pisze, i w republice nie ustaj akty samospalenia kobiet na znak protestu przeciwko ponianiu ich czci i godnoci ludzkiej. W ostatnich dwch latach w Uzbekistanie odnotowano 270 przypadkw samospalenia (materia PAP z Moskwy, bez autora, nr 31,08.02.88). Sporo szczegw nL afer uzbeckich przedstawiaj materiay przedrukowane w Biuletynach Specjalnych PAP z 28 stycznia i 1 lutego '88. Zob. te W itold ygulsld, Uzbekistan: kobiety nadal pon. Rwnouprawnienie?, CT, nr 107, wyd. 3, 09.0S.88 (przedruk materiau Interpressu).

Wstp 17

intryg, zbyt wyrafinowan aby moga by rzeczywist, dla specjalistw moe by tylko rutynow gr operacyjn.

Ujmujc rzecz oglnie, suby specjalne prawdopodobnie nie wywieraj zbyt wielkiego wpywu na bieg dziejw w skali makro. Jednake w odrnieniu od innych form adu spoecznego, historii komunizmu nie sposb zrozumie bez uwzgldnienia roli tajnych policji w ksztatowaniu si i funkcjonowaniu tego systemu. W jeszcze wikszym stopniu dotyczy to jak bd stara si tu pokaza sposobu, w jaki komunizm upad.

Nie sdz, by upadek ten nastpi w wyniku realizacji jakiego jednego wielkiego planu-spisku . Jednak pomidzy jakim jednym, wszechogarniajcym i skutecznie przeprowadzonym spiskiem a cakowicie ywioowym przebiegiem procesw spoecznych i biernym poddawaniu si im, istnieje szeroka gama wariantw porednich. To one wanie s przedmiotem mego zainteresowania.

Nie uwaam te, bymy obecnie mieli w Polsce do czynienia z jakim jed nolitym, postkomunistycznym krajowym lub moskiewskim tajnym centrum, skutecznie kontrolujcym rozgazione siatki tajnych sub, nieformalne powizania biznesowe i sterujcym za ich pomoc naszym yciem publicznym.To, i nie zachodzi tego rodzaju skrajno, nie musi oznacza jednak, e we wspczesnej Polsce spiskowy, agenturalny wymiar ycia spoecznego nic wystpuje wcale. e nie wywiera istotnego wpywu na bieg spraw publicznych. Tekst ten jest prb uchwycenia tego wymiaru, prb przedstawienia przyblionej charakterystyki zakulisowych si aktywnie uczestniczcych w grze o ksztat polskiej polityki, gospodarki i kultury.

14 u nas najwybitniejsz ordowniczk takiego ujcia je s t Jadwiga Staniszkis: W ydaje si, e w dwa lata po interwencji w Czechosowacji stworzono grap do administrowania kryzysami w skali Europy Wschodniej, uznajc, e interwencja bya reakcj zbyt nerwow. To si przerodzio w orodek, ktry obecnie koordynuje transformacje zachodzce w Polsce, na Wgrzech, w Zwizku Radzieckim (Rozmowa Krzysztofa Cza baski ego, TS, nr 21, 27.10.89, s. 1). Podobnie Jzef Darski uwaa, e transformacja ustrojowa zostaa rozpoczta z inicjatywy KGB i GRU (Tajni wsppracownicy policji polityczn w pastwach postkomunistycznych, Warszawa 1992, Instytut Polityczny, s. 3> Na pocztku r. '91 w wywiadzie d la moskiewskiego korespondenta praskiego -dziennika Lidove Noviny, deputowany do Rady Najwyszej ZSRR, czarny pukownik, W iktor A lksois owiadczy, i posiada dowody na to, e Moskwa w mniejszym lub wikszym stopniu" wpywaa na wydarzenia ostatnich lat w Europie Wschodniej (GW, nr 53 A, 04.03.91, s. 4>

CZ I

SUBY SPECJALNE I SAMOLIKWIDACJA KOMUNIZMU

O d p o w ie d n ia d o z a ta k ty k i,

s tra te g ii c z y w r c z h ip o k ry z ji

o ra z d z ia a n ie ja w n y c h

je s t w y c iu p o lity c z n y m n ie z b d n a 1

NA OKRGO

(1) Na co komunici decyduj si pizy Okrgym Stole? Godz si na zalegalizowanie opozycji, wprowadzenie jej przedstawicieli do parlamentu oraz dopuszczenie do gry politycznej przy otwartej kurtynie.

Licz jednak, i bd w stanie kontrolowa przeciwnika, podobnie jak cay proces dzielenia si wadz. Zakadaj, i kandydaci solidarnociowi nie uzyskaj caej puli z przyznanych im 35% miejsc w Sejmie. Licz te to nie ty lko mj dom ys e swoich politycznych kontrahentw bd w stanie kontrolowad rodkami dziaa operacyjnych, w tym agenturalnych.

Moliwe jest, do pewnego stopnia oczywicie, spiskowe kierowanie polityk, ale ju nie histori: spoeczestwo zaskakuje wszystkich. Zarwno obserwatorw, aktorw naszej sceny politycznej jak i samo siebie. Przechyla ukad si w sposb nieplanowany...

(2) W rezultacie komunici cakowicie przegrywaj wybory, po czym... przyz- nj si do tego.

(3) Na co zgadzaj si po wyborach i po nieudanej prbie stworzenia rzdu przez Czesawa Kiszczaka? Oddaj wadz ekipie solidarnociowej, zachowujc

i M arcin K rl, Poza kamstwem i prawd, RPN, 1992, nr 1, s. 9.

20 Andrzej Zybertowicz

w swych rkach MON,. MSW, ministerstwo wsppracy gospodarczej z zagranic, i w pewnej m ierze MSZ.

(4) W kilka miesicy pniej PZ PR rozw izuje si, a rzd Mazowieckiego wydaje owiadczenie, e dotrzymanie umw Okrgego Stou jest zgodne z polsk racj stanu.

(5) I z kolei komunici decyduj si w dalszym cigu bez jednego wys- trzau na przekazywanie kierownictwa wymienionych resortw w rce elit sol idamociowych.

(6) W reszcie: genera Wojciech Jaruzelski ustpuje ze swego urzdu w obliczu stosunkowo sabej presji politycznej2.

Wszystko to dzieje si stopniowo w adnym przypadku nie sugeruj tu, i cakow icie wedug z gry naszkicowanego scenariusza. Ale... Czy nie za wiele tego dobrego? Przecie taki bieg wydarze by zupenie niezgodny z wielokrotnie analizowan i opisywan zarwno przez amatorw jak i ekspertw natur wadzy komunistycznej, z logik funkcjonowania komunizmu jako systemu spoecznego. A sposb, w jaki si to wydarzyo, by nie mniejszym zaskoczeniem ni sam upadek komunizmu. Szybki, gadki i zaraliwy na skal midzynarodow krach komunizmu zaskoczy wszystkich, dlatego wanie, e by zupenie niezgodny z waciwymi dla tego systemu mechanizmami dziaania. Dlaczego taki saby opr aparatu bezpieczestwa? Dlaczego nie strzelali? Zachodni badacze wprost mwi o kompromitacji sowietologii, ktra okazaa si niezdolna do rozpoznania waciwej kondycji bloku radzieckiego.

Przyjrzyjmy si zatem nieco bliej operacji Okrgy St, ktra demonta komunizmu oficjalnie zainicjowaa.

OKRGY ST ODWRT KONTROLOWANY

W spominajc decyzj z *86 o zwolnieniu wszystkich winiw niekrymi- nalnych M ieczysaw F.Rakowski dodaje: Dlaczego w tym politycznie dogodnym momencie nie poszlimy dalej? Dlaczego nie wycignlimy rki do Wasy, ktry zaprezentowa ugodow postaw? Sdz, e przede wszystkim dlatego, i w tym czasie bylimy jeszcze przekonani, e jestemy w stanie dokona gbokiej

2 Zdaniem J.K aczyskiego wadza Jaruzelskiego to n ie bya adna fikcja. M ia silne wpywy osobiste w w ojsku, przecie ponad trzydzieci lat by generaem , m ia prawdziw wadz. Potem, jako prezydent, by zwierzchnikiem si zbrojnych. B y to jeden z nielicznych ludzi, majacych praw dziw w adz w tym kraju, tylko e je j nie wykorzystywa (Odw rotna strona medalu. Z Jarosawem K aczyskim rozm aw iaa Teresa Bochwic, W arszawa 1991, Oficyna W ydawnicza M OST, s. 84)

Suby specjalne i samolikwidacja komunizmu 21

przebudowy systemu wedug wasnej koncepcji. Zakadaa ona, e do nas powinna nalee inicjatywa, a wic i kontrola nad rozwojem sytuacji (podkr. AZ). Odpowiadam tym samym na zadane mi w 1989 r. pytanie przez jednego z wybitnych dziaaczy opozycji D laczego nie zw oalicie Okrgego Stou w 1986 r. ? Bylim y wwczas sabi i rozwj sytuacji w Polsce m gby potoczy si w innym kierunku, na pew no dla was bardziej korzystnym i . ,,(...)Kada ze stron musiaa pizej przez dugo trwajcy okres czsto bolesnych dowiadcze, by mona byo zasi wsplnie do Okrgego Stou4.

To oczywicie prawda ale poowiczna i przez to mylca. Kierownictwo partii-pastwa zdecydowao si zrezygnowa z monopolu wadzy, a potem odda j elitom solidarnociowym dopiero wtedy, gdy spenione zostao kilka warunkw. Po pierwsze, gdy uwiadomiono sobie, i tylko solidarnociowe autorytety s w stanie zapobiec niekontrolowanemu wybuchowi spoecznego niezadowolenia. Po drugie, gdy uznano, i struktury organizacyjne S s na tyle sabe, e nie mog stanowi powanej alternatywy dla komunistycznego aparatu pastwowego (w drugiej poowie lat osiemdziesitych S nie miaa rozbudowanych struktur w wikszoci wojewdztw). Jesieni 92 Kiszczak uj to tak: Bo przecie my moglimy jeszcze dugo rzdzi, wcale nie byo hossy dla Solidamoci. W lad .za strajkami w kilku kopalniach wcale nie poszed cay kraj, a wojsko, milicja, adminstracja byy w naszych rkach. (...) By to najdogodniejszy moment przeciwnik by tak osabiony, e uznalimy, i obdzie si bez jakichkolwiek awantur**5. Po trzecie, gdy stwierdzono (z dzisiejszej perspektywy wyglda, i byo to trafne rozpoznanie), e istnieje kontrola (gwnie agenturalna, cho nie tylko) nad elitami S wystarczajca na to, by proces dzielenia si wadz nie przemieni si w kataklizm miadcy grup nomenklaturow. Innymi sowy, gdy uznano, e tylko za porednictwem opozycji, jej rkoma, mona bdzie kontrolowa masy na tyle, by unikn z ich strony wyniszczajcego uderzenia. Podoem umoliwiajcym przyzwolenie ze strony aparatu niszych szczebli na takie decyzje byo trwajce ju od duszego czasu uwaszczanie nomenklatury.

Zapewne nie rozumowano jasno w taki sposb wtedy, gdy wysuwano ide Okrgego Stou i gdy j realizowano. Wydaje si jednak, e dzi, patrzc wstecz, sedno tego przedsiwzicia, sedno tego co faktycznie nastpio, mona by uj tak. Podzieli si wadz, a w ostatecznoci nawet odda j tym, ktrzy s w sta

3 M ieczysaw F.Rakowski, Jak to si stao, W arszawa 1991, BGW, s. 93-4.4 M ieczysaw F.Rakowski, Jak to si stao, W arszawa 1991, ,3 G W , s. 19.5 Doda te: Inna rzecz, e n ie przewidzielim y, i rzd prem iera M azowieckiego, e grupa

mdrych ludzi z obozu Solidarnoci* tak atw o odda w adz oszoom om politycznym. Zakadalim y, e bdzie to stabilna wadza (rozmowa M arka Rudnickiego, SM , nr 194, w . 4 , 02-04.10.92, s. 3).


nie spacyfikowa masy; rkoma elit solidarnociowych uzyska na jaki czas wzgldny pokj spoeczny, odsun w czasie grob niekontrolowanego wybuchu, a zarazem rce te zwiza na tyle, by nie byy si w stanie obrci przeciw nim6. Pniej za, gdy gniew spoeczny obrci si w stron nowej wadzy, pozwoli na ponowne podgrzewanie niepokojw, starajc si tymczasem zbi maksymalny kapita ekonomiczny i polityczny.

W tpi, czy komunici planowali, i uzyskaj tak wiele jak im si w kocu udao: brak rozlicze za lata suby obcemu mocarstwu i za bezprawie (patrzc choby jedynie z perspektywy czynw zakazanych na gruncie prawa formalnie uznawanego pod ich rzdami), przechwycenie i udane sprywatyzowanie niemaej czci majtku narodowego, wyran obecno na scenie politycznej, znaczce wpywy w rodkach masowego przekazu i w wielu instytucjach pastwowych zarwno formalne (przez reprezentacj parlamentarn) jak i nieformalne (dro-. g agenturaln i korupcyjn). A to wszystko bez adnej odpowiedzialnoci za stan pastwa.

Zbyt cyniczny, zbyt racjonalny obraz? Rzecz prosta z perspektywy czasu wiele wida lepiej. W roku *88 czy *89 z pewnoci nie zdawano sobie sprawy z wielu okolicznoi, nie wyobraano sobie przebiegu wielu procesw spoecznych, ale spjrzmy na ukad si przy Okrgym Stole.

Z jed n e j strony Jaruzelski i Kiszczak, dowiadczeni gracze, od lat stosujcy gry operacyjne sub specjalnych, wspomagani przez nieskrpowany ideologicznymi dogmatami umys Jerzego Urbana.

Taktyczno-polityczn przenikliwo Urbana doceni kady, kto przeanalizuje jego list do Stanisawa Kani z 3 stycznia 81, szkicujcy strategi manipulacyjego podzielenia si wadz7. Czytajc go w okresie powoywania rzdu Mazowieckiego, nie mogem oprze si wraeniu, i w 7 lat pniej (idea Okrgego Stou bya wysunita w *88 wtedy zreszt podziemne pismo Most opublikowao tekst w wyniku jak twierdzi Urban jakiego przecieku z KC) komunici byli w stanie zrealizowa naszkicowany tam scenariusz. Inaczej mwic, koncepcja bya gotowa znacznie wczeniej, zanim powstay warunki umoliwiajce

* Podobnie zob . Spod sto u , Rozmowa Krzysztofa Cza baskiego z Krzysztofem W yszkowskim, K ultura (paryska) 1989 nr 7 , s. 1-16, zw l. s. 7. M usz przyzna, e zajrzaw szy do tego tekstu ostatnio, znalazem tam na m arginesie swj kom entarz z pierwszej lektury w *89, w ktrym uznaem ujcie W yszkow skiego za kolejny pizypadek spiskowej w izji dziejw. O statnio pojawia si coraz w icej tekstw ujm ujcych O krgy S t w kategoriach kom unistycznej manipulacji; np. R afa A . Z iem kiew icz, W splny w rg, Spotkania, nr 35, 27.08-02. 09 . 92, s. 40.

7 Polityka, nr 29, 22.07.89, s. 13; jest to przedruk z paryskiej Kultury.8 Jajakobyy. Spow ied y d a Jerzego Urbana. Spowiadali i zapisali Przem ysaw wikliski,

P io tr G adzinow ski, W arszawa 1991, Polska Oficyna BGW , s. 74.


jej zrealizowanie. To element istotny dla przebiegu procesw spoecznych posiadanie wiji umoliwijcej orientacj strategiczn. Splot rozmaitych wydarze czciowo planowanych i kontrolowanych, czciowo przypadkowych czy wprost znajdujcych si poza kontrol polskich komunistw (sytuacja w ZSRR) stopniowo wytworzy warunki do realizacji tego projektu. Z t rnic, i na tym etapie do planowania zosta bezporednio w czony wczesny szef wywiadu i kontrwywiadu, pierwszy zastpca m inistra SW , gen. W adysaw Pooga. On, wraz z Urbanem i czonkiem Biura Politycznego, Stanisawem Cios- kiem, stanowili tzw. zesp trzech, przygotowujcy projekty innowacyjnych z perspektywy ociaej i zbiurokratyzowanej maszynerii partyjnej posuni politycznych . Biorc pod uwag osoby po stronie komunistycznej, zdolne do manipulacyjnego planowania strategicznego, warto by te si przyjrze, czym w tym okresie zajm ow alfsi doradca Jaruzelskiego, Wiesaw Grnicki oraz psycholog, prof. Janusz Reykowski, w czasach Okrgego Stou czonek Biura Politycznego10. Nie wypowiadam si tu co do stopnia faktycznego wpywu wymienionych osb na dziaania centrum decyzyjnego operacji pod nazw samolikwidacja komunizmu w Polsce*'. Wskazuj te osoby by podkreli, i komunici dysponowali zasobam i intelektualnym i, um oliw iajcym i zaprojektow anie i przeprowadzenie takiego przedsiwzicia* Urban podaje, e urzdzili nawet symulacj rozmw, ktre miay si odby pizy tzw. podstoliku politycznym11.

Z drugiej strony wystpuje mieszanka skadajca si z dowiadczonych o- pozycjonistw i z naiwnych idealistwamatorw, a wszystko zaprawione sosem agenturalnym (mam na myli zarwno TW wrd bezporednich uczestnikw rozmw jak i w ich bliskim otoczeniu spoecznym). O tym, e istniaa aktywna agentura SB wrd przedstawicieli strony solidarnociowej w czasie Okrgego Stou wiadomo m.in. dziki pracom Wydziau Studiw powoanego przez A n

9 Tendencja ych raportw bya jednoznaczna nasilenie reform , otw arcie, liberalizacja. N iewtpliw ie przygotowywalim y grunt pod to, co pniej zdarzyo si w M agdalence. Zebrania 'zespou trzech* byty spiskiem pewnej grupy z Jaruzelskim robionym za plecam i aparatu. (...) D okum enty te pisane byy jzykiem polityczno-pragm atycznym , bez jakiejkolw iek ideologii, a w ic odmiennym od jzyka dokum entw wewntrznych KC i B iura Politycznego (Jajakobyy, W arszaw a1991, s. 151, fragm. jednego z raportw tego zespou tam e, s. 259-60). Zob. te H enryk Piecuch, W ojciech Jaruzelski tego nigdy nie powie, Rozmowy z generaem W adysawem Poog, W arszaw a1992, W ydawnictwo Reporter.

to M ianowany na t funkcj w grudniu 88, podczas pierw szej czci X plenum KC. W . nastpnych m iesicach odegra istotn rol w sporzdzaniu analiz rozw ijajcej si i zm ieniajcej sytuacji politycznej. U trzym yw a stae kontakty z opozycj, szczeglnie z prof. G erem kiem (M ieczysaw F.Rakowski, Jak to si stao, s. 169). *

11 Jajakobyy, s. 154.


toniego Macierewicza. (...) Z jej meldunkw, pisanych jednak w taki sposb, by uniemoliwi identyfikacj rda informacji. Meldunki te, sygnowane pseudonimami, przygotowywane byy dla szefw MSW, PZPR i pastwa. Jest absolutnie pewne, e Kiszczak doskonale orientowa si w zamierzeniach, taktyce i planach opozycji w trakcie rozmw12. Jeli dodamy do tego szerokie zastosowanie rodkw technicznych (obserwacja, podsuch, podgld, kontrola korespondencji) podczas przygotowa i samych rozmw Okrgego Stou, to trudno uwierzy, by strona spoeczna moga cokolwiek ukry przed swymi kontrahentami. Pooga podaje, i w okresie Okrgego Stou ludzie SB wznosili si na wyyny profesjonalizmu, pracowano na okrgo13.

W tej sytuacji nie wydaje si prawdopodobne, by w czasie Okrgego Stou cise kierownictwo PRL zawaro z kim ze strony spoecznej jaki tajny ukad, drug M agdalenk14. Nie mona tego cakowicie wykluczy, lecz nie sdz, aby dla nomenklatury byo to niezbdne.

Nawiasem mwic, jeli przyjmiemy za trafny szkicowany tu charakter Okrgego Stou, zrozumiae staje si wczesne zachowanie OPZZ: jego walka0 odrbn pozycj przy rokowaniach, o to, ktrym z kolei mwc bdzie Alfred Miodowicz, przelicytowywanie S politycznymi daniami zniesienia cenzury1 wolnych wyborw, czy wreszcie demonstracyjne opuszczenie sali obrad plenarnych przez delegacj OPZZ 5 kwietnia 89. OPZZ-owcy po prostu nie wiedzieli, co jest grane; byli poza ukadem i to w podwjny sposb. Po pierwsze, to nie oni ukartowali t gr. Po drugie, to nie oni mieli otrzyma cz placka ju z gry wyznaczonego do podziau. Przypomnijmy te tekst - opublikowany w Polityce, niebawem po synnej telewizyjnej dyskusji Wasa-Miodowicz napisany przez doradc Miodowicza, przedstawiajcy jak to jego towarzysze z Biura Politycznego zrobili wszystko, by nie stan on w tej debacie na wysokoci zadania. W tedy rzecz wygldaa niezrozumiale. Obecnie wydaje si jasna: chodzio o odwieenie autorytetu Wasy w oczach szerokiej publicznoci

12 M icha G rocki (pseudonim ), Konfidenci s wrd nas ..., W arszawa 1992, Editions Spotkania, s. 88, zob. te 67.

t3 W ksice H enryka Piecucha, W ojciech Jaruzelski tego nigdy nie powie.14 G w iazda tw ierdzi, e ,J3 z iiju wiem y, e np. byy dw ie 'M a g d a le n k ia niejedna; e W asa

by na 'ty z K iszczakiem itd. (w rozmowie ze Zdzisawem Zarycznym, Pi, nr 37, 1209,92, s. 7.). G w iazda, niestety, n ie podaje skd pochodzi jego w iedza. M ateriay z pierwszej M agdalenki opublikowa doradca K iszczaka, K rzysztof Dubiski (M agdalenka. Transakcja epoki. Notatki z po* ufnych spotka K iszczak-W asa, W arszawa 1990, Sylwa).


i przyblokowanie Miodowicza, ktry niewiadomy faktycznej gry prbowa walczy o swoje interesy15.

Oglnie rzecz biorc, skonny jestem zgodzi si z Czesawem Bieleckim (Maciejem Poleskim), i Okrgy St nie by spiskiem elit dwch stron, e JDo gronego przeciwnika mona si umiecha, ale fratemizacja utrudnia twardy dialog i walk o wasne racje. Jeli z ludmi, ktrzy nas obraali, gnbili, wreszcie maj krew na rkach, zaczynamy pi bruderszafty, to koczy si gra16. By zobaczy, kto z kim w Magdalence popija, wystarczy zerkn do ksiki rozmw z Kiszczakiem, gdzie zamieszczono zdjcia.

Po drugiej, styczniowej czci X Plenum KC PZPR, ktre dao zgod partii na powrt S do legalnej dziaalnoci, odbywa si telekonferencja w resorcie SW. W iceminister, Czesaw Staszczak, szef Suby Polityczno-W ychowawczej, uspokaja aktyw kierowniczy jednostek terenowych i szk resortowych: Nie ulega wtpliwoci, e znajdujemy si u kresu pewnej fazy rozwoju socjalizm u (...), ale czy partia, czy my wszyscy jestemy samobjcami? Chcemy przegra? Nikt nie dopuszcza takiej myli. W ygra socjalizm moemy uznajc realia, podejmujc bez lku waciwe decyzje i realizujc je w warunkach i na zasadach, ktre my dyktujemy. Poprzez odwane czyny, a nie intencje, partia na nowo ma szans sta si si uderzeniow w reformowaniu systemu.

15 Jan Bogutyn (Przed debat, Polityka, nr 51, 17.12.88, s. 5 ): W irek je s t staym dniem posiedze Biura Politycznego KC PZPR, lecz A.M iodowicz ow iadczy, e zw olni si z udziau w tym posiedzeniu i bdziem y mogli spokojnie popracowa. U dalim y si rano do jednego z podw arszaw skich orodkw FW P. (...) N a m iejscu jeszcze nie zdylim y w ypi kawy, kiedy odezw a s i telefon i przekazano inform acj, e A-M iodowicz jest jednak oczekiw any na posiedzeniu B iura Politycznego. Powiedzia zaczekajcie, za godzin wrc. D otar z powrotem w ieczorem . B y zdenerw owany. Nie wiem, co byo pow odem , ale daw no nie widziaem sw ego szefa tak w yczerpanego. N astpnego dnia, gdy rozpocz si program i kam era pokazaa nienaturalnie spitego A -M iodowicza, w tedy przed oczym a zaczy mi si przesuwa ponownie w szystkie telefony, w ydarzenia i atm osfera pop rzednich dni". U rban: Chcecie to w ierzcie, chcecie - n ie w ierzcie, ale M iodow icz bez uzgodnienia z kim kolwiek zaproponow a, bodaj w 'Sztandarze M odych, tak dyskusj. (...) W K C odbyo si zebranie dziaaczy w ysokiego szczebla, w wikszoci czonkw Biura, gdzie M iodow icza najzw yczajniej opieprzono, starajc si uzm ysowi mu, co zrobi i nam wi, eby si w ycofa (Jerzy Urban, Jajakobyy. Spow ied ycia Jerzego Urbana. Spow iadali i zapisali Przem ysaw w ikliski, P iotr Gadzinowski, W arszawa 1991, Polska Oficyna B G W , s. 158-9). Czy gdyby cisem u kierownictwu partii napraw d zaleao na niedopuszczeniu d o tego spotkania, to n ie znaleziono by sposobu by je zablokow a? Przecie telew izja w tedy nie b y a poza kontrol KC.

16 Rozmowa Elbiety M isiak i Jerzego Papugi, K onfrontacje, nr 5, 1992, s. 8 . Podobnie J.K aczyski: Uderzajca bya fratem izacja, ktra nastpia podczas rokow a m iaa ona, m oim zdaniem , ze strony PZPR w yrany cel polityczny. Caa grupa tzw. m odych z PZPR K w aniew ski, W iatr, Oleksy chciaa stw orzy now elit, now grup w adzy i otw ieraa s i na now ych, chtnych partnerw ze strony 'Solidam oci (Odw rotna strona..., s. 27).

26 Andizej Zybertowicz

Na dorocznej odprawie kadry kierowniczej resortu w Wyszej Szkole Oficerskiej im. F.Dzieryskiego w Legionowie wystpuje gen. Kiszczak: SB i MO oraz cay resort spraw wewntrznych w roku minionym odniosy wiele liczcych si sukcesw. Jednake przeksztacenia systemowe dokonujce si w kraju, z ktrymi zetkniemy si w biecym roku, wymagaj innego podejcia do niektrych dotychczasowych form i metod naszej pracy. W biecym roku dokona musimy radykalnej zmiany w podejciu do pracy operacyjnej, po nowemu podej do jej filozofii. Trzeba szuka nowych, doskonalszych rozwiza operacyjnych. Ochrona i kontrola operacyjna rozmaitych form aktywnoci spoecznej musi by bardziej ofensywna. SB moe i powinna kreowa rne stowarzyszenia, kluby, czy nawet partie polityczne, gboko infiltrowa istniejce. Gremia kierownicze tych organizacji, na szczeblu centralnym i wojewdzkim, a take na szczeblach podstawowych, musz by przez nas operacyjnie opanowane. Musimy sobie zapewni operacyjne moliwoci oddziaywania na te organizacje, kreowania ich dziaalnoci i polityki** (podkr. AZ).

Ju w czasie obrad Okrgego Stou, 9 marca, podczas telekonferencji, Stasz- czak twierdzi, i Wasa spord czonkw *Solidamoci* poszed najdalej w uznawaniu realiw socjalistycznego pastwa, *(...) opozycja konstruktywna, ktrej wyrazicielem jest przywdca Solidarnoci*, w istocie umacnia obecny system*.

W odpowiedzi na liczne wtpliwoci w zwizku z przebiegiem obrad okrgego stou, podczas kolejnej telekonferencji przekonuje suchajcych: *niech towarzyszy nie myli telewizyjny przekaz, ktry wywouje wraenie, a niekiedy i przekonanie, e strona opozycyjno-solidarnociowa prezentuje si lepiej, jest zorganizowana, wie czego chce, stawia sprawy jednoznacznie i ostro o nie walczy. (...) Ci sami ludzie przy stoach roboczych, gdy nie ma kamer, zachowuj si zupenie inaczej. (...) Spokojnie, towarzysze, scenariusz okrgego stou napisaa partia, a jego realizacja przebiega niezmiennie na warunkach przez nas dyktowanych*** (podkr. AZ17).

Oczywicie, to nie partia pisaa ten scenariusz, lecz raczej wska cz jej kierownictwa przy wsppracy szefostw sub specjalnych. Warunki te nie byy do koca dyktowane przez jedn tylko stron. Partia bowiem nie potrafia stan na wysokoci zadania w kampanii wyborczej, nie sprostaa oczekiwaniom sub specjalnych. W jakiej mierze przyczynio si to do powanego zaskoczenia zreszt dla obu stron jakim stay si jednoznacznie prosolidamociowe wyniki

17 W ypow iedzi przytaczam za: M aciej Zibicki, Jak M SW w ygrao wybory, Pi, nr 20,16.05.92, s. 10, opuszczenia w oryginale; autor nic podaje, z jakich dokum entw pochodz te cytaty. W za m ierzeniu autora, ty tu jego tekstu m ia om iesza resort. W ybory przecie byy w ielk porak kom unistw.


wyborw. Zachowanie spoeczestwa w tym wielu czonkw PZPR po raz kolejny wykazao ograniczon przewidywalno i sterowalno procesw spoecznych wielkiej skali. Okazao si jednak, i nomenklatura miaa doy rodkw i umiejtnoci, by i w takiej sytuacji spa na cztery apy.

Dlaczego bowiem po pierwszym wyborczym szoku, nie nastpuje zwarcie szeregw? Dlaczego nomenklatura nie przeciwstawia si oddawaniu wadzy i demontaowi systemu? Dlaczego, jeszcze bezporednio kontrolujc rodki masowego przekazu, aparat przemocy, systemy tajnej cznoci, itd., nie podejmuje adnej prby kontrrewolucji? A przynajmniej nic o takiej prbie kontrrewolucji nie jest nam wiadomo18. Nawet jeli przyj, i owiecone kierownictwo partii w peni zrozumiao niezbdno prawdziwych, gbokich19 reform, to pozostaje pytanie, dlaczego tak atwo pogodziy si z tym nisze szczeble nomenklatury, zwaszcza terenowej? Przecie argumentacja w stylu: wam, towarzysze, krzywda si nie stanie; my tu w centrali trzymamy rk na pulsie, moe by przekonujca tylko wtedy, gdy stoj za ni jakie fakty.

Do odpowiedzi zblia nas nastpne pytanie: dlaczego rokowania okrgos- toowe, zainicjowa i prowadzi szef MSW? Czy jedynie dlatego, i by przyjacielem Jaruzelskiego? A moe tylko szef policji politycznej by w stanie zapewni bezporedni, biec kontrol agenturaln tego procesu? W tym kontekcie naley przypomnie komentarz Jana Lityskiego, opublikowany jesieni *86 w Tygodniku Mazowsze: Wypuszczenie wszystkich winiw politycznych jest i warto to podkreli ruchem w pewnym sensie swobodnym, nie wymuszonym bezporednio przez adne siy zewntrzne. Dlaczego wic zdecydowano si na ten krok wanie teraz? Czym rni si obecny ukad polityczny od tego z roku 1984 czy 1985? Co zmienio si midzy lipcem a wrzeniem 1986?

Pytania tym ciekawsze, e wypuszczanie odbyo si jak gdyby bocznymi drzwiami, a w caej tej sprawie najwaniejsz rol odgrywa policja. Dlaczego

18 Pewien lad jednak istnieje: W tym czasie (w rzesie 1989 r.) otrzym aem od jednego ze znanych politykw, nazw isko pomin, sugesti, e je s t ostrzeenie od Jaruzelskiego, i szykuje si zamach sianu ze strony w ojsk nadwilaskich (...). Pow iedziaem to M azow ieckiem u. D o niego take to dotaro z innej strony (Odw rotna strona..., s. 54). W ydaje si jednak, i byo to jedynie straszenie, podobnie ja k posiedzenie Rady W ojskowej MON z 8 czerw ca 89, ktra ja k napisano w prasie om aw iaa zadania s i zbrojnych p o wyborach-, dzie pniej rozm aw ia z K iszczakiem abp. B ronisaw Dbrowski, rw nie o sytuacji p o p ierw szej turze w yborw . Rozw aano w prow adzenie stanu wyjtkowego i zerw anie wyborw pod jakim kolw iek pretekstem . (...) M yl, e w gruncie rzeczy ta narada w M ON bya po to, ebym y mieli z niej przecieki, eby nas przestraszy. W kadym razie n ic z niej nie wyniko (tam e, s. 22-3).

19 Cho oczyw icie nikomu cznic z wszyskimi opozycjonistam i (poza m oe Januszem K orwinem-M i kke) n ie nio si, e bd to reform y tak fundam entalne.


to policja robi amnesti? Dlaczego nie Sejm czy Jaruzelski? Jeszcze w lipcu wadza mwia wyranie: pewnych osb nie mona wypuci (...). Rozegrano tu zdumiewajcy scenariusz, bez precedensu w historii tego systemu. Oto okazao si, e czoow si polityczn w kraju jest policja. Przesuchania w wizieniach i aresztach, rozmowy z gen. Kiszczakiem i jego podwadnymi nie byy tym, za co je bralimy - rutynowymi dziaaniami policyjnymi, lecz przeciwnie - negocjacjami politycznymi. Oczywicie, w komunizmie policja zawsze bya wanym i wpywowym lobby, ale nigdy nie wystpowaa jako sia bardziej wyrazista ni Biura Polityczne. Nie wiem, co to oznacza, ale by moe reda policji okae si waniejsza ni wojska po 13 XII (podkr. AZ)20. Podobny mechanizm mg zadecydowa o powierzeniu wanie Kiszczakowi misji utworzenia pierwszego rzdu po wyborach z 4 czerwca 89.

Z dzisiejszej perspektywy za naiwny uzna tizeba komentarz Timothy Garton Asha, wybitnego brytyjskiego znawcy spraw Europy Wschodniej, ktry tak pisa0 sytuacji wytworzonej po czerwcowych wyborach: Po kolejnych dwch tygodniach gorczkowych negocjacji genera Kiszczak znalaz si na ppziomie1 przyzna, e nie moe stworzy rzdu, a prezydent Jaruzelski rwnie znalaz si na poziomie i zaproponowa to Tadeuszowi Mazowieckiemu (podkr. AZ)21. Moim zdaniem, zadecydowa nie poziom i owiecona natura panw generaw, lecz wczesne rzeczywiste pooenie elit nomenklaturowych, nie obawiajcych si, by sytuacja tak bardzo wymkna si spod kontroli, i utrata czci wadzy bdzie rwnaa si utracie wszelkich przywilejw w Sejmie za Mazowieckim gosowali prawie wszyscy posowie komunistyczni.

Oto informacje potwierdzajce trafno tego ujcia. W znanej instrukcji w iceministra SW , gen. Henryka Dankowskiego z 26 czerwca '89 wystosowanej do szefw WUSW w caym kraju, mwicej m.in. o parlamentarzystach bdcych TW, czytamy, i zdjcie ich z ewidencji Biura C (zawierajcego wykazy TW ), nie powinno oczywicie oznacza przerwania kontaktu operacyjnego. Przeciwnie, naley podejmowa rnorodne dziaania, by osoby te byy coraz silniej zwizane z nami i coraz bardziej dyspozycyjne w realizacji zadaft(...),22.

20 TM , n r 181, 24.09,86, s. 1; cyt. za xero fragmentu tekstu opublikowanym w : Jacek Kurski, P io tr Semka, Lew y czerwcowy, W arszawa, Editons Spotkania, s. 193; bez roku wydania. Szkoda, i kilka lat pniej, pczy okazji omawiania afery lustracyjnej Lityski zdaw a si zapomnie, jak trafna bya jego w czesna analiza.

21 Tim othy G arton Ash, W iosna obywateli. Rewolucja 1989 widziana w W arszawie, Budapeszcie, Berlinie i Pradze, London 1990, Polonia, pree. Anna Husarska, s. 28.

22 spotkania, n r 19, 22.05.91, s. 3, zam ieciy xcrokopi tego dokumentu. W edug CK w dn.7 lipca '91 , w wypowiedzi d la Programu III Polskiego Radia, gen. Dankowski potwierdzi zarwno autentyczno sam ego dokumentu, ja k i swoje jego autorstw o, nr 104, 08.05.91, s. 2.


J. Kaczyski wskazuje, i waciwym autorem hasa wasz prezydent, nasz premier by jak sam twierdzi, Jzef Czyrek. A publicznie cho w ograniczonym krgu osb wypowiedzia je Janusz Reykowski, wczesny czonek Biura Politycznego KC PZPR, na przyjciu wydanym w Sejmie w par dni po wyborach czerwcowych. To wtedy brzmiao jak propozycja, oczywicie, sformuowana w sposb odwrotny: nasz prezydent, w asz prem ier, bo mwi to czonek Biura Politycznego23.

Mniej znana jest informacja podana przez posa Janusza Okrzesika, przewodniczcego Podkomisji Specjalnej do Spraw Zbadania Dziaanoci byej WSW: Ostatni dokument, jaki znalaz si w naszych rkach, to notatka subowa sporzdzona pzzez zastpc szefa WSW, pk. W ichrzyskiego, pod koniec lipca 1989 r. Jest ona powicona 'ocenie efektywnoci dziaa zmierzajcych do u- mocnienia pozycji operacyjnej [tj. informatorw dop. AZ] w ugrupowaniach przeciwnika politycznego*. Charakterystyczne, e opisuje w niej 'pozycje zdobyte przez kontrwywiad wojskowy zarwno w ugrupowaniach opozycji demokratycznej jak i w tzw.- skrajnych nurtach koalicji. (.) W 1989 r. kontrwywiad infiltrowa rwnie wczesnych sojusznikw PZPR . Przypomnijmy te, ujawnione przez KPN w lipcu 90 dokumenty wywiadu MSW. Bya wrd nich, skierowana do Jaruzelskiego, Rakowskiego i Kiszczaka, informacja dyrektora departamentu I, wskazujaca na infiltracj kierownictwa SD w okresie rozmw z sierpnia 89 nad stworzeniem koalicji z S25. Fakt gbokiej infiltracji elit ZSL i SD, tak na poziomie centralnym jak lokalnym, potwierdzaj te inne dane26. Mamy tu zatem fakty wyjaniajce atwo, z jak kierownictwo PZPR zgodzio si na wyuskanie ZSL i SD z PRL-owskiej koalicji.

Jeszcze w lipcu Rosjanie odwouj doktryn Breniewa. W adim Zagadin owiadcza: Bdziem y utrzym ywali stosunki z kadym wybranym w P olsce rz- d e rr i^ . W ydaje sie, i w tym czasie polscy komunici, gdyby chcieli, mogli nie dopuci do ogoszenia przez ZSRR tego typu owiadczenia w danym momencie. Z drugiej strony jednak, we wspomnianej przed chwil informacji wy

23 Odwrotna strona..., s. 26.24 Rozmowa P iotra Skwieciskiego, W , nr 29, wyd. 3 , 04.02.91, s. 2.25 Dokum net przedrukow any w TD, nr 28, 15.07.90, s. 5.26 Zob. Henryk Piecuch, Byem gorylem Jaruzelskiego, W arszawa, O ficyna W ydaw nicza R e

porter 1993, s. 345-^. rdo osobowe K wspomina jedn z odpraw w W USW , na ktrej w skazano, i wybory do w adz ZSL zostay zabezpieczone prawidowo. W sensie technicznym znaczy to, i do grona delegatw na kongres tej organizacji udao si w prow adzi dostateczn liczb TW lub po prostu osb dostatecznie ulegych, by uzyska ukad personalny w adz stronnictw a uznany przez PZPR za korzystny.

27 Za kalendarium w : Odwrotna strona..., s. 25.


wiadu MSW czytamy m.in.: Projekt (...) umowy SD KPZR ju istnieje i wydaje si, e stronie radzieckiej obojtne jest, czy SD bdzie w trakcie jej sygnowania czonkiem koalicji z PZPR, czy z 'Solidarnoci,,2S. Rola ZSRR w procesie okrgostoowym jeszcze pozostaje do zbadania.

Zreszt, Okrgy St jest tylko pewnym elementem procesu demontau realnego socjalizmu. Nie doszoby ani do X plenum KC wyraajcego zgod na zalegalizowanie S, do rozmw Okrgego Stou, do kontraktowych wyborw, do uznania ich wynikw, do powstania rzdu Mazowieckiego, do rozwizania PZPR, do wycofania niektrych komunistw z kierownictwa kluczowych resortw, ani do rezygnacji Jaruzelskiego z prezydentury, gdyby nomenklatura nie zdoaa przygotowa sobie wczeniej przed tymi wydarzeniami, jak i w ich trakcie, caego zestawu zabezpiecze dla swych interesw. Zabezpieczenia cho robione w znacznej mierze bardziej indywidualnie, ni drog centralnej koordynacji okazay si skuteczne. Na tyle w kadym razie, i zamortyzoway w ikszo bdw i wypadkw przy pracy, jakie popeniono w procesie, ktry m ia by reform socjalizmu, a sta si jego samolikwidacj. Mona rzec, i w poczeniu z korzystnym splotem wydarze i z bdami popenianymi przez elity opozycyjne, bdy nomenklatury okazay si drugorzdne.

Brak bezporednich danych, by okreli stopie, w jakim byy to dziaania planowane, kompleksowe i systematyczne, koordynowane przez spjne centrum dyspozycyjne. Natura procesw spoecznych jest taka, i daj si one kontrolowa w stosunkowo niewielkim zakresie i w niezbyt dugim czasie. Z drugiej strony, tizeba mie wiadomo, e logika dziaa sub specjalnych (zwaszcza wywiadu) polega na prowadzeniu dugofalowych gier operacyjnych, dajcych owoce czsto dopiero po duszym okresie mudnego kultywowania gleby. Cho trzeba jasno zaznaczy, e gry takie rozgrywane s zawsze na do wskim i dziki temu wanie dajcym si kontrolowa wycinku ycia spoecznego czy politycznego.

W sumie, umiejtnie wykorzystano posiadane tajne moliwoci operacyjne. A system komunistyczny nie ma pod tym wzgldem sobie rwnych. Prawdopodobnie nie tyle inicjowano i kierowano transformacj ustrojow pizez celowe wywoywanie fal spoecznych dziaa, co raczej utrzymywano si na ich w ierzchu, aby t drog nadawa im poadany ksztat29.

Moja teza jes t nastpujca: ludzie PZPR nie walczyli rozpaczliwie przeciw zepchniciu poza centrum sceny politycznej, poniewa miali ju przygotowane

28 Dokum ent opublikow any w TD, nr 28, 15.07.90, s. 5 .29 M etafor ksztatow ania fal n ie przez siebie wywoanych posuguj si za Sawomirem M agal.


tratwy ratunkowe. Czciowo przygotowywane wczeniej, czciowo szykowane na bieco, trzy rodzaje zabezpiecze nomenklaturowych interesw: polityczne, ekonomiczne i agenturalne. Omwmy je teraz po kolei. Zacznijmy od zabezpiecze politycznych najbardziej znanych, jawnych, lecz zarazem, jak si dzi wydaje, najmniej wanych.

TRZY RODZAJE ZABEZPIECZE INTERESW NOMENKLATUROWYCH

Istota omawianych tu zabezpiecze polega na niedopuszczeniu do utraty przez b. wadcw PRL ich uprzywilejowanych pozycji ekonomicznych oraz uniemoliwieniu rozliczenia za popeniane przestpstwa. Inaczej mwic posumy si okreleniem Jadwigi Staniszkis rzecz polega na tym, by rezygnacja przez komunistw z pozycji klasy panujcej nie rwnaa si utracie rnych korzyci przez czonkw b. komunistycznych elit jako jednostek30.

ZABEZPIECZENIA POLITYCZNE

Inicjujc operacj Okrgy St liczono jeszcze na to, e nomenklatura zachowa pozycj grupy panujcej. W odrnieniu od zabepieeze ekonomicznych i zwaszcza agenturalnych, specyfika zabezpiecze politycznych polegaa na tym, i one same byy jawne, cho nie zawsze publicznie podawane byy intencje z nimi zwizane.

Kontraktowy Sejm, nowo ustanowiony Senat, prezydentura dla Jaruzelskiego, czy ustawa o przebaczeniu i puszczeniu w niepami niektrych przestpstw i wykrocze (z maja '8931), ktre miay zabezpieczy ludzi PRL^u przed cakowit utrat wadzy i przed prawnym rozliczeniem za popenione przestpstwa to rzeczy powszechnie znane. To ustawa abolicyjna spowodowaa, e w "91 potrzebna bya decyzja Sdu Najwyszego, aby mona byopostawi przed sdem funkcjonariuszy SB, sprawcw porwa toruskich z 8 4 .

30 J.Staniszkis, Mj komentarz, PT, nr 20, 17.05.92, s . 2.31 D Ustaw, nr 34, poz. 179.32 Uchwaa skadu siedmiu sdziw SN z dn. 17.05.91. Niepublikowana cytowana i kom en

towana przez prof. Krystyn Daszkiewicz w tekcie Toruskie porwania, W okanda, nr 37, 15.09.91. Zob. te Wanda Falkowska, Przebaczenia nie btb ie, GW , n r 129 A , 05.06.91, s. 14.


Zabezpieczenia polityczne okazay si skonstruowane w sposb wysoce niedoskonay. Za swe gwne chyba niedopatrzenie tej materii ekskomunici uznaj dzi brak prawnych gwarancji wasnoci majtku swej partii. Wydaje si wszake, i by to bd nie do uniknicia z powodu typowego dla tej formacji ideologicznej braku poszanowania prawa i zasadniczego niedoceniania jego roli w yciu spoecznym. Bd ten zosta jednak odrobiony za pomoc innych rodkw.

ZABEZPIECZENIA EKONOMICZNE

W padzierniku *82, na X plenum KC, Jaruzelski stwierdza: Pastwo nie zgodzi si na peznc reprywatyzacj, zwaszcza na poktne podstawianie nowych, typowych dla drobnomieszczastwa kryteriw etycznych i obyczajowych na miejsce socjalistycznych ideaw.

W Polsce interes robotnikw, ich normy moralne, musz by rozstrzygajce. Robotnicy nie powinni mie wtpliwoci, e to oni s u nas klas panujc* .

Pan genera zapewne wierzy w swoje deklaracje, ale ju jego towarzysze nie traktowali tego typu obietnic powanie. Gdyby bowiem nie masowe uwaszczanie nomenklaturowe (oczywicie nie bya to adna re-prywatyzacja), Okrgy St albo w ogle nie miaby miejsca, albo jego ustalenia szybko zostayby storpedowane. N ie sugeruj, i istnia jaki centralny, dalekosiny i tajny plan nomenklaturowego uwaszczania. Proces ten wystpi jako efekt zoonego splotu przyczyn i sam stanowi podoe, zapewne wprost niezbdny warunek, bez ktrego samolikwidacja komunizmu w Polsce (a zapewne i w caym bloku) nie mogaby mie miejsca. Z drugiej strony, gdyby nie zabezpieczenie agenturalne dajce przekonanie, i utrata kontroli nad biegiem wydarze jest tylko czciowa, nawet daleko posunite uwaszczenie nomenklatury nie wystarczyoby do tego, aby zrezygnowaa ona z bezporedniej kontroli nad pastwem. Mona zatem powiedzie, i zabezpieczenie ekonomiczne umoliwio nomenklaturze zachowanie uprzywilejowanej pozycji materialnej, a roJ zabezpieczenia agenturalnego bya/jest osona tej pozycji materialnej przed prbami rewindykacji ze strony spoeczestwa.

Jeszcze w *82, w warunkach stanu wojennego podjta zostaje reforma gospodarcza. Opozycja krytykuje j jako czyst kosmetyk socjalistycznych form gospodarowania. Majc racj, i owa reforma nie jest w stanie podnie sprawnoci gospodarki, opozycja pozostaje jednoczenie lepa na inne doniose (by

33 Za stenogramem opuWikownym w GP, nr 214, wyd. B, 30.10*01.11.82, s. 7.


moe niezamierzone) skutki reformy. Ot reforma umoliwia nieformalne przeksztacenia wasnociowe wewntrz sektora pastwowego, a take wyksztacenie si jakociowo nowych relacji midzy sektorem pastwowym a sektorem prywatnym34.

W spoeczestwach komunistycznych wasno pastwowa zawsze podlegaa rnym formom prywatyzacji. Jednak dopiero w latach osiemdziesitych roz- kradanie majtku pastwowego zaczo rodzi zalki alternatywnego ustroju gospodarczego.

Zobaczmy teraz, jak proces budowy ekonomiczno-kapitaowej (bo jeszcze nic kapitalistycznej) pozycji nomenklatury by powizany z codziennym i niecodziennym funkcjonowaniem sub specjalnych. W ostatnich kilku latach, ujawniajc tajemnice MSW, koncentrowano si raczej na walce resortu z Kocioem Katolickim, opozycj polityczn, na przeladowaniach, dezinformacji, na czysto instrumentalnym, represyjnym traktowaniu prawa i podobnych sprawach. Jednak nawet czne rozpatrzenie tego, co powiedzieli Kiszczak, Pooga, Szlachcic, Ochocki, Kozowski, Widacki, Grocki i inni autorzy nie daje nam wiedzyo pewnym istotnym wymiarze aktywnoci komunistycznych tajnych sub.

Mam na myli dziaania zwizane z zabezpieczeniem funkcjonowania instytucji pastwowych, ktrych celem nie byo zwalczanie opozycji.

Ju od samego zarania systemu, na dugo przed powstaniem zorganizowanej opozycji, kady zakad pracy, kada pastwowa i spdzielcza instytucja, ministerstwo, urzd centralny, centrala handlu zagranicznego, czasopismo, bank(!), zagraniczna budowa czy placwka36 (np. podlegajca MSZ jak Instytut Kultury Polskiej w Londynie), kada waniejsza delegacja zagraniczna37, szkoa, uczelnia, stowarzyszenie, klub sportowy, lokal rozrywkowy3*, placwka kulturalna, sowem kada dziedzina ycia spoecznego miaa swojego opiekuna z SB.

34 J.Staniszkis, Ontologia socjalizmu, W arszawa 1989, W ydawnictwo In Plus, s. 125 i n. W arto zaznaczy, e praca ta powstaa w '87.

35 Micha G rocki (pseudonim), Konfidenci s wrd n a s W a r s z a w a 1992, Editions Spotkania, s. 14. Jest to ksika opracowana na podstawie materiaw archiwalnych przebadanych przez pracownikw W ydziau Studiw MSW powoanego przez min. M acierewicza

36 Zob. pouczajcy opis zawartoci teczki obiektowej, Stanisaw Harasimiuk, cile tajne, W okanda, nr 2, 01.04.90, s. 5.

37 Aleksander Kwaniewski, swego czasu prezes Polskiego Komitetu Olimpijskiego, poda, i w delegacji PKOL na olimpiad w Seulu w 1988 byo dwch ludzi z bezpieczestwa (za artykuem Teresy K uczyski^, Z uporem na czele, TS, nr 28, 1991; przedruk w: Angora, nr 30, 27.07.91, s. 2).

38 O TW w rd prostytutek zob. Pawe Szpecbt, Tajniak pod pierzyn, w : tene, Sekspansja, Gdask 1990, Oficyna Wydawnicza Biay Kruk, s. 21-30.


Na czym polegaa praca opiekunw, zanim jeszcze punkt cikoci zosta- pooony na walk z opozycj?

Praca opiekunw miaa charakter dwutorowy. Z jednej strony opieka polegaa na oficjalnej (czy raczej poficjalnej w kadym razie dbano tu o pewn poufno dziaa) wsppracy z kierownictwem zakadw, zwaszcza z pionem kadrowym. Z drugiej strony, zadaniem opiekuna byo prowadzenie na terenie podlegego obiektu grupy informatorw (TW). Celem byo posiadanie penej o- rientacji, co do sytuacji na terenie obiektu. Deklaratywnie w przypadku instytucji gospodarczych gwnym celem byo zwalczanie przestpczoci gospodarczej.

W wywiadzie prasowym w *87 porucznik SB, opiekujcy si wocawskimi , A zo ta mi tak przedstawia sw prac: Mj wydzia [wydzia V AZ] zajmuje si oglnie mwic ochron gospodarki przed przestpcz i wrog dziaalnoci. Mam tu na myli m.in. sabota, dywersj, naruszanie tajemnicy pastwoweji subowej, ale take i szeroko rozumiane nieprawidowoci w funkcjonowaniu zakadw: niegospodarno, konflikty spoeczne, nastroje niezadowolenia i przyczyny, jakie je wywoay itd /\ Zapytany, czym si rni ta dziaalno od pracy milicyjnego wydziau do walki z przestpstwami gospodarczymi, odpowiada: Nasze zadania s znacznie szersze, inny jest te punkt cikoci w odniesieniu do kadego z tych wydziaw. T G wkracza najczciej w momencie, gdy dokonywane jest ju przestpstwo gospodarcze, nas natomiast najbardziej interesuje profilaktyka, w szerokim tego sowa rozumieniu. Zajmujemy si nawet takimi 'detalam i jak np. ze skadowanie i transport materiaw, nieprzestrzeganie procesw technologicznych, chybione zakupy, zbdne zapasy surowca, czas pracy, skaenie rodowiska, stosunki midzyludzkie itd- (...) Staramy si te inspirowa odpowiednie suby, kierownikw, do usuwania stwierdzonych przez nas nieprawidowoci, dodam z ktrych czsto nie zdaj sobie oni sprawy. Ale mamy te i inne formy profilaktycznych dziaa, np. pisemne wystpienia do dyrekcji zakadw, gdy to nie skutkuje do jednostek nadrzdnych, nawet do ministerstw. Inicjujemy take specjalistyczne kontrole, wsppracujemy na co dzie z instancjami partyjnymi informujc je o istniejcych zagroeniach39.

W idyllicznym obrazie naszkicowanym przez oficera SB brakuje kilku wanych szczeglnie z punktu widzenia niniejszych rozwaa elementw. Nie chodzi przy tym o to, i jak obecnie powszechnie wiadomo swe zadania opiekunowie w zasadniczej mierze realizowali posugujc si siatkami TW.

39 Rozmowa D ariusza Knapika z por. Stanisawem P dichtem , oficerem SB WUSW w e W ocawku, G T, nr 233, 06.10.87, s. 3.


Po pierwsze, na tym przykadzie mona peniej uwiadomi sobie rol tajnych sub w codziennym funkcjonowaniu spoeczestw i gospodarek komunistycznych. W pewnym sensie zastpoway one funkcje kontrolne, jakie w spoeczestwach kapitalistycznych peni presja rynku, twardy pienidz i inne czynniki wymuszajce racjonalno dziaa produkcyjnych oraz kontrolne funkcje, jakie w spoeczestwach demokratycznych peni wolna prasa czy niezalene stowarzyszenia. Tajne suby byy zatem wanym skadnikiem mechanizmu systemowego. Peniy te istotne zadania kontrolne na rzecz centrum politycznego (tj. Politbiura), przeciwdziaajc w pewnej mieize tendencjom do autonomizacji wadzy (nie tylko gospodarczej) niszego szczebla wobec szczebli wyszych. Byy komendant wojewdzki MO w Legnicy i odzi, gen. Marek Ochocki, wspomina, i w latach osiemdziesitych informacje z terenu przekazywane pionem MSW do centrali nie byy kontrolowane przez lokalne wadze partyjne40. Od momentu objcia kierownictwa resortu przez Kiszczaka nastpio trwae umocnienie pozycji MSW w strukturze wadzy partyjno-pastwowej; Ochocki wspomina o tym kilkakrotnie. Od czasu zabjstwa ks. Popieuszki podejmowano wprawdzie prby umocnienia kontroli partyjnej nad resortem, lecz b . silna pozycja polityczna Kiszczaka (oparta m.in. na jego osobistych zwizkach z Jaruzelskim) skutecznie przeciwdziaaa tym tendencjom.

Jednym z zada SB bya walka z korupcj dyrektorw pastwowych zakadw pracy w sytuacjach wsppracy z partnerami zagranicznymi i rodzimym sektorem prywatnym, jak te z wykorzystywaniem zasobw publicznych do celw prywatnych. Niejednokrotnie przypadkw korupcji wprawdzie publicznie nie naganiano, pewne konsekwencje subowe byway jednak wycigane. Chyba, e... I tu dochodzimy do kwestii centralnej dla tych rozwaa. Chyba, e wykorzystujcy swe pozycje dysponenci dbr pastwowych wiedzieli kiedyi z kim naley si dzieli. Niej podpisanemu znane s przypadki - zwaszcza z ostatnich lat funkcjonowania komunizmu w Polsce, gdy w zakadach, w jakich opozycja polityczna nic stanowia problemu, wysiek opiekunw koncentrowa si na ledzeniu rozmaitych (jawnych i niejawnych, legalnych i nielegalnych) powiza i form wsppracy zakadw pastwowych z sektorem prywatnym.

Do typowa przy tym bya - jak si wydaje skonno opiekunw do tego, by przeprowadzajc kontrol owych powiza robi to w taki sposb, aby w zakadach pracy nie pozostawia ladw swych dziaa na papieize. W jednym z duych przedsibiorstw wytwarzajacych sprzt owietleniowy funkcjonariusz

40 Byem czow iekiem Kiszczaka, G enera M arek O chocki w rozm ow ie z K rzysztofem Spychalskim , d, W ydaw nictw o Athos", 1992, s. 11, 128.


domaga si wypoyczenia dokumentacji wynajmu do transportu prywatnych bagawek, nie przedstawiajc dyrektorowi adnego pisemnego wniosku ze swego urzdu spraw wewntrznych i nie kwitujc pobranych materiaw41. (A niewielu dyrektorw miao dosy charakteru, by stawia spraw w sposb formalny i domaga si powiadczenia tego rodzaju krokw SB na pimie.) Czy robiono tak po prostu ze wzgldu na wygod, z powodu typowej dla tajnych sub niechci do zostawiania ladw swej pracy? A moe wchodzi w gr jeszcze inny aspekt? Moe rzecz polegaa take na prywacie oficerw SB, ktrzy chcieli, aby w razie wytropienia jakich nieprawidowoci mc zaatwi spraw po cichu, midzy sob a kierownictwem zakadu?

A teraz pizemnmy sytuacje tego rodzaju wielokrotnie tzn. wemy pod uwag ostatnie lata osiemdziesite, gdy zniesiono szereg ogranicze wsppracy midzy sektorami gospodarki i ruszya fala zakadania spek z wkadem m ieszanym. Istota wielu jeli nie ogromnej wikszoci tych przedsiwzi polegaa na tym, by dokona legalnie transferu wasnoci pastwowej lub spdzielczej w rce prywatne. Za mieszne z punktu widzenia osiganych zyskw pienidze, dyrektorzy, ksigowi, radcy prawni czy nawet niektrzy czonkowie rad pracowniczych szli na wyranie niekorzystne dla pastwowych zakadw transakcje, umowy i formy wsppracy. Do typowy mechanizm polega na tym, by przy wchodzeniu w spki z kapitaem krajowym lub zagranicznym (czy raczej zagranicznym) celowo zania warto wnoszonego przez firm pastwow lub spdzielni do spki aportu, co powodowao zawyenie udziaw prywatnego wsplnika w stosunku do wniesionych przeze wkadw. Z kolei to zawyenie udziaw otwierao drog do transferu zyskw i zasobw w rce prywatne na jeszcze wiksz skal.

Oficjalna prasa opisywaa niekiedy wystajce ponad powierzchni wody czubki gry lodowej tego typu przedsiwzi. Nie pamitam wszak ani jednego przypadku, by zainteresowano si, czym w czasie tych manipulacji zajmowali si funkcjonariusze SB, majcy chroni przedsibiorstwa m.in. przed przestpczoci gospodarcz. A kierujcy siatkami informatorw SB-ccy opiekunowie tych zakadw i ich szefowie zazwyczaj orientowali si w rozwoju wydaize lepiej ni ograniczeni do kanaw sprawozdawczoci partyjnej aparatczycy.

Antoni Zieliski, w 91 dyrektor Centralnego Archiwum MSW, wspomina, e przeglda akta dotyczce poaru w pewnej fabryce. ledztwo prowadzia SB, ktra w swych sprawozdaniach umiecia uwagi o ludziach kierujcych zakadem, o jego organizacji, nieprzestrzeganiu przepisw, o faktycznym przebiegu

41 rdo osobow e C".


procesu produkcyjnego. Gdyby te akta pomin historyk miaby do czynienia jedynie z dokumentami oficjalnymi zakamanymi, wypranymi z treci. Tylko bezporednio po wojnie zaangaowani komunici pisali do swych wadz rzetelnie tzn. informujc o trudnociach. Pniej sprawozdania spoizdzano pod szefa. W materiaach MSW znajdujemy obserwacje nie tylko prawdziwiej oddajce rzeczywisto, ale i wnikliwe notatka ju z 1937 roku wskazuje na fakt przenikania kierownictwa zakadw do spek z kapitaem zagranicznym (podkr. AZ)42.

Potwierdzenie tej informacji znajdujemy w wypowiedzi b. wiceministra SW, gen. Dankowskiego. Zapytany przez dziennikarza o reakcj resortu na powstawanie spek nomenklaturowych, mwi: Gdy tylko wesza ustawa i okazao si, e w dziesitkach fabryk tworz si de facto fikcyjne spki i oszukuj budet pastwa, natychmiast podjlimy dziaania. Mona sprawdzi, ile wysalimy informacji o tym zjawisku. Zmian systemowych nie udao si nam od kierownictwa PRL wyegzekwowa, ale w kocu nie od tego bylimy. Suba Bezpieczestwa odkrya zagroenie, podja dziaania dorane i zawiadomia, kogo trzeba. Zmiana przepisw, to ju nie nasza sprawa.

C zyli meldunkami SB n ikt si nie przejm ow a? To byo tak: gdy informowalimy o planowanej demonstracji, czy poja

wieniu si nowego politycznego kaznodziei, to robi si natychmiast szum . Gdy meldunek dotyczy gnijcych na bocznicach wglarck, sprawa cigna si tygodniami i byo przewanie wiele obiektywnych pizyczyn usprawiedliwiajcych niedowad gospodarczy.

D o kogo kierowano inform acje o spkach? Do kierownictwa pastwa. Panie generale, * kierownictwo* to kilkadziesit osb. Ja pytam konkretnie:

kto otrzym ywa te meldunki i n ie reagowa? Trafiao to wszystko do sekretaiza ekonomicznego KC. Kwitowano, dzi

kowano, mwiono, e trzeba bdzie podj jakie decyzje, i tak to trwao. Powiedziaem kierow nictw o, bo meldunki byy rozsyane wedug rozdzielnika, w ktrym figurowao wiele osb z kierownictwa Sejmu, Rady Pastwa, rzdui partii politycznych.

Departament V MSW szczeglnie dba, aby kierownictwo nie byo przypadkiem nie doinformowane. Jest rzecz oczywist, e pewnych spraw nie nag-

42 Rozmowa Ew y W ilcz-Grzdziskicj, TS, nr 40, 04.10.91, s. 10


aniano poza tajnym rozdzielnikiem*. Kierownictwo wiedziao jednak o wszystkim43.

O spkach nomenklaturowych pisano swego czasu sporo44, nie wiem jednak, czy kto przeanalizowa to zagadnienie w sposb systematyczny i dogbny przynajmniej na tyle, na ile to obecnie moliwe. (atwiej oczywicie haasowa walc w bben dekomunizacji, ni mozolnie ustala fakty.)

Piszc o rozmaitych formach uwaszczania nomenklatury45 w latach osiemdziesitych warto te przypomnie inn zapomnian instytucj: zaoone przez wczesnego wicemarszaka Sejmu, Rakowskiego, na przeomie *87-88 Towarzystwo Wspierania Inicjatyw Gospodarczych (TWIG). Rakowski pisze, i miao ono swj niebagatelny udzia w torowaniu drogi ludziom z inicjatyw46. By moe w drodze przechodzenia Polski od komunizmu do kapitalizmu TWIG o- degra pozytywn rol ale na czym innym owe inicjatywy polegay, jeli nie na realizacji tego, co nazwalimy tu zabezpieczeniem ekonomicznym?

Nierzadkie byy sytuacje finansowej wsppracy opiekunw z ludmi kierujcymi zakadami (zazwyczaj rejestrowanymi jako KS kontakty subowe) jak i niektrymi TW. Wieloletnie poufne zwizki (niekiedy o gboko emocjonalnym charakterze)47 mogy w nowych warunkach gry ekonomicznej zaowocowa wsplnymi przedsiwziciami: z jednej strony niele uplasowani w zakadzie TW, z drugiej, majcy szerszy ogld sytuacji i moliwoci tuszowania wielu spraw opiekunowie z SB.

Funkcjonariusze MSW nie byli jedynie bezradnymi obserwatorami rosncych na ich oczach fortun z nieprawego oa. Potrafili zapobiegliwie myle o swej przyszoci. W sytuacji, gdy pod koniec rzdw PZPR w wielu regionach rozlunia si praca operacyjna i nadzr nad ni, szybko wpisywano si w nowe ukady.

Oglnie rzecz biorc, kontakty midzy ludmi nomenklatury a sektorem prywatnym, to cigle nie napisana opowie. W prasie prbowano podejmowa ten wtek m.in. w okresie -pierwszej S. Dla przykadu przywoajmy tekst powicony nieprawidowociom przy wywaszczaniu gruntw, przydziale dziaek bu

43 Andrzej G olim ont, Generaowie bezpieki, Warszawa 1992, BGW, s. 123.44 Zob. zw aszcza uwagi Staniszkis o poprzedzajcej upadek komunizmu nieformalnej trans

formacji praw wasnoci w sektorze pastwowym (Ontologia socjalizmu, s. 126 i n.).45 Pewne przyblienie tej problematyki oferuje rozdz. p Uwaszczenie nomenklatury w ksi

ce Jacka T itteabnina, Upadek socjalizmu realnego w Polsce, Pozna 1992, Dom Wydawniczy REBIS, s. 142-62

46 M ieczysaw F.Rakowski, Jak to si stao, s. 90.47 M.in. rdo osobowe K, pracownik operacyjny SB, prowadzacy siatk TW. Z niektrymi

swymi dawnymi inform atoram i przyjani si do dzisiaj.


dowlanych i wydawaniu pozwole na budow willi na warszawskim oliborzu. Autor wskazuje, i caa ulica Szaniawskiego, [jest - AZ] zamieszkana przez tzw. w okolicy 'maestwa mieszane, w ktrych jeden ze wspmaonkw jest zazwyczaj zatrudniony w Ministerstwie Zdrowia, MON-ie lub MSW, a drugi prowadzi prywatn inicjatyw. Wyjtek stanowi dyrektor naczelny CHZ Poli- mex-Cekop48. Dla kadego, kto posiada choby powierzchown orientacj w mechanizmach dziaania gospodarki socjalistycznej, nie moe ulega wtpliwoci, jak dziaay tego typu pionierskie joint-ventures.

Kontrola nad pastwowym sektorem gospodarki oraz nad jego kontaktami z sektorem prywatnym to oczywicie nie jedyne rdo gromadzenia bogactw przez nomenklatur. Inne wane rda to resorty Spraw Zagranicznych49i Handlu Zagranicznego. Wyjazdy na placwki, bezpieczny przemyt (m.in. poczta kurierska), zwolnienia celne, budowy zagraniczne, etc. Pracownicy i ludzie MSW i MON nie tylko wywierali bezporedni wpyw na polityk wyjazdw, lecz take czerpali korzyci z uczestniczenia w nich. Byy szef MSW, Mirosaw Milewski przesuchiwany przez Centraln Komisj Partyjn w 85 mwi: Caa kierownicza kadra MSW korzystaa z poczty kurierskiej przy przesyaniu do kraju drobnych zakupw w czasie pobytu za granic. Chodzio o to, aby nie dopuci do kompromitacji w trakcie odpraw celnych50.

Ludzie MON obficie korzystali z moliwoci stwarzanych przez odbywane na terenie ZSRR wiczenia wojskowe. Na przykad, przy okazji nie podlegajcych adnej kontroli celnej wyjazdw na strzelania rakietowe, na skal masow odbywa si przemyt zota. Kierownictwo resortu zdawao sobie z tego spraw - choby z informacji oficerw kontrwywiadu wojskowego wyjazdy te zabezpieczajcych51.

Ostatni kierownik sektora KC KPZR do spraw Polski, tumacz generalnych sekretarzy tej partii, Witalij Swietow przyznaje: widziaem, e ludzie ochrony osobistej Edwarda Gierka [tj. z Biura Ochrony Rzdu MSW AZ], gdy przy

aa Bohdan W sierski, oliborz dzielnica prorzdow a, Barwy, n r 5, 1981, s. &, naw izania do tego tekstu w n r 7f s. 2 i nr 8, s. 2.

49 Pewien w gld w e wpywy M SW i M ON w M SZ daje ksieczka Tadeusza K osobudzldego (chyba pseudonim ), M SZ od rodka. Jeden przykad: Pew ne kraje A m eryki aciskiej, A zji czy A ustralia utrzym uj bardzo w ysokie ca na im portow ane sam ochody, szczeglnie luksusow e. Pracownik dyplom atyczny jest z tego ca zwolniony i po okresie karencji, najczciej dw uletniej, m oe taki sam ochd sprzeda, I sprzedaje. Z duym zarobkiem kilka lub kilkanacie tysicy dolarw . (...) Na placw ce przebyw ao si najczciej 4 lata. Rachunek je st w ic prosty**, C hicago-Toronto- W ars^awa, A ndy G rafik L td., s. 59*00.

50 Cyt. za dokum entem ogoszonym w PT, nr 50, 16.12.90, s. 15.51 rdo osobow e E".


jeda do nas, nabywali obrazy i ikony dziesitkami, zachannie, bez umiarui bez enady. (...) Poniewa delegacje zagraniczne z reguy przylatyway specjalnymi samolotami, ktre nie podlegay kontroli celnej, wywz zakupw by atwy, nie mieli z tym adnych problemwS2.

Praca w MSW dawaa, rzecz jasna, i inne liczne okazje do dodatkowych dochodw. Na przykad funkcjonariusze wydziaw paszportowych zarabiali dodatkowo, udzielajc pomocy w pokonywaniu przeszkd (niekiedy sami je przedtem tworzyli) w drodze za granic. W *87 w Toruniu stawka za pomoc w uzyskaniu paszportu dla osoby o nie uregulowanych zobowizaniach alimentacyjnych wynosi miaa 150 dolarw53. Zdarzao si, e posugiwano si operacyjnym rozpoznaniem stanu majtkowego starajcego si i na tej podstawie wyznaczano wysoko apwki za paszport uzyskujc w ten sposb niekiedy wysokie sumy . Genera Ochocki mwi w 92: Prosz zobaczy, w jakich ukadach towarzyskich yj do dzi byli naczelnicy wydziau paszportw. S to ludzie, ktrzy nadal maj duo przyjaci55.

Pracownicy wywiadu przekraczajc granice korzystali nie tylko z przywilejw zwizanych z posiadaniem paszportw dyplomatycznych i bagau dyplomatycznego (status dyplomaty nie zwalnia od kontroli w kraju macierzystym), lecz take z procedury tzw. operacyjnych przej punktu granicznego, gdy WOP na polecenie centrali MSW zabezpiecza pynne przekraczanie granicy. Byy solidarnociowy wiceminister SW, Jan Widacki podaje, e funkcjonariusze departamentu IV czsto jedzili na teren ZSRR i to na mocy umowy z WOP, bez odnotowywania faktu przekroczenia granicy"56.

Kiszczak wspomina, o poyczeniu Ryszardowi Kukliskiemu 60 tys. fo rintw z kasy wywiadu wojskowego57. Nie dodaje tylko, i bya to prywatna poyczka na zakup silnika do opla przy okazji wsplnego wyjazdu subowego na jak narad do Budapesztu58. O moliwociach naduy wicych si

52 M irosaw Roguski w rozmowie z W italijem SwicIowem, Tajemna wsppraca. Jak upadaa PRL, W arszawa 1993, A gencja W ydawnicza Inteisler SA, s . 100, 101. Nawiasem mwic, w arto inform acyjna tej ksiki je s t b. nika. Tytu zdecydowanie na wyrost.

53 Na podstaw ie inform acji ustnej od wczcsncgo apwkodawcy.54 rdo osobow e LM.55 Byem czow iekiem Kiszczaka, s. 216.56 Jan W idacki, Czego nie powiedzia genera Kiszczak, W arszawa 1992, JBGW ", s. 73.5? W itold B ere, Jerzy Skoczylas, Genera Kiszczak m wi... prawic wszystko, W arszawa 1991,

BGW , s. 172.5S Iwona Jurczenko (Patriota czy zdrajca, Pi, nr 41,10.10.92, s. 7 ) na podstawie wypowiedzi

pukownika Stanisaw a Ra daj a, ktry zna Kuliskiego praw ie 20 lat, a ostatnie 10 lat pized ucieczk pracowa z nim w jednym pokoju w Sztabie Generalnym.


z dysponowaniem funduszami operacyjnymi sub specjalnych nie trzeba chyba pisa szerzej.

Czy ogromne sumy przechwycone w wyniku takich ujawnionych wywiadowczych operacji Departamentu I MSW, jak Zalew59, elazo60 lub w e- fekcie tzw. Afery brylantowej61 zostay po rozkradzeniu w caoci przejedzone? Oczywiste wydaje si zaoenie, i przykady te nie wyczerpuj wszystkich afer rozw ijanych dziki pom ysow oci specjalistw od operacji specjalnych. Kto uwierzy, i ludzie prowadzcy dugofalowe, wyrafinowane gry operacyjne o midzynarodowym zasigu nic potrafili, nie mogli lub nie chcieli zadba o swoj przyszo przez inwestowanie (w kraju i za granic) jakiej czci zasobw uzyskanych dziki pracy swych sub. Jeli owe transfery zasobw byy przy tym robione fachowo za pomoc rodkw operacyjnych sub tajnych, to obecnie moliwoci jakiegokolwiek prawnego ugryzienia wikszoci tych przedsiwzi s minimalne.

59 Zob.: H enryk Piecuch, W ojciech Jaruzelski tego nigdy nie powie, Rozmowy z generaem Poog, W arszawa 1992, W ydawnictwo Reporter, Jerzy Saw om ir M ac, Przesuchanie supcrgliny (wywiad z Francisz

Andrzej_Zybertowicz-W uscisku tajnych sluzb.pdf

Documents

Transcript of Andrzej_Zybertowicz-W uscisku tajnych sluzb.pdf